m ag a s i n e t f r å sj u k e h u s a p å V e st l a n d e t 2015

Helse vest

i god dialog

Å lytte er å høyre også det som ikkje blir sagt.

Kortreist friluftsliv

Slik kan du og familien få ein meir aktiv kvardag!

den farlege flørten

Ungdom og rus er tema i denne utgåva.

2 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| H e l s e i v e s t

ko l o f o n

Helse i vest 2015Magasinet frå sjukehusa på vestlandet AnsvArleg redAktørBente Aae

redAktørCamilla loddervik

redAksjonHelse vest, Helse Førde, Helse Bergen, Helse Fonna, Helse stavanger , sjukehusapoteka vest, Helse vest iKt og Dinamo

Art direction Dinamo

trykk stibo Graphic A/s

opplAg450 000

kontAktHelse vest RHFPostboks 303 Forus4066 stavanger

tlf.: 51 96 38 00

www.helse-vest.no

MILJØMERKET

TRYKKSAK5041-0004

Stibo Graphic A/S

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 3

H e l s e i v e s t |

Du som får dette magasinet, er ein del av helseregionen til Helse vest. Dersom du sjølv eller nokon av dine nærmaste må på sjukehus eller treng anna spesialisert helsehjelp, er det vi som tek hand om deg og sørgjer for at behandlinga du får, er trygg og av den beste kvaliteten.

Alle har eit forhold til sjukehusa på ein eller annan måte. For dei fleste er det her livet startar, og for mange er det her det tek slutt. Og så er det alt det i mellom. i 2014 hadde vi over 1,7 millionar konsultasjonar i sjukehusa på vestlandet. Det vi driv med, gjeld mange, og det er nettopp det som gjer oppgåva vår så viktig.

sjukehusa er ein hjørnestein i samfunnet. til saman er sjukehusa den største arbeidsplassen på vestlandet, med meir enn 27 300 dyktige medarbeidarar. Og er det noko alle vi som arbeider i sjukehusa, er opptekne av, så er det at du skal vere trygg på behandlinga du får.

Resultata frå dei nasjonale brukarerfaringsundersøkingane viser at vi scorar høgare på brukaropplevd kvalitet no enn tidlegare. Arbeidet med å betre pasient-tryggleiken har òg gitt tydelege resultat, for det blir stadig færre pasientskadar. Risikovurdering og innføring av sjekklister er eksempel på slike tiltak og er god motivasjon for vidare forbetring. i tillegg legg vi inn mykje arbeid i å korte vente-tida til behandling blant anna ved å leggje til rette for betre arbeidsprosessar, betre kommunikasjon med pasientane og betre system for å sikre at pasientar møter opp til den timen dei har fått.

i dette magasinet ønskjer vi å vise litt av det mangfaldet som finst innanfor sjuke-husa. Ansvaret vårt strekkjer seg langt utover det mange først og fremst tenkjer på i samband med sjukehus. visjonen vår er å fremje helse og livskvalitet. i det ligg det eit ansvar for å informere deg om kva rettar du har som pasient eller på-rørande, om kva tilbod som finst, og om sunne levevanar som kan gi deg betre helse. Helsetenestene skal medverke til å skape god helse og livskvalitet og til å fremje pasientane si eiga meistring. Dette er tema som går igjen i magasinet.

eg håper du tek deg tid til å bli litt betre kjend med oss gjennom artiklane i magasinet. •

God lesing!

Herlof NilssenAdministrerande direktør i Helse vest RHF

Når du treNg oss

4 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| i n n h a l d

14INGEN KUNST Å ETE SUNTKosthaldseksper Eli Skeie gir deg enkle og praktiske råd for eit sunnare og meir variert kosthald.

20God KommUNIKaSjoNTrond-Viggo Torgersen og Edvin Schei underviser legar og studentar i god kommunikasjon. Les meir i gjesteportrettet.

28dIN dIGITaLE HELSEKVaRdaGKommunikasjon med sjukehus og fastlege er ikkje lenger avgrensa til telefon og brev. Her finn du oversikt over dei digitale løysingane.

34RELaSjoNSHøVdINGENDen tidlegare basketballspelaren, tv-kjendisen og relasjonsbyggjaren Marco Elsafadi har lang erfaring med vanskelegstilt ungdom. Vi møtte han i Bergen.

38dEN faRLEGE fLøRTENUngdom og rus er tema i denne utgåva av magasinet. Vi gir deg tips til korleis du kan oppdage rusmisbruk tidleg.

Innhald

14

20 62

50

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 5

i n n h a l d |

50mIKRomIRaKEL5100 barn er komne til verda med hjelp frå fertilitetssenteret i Haugesund. Eit av dei er 2,5 år gamle Wilma frå Bergen.

62aLLERGIaR pÅ fRammaRSj1,5 millionar nordmenn lir av allergi. Ved Allergisenterer i Stavanger arbeider dei for å gi dei som er hardast råka, eit best mogleg tilbod.

64oVERbESKyTTENdE ENGLERSjukepleiar og teikneserieforfattar Hanne Sigbjørnsen (Tegnehanne) ser på sjukehusa med humor i blikket.

6434

6 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| h e l s e r e g i o n e n d i n

helseFørde

helsebergen

helseFonna

helsestavanger

Det arbeider om lag 27 300 medarbeidarar på 50 sjukehus og institusjonar i Sogn og Fjordane, Hordland og Rogaland. Vi

legg til rette for å fremje likestilling, sikre like moglegheiter og hindre diskriminering.

HELSE StavangEr 7562HELSE fonna 3885

HELSE bErgEn 11 895HELSE førdE 2985

medarbeidarar fordelt på region

Dette er Helse VestSom innbyggjar i eit av dei tre vestlandsfylka Rogaland, Hordaland eller Sogn og Fjordane er du del av helseregionen til Helse Vest. Det er Helse Vest RHF (regionalt helseføretak) som har det overordna ansvaret for sjukehusa på Vestlandet. Vi skal sørgje for at du og over ein million andre vest lendingar har gode, trygge og like sjukehustenester.

27 30075 %

25 %

kvinner

menn

Det er eit mål at 6-10 % av med-arbeidarane skal komme frå andre land enn Noreg.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 7

h e l s e r e g i o n e n d i n |

Kvart år er det 82 000 pasientar som ikkje møter til timen sin på sjukehusa

på Vestlandet. Samtidig ventar mange på å sleppe til.

Det er mange involverte i timen din på sjukehuset, og om du ikkje møter, går mykje tid bort i venting og i å finne ein ny time til deg. Derfor er det viktig at du seier frå så fort du veit at du ikkje kan komme, slik at nokon andre kan få plassen din.

På vestlandspasienten.no får du oversikt over alle timane dine på sjukehuset, og du kan

enkelt leggje dei i kalenderen din. Har du spørs-mål eller ønskjer å endre time, kan du sende ei melding til sjukehuset når som helst på døgnet. Du får svar i løpet av to arbeidsdagar.

Av og til blir du forhindra frå å møte til sjuke-hustimen, og det forstår vi. Men prøv å møte opp til timen om du får det til. Og går det ikkje, meld ifrå så tidleg som mogleg, så kan andre få nytte av timen din.

den beste medisinen mot lang ventetid er å møte opp til sjukehustimen.

takk for at du møtEr

1 768 918

Somatikk: 1 352 740 pSykiSk helSevern: 338 978 ruS: 77 200

du kan no få overSikt

over SjukehuS- timane dine på nett.

logg deg inn på veStlandS-

paSienten.no

50 000Ved utgangen av 2014 var det om lag 68 000 unike sidevisingar på vestlands-pasienten.no, og nær 50 000 pasienttimar var stadfesta.

er talet på konSultaSjonar ved SjukehuSa på veSt-landet i 2014.

paSientkonSultaSjonar 2002-2014

1 200 000

1 300 000

1 100 000

1 000 000

900 000

800 000

700 0002002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2012 20132011

(Somatikk)

1 400 000

2014

| k v a r d a g s h e l s e

8 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

Kortreist friluftsliv

John Rørdam Rune Be ndik s e n / Palookaville

Du treng ikkje alltid reise langtfor å få følelsen av å vere på tur. Dei beste opplevingane

kan bli skapte få meter frå parkeringsplassen.

Familien eidslott er nok litt over gjennom snittleg glade i å vere på tur. dei legg ofte ut på turar som

for mange kanskje verkar vel ambisiøse, men likevel har dei kanskje gjort seg nokre erfaringar som kan hjelpe fleire opp av sofaen?

– du snakkar jo med nokon som møtte kvarandre gjennom den Norske Turist­forening. at vi har bakgrunn som aktive friluftsfolk, er nok grunnen til at vi ønskjer å vere mest mogleg utandørs saman med barna, seier eivind og kikkar bort på kona katrine.

ho nikkar stadfestande.– sjølv om vi er på mange langturar, er vi

ganske flinke til å ta dei små turane òg, seier ho. eit vanleg spørsmål vi får, er kva det er lurt å ha med i sekken. svaret er enkelt: minst mogleg. det må ikkje bli for mykje dill. småturar treng ikkje å vere planlagde eller krevjande.

Eivind gav ut den prislønna boka «Fjell­barna» i 2011, og til hausten kjem opp­følgjaren, «Fjellbarnas favoritter – drømme ­turer for store og små». han fortel at tanken bak bøkene er å formidle turglede til heile familien. han innrømmer at det kan vere vanskeleg å komme seg ut på tur, at det

krev litt planlegging å dra med barn på telt­overnattingar i høgfjellet, og at det er vik­tig å ikkje rosemåle opplevingane. eivind meiner at det er viktig å innrømme at det kan vere kaos òg. Målet er at bøkene kan fungere som inspirasjon til å komme seg ut på tur.

– Heldigvis er mange blitt meir opptekne av dei kortreiste turane dei siste åra. Fri­luftsliv i nærmiljøet handlar om å bruke nærområdet. det handlar om å sjå etter moglegheiter med låg terskel, seier eivind.

– det er dessutan viktig å la barna venje seg til å vere ute, held katrine fram. det er ikkje farleg verken for barn eller vaksne å få litt vind eller regn i ansiktet. vi meiner at det ikkje finst noka nedre aldersgrense for å vere på tur.

– Barn har ulik motivasjon, seier eivind, akkurat som oss vaksne. vi må velje forskjellige strategiar, og det er viktig å ikkje piske seg sjølv eller samanlikne seg med andre. ver glad for det du får til, og hugs at sjølv ein liten rusletur er uendeleg mykje betre enn ingenting. vi har heldigvis ingen problem med motivasjonen heime hos oss: vi har alltid lyst på tur. det er kan­skje nesten for mykje av det gode, men det er jo fordi vi får så mykje tilbake. Éin ting

k v a r d a g s h e l s e |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 9

Eivinds råd for vaksne:• Ta med ein venn på tur.• Prøv ein topptur på ski – då kan du

glede deg til du skal ned att.• Sørg for å ha med ein kjempegod

matpakke, eller lag maten ute på stormkjøkken, primus eller bål.

Gjendines råd for barn:• Hugs at humøret ditt og entusiasmen

din smittar over på barna.• Hugs å smørje deg med eit relativt

tjukt lag tolmod.• Hugs at du kan få store opplevingar

100 meter frå parkeringsplassen.

m o t i va s J o n s R å d

E i v i n d s 3 ko R t R E i s t E t u R a R P å v E s t l a n d E t :

Førde: Reset i Førde-Halbrendnipa-Kalsetvatnet. Mot toppen får du god utsikt austover mot Førde sentrum og seinare vestover mot Kvamshesten (Storehesten) og Bleja. Boka på toppen fortel at dette er ein tur som mange liker å gå.

Bergen: Gå opp på det kjende byfjellet Ulriken, nyt utsikta og ta banen ned igjen. Dersom du vil ha ein dagstur, går du vidare over Vidden til Rundemanen og Fløyen.

Stavanger: Byhaugturen tek deg med på ei reise i gammalt kulturlandskap, på trakk gjennom bratt skog og til «hemmelege» utsiktspunkt.

– Det er viktig at vi som snakkar og skriv om friluftsliv, ikkje berre snakkar om dei store turane. Det å vere ute er jo å vere på tur, seier Eivind. Her med familiemedlemmene Gjendine (12), Katrine (40), Matteo (4 md.) og Ea (9). Mariken (10) var hos venner og gjekk glipp av denne turen.

10 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| k v a r d a g s h e l s e

04

som hjelper oss i turlivet, er at vi har gode rutinar. Éin av oss pakkar ryggsekkane, og den andre sjekkar at dei yngste barna har på seg rette klede. dersom vi har gløymt noko, er det ikkje lov å bli sur. ein god start utan stress og kjefting er eit veldig godt grunnlag for ein fin tur.

Det er vel lov å kose seg litt på tur òg?– det er veldig viktig å kose seg på tur. eg

trur familien vår har eit kakaobudsjett på 10 millionar kroner, smiler eivind.

– Men vi vel ofte sunne alternativ òg, legg katrine til. det er særleg viktig for Mariken, som har downs syndrom. For henne er det ekstra viktig å vere i fysisk aktivitet og ikkje ete for mykje usunn mat. ver mykje ute i naturen, ver i aktivitet. Og så kan ein godt kose seg framfor Tv­en etterpå.

– det er alltid lov å ha ein cola i sekken, seier eivind.

anar vi ein liten dissens i den elles så samkøyrde turfamilien?

– det har eg ofte. Å ha eit mål eller ein premie, eller gjerne ein kombinasjon, er smart. av ein eller annan grunn ligg det som regel ein sjokolade i varden på toppen av fjella vi er på. gjestebøkene som vi kan skrive oss inn i, er òg ein god motivasjon.

Er de ein sånn superfamilie som alltid er motiverte for å kaste dykk ut av dørene i ein

hektisk og stressande kvardag som kan slite ut dei aller fleste av oss?

– det er slik med meg, i alle fall, seier eivind. Jo meir sliten eg er av kvardagslivet, desto meir lyst har eg til å gå på tur. Frilufts­livet er den aller beste medisinen. det å komme seg ut av kvardagen og inn i naturen er kjernen i det vi driv med. det er så lite som skal til: ein liten tur til eit tjern i nær­leiken. ein tur for å kaste stein i fjøra. eller ein liten tur opp i høgda for å nyte utsikta. •

– Eg har prøvd å ete lys lapskaus på boks heime, og det smaker absolutt ikkje det same som på fjellet. Mat smaker betre ute, og med litt forarbeid er det enkelt. Ikkje la maten bli det viktigaste. Alle overlever å ete brødskiver til middag, men pølser på termos eller ferdig pannekakerøre på ei flaske gjer turen endå betre. Plukk gjerne blåbær i sesongen, då blir det ein fin del av turen, seier Eivind Eidslott.

Pa n n E k a k E R u t E E R B E t R E E n n Pa n n E k a k E R H E i m E

02

0301

k v a r d a g s h e l s e |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 11

har du dårleg samvit for at du ikkje har fått trent så mykje som du burde? det må du i så fall slutte

med. Tenk heller positivt, er tilrådinga frå stein Ørn, overlege på kardiologisk avdeling ved stavanger universitetssjukehus og trenar til alexander kristoff, ein av verdas beste syklistar.

– Tenk heller på det du har fått til, og på at dei trappene du gjekk, er ei god investering i helsa di. sjølv dei korte turane er bra for helsa. alt er betre enn ingenting, seier Ørn.

Ifølgje helsedirektoratet er berre tre av ti vaksne så fysisk aktive som helse­styresmaktene tilrår (30 minutt fysisk

Invester i helsa diDu treng verken sykkel, joggesko eller kondis. Litt aktivitet er betre enn ingenting og eit godt innskot i helsebanken.

Camilla loddervik Rune Bendiksen / Palookav ille og sv e in lunde

aktivitet kvar dag). For personar som ikkje beveger seg mykje, vil sjølv ein liten auke i aktivitetsnivået gi ein betydeleg helsevinst i form av redusert sjukdomsrisiko, betre livskvalitet og auka funksjonsevne.

– kroppen reagerer med det same.

Allereie ved å stå, samanlikna med å sitje, blir fleire musklar aktiverte, og for­brenninga aukar. det er viktig å senke terskelen. Ikkje alle skal bli verdas beste syklistar eller toppidrettsutøvarar! det handlar om å skyte inn nokre kroner i helse banken kvar dag. Jo meir du legg inn, jo meir får du igjen av positive helsevinstar, oppmodar Ørn.

Om du aukar aktivitetsnivået ditt over tid, vil du merke at du får meir overskot og

1. Tenk positivt. Ikkje ha dårleg samvit for den treninga du ikkje fekk gjort. Sjå kvar ekstra innsats som eit bidrag i helsebanken.2. Senk terskelen. Du treng ikkje sykkel, ski eller joggesko. Start i det små, og hev ambisjonsnivået etter kvart.3. Gløym vektfokus og utsjånad. Trening betrar kroppen sin fysiske kapasitet og gir deg betre helse, men trening i seg sjølv er ikkje noko slanke-middel. Dersom du vil slanke deg, må du endre kostvanane dine. 4. Lag forpliktande treningsavtalar. Må treninga flyttast, så flytt treninga til dagen før – aldri dagen etter. Slik er du alltid i forkant.5. Hugs at det vil vere litt u behageleg i starten. Det går over, og dei positive effektane vil vere positive og mange.

s l i k k J E m d u i G a n G

05

(01-04) – Friluftsliv er den billegaste måten å drive folkehelsearbeid på. Naturen ligg der – ein treng ikkje store investeringar i dyre idretts anlegg for å bruke naturen, seier Eivind. (05) – Vi tilpassar aktivitetane etter årstidene. Det handlar om å sjå moglegheitene heile året, seier Katrine. (06) Stein Ørn, overlege på kardiologisk avdeling ved Stavanger universitets- sjukehus.

06

12 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

klarer meir i kvardagen. er du i god form, bruker du mindre energi på å utføre ulike aktivitetar enn om du var i dårlegare form.

– er du toppidrettsutøvar, vil ei hard intervalløkt vere slitsam, mens jogging vil vere uproblematisk. Om du berre er van med å gå, vil jogging vere slitsamt, om du er stillesitjande vil det å gå vere slitsamt, og om du er sengeliggjande, vil det å sitje vere slitsamt, osv. kroppen din er tilpassa det du gjer til vanleg. Fysisk aktivitet og trening gjer at kroppen din toler eit høgare belastingsnivå enn det du gjer i det daglege. Jo meir du investerer i eiga helse, jo meir vil du få igjen, seier Ørn.

Det er veldokumentert at fysisk aktivitet fremjar helse, gir overskot og er eit viktig verkemiddel i førebygging og behandling av ulike diagnosar og tilstandar. Men for å få fullt utbyte må du leggje inn litt innsats. stein Ørn anbefaler tre treningsøkter i veka på inntil ein time kvar.

– hugs at det ikkje alltid er så mykje som skal til for å heve deg til neste nivå. start i det små, og bygg deg langsamt og gradvis opp. Om du for eksempel syklar 15 minutt kvar veg til jobb kvar dag, så har du til saman trent to og ein halv time den veka! Tek du trappene i staden for heisen, og av og til to trappetrinn om gongen, så får du trent litt styrke òg. Til slutt er fysisk aktivitet blitt ein naturleg del av kvardagen din, seier Ørn. •

kom hjartesjuk-dom i forkjøpet

Kva skjer med kroppen til friske personar som pressar seg sjølve til

det yttarste?

Idrettsutøvarar kan ha ein alvorleg hjarte-sjukdom utan å vere klar over det. Foreløpige analysar tyder på at ein blodprøve teken etter fysisk belasting kan bidra til å identifisere og redde dei.

Forskingsprosjektet NEEDED (The North Sea Race Endurance Exercise Study) er eit samarbeidsprosjekt mellom Nordsjørittet og Helse Stavanger.

Sidan 2013 har prosjektet drive med systematisk innsamling av blodprøvar for å finne biomarkørar som kan auke forståinga av helseeffektane ved denne typen aktivitet.

Formålet er å bidra til å førebyggje hjarte-sjukdom og finne ut kva som må til for å vareta liv og helse.

Dei første resultata frå hovudstudien blir offentleggjorde hausten 2015.

overtrent?Overtrening er ofte eit resultat av at ein trener for mykje, for fort

og for hyppig utan å gi kroppen tid til å restituere seg. Når du trener, bryt du ned musklane, og for at musklane skal kunne byggje seg opp igjen og bli sterkare, må dei få tid til restitusjon. Saman med tid er også søvn og mat viktig.

Overtrening kan råke alle og kan i verste fall føre til skadar som for eksempel trøyttleiksbrot. Medisinen er å få ro og kvile ein periode og deretter gradvis starte med trening igjen.

Du kan komme deg relativt raskt ut av den overtrente tilstanden om det er noko som har skjedd fort, men dersom du har brote kroppen ned over tid, vil restitusjonen vare lenger.

Nokre enkle tips for å unngå over-trening er å ha ein plan for treninga, gå gradvis fram, variere mellom muskel-grupper, lære seg god teknikk og å gi kroppen tid til å ta seg inn igjen.

Kjelde: Fysioterapeut Astrid R. Innvær, Haukeland universitetssjukehus

• betre evne til å meistre stress

• sterkare immunforsvar• betre lungefunksjon• sterkare hjarte• redusert risiko for hjarte–

og karsjukdommar• sterkare muskulatur• betre ledd– og rørsle-

funksjon• betre balanse• mindre risiko for utvikling

av beinskjørheit og slitasjegikt

• mindre risiko for blodpropp og slag

• betre blodsukker- regulering

• mindre risiko for å utvikle høgt blodtrykk

• betre blodsirkulasjon• betre søvn• større overskot og trivsel• auka arbeidskapasitet• langsamare aldring• betre grunnlag for å halde

kroppsvekta på eit gunstig nivå

Kjelde: helsenorge.no.

R E G E l m E s s i G f y s i s k a k t i v i t E t G i R :

| k v a r d a g s h e l s e

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 13

f y s i s k h e l s e |

førde, år 2006: harald Munkvold og Atle skrede starta det som har blitt ein årleg mosjonsfest med start

og mål ved førde sentralsjukehus. Begge jobbar i psykiatrien og er opptekne av fysisk aktivitet som metode i behandlinga.

– Å fremme folkehelse og førebyggje sjukdom er ein grunnstein i spesialist­helse tenesta. Vi ønskte noko meir enn eit ordinært idrettsarrangement, der inkluder ing og «alle er med» var stikkord. samtidig ville vi unngå at det skulle bli eit reint pasientløp. Resultatet blei ein helse førde­stafett der alle som ville, kunne få lov til å vere med, fortel dei.

10. juni stilte over 80 lag, 160 enkelt­utøvarar og rundt 90 barn til start, noko som inneber at rundt 700 deltok på mosjons festen i år. løpet har seks etappar og er ti kilometer, inkludert stavgang og sykkeletappe. laga skal ha minst to kvinner, og det er sosialt samvær med grill­mat og drikke etter målgang. •

Stafett for folkehelse Nokre er topptrente med gull i blikket, andre tek det som ein fin mosjonstur. Helse Førde-stafetten engasjerer mange og ekskluderer ingen.

Per Marifjæren Oddleiv Apneseth(01-02) Stafetten er ein årleg

institusjon og god reklame for Helse Førde. Men positivt omdømme er berre ein biverknad; det sentrale er folkehelse-perspektivet. (03) Grunnleggjarane Harald Munkvold (framme) og Atle Skrede (med briller), her saman med andre av årets arrangørar: (f. v.) Åse Elisabeth Stadheim, Unn Hege Johannessen ,Tom Ole Dyrstad og Kjersti Olga Håvardstun.

01

02

03

| K o s t h a l d

14 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

Vi et sunnare enn før. Butikkane bognar av grønsaker og ulike mat-varer. likevel strevar halvparten av

oss med overvekt, og svært mange får ikkje i seg mat som er bra for helsa.

– Maten du et, treng ikkje vere så avansert for å vere bra. Eg trur alle som har ein travel kvardag, må tenkje at det enkle ofte er godt nok. Nøkkelen til å sikre eit sunt kosthald i kvardagen handlar gjerne om god planlegging og om variasjon.

Eli skeie er klinisk ernæringsfysiolog og har god peiling på dette med å ete sunt. ho jobbar som ernæringsko ordinator ved haukeland universitetssjukehus i Bergen og har ansvar for ernærings strategien ved sjukehuset.

– Vi et meir grønsaker og frukt no enn før. samtidig lever vi eit travelt liv, gjerne med begge foreldra i full jobb og mange aktivitetar kvar einaste dag. dette gjer at vi kanskje tyr til lettvinte middagsløysingar i staden for å lage maten heilt frå botnen av, trur ernæringseksperten.

Varig endring. I tillegg trur ho mange blir forvirra av dei ulike ernæringsråda som stadig blir dytta på oss.

Ingen kunst å ete suntSynest du det er vanskeleg å ete sunt? Om du er forvirra over kva mat du bør ete, eller kva helse kostråd du bør følgje, så les vidare.

Hilde Kleppestø Vegard Fimland – Ein diett er noko mellombels, og der-med svært vanskeleg å følgje. Rett kosthald må vere noko varig, ein livsstil du kan leve med, meiner skeie.

– Men kvifor har vi ikkje nok ernæringskunnskap? Vi har jo mat- og helsefag både i barneskulen og på ungdomsskulen, men kanskje ikkje nok?

– Eg trur vi kunne gjort mykje meir, særleg i barneåra. Ernæring har mykje å seie for kognitiv og motorisk utvikling. dersom ein hadde sikra at alle i barne-hage- og skulealder hadde fått tilbod om sunn frukost eller lunsj, ville mykje førebyggjande arbeid vore gjort, også med tanke på sosial ulikskap. heldigvis har barnehagane prioritert god ernæring, og mange barn får servert varme og varierte måltid innimellom.

Skap dei sunne vanane. Eli skeie meiner større satsing på helse og ernæring i skulane vil verke førebyggjande på dei auka overvektsrelaterte problema vi har.

– det er lettare å førebyggje enn å leggje om dårlege vanar. Jo eldre ein blir, jo vanskelegare er det. og på skulane når vi absolutt alle gjennom fleire år. det er her dei sunne matvanane må skapast.

dei fleste foreldre er flinke til å syte for

01

02

K o s t h a l d |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 15

(01-05) – Syt for eit variert kosthald. Få meir kunnskap om kva som er bra for kroppen, og et ulike typar grønsaker kvar dag, tilrår Eli Skeie, som er klinisk ernæringsfysiolog ved Haukeland universitetssjukehus. – Du må vere motivert og bevisst på å ta sunne val. Tenk positivt, og ikkje ha fokus på kva som er nei-mat.

03

03

04

05

• Ta med noko som faktisk kjem til å bli ete.

• Tenk over kor mange timar du treng mat for. For mange blir det særleg lenge mellom lunsj og middag, og dei kunne kanskje hatt godt av eit ekstra mellommåltid.

• Bruk gjerne middagsrestar. • Dersom ein er så heldig å

ha kjøleskap på jobben, bør ein bruke det. Kva med å ha yoghurt, frukt og mysli til lunsj? Eller eit lite utval pålegg som ein kan ta fram?

• Hugs grønsaker og/eller frukt. • Lag gjerne ein salat dagen før. • Grove pizzarullar med for

eksempel pesto, soltørka tomatar, skinke og ost, eller grove muffins med sopp, kylling og fetaost, kan vere ein litt meir spennande matpakke.

• Wraps med smørjeost, laks og salat kan òg vere eit litt meir spennande alternativ.

• Et gjerne litt usalta nøtter eller mandlar i løpet av dagen, men hugs at det er svært energirikt.

T i p s T i l m aT pa K K e n

| K o s t h a l d

16 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

variert og god kost frå barna begynner å ete fast føde. Barnehagane har òg blitt veldig flinke å tenkje på mat og helse i kvar-dagen. Mange har heilt kutta bursdagskaker og lagar heller fruktfest med fokus på leik og song enn på maten åleine.

– dette er svært positivt, og når ein inkluderer barna i matlaginga, vil dei lære å ta med seg gode vanar vidare, seier ernæringsfysiologen, som òg kan skeie ut med det litt meir usunne iblant.

Et variert. – sjølvsagt skeiar eg ut. heldigvis klarer eg å gjere det med godt samvit sidan eg har eit sunt kosthald i kvar-dagen. du må finne ein god balanse, for det er viktig å kunne kose seg med meir usunn mat innimellom, slår ho fast.

– Korleis skaper vi ein god balanse?– her vil eg vise til råda frå helse-

direktoratet, som seier at ein bør ha eit variert kosthald med mykje grønsaker, frukt og bær, grove kornprodukt og fisk, små mengder tilarbeidd kjøt (for eksempel pølser), raudt kjøt, salt og sukker.

hovudpoenget er å variere maten du et, slik at kroppen får alle dei viktige nærings-stoffa han treng, kvar dag. Fem om dagen er å anbefale, og du kan tenkje at ein porsjon er om lag ein knyttneve. Et du for eksempel eit eple, ei gulrot, litt smoothie saman med nokre bær og litt salat, så er du innanfor. Poenget er å ete ulike sortar.

sukker i seg sjølv treng ikkje vere farleg. Men viss du et mykje sukker, kan det bli for lite av dei andre næringsstoffa du treng. høgt inntak av sukker kan auke risikoen for

enkelte livsstilssjukdommar som diabetes type 2.

– sug etter søtsmak har mykje med vanar å gjere. Jo meir søtt du et, jo meir vil du ha. Vidare må du vere bevisst på at søtsuget kan vere eit uttrykk for at du eigentleg er svolten, og at det er på tide med eit mellommåltid.

ho er samtidig ein forkjempar for at vi må ta laurdagen tilbake. om vi et sjokolade og snop ein gong iblant, går det heilt fint.

– hugs òg at vatn er den beste tørste-drikken. Vi drikk heldigvis mindre brus enn før og har godt utval av ulike typar vatn. det hjelper på, seier skeie. •

– For å sikre variasjon tenkjer eg bakover i tid når eg skal planleggje kva vi skal ete til middag dei neste dagane. Har vi for eksempel hatt mest kjøt nokre dagar, prøver vi å få inn meir fisk og vegetarmat i dagane som kjem. Og omvendt, fortel Eli Skeie.

Nordmenn bruker svært lite

pengar på mat i forhold til inntekt saman-

likna med andre land.

Eli skeie

1. Du bør ete variert kvar dag. 2. Et frukt og grønsaker fleire gonger

kvar dag. Sjå gjerne ulike fargar for å sikre variasjon.

3. Byt på å ha fisk, kjøt og belgvekstar som proteinkjelder.

4. Bruk mest mogleg reine råvarer. 5. La gjerne meieriprodukt vere ein del

av det daglege kosthaldet.6. Vatn er den beste tørstedrikken.7. Bruk gjerne brødskalaen for å velje

brød på butikken. Vel brød som er merka Grovt (tre kaker) eller Ekstra grovt (fire kaker) til kvardags.

8. Sjå gjerne etter Nøkkelholet når du handlar.

9. Dei aller fleste treng ikkje tilskot for å dekkje kroppens behov for nærings-stoff.

10. Fokuser på kva som er sunt og godt å ete, heller enn å tenkje på alt du bør ete mindre av.

1 0 T i p s T i l e i T s u n T Ko s T H a l d

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 17

f y s i s k h e l s e |

Det er triste funn psykiater og forskar siri Nome har gjort når ho systematisk har gått gjen­

nom dødsfall ved sandviken psykiatriske sjukehus (no ein del av haukeland universitetssjukehus) i Bergen over ein periode på cirka 20 år. i doktorgrads­avhandlinga si har den erfarne psykiateren sett på sjukehistoria til 4500 førstegongs­pasientar som blei innlagde på sjukehuset frå 1985 til 2003.

Overraskande tal. Tala viser at 18 prosent av pasientane døydde i løpet av denne 20­årsperioden. Dei aller fleste døydde ikkje av den psykiske sjukdommen, men av naturlege årsaker, og då særleg hjarte­ og lungesjukdommar. ifølge studien til Nome døyr desse pasientane i gjennomsnitt 25 år tidlegare enn resten av befolkninga i Noreg.

Vil behandle både kropp og sinnPasientar med alvorlege psykiske lidingar døyr mykje tidlegare enn resten av befolkninga på grunn av livsstilssjukdommar. Det viser forsking frå Bergen. No skal pasientane få hjelp til å leggje om livsstilen.

Anne Christine Olsen Vegard Fimland

– eg blei forskrekka over å sjå tala over alle dei naturlege dødsfalla. eg visste ikkje at det var så mange. Pasientane treng hjelp til å førebyggje livsstilssjukdommar, seier Nome, som har jobba ved sjukehuset i sandviken i 26 år.

Tiltak for betre helse. ein veit at det blant pasientane i psykiatrien generelt har stått dårleg til med mosjon og kosthald, og at mange har ein passiv livsstil med røyking og lite aktivitet. Medisinar med bi ­ verk nader som vektauke og diabetes er òg ein del av forklaringa. Og for mange er rus ein del av sjukdomsbiletet.

else­Marie løberg, som er fagsjef for psykisk helsevern ved haukeland universitetssjukehus, fortel at studien bekreftar tilsvarande funn frå andre land.

– Det er flott at vi har eigne forskarar som

01

02

(01-02) Sunnare mat og hjelp til ein meir aktiv livsstil er nokre av tiltaka som skal betre den fysiske helsa til pasientar med psykiske lidingar. (03) Psykiater og forskar Siri Nome.

03

18 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| f y s i s k h e l s e

fokuserer på dette viktige temaet. ein må ikkje gløyme at alle med psykiske lidingar også har ein kropp, og derfor jobbar vi no med mange ulike tiltak som kan betre den fysiske helsa til desse pasientane, som også er underbrukarar av legetenester, seier løberg.

– Blant tiltaka er å servere pasient ane sunnare mat, hjelpe dei med ein meir aktiv livsstil, ha gode rutinar for å kart­leggje somatisk helse og sørgje for at dei jamleg får sjekka helsa si hos fastlegen og spesialistar ved behov. Alle klinikkane er blitt utfordra til å utvikle eigne tiltak for å betre livsstilen og helsa til pasientane, og her har det skjedd mykje bra og spennande!

– Det finst ikkje noka enkel løysing på dette, men eg er glad for at ein tek pasient­ane og den fysiske helsa deira på alvor. At det no blir gjort noko for denne pasient­gruppa, er veldig bra, seier Nome.

ho er allereie i gang med vidare forsking for å sjå om ho finn same tendensen også hos pasientar som har vore innlagde i sjukehuset dei siste åra. •

Kursar pasientane i gode levevanarGjennom eit skreddarsydd, tverrfagleg kursopplegg som

tek for seg kosthald, fysisk aktivitet og søvn, får pasientane hjelp til å gjere små endringar i kvardagen sin. Over tid kan endringane utgjere ein stor for-skjell for den kroppslege helsa deira.

Ved distriktpsykiatriske senter (Kronstad DPS) i Bergen har dei god erfaring med å gi pasientar med alvorlege psykiske lidingar tilbod om eit fire månaders kurs i gode levevanar.

– Vi har vore opptekne av at dette skal vere enkelt å få til heime, sjølv på ein dårleg dag. Som for eksempel å byte ut ei loffskive med ei grovare skive, gå av Bybanen ein stopp

før du er framme, eller ta trappa i staden for heisen i blokka der du bur, seier psykolog-spesialist Nina Bergmann, som saman med eit par kollegaer har vore primus motor for opplegget.

Fordi mange av pasientane tek imot tenester gjennom Bergen kommune, har det vore svært viktig at også folk frå kommunen har delteke på kurset for å kunne følgje opp pasientane heime.

– Det er jo i heimemiljøet pasientane gjer alle mikroval rundt eigne levevanar. Det er lett å vere einige om kva som kan vere smarte val når ein er til samtale på DPS-et, men desto vanskelegare å velje smart når ein er heime og kjenner på «dørstokkmila», seier Bergmann.

01 02

03

(01-03) Psykologspesialist Nina Bergmann ved Kronstad DPS og fagsjef for divisjon psykisk helsevern i Bergen, Else-Marie Løberg, er einige om at pasientane treng hjelp til å betre både den psykiske og fysiske helsa si.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 19

f y s i s k h e l s e |

Det har lenge vore kjent at D-vitamin er viktig for å utvikle eit sterkt skjelett hos barn og for å halde

skjelettet sterkt hos vaksne. No tyder ny forsking òg på at det er ein samanheng mellom mangel på D-vitamin og hjarte- og karsjukdommar, diabetes, leddgikt, MS og fleire sjukdommar knytte til nervesystemet.

I Helse Stavanger har Cato Brede vore med på å utvikle ein ny metode for analyse av D-vitamin, og han reknar med stadig fleire rekvisisjonar frå fastlegane.

– Omtrent halvparten av befolkninga har for lågt nivå av vitamin D, og nokre få prosent har alvorleg mangel. Dei kan få symptom som smerter i musklar og ledd, fortel Brede, som er sjefingeniør ved avdeling for medisinsk biokjemi ved Stavanger universitets-sjukehus. Han forklarer at den nye analysemetoden er betre med tanke på spesifisitet, sensitivitet og nøyaktigheit.

– Ved å ta i bruk avanserte analysemetodar byggjer vi kompetanse for framtida. Det gjer at vi òg kan utvikle analysar for mange andre stoff enn vitamin D, seier Brede.

Det er sunt å trene og få opp pulsen. Men er det om å gjere å sveitte mest mogleg om vi vil forbrenne feitt?

– Sveittemengda har ikkje noko med forbrenninga å gjere. Det avgjerande er lengda og intensiteten på treninga, seier Lars Nybo, professor ved institutt for idrett og ernæring ved Københavns Universitet.

Vi sveittar for å regulere og stabilisere kroppstemperaturen. Når sveitten fordampar, blir huda kjølt ned, men vi forbrenner ikkje meir av den grunn. Er målet å forbrenne feitt, er det treningsforma som er avgjerande.

Kortvarig trening av høg intensitet aukar stoffskiftet 24 timar etter treninga i høgare grad enn ei normal uthaldstrening. Men sidan treninga ikkje er så langvarig, forbrenner vi mindre energi under sjølve treninga. Vil du forbrenne feitt, bør du altså velje å trene med lågare intensitet over ein lengre periode.

Kjelde: forsking.no/videnskab.dk

Må vi sveitte for å forbrenne feitt?

Avslører vitAMinMAngel Med ny Metode

Fot

o g

etty

ima

ges

Fot

o g

etty

ima

ges

C

| p o r t r e t t

Å lytte er å høyre også det som ikkje blir sagt

John Rørdam Einar Aslaksen / Pudder Agenc y

Trond-Viggo Torgersen og Edvin Schei underviser legar og studentar i god kommunikasjon. Det er legane som blir

underviste, men det er pasientane som står i sentrum.

– Eg har jobba som lege, altså, det er sikkert nokon som lurer på det, seier Trond-Viggo Torgersen med eit smil.

Dr. Torgersen er vel for dei fleste meir kjend som tidlegare barneombod, og frå TV, stand-up og diverse anna som er nokså langt unna legeyrket. Det er kanskje derfor han synest det er på sin plass å gjere greie for karrieren sin innanfor helsevesenet, med fleire års praksis.

– No kallar dei meg journalist i NRK, men det er jo lege eg er, same kva eg gjer.

– Ja, for det å vere lege er like mykje ein identitet som eit yrke, skyt Edvin Schei inn.

Schei er professor ved Universitetet i Bergen, fastlege og forfattar av fleire bøker, blant anna «Lytt. Legerolle og kommunikasjon.» Boka er utgangspunk-tet for undervisningsopplegget han sam-arbeider med Trond-Viggo om, og er den filosofiske basen når dei foreles for stu-dentar, allmennlegar og sjukehuslegar. Dei to har mellom anna undervist legar ved Haukeland universitetssjukehus og Førde sentralsjukehus. Målet med under-visningsopplegget er at legane skal bli flinkare gjennom å forstå og avdekkje

problema og sjukdommane til pasientane på ein meir heilskapleg måte.

Korleis legg de opp desse forelesingane?Torgersen: – For det første liker vi ikkje å

kalle det forelesing, det er ikkje slik vi ten-kjer på det. Målet vårt er å involvere alle som er til stades, i prosessen – å få hundre hjernar i auditoriet til å fungere som éin.

Schei supplerer: – Vi vil skape ein arena der det er mogleg å øve på rolla som lege, den delen av jobben som ikkje handlar om den tekniske kunnskapen som sjølv-sagt må liggje til grunn. Det er ikkje slik at vi blir gode legar utan god gammaldags kunnskap, men nysgjerrigheit og evna til å vere det vi kallar ein god «sjukdomsdetek-tiv» er det mogleg å øve på. Heilt konkret så deler vi studentane opp i små grupper og sender dei heim til pasientar som har sagt seg villige til å bidra. Det er pasientar med alvorlege sjukdommar som stiller opp, og oppdraget til dei ferske studentane er at dei skal lære noko om det å vere sjuk. Ofte blir studentane overraska over at det er eit hyggjeleg og ufarleg møte, som ikkje sjeldan varer lenger enn den halvannan timen som er avtalt.

Er det bestemt på førehand kva student-ane og pasienten skal snakke om?

Schei: – Det skal vere ein samtale som avdekkjer eit større bilete. Nokre grunn-leggjande tema går igjen, utover dei reint medisinske spørsmåla. Tankar rundt familie, framtid og livssituasjon dukkar opp. Erfaringar med legar og andre hjelparar blir gjerne tema. Neste steg er å la studentane møte den same pasienten i auditoriet. Då skal dei ha ein samtale der historia til dette mennesket blir delt med alle som er til stades. Studentane må leite etter det som er viktig å forstå, og tenkje over dilemmaa som dukkar opp. Det å finne balansen i ein slik samtale er vanskeleg. Som lege skal du vere medlidande, utan å bli oppslukt av smerta til pasienten. Pasienten må føle seg trygg og ha tillit til deg, og du må vekte dei viktige kjenslene opp mot det rasjonelle og objektive.

– Det er heller ikkje slik at vi skal analysere pasientane i fillebitar kvar gong. Nokre gonger er problemet openbert: Har du skore deg i fingeren og treng eit par sting, så skal du få det utan å måtte fortelje korleis du eigentleg har det. Det er òg ein del av det å vere lege. Noko handlar òg om å

20 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

p o r t r e t t |

Trond-Viggo og Edvin meiner at mange legar har noko å lære om god kommunikasjon. Mange trur det tek lengre tid å snakke med pasientane på denne måten, men faktisk er det heilt motsett. Det tek oftast kortare tid, og resultatet blir betre.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 21

22 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| p o r t r e t t

minne studentane på heilt enkle ting, som å handhelse og møte blikket. Det er alltid ein god start på eit møte mellom to menneske. eg er oppteken av sånne ting, og er ein slik som ber folk ta ned beina frå setet på trikken. Kall det gjerne gammaldags, men det handlar om respekt for andre, seier trond-Viggo torgersen, og er litt uroleg for om det plasserer han i kategorien gretten gammal gubbe.

Kva er det viktigaste de kan førebu lege­studentane på?

Schei: – Det viktigaste med under - vis ninga vår er å få unge legar til å forstå at det er heilt greitt å ikkje ha alle svara. Vi må tole at det alltid er meir å lære, det er jo òg noko av det som gjer yrket spennande gjennom eit heilt liv. Gode og effektive samtale ferdigheiter tek det år å øve opp, det er som å lære eit nytt språk. Men bruker du dei rette teknikkane, kan du komme langt sjølv med lite erfaring.

torgersen: – Det edvin seier der, er heilt essensielt. Det handlar om kor sårbare studentane og dei unge legane er i møte med pasientar og andre kollegaer. Dersom dei får god undervisning i starten, blir det ein dobbel effekt: Vi blir betre legar, og pasient-ane får den hjelpa dei treng. opplegget vårt fungerer bra for legar med lang erfaring òg; det er viktig at vi som profesjonelle utøvarar heile tida ser etter forbetringspotensial.

Kva for gode råd kan de gi for at vi som pasientar òg kan bidra til betre kommunikasjon?

torgersen: – eg har eit lite hjartesukk. pasientane må slutte å «levere seg inn til service», som om dei var ein bil. Legen er avhengig av at pasienten seier kva han er uroleg for. Det er mange som er redde for å verke dumme, men for oss er det viktig å få heile historia og trekkje ut det som er viktig informasjon. Generelt trur eg at legane er litt mindre nærmare Gud enn dei var tid-

legare, og at det er ein god ting at pasientane i større grad blir involverte. Nokre legeopp-gåver er jo ganske enkle rekne stykke. Som at faktorane A + B + C er lik høgt blodtrykk.

Schei: – Det er viktig å forstå kva eit medisinsk funn betyr for akkurat denne pasienten. Dersom faren din døydde av slag, så treng du kanskje noko meir enn den reint tekniske definisjonen. Då blir det store biletet viktig. Strukturen i samtalen er vårt ansvar, og det har vi eit fagleg ansvar for å lære oss. Men det hjelper oss at pasientane tør å komme med tankane og teoriane sine, slik at vi kan setje dei i samanheng.

Det blir ikkje vanskelegare å vere pasient?Schei: – Nei, dersom legen er oppriktig

interessert, tør folk som regel å seie ting som dei kan vere flaue eller skamfulle over. Å komme seg over slike barrierar vil gi pasienten mykje tilbake. Både legerolla og pasientrolla endrar seg, og som legar må vi heile tida stille oss spørsmålet: Korleis kan vi bli betre saman? Vi kan nesten gå så langt som å seie at legen og pasienten skal bli eit godt team, og då veit vi jo at det er viktig med tydelege roller.

«Lytt. Legerolle og kommunikasjon» er jo ei fagbok. Trur de at det vil vere nyttig for pasientane å lese henne?

– Absolutt, og sidan det er eg som seier dette, så treng ikkje edvin skryte av seg sjølv. Dette er ikkje noko vi treng å halde hemmeleg. Boka er skriven med eit lite akademisk språk og er både interessant og lærerik for alle, ikkje berre for oss legar, av-sluttar trond-Viggo torgersen. •

Trond-Viggo TorgersenLege med fartstid som barne­ombod, stand up­komikar, programleiar og journalist.

Edvin ScheiProfessor og fastlege med fleire bøker og prislønna undervisnings­opplegg på merittlista.

«Lytt. Legerolle og kommunikasjon»Nyttig lesestoff for pasientane òg, det er ingen grunn til å halde det hemmeleg. Å byggje gode relasjonar er lettare når både legar og pasientar vil oppnå det same.

fA k tA

– Pasientane er viktige kjelder til informa­sjon. Dei har meir kunnskap om kropp og sjukdom enn tidlegare. Det er nokre gonger bra, og kan vere til nytte for legane dersom dei kan ta imot det pasienten bidreg med, utan å bli fornærma, seier Schei.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 23

p o r t r e t t |

• Still førebudd dersom du kan. Snakk med nokon som kjenner deg, og tenk igjennom kva det er viktig å få ut av legebesøket. Jo meir spent og redd du er før legebesøket, dess større fare er det for at du gløymer viktige spørsmål når du er der.

• Tenk på kva du aller helst vil at legen skal forstå og gjere. Dersom du har mange ting du vil ta opp, er det lurt å skrive ei hugseliste og la legen få sjå henne. Og dersom det ikkje er tid til alt, kva synest du sjølv kan vente?

• Gjer deg opp ei meining om problema. Gi legen dine forklaringar på symptoma, plagene, sjukdommen. Er du stort sett einig med legen, eller tenkjer du at det er viktige ting legen ikkje har forstått? Spør dersom det er noko du lurer på eller ikkje forstår.

• Ver tydeleg på kva du er uroa over. Å rydde i eigne urotankar kan vere svært nyttig, for ofte uroar vi oss «auto­matisk» utan eigentleg å tenkje over det.

• Dersom du er bevisst på kva slags tankar som plagar deg mest, vil du òg kunne vurdere om det er viktig for deg å dele

dei med legen. Legen kan ikkje vite at du har desse tankane dersom de

ikkje snakkar om det.• Det kan vere til hjelp at ein snakkar om det ein skal snakke om. For eksempel kan du ganske tidleg seie: «Dokter, eg har nokre ting eg gjerne vil ta

opp med deg i dag, litt utanom det vanlege. Har vi tid til det?»

Legen må få lov til å behalde rolla som styrmann i konsultasjonen. Du

skal berre påverke kursen. Jo tidlegare legen får vite at du har noko på hjartet, dess enklare blir det å planleggje tida slik at det blir plass til alt.

R å d t i l PA s i E n tA n E f R å t R o n d -V i g g o o g E d V i n :

Vi vil at legane skal bli betre til å

sjå mennesket, sjå kva som ligg bak første-

inntrykket. Ting er som regel meir samansette

enn det vi trur.Trond-Viggo

Torgersen

24 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| k o m m u n i k a s j o n

Dette må sjølvsagt skje i det daglege, i møtet med kvar pasient, men også ved å involvere pasientar

og brukarar i arbeid og avgjerder på fleire plan. undersøkingar om korleis pasientane opplever behandlinga og møtet med sjuke­huset, gir viktige svar. Det same gjer eigne brukarpanel som gir innspel og prøver ut nye løysingar. Fleire stader, og særleg innanfor rusbehandling og psykisk helse­vern, er likemenn og erfarings konsulentar med bakgrunn som pasientar og brukarar ein viktig del av behandlinga. Det er dette som er «pasientens helseteneste».

På vegner av deg. Både regionalt og for kvart helseføretak finst det eigne brukar­utval. Linn Bæra er leiar for det regionale brukarutvalet i Helse Vest, og ho er ikkje i tvil. Brukarstemma til pasientar og på rørande er særs viktig for pasientens helseteneste.

– Vi som sit i brukarutvala, som er råd­givande organ, har eit viktig arbeid å gjere for at pasientane skal bli høyrde. Det å vere sjuk, eller å ha vore sjuk, gir veldig god erfaring og kompetanse som vi kan bruke i arbeidet med å styrkje helsetenesta i Helse Vest.

Pasienten si stemmeKorleis møter vi forventingane pasientar og pårørande har om trygg og god pasientbehandling? Dette er spørsmålet medarbeidarane i sjukehusa stiller seg kvar dag. Svaret ligg ofte i det nærmaste: ved å involvere og ta pasientane med på avgjerdene!

S iri Tjessem Fjælberg og Be nte A ae Ge t ty Images og Magne Sandne s

Må lytte for å bli betre. skal vi nå måla med brukarmedverknad, må brukarane si erfaring bli sidestilt med fagkompetanse. Dette gjeld for brukarutvala som det gjeld for eigne brukarpanel i ulike prosjekt. Brukarpanela for prosjektet Alle møter, som arbeider for å korte ventetidene, betre planlegginga og få fleire til å møte til timane sine, er eitt eksempel på dette. nokre er kronikarar og kjenner helse vesenet betre enn dei fleste, nokre har følt på kroppen korleis det er å vere pårørande, og nokre har heilt andre erfaringar som dei tek med inn i gruppa.

oppgåva deira er å teste tenester og innhald i den nye nettløysinga Vestlandspasienten.no, komme med inn­spel til nytt innkallingsbrev og nye sms­ar og generelt komme med idear til korleis sjukehusa skal møte behovet befolkninga har når det gjeld tenester og informasjon på nett.

– Vi er heilt avhengige av innspel frå brukarane når vi skal utvikle løysingar for dei. Eit slikt brukarpanel gjer det mogleg for oss å stille fleire konkrete spørsmål og diskutere ulike problem stillingar på ein heilt annan måte enn om ein berre sender ut ei spørjeundersøking, seier margrete Lexow, som var prosjektleiar for

«Å få SMS-påminning

til timen min på sjukehuset gjer det

lettare for meg å hugse han.»

«Kvifor Kan eg iKKje møte same behandlaren på poliKliniKKen?»

«Kvifor er det ingen som spør Kva som er viKtig for meg?»

Brukarutvalet har jamlege møte og deltek i ulike prosjekt der dei kjem med innspel på vegner av pasient ane. Alle pasientar og pårørande kan fremme saker for med-lemmer i brukarutvalet. Etter at du har vore til behandling eller ut greiing ved eit av sjukehusa, hender det at vi ber deg fylle ut eit spørjeskjema. Tilbakemeldingane dine er viktige for oss og gir oss tips til område der det er rom for forbetring. Fleire av sjukehusa har etablert tenester på Internett der du kan sende inn innspel til forbetringar og komme med ris og ros. Eksempel på dette er lytteposten i Helse Førde og Helse Bergen.

Ø n S k e r d u å p å v e r k e ?

Vestlandspasienten og ansvarleg for det første brukarpanelet i prosjektet.

– når vi skal kommunisere med pasientar og pårørande, er det viktig at vi hugsar på alle. Vi kan ikkje lage ei løysing som passar til berre 50 prosent av be­folkninga. Då er brukarpanelet godt å ha. Dei er ekspertane i sine liv, og dei realitets­orienterer oss, seier Lexow.

Små ting kan bety mykje. Linn Bæra påpeiker at ein viktig faktor i kvardagen til pårørande og pasientar er tilgjengeleg­heit. Det kan vere eit så enkelt grep som at ei sjuke husavdeling svarer på telefonen i heile opningstida, og at opningstidene ikkje er for korte. Det kan vere måten ein blir møtt på når ein kjem til sjukehuset. små ting som kan bety mykje for pasienten.

– Vi er til for at alle pasientar skal bli høyrde, same kva alder, bakgrunn, funksjonshemming eller ressursar dei har, og uansett om dei kan bruke internett eller ikkje. Eg er stolt over å sitje her som brukarrepresentant og bidra til at pasientar og pårørande får den best moglege helse­tenesta, pasientens helseteneste. •

k o m m u n i k a s j o n |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 25

(01) – Eg er oppteken av at pasientane sine erfaringar må bli meir anerkjende og må brukast saman med både fag og forsking. Det gir resultat, seier Linn Bæra, leiar av det regionale brukarutvalet i Helse Vest. (02) Margrete Lexow, som var prosjektleiar for Vestlandspasienten og ansvarleg for det første brukarpanelet i prosjektet.

01

02

«Kvifor er diaLogen sÅ

dÅrLeg meLLom sJUKeHUs og sJUKeHeim?»

«sJUKeHUset Har fÅtt nye

nettsider. ende-Leg finn eg den

informasJonen som er viKtig

for meg!»

«Kvifor er telefontidene

så Korte?»

«Det er vanskeleg å finne fram. Kvifor er ikkje informasjon frå helsetenesta samla på éin nettstad?»

«Kvifor kan ikkje legane snakke slik at eg forstår dei?»

26 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| k r e f t

Mistanke oM kreft?

For å gi pasientar med ein mogleg kreft­

diagnose raskare avklaring, er det utvikla pakkeforløp for dei vanlegaste kreft­typane. Pakkeforløpet skal skape tryggleik og sikre rask ut greiing og oppstart av behandling.

Dersom du som pasient lurer på om du kan vere sjuk med kreft, kan fastlegen eller andre med lov til å tilvise merkje tilvisinga med «Pakkeforløp for kreft». Du blir då motteken av ein koordinator på sjukehuset, og dette blir kontaktpersonen din i tida fram til behandling startar, eller til det er klart at du ikkje har kreft.

Dei nye rutinane er laga for at pasientane skal møte eit godt organisert opplegg utan for seinkingar. Både når du skal ut greiast, få ein eventuell diagnose og få rett behandling og rehabilitering, skal du vere godt informert om alt som skal skje. I løpet av 2015 skal til saman 28 kreftdiagnosar vere klare for dei nye rutinane.

Vil du vite meir? Besøk nettstaden helsedirektoratet.no.

• Radiumhospitalet i Oslo• Ullevål universitetssykehus i Oslo• St. Olavs Hospital i Trondheim• Nordlandssykehuset i Bodø• UNN i Tromsø• Stavanger universitetssjukehus• Haukeland universitetssjukehus i

Bergen

Les meir på kreftforeningen.no/vardesenteret

V e l ko m m e n t i l Va r d e s e n t e r e t p å : Fo

to

isto

ck

Fot

o s

vein

Lu

nd

e

Senterkoordinator i Stavanger, Mariette Abrahamsson og Håkon Jan Johnsen, har eitt felles ønske – å tilby ein aktiv møtestad som gir rom for både sorg og glede.

Møtestad for kreftpasientar og pårørande

Eit vardesenter er eit senter for kreftramma og dei pårørande. Her

kan du møte likepersonar – uavhengig av livssituasjon eller bakgrunn.

Namnet «Vardesenter» er ikkje tilfeldig. Vardar er landemerke, små byggverk av stein på fjell. Dei viser vegen og fortel at nokon har vore der før deg. Fleire går saman og byggjer stein på stein – ikkje ulikt konseptet som er etablert ved Stavanger universitetssjukehus og ved seks andre sjukehus i landet.

Vardesentera er eit samarbeid mellom Kreftforeininga og sjukehusa og har som mål å fremje livskvalitet, velvære og meistring.

Sentera er eit supplement til den medisinske kreftbehandlinga og bidreg til meir heilskaplege pasientforløp med tilbod innanfor rehab ilitering og meistring – blant anna fysisk aktivitet, kosthald og ernæring og psykososial støtte.

Sentera er opne både på dag- og kveldstid. Kurs og arrangement kjem utanom.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 27

n o t i s a r |

Livsviktig Medisin under pressAntibiotika har redda livet til mang ein pasient med sjukdommar som for eksempel lungebetennelse, hjernehinnebetennelse eller alvorlege infeksjonar.

Men resistens mot desse legemidla kan i framtida gjere det vanskeleg å finne antibiotika som verkar.

– Antibiotikaresistens eit stort og alvorleg problem innanfor dagens medisin, og det kan vere vanskeleg å finne verksame antibiotika mot vanlege tilstandar som for eksempel urinvegsinfeksjonar, seier Reidar Hjetland, avdelingssjef ved mikro-biologisk avdeling på Førde sentralsjukehus.

I Noreg har helsestyresmaktene i samarbeid med fagmiljøa gitt ut rettleiarar for antibiotikabruk i helsetenesta, og ved Haukeland universitetssjukehus i Bergen opna i 2014 eit nasjonalt kompetansesenter for antibiotikabruk i sjukehus.

virus og bakteriarVirus og bakteriar er begge veldig små, levande organismar som kan forårsake

sjukdom hos menneske og dyr, alt frå uskuldig forkjøling til dødeleg sjukdom. Hovudforskjellen på dei to er at virus er mindre enn bakteriar, og virus er avhengige av å leve inni vertsceller hos menneske eller dyr for å formeire seg. Ein annan forskjell er at det finst fleire legemiddel (antibiotika) å behandle bakterielle infeksjonar med enn virusinfeksjonar.

Laboratorieforsøk viser at nakne virus som norovirus, som er årsaka til omgangssjuka mange får om vinteren, kan vere vanskelege å drepe med vanleg handdesinfeksjonsmiddel. Det finst likevel ikkje forsking som understøttar at det er nød-vendig å gå over til handvask ved norovirusutbrot. Folkehelseinstituttet anbefaler spritdesinfeksjon av hender med dobbel dose ved norovirusutbrot slik at alkoholen får lengre verketid.

NB: Hugs på at vi menneske ikkje

kan utvikle resistens mot antibiotika same kor mange

kurar vi tek. Det er bakteriane som utviklar resistens,

ikkje pasientane.

Fot

o g

etty

ima

ges

Fot

o is

toc

k

kan tabLetten deLast eLLer knusast?

Ved å knuse eller dele tabletten kan du risikere å redusere

kvaliteten på medisinen. For eksempel kan verke stoffet eller langtidseffekten bli øydelagt, du kan få biverknader, eller legemiddelet kan få ein vond smak.

Tablettar og kapslar består av mange forskjellige ingrediensar, og det ligg mykje forsking bak utforminga og samansetninga. Nokre medisinar skal verke over lang tid. Det gjeld for eksempel depotkapslar og depottablettar. Andre lege-middel skal gjerne løysast opp bestemte stader i kroppen. Hovudregelen er at alle tablettar og kapslar skal svelgjast heile. I utgangspunktet har tablettar delestrek dersom dei kan delast.

For å vere sikker på om ein tablett kan delast eller knusast, bør du spørje apotekpersonalet om råd.

Fot

o is

toc

k

28 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| e - h e l s e

Tove Sæther Hagland Dinamo

Det er ikkje lenge sidan all kommunikasjon med sjukehus og fastlege gjekk via brev og telefon. N0 kan du nytte deg av elektroniske løysingar som både gjer det lettare og tryggare for deg som pasient. Berre sjå her:

Din digitale helsekvardag

Åse er 72 år. ho er pensjonert lærar og bur åleine. I det siste har hofta hennar blitt vond, så ho ser seg

nøydd til å kontakte fastlegen sin. Åse finn fram iPad-en, loggar seg inn med bank-ID og sender ei melding til fastlegen der ho forklarer situasjonen og ber om ein time. same dagen får ho svar. ho får time seinare i veka.

På vestlands- pasienten.no kan du som

pasient på Vestlandet få oversikt over timane dine og sjå status på

tilvisingane dine. Du kan òg bekrefte timen din og sende melding om du har spørsmål eller vil endre timen.

I løpet av 2015 vil du få opp ein elektronisk versjon av inn-

kallingsbrevet ditt her.

Legen konstaterer at hofta til Åse er skikkelig skral og må utgreiast av ein spesialist. legen sender tilvisinga vidare til sjukehuset.

Etter ei veke loggar Åse seg inn på vest-landspasienten.no og sjekkar status på tilvisinga si. Der står det at tilvisinga er behandla og ho har fått ein time. ho går så inn på «Mine timeavtalar», og der ser ho at ho har fått time om to veker. Det passar

frykteleg dårleg. ho sender ei melding til sjukehuset og ber om å få endra timen.

Ho får svar dagen etter. Dei tilbyr henne ein ny time. Den passar perfekt. Åse be-kreftar at ho kjem til timen, og legg timen inn i sin eigen elektroniske kalender. ho sjekkar innkallingsbrevet, som òg ligg på vestlands pasienten.no, for å sjå om det er noko ho må førebu seg spesielt til i sam-band med timen. •

Prosjektet Digital dialog fastlege på helse-

norge.no tilbyr fire nye helse- tenester på nett: Du kan bestille

time hos fastlegen, fornye reseptar, starte e-konsultasjon med fast-

legen og kontakte lege- kontoret om du har

andre spørsmål.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 29

e - h e l s e |

På ein tur i skogen fell Åse plutseleg om. ho blir henta med ambulanse, men er ikkje ved bevisstheit når ho

kjem til sjukehuset. På sjukehuset blir det konstatert at Åse har fått hjernebløding. Åse må opererast med éin gong. sidan Åse ikkje er ved bevisstheit, kan ho ikkje fortelje legen at ho har høgt blodtrykk og går på blodtrykks reduserande medisin. Men Åse har oppdatert kjerne journalen sin. Der kan legen som skal operere henne, lese om tilstanden hennar og kva slags

medisin ho går på. Dette gjer at legen kan gi Åse ein narkose som ikkje er farleg for henne.

Åse blir heilt frisk, men må halde fram med å gå til kontroll på poliklinikken i eit heilt år. Det blir nokre turar på sjukehuset, men på vestlandspasienten.no held ho lett oversikt over alle timane sine. Og når ho først er logga inn, har ho enkel tilgang til all informasjon som ligg på helsenorge.no. •

Blir du sjuk eller skadd, får helsepersonell rask og sikker tilgang til viktige opplysningar i kjernejournalen din. Slik kan dei gi deg hjelpa du treng, uav-

hengig av kvar du får behandling. Les meir på helsenorge.no/

kjernejournal.

Under Min helse på helsenorge.no kan du

logge inn og sjå eigendelane, reseptane og vaksinane dine, du kan byte fastlege, bestille

europeisk helsetrygdkort og melde biverknader.

30 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| h e l s e @ h j e m m e

M irjam H. Pletanek Klinge nbe rg To rd Paulsen

Tryggare med nettbrettDå Målfrid Sundstrøm blei skriven ut frå sjukehuset, fekk ho eit nettbrett med seg heim. Daglege videosamtalar med ein sjukepleiar gjorde henne trygg og fekk henne raskare tilbake til kvardagen.

Målfrid Sundstrøm har hatt KOLS i ni år, men det var først i påska i år at pusten blei eit stort problem. Då ho kom heim frå eit ferieopphald i Berlin, blei klima­kontrasten for stor. ho blei så tett i pusten at ho blei lagd rett inn på sjukehuset.

– Då eg kom heim igjen, lurte eg på mykje rundt sjukdommen min. Kva var symptom på forverring, og kva var berre tullete små­ting? eg er ein uroleg person, men vil ikkje plage fastlegen med alt. Då var det godt å ha nettbrettet og kontakten med ein sjuke­pleiar kvar dag, fortel 79­åringen.

Via nettbrettet får KOls­pasientar ved stavanger universitetssjukehus tilbod om videokonsultasjon éin gong om dagen i to veker. Då får dei snakke med sjukehuset og får målt puls og oksygenmetting.

– Vi ser at tilbodet gjer pasientane godt.

Når dei høyrer at målingane er ok, og får spørje om ting dei lurer på, så slappar dei meir av. Dei lærer seg rett inhalasjons­teknikk og gode meistringsstrategiar for å takle eigen sjukdom. Å bli sett og høyrd har stor verdi. Vi ser òg at det går lengre tid mellom kvar gong pasientane blir innlagde, fortel Ingrid Karlsen Aarstad, sjukepleiar i helse@hjemme.

– eg kjende meg tryggare då eg fekk med nettbrettet heim. eg fekk den oppfølginga eg trong kvar dag, og lærte det eg trong om sjukdommen min, seier sundstrøm. ho skulle gjerne hatt tilbodet lenger, men om nokre dagar må nettbrettet vidare til neste pasient. •

01

(01) Blomstrar er éin av liden skapane til Sundstrøm, men ho må vere forsiktig, for KOLS-pasientar blir dårlegare enn andre om dei blir forkjølte. Via Helse@Hjemme får ho beskjed av helsepersonell om kva dagar ho må passe litt ekstra på. (02-03) Sundstrøm har ein videosamtale med intensiv sjukepleiar Tone Alice Lædre.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 31

h e l s e @ h j e m m e |

DepreSjOnS-BeHAnDLing på neTT

Sidan våren 2013 har Haukeland universitetssjukehus hatt tilbod om

internettbehandling for pasientar med panikk­liding og sosial angst. Tilbodet heiter eMeistring og er unikt ved at du som pasient får rettleiing av ein behandlar mens du gjennomfører behandlinga via Internett.

Behandlingsopplegget er forskingsbasert og har fått fleire innovasjonsprisar. Det siste nye er at eMeistring no også tilbyr behandling mot depresjon.

– Behandlinga består av tekst, øvingar og kontakt med terapeuten og inneheld det same som du ville fått dersom du gjekk til vanleg behandling. Den største for­skjellen er at behandlinga blir tilgjengeleg via Internett, seier psykologspesialist og prosjektleiar for eMeistring, Tine Nordgreen. I Bergen er det no ni terapeutar som jobbar med eMeistring. Tilsvarande tilbod er starta opp i Vestfold, og snart står Bærum kommune for tur.

– Med eMeistring kan vi behandle tre til fire gonger så mange pasientar som ved tradisjonell behandling. Målet vårt er å nå ut til fleire pasientar, seier Nordgreen.

Les meir på emeistring.no

ny App SKAL LæKje Sår

Mobilkameraet kan brukast til meir enn «selfies». Snart kan legar og

sjukepleiarar i kommunane sende bilete av alvorlege sår til vurdering hos spesialistar ved Stord sjukehus.

Ved sårpoliklinikken på Stord sjukehus har dei i fem år behandla pasientar med alvorlege sår. Mange pasientar som har hatt opne og vonde sår i fleire år, har endeleg fått god og systematisk oppfølging her. Ein ny app skal no gjere det mogleg for legar og sjukepleiarar i kommunane å ta bilete av såret og sende det til sårpoli klinikken for vurdering. Slik kan pasient­ane unngå turar til sjukehuset, og dei kan få hyppigare oppfølging.

– Dette har vi jobba for over lang tid, og planen er å vere i gang til hausten. God sårbehandling krev kompetanse og erfaring. Vi ønskjer å dele kompetansen vår med førstelinjetenesta til beste for pasientane, fortel sårsjukepleiar ved sår ­ poli klinikken, Kjellaug Stautland Eide.

03

02

• KOLS-pasientar får med seg eit nettbrett heim i to veker etter sjukehusopphaldet.

• Via nettbrettet ringjer sjukehuset pasienten éin gong om dagen.

• Pasientane får målt oksygenmetting og puls og får spørje om ting dei lurer på, i video konsultasjonen.

• Helse@Hjemme gjer pasientane tryggare, og det går lengre tid mellom kvar gong dei blir innlagde.

D e T T e e r H e l s e @ H j e M M e :

Ingrid Karlsen Aarstad, sjukepleiar i Helse@Hjemme.

32 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| e - h e l s e

Kan dr. Google erstatte fastlegen?

Stina Steingildra Haakon Nordv ik

Internett har ope når legekontoret er stengt, og det er inga ventetid. Men er medisinsk informasjon på nett til å stole på?

– Eg kjenner nesten ikkje fastlegen min. Terskelen er nok mykje lågare for å google, det er så enkelt å berre plukke opp iPad-en.

Birger Flatebø (32) og kompisen Kristian hansen (32) er i pappa permisjon med Johan (11 md.) og Ida (13 md.). som for småbarnsforeldre flest har det i spedbarnsperioden blitt ein del googling. I mylderet av meir og mindre seriøs helse-journalistikk, mammaforum og bloggar er det lett å bli usikker.

Nordmenn på europatoppen. ein eU-studie frå 2011 viser at nordmenn ligg på toppen i europa når det gjeld å bruke Internett til helseformål. Den offentlege portalen helsenorge.no har rundt 700 000 besøk, og størstedelen av trafikken kjem no frå søkjemotorar.

– helsenorge.no blei oppretta som ein vegvisar til helsetenester og rettar og for å gi informasjon om sjukdom og helse, for-klarer teamleiar for redaksjonen bak helse-norge.no, elisabeth Giil.

helsenorge.no har ikkje svarteneste slik nokre nettlegesider har, men utviklar no moglegheit for elektronisk dialog mellom pasient og fastlegekontor. Men noka erstatning for legekonsultasjon er det ikkje snakk om.

– Internett kan aldri gi deg eit fullgodt

svar på akkurat din situasjon. Men sider som helsenorge.no, med kvalitetssikra informasjon, kan vere eit godt supplement, seier Giil.

Google ikkje godt nok. Birger og Kristian verkar å ta papparolla både med ro og på største alvor. I jakta på råd om både si eiga og ungane si helse har dei vore høgt og lågt på nettet. Då kjem ein ikkje utanom diskusjonsforuma. eitt av dei største i landet har over 67 000 medlemmer og over 130 000 spørsmål om kropp og helse som har fått over to millionar svar.

– Det er mykje skremselspropaganda der, men eg føler meg som ein fornuftig fyr som kan sortere ut det som er useriøst, seier Birger. Begge to styrer no unna slike forum.

– Dersom ein søkjer forståing og sympati, kan sikkert slike forum vere gode å ha. Kanskje er du heldig og treffer nokon som forstår akkurat korleis du har det, eller som har opplevd det same som deg, trur Kristian.

Men er dei bekymra for helsa, er dei tydelege på at det berre er legen som gjeld, særleg når det er snakk om ungane.

– For meg går grensa for å ta kontakt med fastlegen med éin gong det er snakk om sjukdom. Ved feber eller endra allmenn-tilstand ringjer eg alltid, seier Birger. •

• helsenorge.no Helsedirektoratets inn-byggjarportal

• fhi.no Folkehelseinstituttet• kunnskapssenteret.no

Nasjonalt kunnskapssenter for helsetenesta

• Nettsidene til sjukehusa

O f f e N t l e g e N e t t S i d e r m e d H e l S e i N f O r m a S j O N

01

e - h e l s e |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 33

• Avsendar: Seriøs og kvalitetssikra informasjon skal komme frå fag-personar på området.

• Kontaktinformasjon: Du bør vere kritisk dersom kontakt informasjon manglar eller avsendaren ikkje er skildra.

• Reklame: Kommersielle aktørar har ofte reklame, men det skal vere eit tydeleg skilje mellom reklamen og det redaksjonelle innhaldet.

• Forum: Ver kritisk til råd du får på diskusjonsforum; du veit ikkje kven avsendaren er, eller om han har kompetanse til å gi deg råd.

• Alternativ behandling: Alternativ behandling er verksemd utanfor helse- og omsorgstenesta. Behandlarar som ikkje er autorisert helsepersonell, har berre lov til å tilby tenester som skal lindre eller dempe symptom.

• Kjeldekritikk: På sunnskepsis.no kan du lære å vurdere helse informasjon du finn på nettet. Sida er utvikla av Høgskolen i Oslo og Akershus i samarbeid med Kunnskapssenteret og Universitetet i Oslo.

av S l ø r u S e r i ø S e N e t t S i d e r :

Informasjon frå Internett kan aldri erstatte ein legekonsultasjon. Er du

bekymra for helsa, så ta kontakt med fastlegen din. Ved behov

for omgåande hjelp skal du ringje 113.

Elisabeth Giil, teamleiar for redaksjonen bak helsenorge.no.

Fot

o r

ebec

ca

rav

neb

erg

(01-03) Kristian og Birger er i pappapermisjon med ungane Ida (13 md.) og Johan (11 md.). Dei bruker begge nettet for å søkje etter råd om eiga og barna si helse.

02 03

34 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| R U S

R U S |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 35

Relasjonshøvdingen

John Rørdam Pål Laukli / Tinagent

– Åtferdsendring må skje over tid. Det er ei indre reise, og du kan aldri tvinge fram ei endring over natta. Det handlar om

å vere kontinuerleg til stades og flytte måla undervegs. Byggje gode relasjonar som toler å bli utfordra.

Enkelte har eit nærvær det er vanskeleg å forklare. Marco Elsafadi er ein slik person. Han har ein varme

som omfamnar folka rundt han. For mange er Marco Elsafadi kjend som ein framifrå basket ballspelar, programleiar og vinnar av Mesternes Mester i 2014. Det mange ikkje veit, er at Marco Elsafadi har eit livslangt engasjement for vanskelegstilt ungdom. Gjennom arbeidet sitt har han vore ein viktig støttespelar for barnevernet i Oslo, Bergen og Stavanger. Han ber på erfarin­gar og historier som ville fått dei fleste av oss til å tenkje at det er håplaust, og mange ville ha gitt opp å engasjere seg. Med Marco er det motsett; han berre bryr seg meir og ser potensialet og moglegheitene. For dei vanskelegstilte ungdommane er Marco mest av alt eit medmenneske med stor betydning for den enkelte. Kva er det med akkurat Marco som gjer ein slik forskjell?

– Somme trur at eg berre er snill og for­ståingsfull, men spør ungdommane mine, seier Marco og lener seg framover.

– Det er feil. Eg stiller krav, men gir òg til­bake. Det handlar om balanse. Men dei som er mest ute å køyre, vil seie at eg stiller tøffe krav til dei. Er det ein god relasjon, toler han òg store forventingar og krav. Tillit er nøkkelen. Eg har eigentleg berre to reglar for ungdommane eg har jobba med: Aldri

lyg til meg. Aldri ver rusa når du skal møte meg. I staden for å lyge er det lov å seie at vi ikkje kan snakke om det. For å byggje den relasjon en som toler krav, må vi respektere avtalar.

Kva er motivasjonen din, og kvifor engasjerer du deg så sterkt i ungdommane som fell utanfor?

– Det er faktisk noko eg har tenkt mykje på. Det startar nok med eit tydeleg verdi­sett frå familien min i oppveksten. For­eldra mine er mykje av forklaringa. Dei har vore opptekne av at eg skal ta ansvar, ikkje berre for familien og vennene mine, men òg for samfunnet. Eg trur det er blandinga av at eg er glad i barn og folk, og at eg har fått ansvar heilt frå eg var liten. Dersom du får ansvar, så tek du det.

Kven er det som fell utanfor og får problem?– Mi erfaring er at desse ungdommane

kan delast inn i to hovudgrupper: dei som blir utagerande, og dei som blir inneslutta. Dei som lukkar seg inne, er gjerne stille, sjenerte og sårbare. Då snakkar vi ofte om sjølvskading og depresjonar. Dei andre er ekstreme med rus, vald og kriminalitet. Det som er felles, er at dei har eit vanskeleg forhold til seg sjølve. Dei trivst ikkje med kven dei er, og alle dei indre samtalane blir destruktive. Dei skaper si eiga verd der dei

| R U S

36 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

er verdifulle og anerkjende, men dei lever ikkje i harmoni med samfunnet. Å styrkje sjølvkjensla og finne ro med seg sjølv er ei lang reise. Undervegs må vi hjelpe dei å luke ut asosial åtferd. For å styrkje sjølvbiletet er vi avhengige av å få gode tilbakemeldin­gar frå andre. Eg tenkjer at vi oppfører oss som vi føler oss. Sånn er det med oss alle innimellom, men for desse ungdommane blir det ofte ein tilstand som dyrkar fram negative tilbakemeldingar. Det dei treng, er at nokon liker dei og ser dei som noko anna.

Kva kan vi gjere for ungdommane som føler at dei har det best i si eiga verd?

– Vi må heile tida minne folk på at dei re­presenterer noko meir enn seg sjølve. Det er ein lang prosess som ofte begynner i ein tett relasjon. Her er eit eksempel. Eg var på kino med ein av ungdommane eg har jobba med. Midt i filmen ringjer mobilen hans, og han begynner å snakke. Eg blir flau, og etterpå spør eg kvifor han synest det var greitt. Svaret var at ingen av dei som såg på filmen, respekterte han, så kvifor skulle han respektere dei? Då må eg spørje om han respekterer meg. Han seier sjølvsagt, og dersom eg ikkje likte det, så skulle han

skru av mobilen. Det var første steg på vegen; gjennom relasjonen vår måtte han respektere dei andre fordi eg gjorde det.

Gjer vi nok for desse barna?– Vi lever i eit trygt og regulert samfunn,

men likevel er det mange unge som slit. Systemet fangar ikkje opp individ, og kor­leis kan ein liten gut som ikkje blir snakka til med namn i løpet av ein heil dag, få eit godt sjølvbilete? Korleis blir han når han er

01

seksten? Kor mange minutt har ein vaksen snakka med ein slik gut i løpet av dagen? Vi legg problembarna ut på anbod og gir dei eit tilbod som ikkje er tilpassa behovet. Det finst berre éi løysing: Vi må bruke tid på desse ungane. Begynne tidleg å føre byggje. Det er ei investering som lønner seg for samfunnet. Systemet fangar ikkje opp desse nyansane, det kan berre menneske gjere.

Har du nokon verktøy som du bruker oftare enn andre?

– Humor! Det er viktig. Då eg blei sjuk og gjekk frå å vere toppidrettsutøvar til å liggje lamma av ein nervesjukdom, opp­daga eg kor godt innarbeidd galgenhumor­en min var. Eg låg rett ut i sjukehussenga, og legen kom inn og fortalde om den alvor­lege diagnosen. Han avslutta med å seie at eg var uheldig, for kvart år var det berre eit par stykke frå Bergen som fekk denne diagnosen. Då høyrer eg meg sjølv seie: Men eg er jo ikkje frå Bergen. Han knakk heilt saman, og eg blei liggjande å humre. Det er vel eit teikn på at det er ein godt inn­arbeidd strategi. Humor kan du bruke til å løyse opp vanskelege situasjonar, det er alltid effektivt. •

02

Marco Elsafadi (38) er fødd i Libanon og kom til Noreg då han var 10 år. I 2002 starta han organisasjonen New Page, som fram til 2011 jobba med vanskelegstilt ungdom. Organisasjonen jobba med rusproblema­tikk, skuleskulk, vald og kriminalitet. Marco er ein etterspurd føredragshaldar, og han er oppteken av krafta som ligg i dei gode relasjonane mellom menneske. I 2009 blei Marco lamma av ein nervesjukdom, og frå å vere toppidrettsutøvar blei han sitjande i rullestol. Etter seks månader på sjukehus sprang han Berlin Marathon i 2010. I 2012 var han tilbake på toppnivå i basket og blei noregsmeister med Frøya. I 2014 vann han «Mesternes Mester.»

Les meir på marco.no

fa k T a

R U S |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 37

Har du mistanke om rusmisbruk Hos nokon du kjenner?

Her er nokre tips til kva du kan sjå etter:

– Om du er bekymra for nokon, har du som regel ein grunn, seier Anne Magrethe Stokken, seksjonsleiar ved akuttposten på mottaksklinikken ved Haukeland universitetssjukehus. Akuttposten har ruspasientar i alderen 12 til 80 år. Ifølgje Stokken debuterer dei fleste som bruker illegale stoff, i ung alder.

– Men teikn på begynnande rusmisbruk kan vere vanskelege å tolke, særleg hos ungdom, påpeiker ho.

Enkelte teikn kan likevel vere nyttige å vite om. Som forelder eller pårørande bør du vere var for endringar i oppførsel, som for eksempel endra døgnrytme, skifte av vennegjeng, stadige avtalebrot og skule­skulk. Funn av gjenstandar som flasker med

hòl i kan vere eitt teikn, sterk søtleg lukt eit anna.

– Endringane kan ha andre årsaker enn rusmisbruk, seier Stokken.

– Men du må rett og slett følgje med og vere tett på.

Ifølgje Stokken trur gjerne dei unge som «flørtar» med rus, at dei berre kan slutte ein dag. Ubehaget ved å bruke illegale rusmiddel har enno ikkje blitt stort nok, sjølv om det for pårørande alt er eit stort problem.

Her rår Stokken til at førstelinje tenesta blir kopla inn – helsesøster, fastlege, utekontakt.

– Dei aller yngste vil vi helst ikkje ha inn i rusbehandling saman med dei med meir etablert rusmisbruk, seier ho.

Ho understrekar samtidig at det å flørte med hasj og cannabis ikkje er det same som at nokon får eit alvorleg rusmisbruk.

Anne Magrethe Stokken, seksjonsleiar ved akuttposten på mottaksklinikken ved Haukeland uni­versitetssjukehus.

(01) Marco har alltid hatt byen som kontor, og han meiner at ein føresetnad for å lukkast i arbeidet med ungdom er å vere der dei er. (02) – Innvandrar­ungdom spesielt slit med at dei droppar ut av skulen. Eg pleier å gi dei eit val: Vil du vere ein av dei 50 prosentane som klarer det, eller ein av dei som ikkje gjer det, seier Marco. (03) Når Marco byggjer relasjonar, startar det alltid éin til éin, men det smittar raskt over til større samanhengar.

• Dersom ein ungdom plutseleg endrar åtferd, isolerer seg eller sluttar å fortelje kvar han eller ho oppheld seg, då er det viktig å etablere dialog. Eg rår alle foreldre til å ha faste samtalar med barna sine, slik at dei får vite kva som rører seg i livet til barna. Begynn tidleg med dette og prøv å la det bli naturlege samtalar. Det aukar sjansen for at barna ønskjer å snakke med foreldra også når dei blir større. Still spørsmål, ver nysgjerrig og fortel om ditt eige liv òg, slik at det ikkje verkar som eit avhøyr. Dersom du føler deg avvist, så er det heilt normalt. Det viktigaste er at barnet ditt merkar at du er interessert, så berre hald fram med å «mase» og spørje.

• Ver der dei er, og søk kontakt. Vis at du bryr deg, og bygg solide relasjonar. Ikkje døm nokon, men ha tydelege reglar og faste avtalar. Prøv å løyse problema, ikkje bli borte når dei unge treng deg. Om det vil seie at du må vere med i forhandlingsmøte på politistasjonen, så er det greitt. Konsekvensar og ansvar er ofte ein del av den reisa som ungdom må ta for å forstå vegen til endring.

T o g o d e R å d f R a m a R c o :

03

38 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| r u s

– Undersøkinga viser at talet på unge som har brukt ulovlege rusmiddel, er relativt høgt, seier Jens Christoffer skogen, som er forskar ved Folkehelseinstituttet og Kompetansesenter for rusmiddelforsking i Helse Vest (KOrFOr). Han trur under­søkinga gir eit godt bilete av rusbruken blant unge i heile landet, då tidlegare undersøkingar viser at det ikkje er store forskjellar mellom by og land.

Overraskande resultat. undersøkinga ung@hordaland blei utført blant 19 500 ungdommar mellom 17 og 19 i 2014. undersøkinga er ei av dei største som er gjord i Noreg når det gjeld ungdom og

Øyvind Ellingsen Get ty Image s

Den farlege flørtenÉin av ti ungdommar har prøvd eit ulovleg rusmiddel. Det viser tal frå ei av dei største rus­undersøkingane blant ungdom i Hordaland. Ikkje nok med det, éin av fem har utvikla eit rusmønster som kan bli ei utfordring for folkehelsa.

rusvanar. resultata er publiserte i tids­skriftet BMJ Open.

– Det mest overraskande i undersøkinga var samanhengen mellom rusdebut og generelt dårleg mental helse. Éin av fem har utvikla eit rusmønster som kan bli ei utfordring for folkehelsa. Desse hadde også fleire andre symptom, som hyper aktivitet, depresjon og angst, fortel skogen.

Denne samanhengen skal no doktor­stipendiat Ove Heradstveit forske vidare på. Han skal bruke undersøkinga til å sjå om det er ein årsakssamanheng, eller meir folkeleg sagt: «Kvifor drikk rune?»

– Det er viktig å undersøkje kva konsekvensar rusbruken fører til, som frå­fall frå skule, om dei får hjelp, og kva dei får hjelp til, seier skogen, som òg trekkjer fram ein positiv trend blant dei unge.

Fleire totalavhaldande. – Det er meir sosialt akseptert å ikkje drikke i det heile teke. Om vi går 20 år tilbake, var ungdom som ikkje drakk alkohol, sett på som out­siderar. I dag er det sosialt akseptert å vere totalavhaldande frå rus i ung alder, seier skogen.

spørjeundersøkinga blei send til alle elevane på vidaregåande skular i Hordaland. Av dei 19 500 valde cirka

10 000 å bruke ein time til å svare på den elektroniske undersøkinga. Derfor ute­lukkar ikkje skogen at det blant dei 9500 elevane som ikkje svarte, er ungdom som allereie har eit rusproblem.

Har kartlagt rusmisbrukarane. Helse stavanger ved KOrFOr administrerer BrukerPlan, eit kartleggingsverktøy der kommunane får oversikt over dei brukar­ane som allereie tek imot hjelpetenester.

– Dette er ei kartlegging på oppdrag frå Helse­ og omsorgsdepartementet der over 200 kommunar har delteke. Helse

39 %av ungdom kartlagd i BrukerPlan er brukarar av cannabis.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 39

r u s |

(01) Jens Christoffer Skogen, forskar ved Folkehelseinstituttet og Kompetansesenter for rusmiddelforsking i Helse Vest (KORFOR). (02) Marit Emmerhoff Håland, prosjektleiar i Helse Stavanger.

• Ein femtedel av ungdommane hadde drukke seg tydeleg rusa over ti gonger.

• Tre fjerdedelar hadde prøvd alkohol.• Éin av ti hadde prøvd eit ulovleg

rusmiddel.• Jenter debuterer tidlegare enn gutar.• Dei ungdommane som bruker

rus middel, opplevde i større grad psykiske problem.

• Undersøkinga er eit samarbeid mellom Folkehelseinstituttet, Uni Reseach (Uni Helse) og Kompetansesenteret for rusmiddel-forsking i Helse Vest (KORFOR).

FA K TA o m u n G @ h o r d A l A n d :

01 02

stavanger og Helse Fonna er to føretak som har god kontroll over ungdommen sitt rusmisbruk, men vi veit at misbruket kan utvikle seg dramatisk før ungdommen sjølv søkjer hjelp, seier prosjektleiar i Helse stavanger, Marit Emmerhoff Håland.

Må fangast opp tidlegare. sjølv om kartlegginga ikkje er retta mot ungdom spesielt, er det mogleg å hente ut tal for alderssegmentet 18–23 år. resultata for Helse stavanger viser blant anna at 53 prosent berre bruker alkohol, 39 prosent bruker cannabis og 28 prosent er brukarar

av sentralstimulerande middel. Det er dei to siste rusmidla vi finn flest unge brukarar av.

– Vi ser at ungdom ofte kjem for seint inn i hjelpeapparatet. Vi senkar derfor kart­leggingsalderen frå 18 til 16 år. Foreldra er ofte svært fortvilte og kan ha vanskar med å orientere seg i hjelpeapparatet. sein hjelp fører til at dei unge som blir fanga opp av helse­ og sosialtenesta, helsesøster eller NAV, er like dårleg fungerande som ein 20 år eldre rusmisbrukar. Den psykiske helsa kan vere dårleg, og dei er avhengige av sosial hjelp, seier Emmerhoff Håland. •

53 %av ungdom kartlagd i BrukerPlan er brukarar av alkohol.

28 %av ungdom kartlagd i BrukerPlan er brukarar av sentral stimulerande middel.

• Nasjonalt kartleggingsverktøy der kommunane kartlegg etablerte rusmisbrukarar som får helse- og sosialtenester frå kommunen.

• Ungdommane (18 –23 år) som er med i kartlegginga, har utvikla alvorleg funksjonssvikt.

FA K TA o m B r u K E r P l A n

40 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| r u s

Endeleg ute av tåka

Hil de Kleppestø Vegard Fimland

Det er mange som slit med søvn­problem, har angst eller har smerter etter sjukdom og

operasjonar. Nokre av desse pasientane blir avhengige av vanedannande lege middel gjennom behandling av symptoma, ikkje fordi dei primært er ute etter rus effekten av legemidla. «Laila» er eit typisk eksempel på ein slik pasient. No har ho fått hjelp.

Overlege svein skjøtskift ved av­deling for rusmedisin ved Haukeland universitetssjukehus er éin av dei som til­byr hjelp til dei som ikkje klarer å avslutte medikamentbruken på eiga hand.

Årleg behandlar poliklinikken i Bergen om lag 20 pasientar. samtidig er det mellom 80 000 og 100 000 personar som nyttar legemiddel dagleg i Noreg.

Legemiddel kan forsterke plagene. – Pasientane har ofte god effekt av slike legemiddel i ein periode, men etter kvart utviklar dei toleranse for medisinen og får abstinensplager når dei forsøkjer å slutte med han. Det kan vere vanskeleg å akseptere at legemiddelet som hjelpte dei i starten, no kan vere med og forsterke plagene. Derfor går mange i fleire år på legemiddel som kan gjere meir skade enn nytte, fortel skjøtskift.

«Laila» sleit med å få sove og hadde ei konstant uro i kroppen. Etter år med sovemedisin kjende ho seg slett ikkje betre, snarare tvert om.

Han var med på å starte behandlings­tilbodet for medikamentavhengige i 2010 saman med blant andre psykologspesialist Linn­Heidi Lunde.

– Det første vi gjer, er å kartleggje medikamenthistoria til pasienten. Der­etter jobbar vi mykje med motivasjonen til pasientane. Det er avgjerande for å få fullt utbyte av behandlinga, seier Linn­Heidi Lunde, som har teke doktorgrad i psyko­logisk behandling av kroniske smerte­tilstandar hos eldre.

Må bryte med vanane. Før nedtrappinga må pasientane lære seg å ta legemidla til faste tider. Ein må bryte med vanane og unngå å ty til tablettar når ein sjølv føler for det.

– sjølve behandlinga er ein kombi­nasjon av kognitiv åtferdsterapi og opp­merksamt nærvær (mindfulness). Desse metodane har vist seg å hjelpe godt mot problem som angst, smerte, søvn problem og rus avhengigheit. Ofte treng ein berre å snu litt om på førestillinga ein har om

01

02

03

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 41

r u s |

Betre Behandling til unge og familiar

Gravide, barn heilt ned i spedbarns alderen og unge mellom 18 og 25 år har fått

førsteprioritet innanfor rus behandling. Tanken er at tidleg hjelp skal vere lett tilgjengeleg for dei som er i ein sårbar livsfase.

– Det er oppretta nye behandlings tiltak i Bergen, Haugesund og Stavanger, blant anna etter modellen «familieambulatorium». Kort sagt er dette eit tilbod til gravide og familiar med små barn som slit med psykisk sjukdom eller rus. Det er eit lågterskeltilbod, så dei som ønskjer behandling, treng ikkje tilvising, fortel Brita Mauritzen Næss, rådgivar innanfor rus­behandling i Helse Vest.

Ideen om familieambulatorium kjem frå Danmark, der tiltaket er utbreitt. Familie­ambulatoriet er eit tverrfagleg tilbod om spesialisert svangerskapsomsorg for gravide med rusproblem og for barn som har vore eksponerte for rus middel i fosterlivet. Be­handlinga tek utgangspunkt i behova til brukaren, og målet er tidleg og intensiv innsats i livs situasjonen til kvinna og familien.

Også tilbodet til unge rusavhengige er utvida. Ved Kalfaret Behandlings senter i Bergen og Kirkens Sosial tjeneste i Stavanger er det opp retta totalt 21 nye plassar for denne pasientgruppa i 2015.

(01) Årleg blir om lag 20 pasientar behandla i Bergen. Dette er ikkje så mange med tanke på alle dei som har eit problematisk forhold til vanedannande legemiddel. (02-03) – Pasientane kjem etter mange års forbruk, og gjerne med ein miks av fleire legemiddel som dei bruker. Dei fortel at lite eller ingen informasjon om risikoen for å bli avhengig er årsaka til avhengigheita, seier Skjøtskift. (04) – Livet kan tidvis vere ubehageleg og by på mykje smerte. Vi må lære oss å leve med det. For viss vi elles er friske og bedøver oss med ulike medikament, blir alt som regel mykje verre, seier overlege Svein Skjøtskift. (05) Psykologspesialist Linn­Heidi Lunde.

– La søvnen komme, ikkje prøv å tvinge han fram, seier Linn­Heidi Lunde, som trur at mange får panikk om dei ikkje får dei åtte timane alle seier dei bør ha. Ho vil òg anbefale ro og mørke, svale rom når ein skal sove.

– Ikkje ligg med nettbrett på senga, det berre kvikkar deg opp. Ligg heller ikkje for lenge og vri deg i senga. Stå opp, og gjer noko anna før du legg deg ned att, rår ho til.

s ø V n t i p s

04

05

Fot

o g

etty

ima

ges

for eksempelsøvn. Og viktigast av alt: Medikament gir deg dårlegare søvn når dei blir nytta over lengre tid, fortel den erfarne psykologen.

Som å komme ut av tåka. – Fastlegen har gjerne gjort mange forsøk på å avslutte legemiddelbruken, men det kan vere svært vanskeleg å seie nei til ein pasient som heilt tydeleg slit med angst eller smerter. Kanskje legane må bli tøffare og seie nei, og heller informere om behandlinga vi kan tilby, seier skjøtskift.

Han understrekar at dei har eit tett sam­arbeid med fastlegane, og at det fungerer svært bra.

– Pasientane bruker i snitt 8–16 veker på nedtrappinga. Dei får òg tilbod om opp­følgingssamtalar etter 4 og 8 veker. Dei aller fleste fortel at dei får hjelpa dei treng til å takle ufordringane i kvardagen utan å måtte ty til legemiddel, fortel Linn­Heidi Lunde. •

42 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| R u s

Rusfritt liv i ny bustadRusmisbruket gjorde Gisle Vangen bustadlaus.

Housing First-prosjektet gav han ein heim og ein heilt ny start på livet.

Mathias P. Klingenberg Tord Paulsen

– Vil de ha kaffi? Eg har laga til oss!Med stødig røyst og eit roleg smil

ønskjer Gisle Vangen oss velkomne til ei lys og open leilegheit på Lura i sandnes. Frå stova kan ein sjå over til Dalsnuten. utsikta er ramma inn av vindaugskarmar pryda av sjelfulle kunstverk.

– Eg liker å pynte heimen min med ting barna mine har laga, seier Vangen.

Han tek ein slurk av kaffikoppen og set seg til rette i den svarte skinnstolen.

– Eg har fått eit helt nytt liv etter at eg kom inn i Housing First-prosjektet, seier Vangen.

Lang rusfortid. Det ærlege blikket hans kviler på det mørke stovebordet. Vangen begynte med alkohol i 12-årsalderen. Då han var 15, prøvde han hasj og amfetamin for første gong. som 20-åring blei han heroinist. Lenge levde han eit dobbeltliv med kjæraste, tre barn og jobb i helse-tenesta.

– Men så kom eg til et punkt der alt krasja, fortel Vangen.

Jula 2014 mista 37-åringen den då-verande heimen sin. Han stod klar til å flytte ut på gata.

– Han var heilt fortvila, seier Grete Grov,

prosjektmedarbeidar i Housing First i sandnes.

Bustad til bustadlause. På slutten av fjoråret møtte ho Vangen via lågterskel-tilbodet Funkishuset i sandnes. Der blei han introdusert for Housing First-prosjekt et. Ideen er å gi bustadlause bu-stader, for så å tilby dei vidare hjelp og støtte (sjå faktaboks).

I 2012 starta Husbanken og Helse Vest RHF opp to Housing First-delprosjekt, eitt i Bergen og eitt i sandnes. Helse stavanger og sandes kommune har dedikert eit tverr-fagleg team på fem personar til å følgje opp dei ni deltakarane i sandnes. Teamet kan ringjast uansett om deltakaren ønskjer avrusingshjelp eller berre selskap til butikken. Deltakarane får leve slik dei vil, men må godta eit minimum av oppfølging frå hjelpearbeidarane. I praksis betyr det eitt besøk i veka pluss at teamet har tilgang til bustaden.

– Målet er å gi deltakarane ein varig bu-stad, gjere helsehjelp meir tilgjengeleg og bidra til ein skadereduksjon. så langt er erfaringane gode, seier Brita Mauritzen Næss, rådgivar i Helse Vest RHF.

Fri for rus. Vangen har vore rusfri sidan han blei med i Housing First-prosjektet. Eit par sure sokkar og eit lysegrønt Elixia-nøkkelknippe på den nyleg oppreidde senga vitnar om dagens besøk på trenings-senteret. No er det ikkje heroin, men kaffi, røyk og frukostblanding som gjeld om morgonen. Ruskollektivet er bytt ut med rolege omgivnader og rusfrie venner.

– Det går framleis opp og ned. Einsemda er det vanskelegaste. Men eg er heldig som har gode venner som ikkje har gitt meg opp. Og så er eg fantastisk glad for å kunne vere meir saman med barna mine, seier Vangen.

Den opphavleg planlagde delen av prosjektet er inne i sitt siste år i sandnes. I Bergen blir det avslutta i 2016. Det er usikkert om og korleis det blir vidareført, men Grov lovar at alle deltakarane skal få oppfølging.

Vangen gler seg aller mest til å gjere det han kallar normale ting.

– Eg ønskjer å vere til stades for ungane. Eg vil ta billappen og håper etter kvart å finne meg ein deltidsjobb. Eg vil jobbe med menneske og bruke erfaringane mine til å hjelpe ungdom, seier han. •

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 43

R u s |

01

(01) Gisle Vangen stod på terskelen til å bli éin av omtrent 1650 bustadlause på Vestlandet då han fekk bustad gjennom Housing First-prosjektet. (02) No er det ikkje heroin, men kaffi, røyk og frukostblanding som gjeld om morgonen for rusfrie Gisle Vangen. (03) Brita Mauritzen Næss, rådgivar i Helse Vest RHF. (04) Grete Grov, prosjektmedarbeidar i Housing First i Sandnes, tilknytt Helse Stavanger.

• Eit behandlingsprogram der bustad-lause får velje ein stad å bu og deretter får tilbod om støtte og oppfølging. Prosjektet rettar seg spesielt mot personar med store problem med rus og/eller psykisk helse.

• Prosjektet stammar frå USA. I New York er 1000 personar busette i løpet av tre år ved hjelp av metoden. 77 prosent av dei har klart å behalde leilegheita si.

• I Bergen er det per i dag 19 deltakarar, mens Sandnes har ni deltakarar. I Bergen har fire personar mista bustaden, mens det tilsvarande talet i Sandnes er 2.

• Behandlingsprogrammet er òg eit forskingsprosjekt i samarbeid med Husbanken. Saman med ein kollega i Helse Bergen jobbar Grete Grov med ei metodebok om framgangsmåten. Som mentor har dei fått med seg Sam Tsemberis, grunnleggjaren av Housing First-metoden som er brukt i New York.

h o u s i n g f i r s T

02

03 04

Det går fram- leis opp og ned.

Einsemda er det vanskelegaste.

Gisle Vangen

44 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| m i l j ø

m edisinar er farleg avfall. Apotekforeningen reknar med at nordmenn kasserer rundt 600

tonn medisinar kvart år. Om lag halvparten av dette hamnar nettopp der det ikkje skal: Det blir spylt ned i toalettet, tømt ut i avløpet eller kasta rett i søpla.

Farleg for miljøet. – Dette er eit stort miljøproblem, og det tyder på at mange ikkje kjenner til retur ordningane, seier Jostein Soldal, kommunikasjonssjef i Apotekforeningen.

Gammal medisin og medisinrestar skal nemleg leverast inn på apoteket.

– Folk blir stadig meir miljøbevisste. Eg trur at dersom alle kjende til konsekvensane av å dumpe medisinrestane rett ut i miljøet, så ville svært få av oss gjere det, seier Soldal.

Rom for forbetring. Det er liten tvil om at potensialet for betring er stort her i landet. For eksempel leverer svenskane tilbake 75 prosent av sine medisinrestar, mens talet i Noreg berre er knappe 50 prosent.

– Dei har kanskje lukkast betre enn oss med å få ut kunnskap om dette, og

50 prosent av legemidla som vi kvittar oss med, går rett i søpla eller blir spylte ned i vasken. Det er ikkje bra for miljøet.

Pe r Marifjæren Get ty Image s

miljø styresmaktene har kanskje vore meir aktive enn her i landet, seier Soldal.

Rett nok har dei ulike apotekkjedene i Noreg køyrt returkampanjar frå tid til anna, men effekten har ikkje vore slåande. Men i vår la regjeringa fram ei stortings-melding om legemiddel der dei varsla ein stor informasjons kampanje som skal ta for seg problemet med at ubrukte legemiddel blir kasta i søpla eller avløpet. Dette skal skje i samarbeid med Apotekforeningen, Legemiddelindustrien og Norsk Vann.

Returordning for medisinrestar. – Det blir viktig å synleggjere retur ordninga og på same tid appellere til det miljøsamvitet som vi veit finst ute blant folk, seier Soldal.

Alle typar legemiddel som ikkje blir nytta, skal leverast til apoteket for forsvarleg destruksjon. Hormonpreparat og antibiotika er eksempel på medisin som har openbert skadepotensial på miljøet. Til og med brukte p-ringar skal leverast tilbake fordi dei også etter bruk inneheld hormonelle verkestoff.

Også reine tryggleiksomsyn tilseier at du bør levere tilbake ubrukt medisin. Kastar du piller i søpla, kan dei vere eit svært så spennande funn for for eksempel små barn.

Grøne sjukehus. Norske sjukehus er miljøsertifiserte og har forsvarlege rutinar for å handtere rest medisin. Det er såleis blant alle dei « vanlege» apotekkundane at problemet ligg.

– I tillegg til dei kampanjane som er om

Ikkje kast medisin-restar i søpla

01

dette, prøver vi å informere kundane våre så godt det lèt seg gjere. Spesielt er vi merk-same når vi leverer ut antibiotikakurar som vi ser det kan bli restar av. Også når såkalla faste kundar byter styrke på medisinane, ber vi spesielt om at dei kjem tilbake med restane av dei gamle. Vi har fokus på dette heile tida og ser at fleire og fleire bryr seg om miljøet, fortel sjukehusapotekar ved Sjukehusapoteka Vest i Bergen, Lene Svanberg Jakobsen. •

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 45

m i l j ø |

Grøne sjukehusModerne sjukehusdrift medfører auka press på natur og miljø i form av

utslepp til luft, vatn og jord og forbruk av viktige naturressursar. For sjukehusa er miljøarbeid ein integrert del av samfunns­ansvaret, og det blir arbeidd for å redusere den negative påverknaden på det ytre miljøet og folkehelsa.

Alle sjukehusa i Helse Vest vil vere sertifiserte som «grøne sjukehus» i løpet av 2015. Det inneber at dei må ha etablert eigne miljøstyringssystem som er vurderte av ein uavhengig ekstern part. Med jamne mellomrom blir miljøarbeidet i føretaka

kontrollert. Nokre eksempel på at miljø­arbeidet er blitt ein naturleg del av arbeids­dagen i helse føretaka, er :

• miljøkravvedinnkjøp• miljøplanarforallenybygg• fleirevideomøteogfærremøtereiser• godesystemforenergistyringi

sjuke husbygga• betrehandteringavkjemikaliarogavfall• meirkjeldesortering• påleggomdetaljertmiljøplanverkiheile

organisasjonen

(01-03) Kvart år hamnar meir enn 150 tonn Paracet og Ibux i avløpsvatnet i Noreg. Ved å levere medisinrestar på apoteket bidreg du til at miljøgifter ikkje blir spreidde i naturen. (04) Jostein Soldal, kommunikasjonssjef i Apotekforeningen.

02

03

Apotekforeningen reknar med at nordmenn kasserer rundt 600 tonn

medisinar kvart år. Alle typar legemiddel som ikkje blir nytta,

skal leverast til apoteket for forsvarleg destruksjon.

04

Fot

o E

spEn

so

lli/A

potE

kfo

rEn

ing

En

46 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| v a k s i n a s j o n

D ei aller fleste barn og unge i noreg får dei vaksinane som er anbefalte i barnevaksinasjonsprogrammet,

ifølgje tal frå nasjonalt vaksinasjons­register (sYsvak). Men våren 2015 har debatten om vaksinasjon på nytt rasa i media etter ein meslingepidemi som braut ut i Disneyland i California.

– Barnevaksinasjon er sjølve grunn­muren i det gode helsevesenet vårt. Å slutte med det er direkte farleg, for då kan sjukdommar vi ikkje har sett på lenge, blusse opp igjen, forklarer Cox, som er leiar ved influensasenteret i Bergen.

Ute av auge, ute av sinn. Ho får støtte av kristin Greve­isdahl Mohn, som er stipendiat ved klinisk institutt 2 på Universitetet i Bergen.

– Effektiviteten til barnevaksinasjons­programmet er blitt eit paradoks. vaksinane er blitt så effektive at nokre sluttar å ta dei. når sjukdommane er ute av auge, er dei dessverre òg ute av sinn, på­peiker Mohn og minner om at det skal særs lite til for at dei kan komme tilbake igjen.

Éin av sjukdommane som har blomstra opp igjen dei siste åra grunna manglande

Kvifor vaksinere barnet ditt?

vaksinering, er den smitt­same bakteriesjukdommen kikhoste. i år har eit større utbrot av kikhoste spreidd seg i Bergen.

– kikhoste er ein barne­sjukdom som kan vere svært alvorleg for for eksempel nyfødde. vaksne som ikkje er vaksinerte, kan lett smitte spedbarn, som ikkje kan ta vaksinen før dei er tre månader gamle, seier seksjonsoverlege ved Barneklinikken på Haukeland universitetssjukehus, Hallvard Reigstad.

Uvaksinerte utgjer ein risiko. vaksinar skal beskytte enkeltindivid, men dei skal òg gi såkalla flokkimmunitet. For å oppnå dette må vaksinasjonsdekninga vere på 80–95 prosent, avhengig av kor smittsam sjukdommen er, slik at færrast mogleg kan bli smitta.

– Uvaksinerte må tenkje på at dei er ein risiko fordi dei kan smitte gravide, små barn som er for unge til å ta vaksinane, kreftsjuke og andre utsette. alle har eit ansvar overfor desse gruppene som av ulike grunnar ikkje har føresetnadar for å takle sjukdommane, seier Reigstad. •

Maria Fehr Johansen Katrine Sunde

– Vaksinane i barnevaksinasjons programmet er einaste måten å beskytte oss mot farlege barne sjukdommar på. Dei er nøye utprøvde, kontrollerte og forska på, og dei er dei tryggaste vaksinane du kan ta, opplyser professor i medisinsk virologi, Rebecca Jane Cox.

Noreg: 3

meslingar i europadesember 2013–november 2014

daNmark: 19

storbritaNNia: 137

irlaNd: 41

NederlaNd: 250

belgia: 68

luxembourg: 2

fraNkrike: 269

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 47

v a k s i n a s j o n |

• skalbeskyttekroppenmotsjukdomutanateintrengågågjennomsjølvesjukdommen.

• ereiavdeimesteffektiveformeneforførebyggingsomfinst.

• tilførerkroppenmikrobeneinønskjeråbeskyttemot,ogkroppensimmunforsvarreagerervedådanneimmunforsvarscellerogantistoff.Visskroppenseinareblirutsettfordensamemikroben,kanimmun-forsvaretreagereraskareogbetre,slikatduikkjeblirsjuk.

• måforenkeltevaksinargjentakastetternokreårforatimmunitetenskalhaldeseg.

• girsomhovudregelfåbiverknader.Deiflesteerletteogforbigåande,sommoderatfeberellerlokalreaksjonpåstikkstaden.Isjeldnetilfellekaneinfåalvorlegeallergiskereaksjonar.

Kjelde: helsenorge.no

Va K S i n a S J o n :

(01) HallvardReigstad,seksjonsoverlegevedBarneklinikkenpåHaukelanduniversitetssjukehus.(02) KristinGreve,stipendiatpåUniversitetetiBergen.(03) RebeccaCox,professorimedisinskvirologiogleiarvedInfluensasenteretiBergen.

01

02

03

Vaksinasjonsdekning (mmr) blant norske to åringar. 2001–2013

2002

2001

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2012

2013

2011

80 %

82 %

84 %

86 %

88 %

90 %

92 %

94 %

96 %

SjølvomvaksinasjonsdekningaforMMR-vaksinenerrelativthøgiNoreg,liggviframleisunderVerdashelseorganisasjonsianbefalingomeindekningsgradpå95prosent.

sverige: 25

fiNlaNd: 3

daNmark: 19

latvia: 36

litaueN: 11

tysklaNd: 348

poleN: 110

tsjekkia: 223

austerrike: 100romaNia: 65

kroatia: 3

sloveNia: 29

italia: 1921

95 %

48 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| B A R N S O M P Å R Ø R A N D E

01

Spesialisthelsetenestelova seier at alle sjukehus skal ha eigne barneansvarlege. Dei skal fremje arbeidet med å ta vare på barn av alvorleg sjuke eller rusmiddel­avhengige pasientar.

– Vi veit at desse barna er ei risikogruppe, fortel Kari Vik Stuhaug, koordinator for dei barneansvarlege innanfor psykisk helse­vern i Helse Fonna.

Barneansvarlege kan bidra med å kart­leggje barnets kvardag når familien blir råka av sjukdom. Får barnet fleire og større oppgåver heime, går det bra i barnehagen eller på skulen, får det halde fram med fritidsaktivitetar og leik?

– Sjølv barn som ser ut til å takle vanske­lege situasjonar, treng å bli sette og tekne med i samtalane, seier Vik Stuhaug.

Ho meiner vaksne må inkludere barna.

– Vi beskyttar dei ikkje ved å halde dei utanfor. Barn har god fantasi og lagar sine eigne forklaringar. Mange barn trur det er deira feil når foreldra er sjuke, så noko av det viktigaste vi som vaksne kan gjere, er å frita dei for skuld, seier ho. •

• Veropenogsnakkmedbarnet.• Labarnetfåhasinevanlegeaktivitetar.

• Labarnethjelpetilmedenkleoppgåver.

• Spørhelsepersonellområd.

S l i k i n v o lv e r e r d u b a r n aSnakk med barna om sjukdomMange barn opplever å vere pårørande i løpet av oppveksten sin. Når noko skjer med foreldra eller søsken, blir kvardagen til barna påverka. Då er det godt å ha nokon å snakke med.

(01) Barnogungetrengåviteatdetgåranåsnakkeomdetsomervanskeleg,ogatdeterlovåstillespørsmål.Detskapertryggleik.(02)KariVikStuhaug,koordinatorfordeibarneansvar-legeinnanforpsykiskhelseverniHelseFonna.

S tina Steingildra Get ty images og naPHa/roald lund Fle ine r

02

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 49

F R A M t i D A S l O K A l S j u K E H u S |

Då Helse Førde skulle etablere «Framtidas lokal-

sjukehus», var det uro og uvisse rundt Nordfjord sjukehus. I dag ser pasientar og medarbeidarar eit nærare og på mange område meir spesialisert sjukehustilbod.

DagkirurgierblitteinviktigdelavtilbodetvedNordfjordsjukehus.Vedånytteeiordningderspesialistarfråan-dresjukehusiHelseFørdekjemoggirbehandlingipasientanesittnærmiljø,erdetetablerteitfaglegnivådetvillevereurådåoppnåvedeittradisjoneltlokalsjukehus.OverlegeTrulsJellestadfråLærdal

sjukehuserpåNordfjordeiddennedagenforåutførekneoperasjonar.Vedåvekslemellomtospesielttilret-telagdeoperasjonsstovertekhanunnaopptilelleveknepasientariløpetaveinnormalarbeidsdag.BlantdeierEliRogne(57)frå

Eid,somnettoppharfåttoperertmeniskenihøgrekneetsitt.Mindre

enntotimarergåttsidanhokominnpåsjukehuset,oghostårallereiepåfartentilåreiseut.–Detteeraldelessupert,dethar

gåttrasktognestensmertefritt.Ikkjenokaunødigventetid.Ogsåsleppegåreisetimevisibussmednyoperertkne,seierho.«Framtidaslokalsjukehus»i

Nordfjordhareirekkjefunksjonarutoverdagkirurgien.BlantannaGodStart-einingforsvanger-skapogbarsel,eldrepoliklinikk,utvidaognyepoliklinisketilbodogeitindremedisinskdøgntilbodmedakuttberedskapoganestesilege.Faktiskblirmeirenn90prosentavakuttpasientaneiNordfjordbehandlavedlokalsjukehuset.Itilleggfinstdetlaboratorium,blodbankogrøntgen-tenester.

Les meir omNordfjordsjukehuspånettstadenhelse-forde.no.

(01) EliRognefråNordfjordeidogtiandrepasientarfekkfiksakneetdennedagen.–Egharfåttveldiggodograskbehandling,seierEliRogne,hersamanmedleiarfordagkirurgi,KariAnneIndrebø. (02)Tosmåarreraltsomviseretterden20minuttarlangekne-operasjonen.OrtopedTrulsJellestadoperererelleveknedennedagen.Tilsamantekdetrundthalvannantimefråpasientenkjeminn,tilhankanreiseheim.

Frå sist til Først i køen

Stadig fleire blir opererte ved Haugesund sjukehus.

Omorganisering har gitt resultat, og vinnarane er eldre pasientar med hoftebrot.

Vinteren2014 bleidetsettigangeitstørrearbeidforåsjåpåkorleisdentotaleoperasjonskapasitetenvedHaugesundsjukehusvarutnytta.Deretterkomtiltaka.Arbeidsdagenpåstovenestartaromlageitkvartertidlegarenoennfør,ogtidamellomoperasjonaneerkortaned.Itilleggereiteige«brotteam»etablert.–Vioperererlangtfleirenoenn

tidlegare.Vinnaraneereldrepasientarmedhoftebrot,seierseksjonsleiarogoverlegeinnanforortopedi, Øystein Gøthesen.Hanopplevdeatdeieldstepasientanealtforoftekomsistikøennåroperasjonsdagenbleiplanlagd.–Noerdeiførst.Sååseiekvarmorgon

startarbrotteametmedåoperereeithoftebrot,seierGøthesen.Fleirtaletavdessepasientanebliropererteinnan24timar.Nyareforskingviseratlangventetidpåoperasjongiraukarisikofordeieldstepasientane.Helsedirektoratettilråratdessepasientaneblirbehandlainnan24 timar.

FOt

OH

aa

kon

no

rdvi

k eit nært og trygt sjukehus

FOt

OØ

yste

in t

orH

eim

01

02

| f e r t i l i t e t

50 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

I eit varmt og stille rom påFertilitetssenteret i Helse Fonna sitHerborg Dommersnes ved mikro-skopet og smiler. – No håper vi det

blir ein liten bergensar. Heia Brann!

Mikro- mirakel

f e r t i l i t e t |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 51

| f e r t i l i t e t

52 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

Det er april 2015. Herborg held ein stor pipette med modne eggceller. Under mikro skopet ligg ei skål med tusenvis av spermiar. Går alt

som det skal no, blir eit lukkeleg par om ni månader nybakte foreldre.

Det er april 2012. line Svortevik thøgersen frå Bergen er i Haugesund saman med mannen Mikkel. i varme skapet på fertilitetssenteret ligg fleire av dei be­frukta egga deira og ventar. i dag skal eitt

av dei setjast inn i livmora til line. til no har det blitt fire turar hit og like mange ned turar. line og Mikkel veit det ikkje enno, men denne gongen gjeld det. Denne gongen skal det bli ein liten bergensar.

– Vi hadde forsøkt å bli gravide i litt over eit år då eg begynte å tenkje at noko måtte vere gale, fortel line. – eg fekk likevel sjokk då prøvane stadfesta mistanken min og legen sa at vi truleg aldri ville bli gravide på naturleg vis.

line og Mikkel bestemte seg tidleg for å søkje hjelp ved fertilitetssenteret i Helse fonna.

– Det var så godt å komme dit. Det høyrest sikkert rart ut, men berre det å sjå folk i same situasjon som oss på vente rommet gjorde godt. Når du ikkje blir gravid sjølv,

kjem kjensla av at alle rundt deg lukkast. Her følte vi oss ikkje lenger «unormale».

Aukande barnløyse. Av alle par som forsø­kjer, blir om lag 90 prosent gravide i løpet av eitt år. Hos dei som ikkje lukkast, er det like ofte årsaker hos kvinna som hos mannen, og i ein tredel av tilfella er barn løysa ufor­klarleg. Heile 70 prosent av dei som søkjer

Stina Steingildra Vegard Fimland og Haakon Nordv ik

01

02

03

f e r t i l i t e t |

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 53

hjelp ved fertilitetssenteret, lukkast med å få barn innan tre forsøk. Men uansett kor gode dagens metodar er, opp lever dei siste 30 prosentane at forsøka ikkje lukkast.

– Nokre par har svært dårleg kvalitet på egg, spermiar eller begge deler. Vi gjer all­tid det beste vi kan, og jobbar hardt for å få til optimale forhold for befrukting. Det er trist når vi ikkje lukkast, seier Herborg.

Mikkel og line måtte gjennom mange prøvelsar. Nokre av forsøka førte til graviditet, men med tidleg abort.

– Vi prøvde å vere optimistiske, men det var utruleg tøft, minnest line.

– Det verste for meg var tanken på at det ikkje skulle gå. Kva om vi var blant dei 30 prosentane? Heldigvis var Mikkel sterk for oss begge.

Eit mirakel – og eitt til. Men ende­leg, på det femte forsøket, viste testen igjen to strekar. Og etter ein tidleg ultra­lyd i sjuande veke kunne legen slå fast at fosteret hadde normal hjarteaksjon, og at alt såg fint ut.

– Det var ei ubeskriveleg lukke, men eg var samtidig livredd for at noko skulle gå gale, seier line.

Wilma kom til verda ein vinterdag i 2013, heilt uvitande om kor etterlengta ho var. Og foreldra heilt uvitande om at veslebror skulle vere på veg berre halvtanna år seinare. Mirakel nummer to kom som eit lite sjokk.

– eg trudde først eg hadde kreft, for eg var så kvalm og dårleg. Gravid kunne eg jo ikkje vere, for det skulle vi ikkje kunne bli utan hjelp.

(01) – Denne jobben blir aldri kvardagsleg, seier bioingeniør og klinisk embryolog Herborg Dommersnes. Her saman med kollegaer på Fertilitets­senteret. Frå venstre: Hilde Tveit, Sissel Aakre Bøe, Ann­Helen Anvedsen, Ane Kristine Storeide, Ingrid Thormodsen Rein, Herborg Dommersnes. (02) Wilma (2 ½) har no blitt storesøster til vesle Linus. (03) Eit befrukta egg skal snart plasserast i livmora, der det forhåpentleg vil feste seg og vekse vidare til eit lite foster. (04) – Då vi endeleg blei gravide med Wilma, skjedde det då eg for éin gongs skuld klarte å slappe av. Line og Mikkel Thøgersen frå Bergen nyt familielivet saman med mirakelet Wilma. (05) Optimale og kontrollerte forhold må til for å lukkast med befrukting og vidare utvikling.

• Fertilitetssenteret blei etablert ved Haugesund sjukehus i 1985.

• Fertilitetssenteret har ISO-sertifikat, ei internasjonal kvalitetsgodkjenning.

• 5100 barn er fødde etter assistert befrukting ved Fertilitetssenteret.

• Senteret tilbyr alle lovlege behandlings former innanfor assistert befrukt ing, blant anna IVF, mikro­injisering, befrukting med donor­spermiar, inseminasjon og hormon­behandling.

• Den vanlegaste behandlinga er IVF, der eggceller blir henta ut av eggstokkane og lagde i dyrkingsmedium saman med preparerte sædceller frå mannen. Embryoet blir sett tilbake i livmora, der det forhåpentleg festar seg i livmor­veggen og utviklar seg til eit foster som ved naturleg befrukting og graviditet.

• Det offentlege tilbyr delvis dekning for inntil tre IVF­forsøk med tilbakesetjing per barn, men det er ulike eigendelar for behandlingsmetodane.

• Fertilitetssenteret har eigen sædbank og tek imot spermiar frå menn som ønskjer å vere donorar.

F E R T I L I T E T S S E N T E R E T I H E L S E F O N N A

line og Mikkel har alltid ønskt seg to barn. Planen var å reise til Haugesund igjen når tida for søsken var kommen, for dei to befrukta egga som var igjen etter at dei blei gravide med Wilma, blir framleis opp bevarte i frysetanken på fertilitets­senteret.

– Vi er sjølvsagt lukkelege over å vere gravide igjen, men eg hadde liksom førebudd meg på at det skulle skje på fertilitetssenteret som sist. No er turane vi tok til Haugesund, blitt fine og gode minne, sjølv om det var vanskeleg mens det stod på. Vi har møtt så fine menneske på fertilitetssenteret, og vi er så utruleg takknemlege for hjelpa vi har fått. Desse opplevingane har gjort livet mitt rikare og forholdet til Mikkel og meg sterkare. •

04 05

Intervjuet blei gjort 28. april 2015.

Ni dagar seinare kom veslebror Linus

til verda.

54 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| p a s i e n t t r y g g l e i k

Infeksjon I operasjonssår er ei at dei vanlegaste infeksjonsformene. Ved å innføre sjekkliste for trygg kirurgi, der operasjons-teamet blant anna går gjennom risikofaktorar og infeksjonsførebyggjande tiltak like før operasjon en startar, får vi talet på komplikasjonar ned. Ein studie frå Helse Bergen og Helse Førde viste at bruk av sjekkliste gav 42 prosent færre komplikasjonar og nær eitt døgn kortare liggjetid.

LegemIddeLreLatert skade er ei vanleg årsak til pasientskadar, då ulike legemiddel kan påverke kvarandre. Sjukehus og fastlegar arbeider no for å sikre at dei får oppdatert legemiddelinformasjon ved innlegging i eller utskriving frå sjukehus. Det blir òg arbeidd med å informere innbyggjarane om kor viktig det er å alltid ha med seg ei oppdatert medisinliste.

HjernesLag er ei av dei hyppigaste årsakene til død og funksjonshemming. 80 prosent av dei som får slag, kjem for seint til sjukehuset til å få den mest effektive behandlinga. Sjukehusa på Vestlandet har hatt fleire informasjonskampanjar for å informere om symptoma på hjerneslag og kor viktig det er å ringje 113 med éin gong. Mykje tyder på at fleire no kjem raskare til behandling.

faLL er den vanlegaste årsaka til at eldre skader seg i og utanfor helseinstitusjonar. Ved å innføre sjekkliste der alle pasientar over 65 år blir vurderte for fallrisiko, kan vi få talet på fallskadar ned.

sjøLvmord Tida rundt innlegging og utskriving frå psykiatriske institusjonar er høgrisikoperiodar for sjølvmord. Betre struktur og system rundt pasient ane skal redusere talet på sjølvmord. Sjekkliste for sjølvmordsrisiko har gitt gode resultat i Helse Stavanger og er under innføring i heile Helse Vest.

Det er viktig for oss at behandlinga du får på sjukehuset, er trygg og sikker. Likevel hender det at pasientar blir utsette for

skade. Urinvegsinfeksjon, infeksjon i operasjonssår, fall, legemiddelrelatert skade og trykksår er blant dei

vanlegaste skadane. Slik skal det ikkje vere!

Skal bli best på pasienttryggleik

trykksår eller liggjesår bidreg til redusert livskvalitet og kan forårsake smerter, forseinka rehabilitering, infeksjon og i verste fall død. Ved å innføre sjekk-lister der vi risikovurderer pasientar for trykksår, kan vi få talet på trykksår ned. I Helse Fonna har dei gått 100 dagar utan trykksår etter at dei sette inn førebyggjande tiltak hos pasientar i risikogruppa.

UrInvegsInfeksjon er den pasientskaden som er hyppigast blant pasientar i norske sjukehus. Ved å hindre unødig bruk av blærekateter og sikre at pasientane ikkje har kateter lenger enn nødvendig, vil vi få talet på infeksjonar ned. I Helse Førde har dei markert 170 dagar utan urinvegsinfeksjonar etter at dei starta det systematiske førebyggingsarbeidet.

Camilla Loddervik

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 55

p a s i e n t t r y g g l e i k |

42 %

av alle trykksår kan førebyggjast

0 5 10 15 20

PasIentskaDar IDentIfIserte veD systematIsk jOUrnal­gjennOmgang (glObal trIgger tOOl)

201013,94

15,9

15,39

12,8913,7

9,710,3

1312,51

16,1

nasjOnale tal

helse vest

2011

2012

2013

mål 2018

sjekklIste fOr trygg kIrUrgI gav 42 % færre

kOmPlIkasjOnar

95 %• Pasientskadarkanskuldastrisikoknytttilbehandlinga, eller det kan vere gjort feil.

• Vianslåratomlaghalvpartenavpasient-skadane kunne vore unngåtte med betre rutinar og system.

• Pasienttryggleikhandlaromkorleisvikanidentifisere pasientskadar i type og omfang, og korleis vi kan verne deg som pasient mot skade.

• Ingenpasientarskalbliskaddepåsjuke-huset. Innan 2018 skal talet på pasient-skadar vere minst halvert.

FA K TA o m pA s i e n T s K A d A r

helse fonna har hatt 100 dagar utan trykksår

50 % av skaDane kUnne vOre fOrhInDra

av PasIentane På nOrske sjUkehUs bleI

skaDDe I 2013.

13 %(prosent av alle pasientopphald ved norske sjukehus)

• urinvegsinfeksjon:2,1 %• legemiddelrelatertskade: 1,9 %• kirurgiskkomplikasjon:1,9 %• infeksjonioperasjonssår:1,6 %• trykksår:0,6 %• fallskade: 0,4 %• allergiskreaksjon:0,3 %• medisinsk-tekniskskade:0,03 %• forvekslingvedoperasjon: 0,0 %

d e i vA n L e g A s T e s K A d e T y pA n e i 2 0 1 3 :

Les meir på helse-vest.no/pasienttryggleik

helse fØrde har hatt 170 dagar utan urInVegsInfeksJonar

56 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| p a s i e n t t r y g g l e i k

Overalt er det bakteriar og virus som kan føre til sjukdom som diaré, omgangssjuke og influensa. Den vanlegaste

smittemåten er via kontaktpunkt som mange menneske er borti, for eksempel rekkverk, dørhandtak, armlene og handlekorger.

Gode vanar for handhygiene hindrar at vi blir smitta, eller at vi smittar andre. Derfor tilrår vi grundig handvask med såpe og vatn eller handdesinfeksjon med sprit.

Handvask med nok såpe og vatn i cirka eitt minutt fjernar opptil 99 prosent av alle bakteriar og virus. Tilsvarande vil korrekt spritdesinfeksjon drepe 99 prosent på eit halvt minutt.

Ver ekstra obs på handhygiene før måltid, på offentlege stader, etter toalettbesøk og etter at du har hosta eller pussa nasen.

Handhygiene er det viktigaste, enklaste og beste tiltaket vi har for å hindre smitte ute i samfunnet og på institusjonar som sjukehus og sjukeheimar.

Har dU vaska Hendene dIne?

Fot

o is

toc

k

hanDvask meD nOk såPe Og vatn

I cIrka eItt mInUtt fjernar OPPtIl 99 prosent av alle

bakterIar Og vIrUs.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 57

P a s i e n t t r y g g l e i k |

Korleis er Kvaliteten ved ditt sjuKehus?

Korleis scorar ditt sjukehus på kvalitet når det gjeld ventetider og fristbrot? Eller når det gjeld behandling og overleving?

For at du skal kunne vurdere kvaliteten ved sjukehuset ditt, er det utvikla kvalitets indikatorar på ei rekkje område. Dei ligg lett tilgjengelege på nettsidene til helsenorge.no. Resultata eignar seg ikkje til å rangere sjukehus, men gir ein peikepinn på kvaliteten på det området som er målt.

Det er utvikla kvalitetsindikatorar knytte til spesifikke diagnosar, som for eksempel hjerneslag, hoftebrot, hjarteinfarkt og diabetes. Det er òg knytt indika­torar til behandling og overleving etter ulike typar kreft, infeksjonar, keisarsnitt, fødselsrifter, psykisk helse, rusbehandling og innanfor pleie og omsorg.

Openheit om kvalitet er viktig for både pasientar, helsetenesta og h elsestyresmaktene. Ikkje minst er det viktig at helsetenesta nyttar resultata i forbetringsarbeidet sitt.

Kjelde: helsenorge.no

Fot

o m

ag

ne

san

dn

esBruKer du medisinane dine rett?

Forsking viser at 30–50 prosent av dei som startar opp med eit nytt lege-

middel, ikkje bruker det som avtalt med legen. No vil apoteka hjelpe.

Sjukehusapoteka Vest har delteke i ein lands­omfattande studie i regi av Apotekforeningen som skal sjå på effektane av oppfølgingssamtalar for pasient ar som begynner på eit hjarte­ og kar­ legemiddel for første gong. Dei håper at studien skal resultere i ei ny apotekteneste på alle apoteka i landet.

Målet er at tenesta skal bidra til rett legemiddel­bruk ved å gi farmasøytisk rettleiing og motivere pasientar som skal starte opp med nytt legemiddel. Tenesta består av to oppfølgingssamtalar med farmasøyt i dei første vekene etter resept utlevering. Samtalane opnar for spørsmål om rett bruk av det nye legemiddelet, som for eksempel førebygging og lindring av vanlege biverknader. Samtalane skal bidra til auka tryggleik og til å avdekkje misoppfatningar.

Tre hjelpespørsmål du bør stille apoteket når du hentar ut reseptar:1. Korleis skal eg ta desse medisinane?2. Kvifor skal eg ta dei?3. Kva skjer om eg ikkje tek dei?

tryggare Behandling med eleKtronisK Kurve

Den såkalla «kurva» er blant dei viktigaste arbeids reiskapane for å sikre at pasientar får

dei medisinane og den medisinske oppfølginga dei skal ha på sjukehuset. No skal dei gamle «papir-kurvene» vekk og bli erstatta med ei ny, felles elektronisk løysing på alle sjukehusa i vest.

Kurva er dokumentet som følgjer pasienten på sjukehuset. Saman med journalen er kurva det viktigaste dokumentet vi bruker i pasient behandlinga. Den nye løysinga blir tryggare for pasientane, og blant anna blir sjansane for feilmedisinering og såkalla legemiddel interaksjonar færre.

Lungeavdelinga på Haukeland universitetssjukehus var den første avdelinga til å ta i bruk det nye systemet. I august og september kjem to nye avdelingar i Bergen til, og i løpet av 2016 skal alle sjukehusa i regionen få same løysinga.

58 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| t r y g g e f ø d s l a r

Charlotte Tysse Adriaanse og Yoram Adriaanse klarer ikkje å sjå seg mette på si 16 timar gamle dotter

Sofia Hava. Ho kom til verda kvelden før på Kvinneklinikken i Bergen. Den vesla jenta er frisk og velskapt. Men timane før fødselen var ei spesiell oppleving for paret – som dei er det for alle førstegongsfødande.

– Du er jo usikker og stressa når du kjem inn, for du veit ikkje heilt kva som skjer. Men jordmora oppførte seg slik at eg blei veldig avslappa. Eg følte meg i trygge hender, seier Charlotte.

Kvart år blir det født over 5000 barn ved Kvinneklinikken i Bergen. I dei aller fleste tilfella går det bra, som med familien Tysse Adriaanse. Men nokre få gonger går det gale. Sjølv om tala er små og tilfella sjeldne, er konsekvensane store for dei det gjeld, og frå eit pasienttryggleiksperspektiv er det rom for forbetring.

«Trygg fødsel». Sommaren 2014 fekk Kvinneklinikken ved Haukeland univer­sitetssjukehus ansvaret for prosjekt et Trygg fødsel, som er ein del av Program for pasienttryggleik i Helse Vest. Prosjektet

I eitt av verdas tryggaste land å føde i skal det no bli endå tryggare. – Sjølvsagt vil vi bli betre der vi kan, seier jordmor Bente Bjørnås ved Kvinneklinikken i Bergen.

Camilla Crone Leinebø / A nne Tandbe rg Ka trine Sunde

skulle utarbeide eit system for å betre fødsels hjelpa.

Etter ein gjennomgang av saker som var melde inn til Norsk pasientskadeerstatning (NPE), og der det var tilkjent erstatning, kunne prosjektet identifisere risikofaktor­ar både før og under fødselen. Basert på kunnskapen om kvifor det gjekk gale i desse sakene, laga prosjektgruppa sjekklister til bruk i bestemte situasjonar under ein fødsel. Det gjaldt når den fødande kom til sjuke huset, når det blei gitt ristimulerande middel, og når barnet måtte forløysast med vakuum eller tong.

– Sjekklistene skal gjere oss flinkare til å følgje eksisterande retningslinjer, slik at alle våre fødande får lik behandling same kva tid dei kjem, og kven dei møter hos oss, fortel jordmødrene Bente Bjørnås og Siw Kristine Gjelsten ved Kvinneklinikken i Bergen.

30 prosent av dei fødande på Kvinneklinikken i Bergen får det ristimu lerande middelet Oxytocin når fødselen dreg ut. Jordmødrene understrekar at Oxytocin utan tvil er eit godt hjelpe middel og til stor nytte for kvinnene som verkeleg treng det, men overdosering av Oxytocin kan føre til for hyppige rier og stress for barnet.

– Det angår få, men vi trur vi kan for hindre fosterstress på grunn av for kraftige og

Tryggare fødslar med sjekklister

01

02

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 59

t r y g g e f ø d s l a r |

Opne om feil. I fødegangane på Kvinneklinikken heng no informasjons tavler med kontinuerleg oppdatert informasjon om arbeidet, blant anna tal på bruken av sjekklistene.

– Det er godt å sjå at vi truleg kan unngå ytterlegare feil ved å auke fokus på måten vi jobbar på, seier jordmødrene Bjørnås og Gjelsten.

Det nybakte foreldreparet Charlotte og Yoram er ikkje i tvil. Dei følte seg vel vare­tekne og trygge heile vegen.

– Vi følte at dei hadde full kontroll. Sjølv om eg hadde det vondt, så følte eg meg veldig trygg, seier Charlotte.

– Eg følte meg avslappa. Det såg eg at Charlotte òg var, seier Yoram.

– Ho var jo litt nervøs, sjølvsagt, men då vi kom inn til jordmora, tenkte vi at no, no går det bra. •

hyppige rier ved å bruke sjekkliste ved opp­start og evaluere jamleg under stimuleringa, påpeiker dei.

I mars blei det så innført sjekkliste før ein starta forløysing med tong eller vakuum.– Dette sikrar at alle i rommet veit kva som skal gå for seg, og kva vi har av risikofaktorar. Vi blir betre som team og sikrar òg at paret er betre informert. Den siste delen i Trygg fødsel er at vi skriv ned viktige fakta om fødekvinna på ein «whiteboard» inne på fødestova, lett synleg for alle, seier overlege Anne Tandberg, som leier prosjektet.

Raske, positive resultat. – Bruken av sjekklister ser allereie ut til å ha gitt positive resultat. Målingar viser at det no går fleire dagar mellom kvar gong vi får eit barn som er påverka av fødselen. Dessutan bruker vi Oxytocin rettare no enn før, seier Tandberg.

Dr. Stine Andreasen (mfl.) har publisert ein studie (2013) der dei går gjennom alle slike saker som blei melde til NPE frå 1994 til 2008. Studien viser at menneskelege feil var sterkt med­verkande i 89 prosent av dei innmelde sakene. Dei resterande 11 prosent­ane handla om avvik frå godkjende metodar då fødselen blei sett i gang, og 20 prosent av desse tilfella gjaldt bruken av det ristimulerande medikamentet Oxytocin, som blir brukt for å få fortgang i fødselen.

fA K TA

03

04

05 06

(01-02) Det er ikkje meir enn 16 timar sidan vesle Sofia Hava kom til verda på Kvinneklinikken. Det nybakte foreldreparet Charlotte Tysse Adriaanse og Yooram Adriaanse klarer nesten ikkje å sjå seg mette på dottera. (03) Bente Bjørnås, jordmor ved Kvinneklinikken i Bergen. (04) Siw Kristine Gjelsten, jordmor ved Kvinneklinikken i Bergen. (05) Anne Tandberg, overlege og prosjektleiar for Trygg fødsel. (06) Jordmor Therese Handal ser innom den vesle familien før heimreisa.

Fot

o Jø

rgen

Ba

rth

/UiB

Fot

o k

rist

in s

an

dst

ad

60 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| N o t i s a r

Frikort For helsetenester

Det finst to frikortordningar i Noreg. Frikorta gjeld for ulike tenester. I eigendelstak 1 inngår eigendelar frå lege, psykolog, poliklinikk (sjukehus),

røntgen, pasientreiser og medisinar og utstyr på blå resept.Når du har betalt over 2185 kroner i eigendelar i 2015, får du frikortet auto­

matisk i posten innan tre veker. I eigendelstak 2 inngår eigendelar for undersøking og behandling hos fysio­

terapeut, nokre tannsjukdommar, opphald ved offentleg godkjend opptrenings­institusjon som har avtale med regionalt helse føretak, og behandlingsreiser til utlandet i regi av Oslo universitets sykehus – Rikshospitalet HF.

Når du har betalt over 2670 kroner i godkjende eigendelar i 2015, kan du søkje HELFO om dette frikortet.

Les meir på helsenorge.no

kva er gonoré?

Fot

o H

ELFO

/ MO

rtEn

ra

kkE

Gonoré er ein infeksjon som smittar frå person til person

ved sex. Infeksjonen kan føre til helse problem, men er vanlegvis lett å behandle. Sikker sex beskyttar mot sjukdommen.

Omtrent halvparten av alle kvinner som får gonoré, har ingen symptom. Menn, derimot, får vanlegvis symptom.

Symptom hos kvinner: • gul eller grønleg utflod frå skjeden• brennandesmertenårdutissar• smerterinedremageregion• blødingarmellom

menstruasjons periodane

Symptom hos menn: • brennandesmertenårdutissar• trongtilåurinereofte• væskeellerpusssomkjemutav

penis• ømmetestiklar• raudfargeellersårheitpåpenis

Gonoré blir behandla med anti biotika. Undersøking og be handling for gonoré er gratis i Noreg. Kontakt lege eller be handlingsstad for seksuell helse ved mistanke om gonoré.

01

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 61

f r i t t B E H a N D L i N G s v a L |

03

(01-02) På helsenorge.no kjem det til hausten 2015 ei ny nettløysing kalla «Velg behandlingssted.» Her vil du finne ei oversikt over tilgjengelege behandlingsstader og behandlingstilbod med forventa ventetid. Inntil vidare finn du behandlingstilbod og ventetider på frittsykehusvalg.no. (03) Marte Skard, prosjektleiar for innføringa av fritt val av behandlingsstad. (04) Liv Torunn Rundhovde, pasienthjelpar i Helse Vest.

Marte Skard er prosjektleiar for inn­føringa av fritt val av behandlingsstad. Ho legg til at nokre pasientar som har rett til nødvendig helsehjelp, i dag må vente sjølv om det kan vere ledig kapasitet hos private aktørar. samtidig aukar omfanget av private helseforsikringar og privat­finansierte helsetenester.

– fritt val av behandlingsstad kan hjelpe til med å førebyggje ei utvikling mot ei todelt helse teneste der nokre betaler for helse hjelpa sjølve fordi dei opplever at den

Fritt val av behandlings stadI løpet av hausten blir ordninga med fritt val av behandlingsstad innført og slått saman med fritt sjukehusval. Målet er å redusere ventetidene og auke valfridom-men for pasientane.

Elis ab e th Huse Get ty Images

04

Fot

o k

jEti

L a

Lsvi

kFo

to

grE

bcc

a r

avn

EbEr

g

02

offentlege helsetenesta ikkje leverer raskt nok, forklarer skard.

ordninga skal i første omgang inn­førast innanfor spesialisert rus behandling, psykisk helsevern og utvalde område innan for fysisk helse (somatikk).

Nytt telefonnummer 800 HELSE.samtidig med at ordninga med fritt val av behandlingsstad blir innført, blir det òg innført eit felles telefonnummer 800 HELsE (800 43 573). Dette erstattar telefonnummeret til fritt sjukehusval, Pasienthjelparen i Helse vest og ei rekkje andre telefontenester innanfor helse. Men det blir framleis den vennlege stemma til pasienthjelpar Liv torunn rundhovde som møter pasientar frå vestlandet som treng rettleiing knytt til val av behandlings stad. •

Les meir om pasientrettane dine på nettsida helsenorge.no.

62 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| a l l e r g i

Allergiar på frammarsj

C aroline Aspelund Tord Pauls e n

Slit du med astma, allergi, eksem, KOLS eller hypersensitivitets ­sjukdommar? Då deler du plagene med 1,5 millionar andre nordmenn. Og stadig fleire blir ramma.

Den veldige auken i allergiar krev at sjukehusa tenkjer nytt og større. Verdas helseorganisasjon reknar

med at halvparten av befolkninga i verda vil ha utvikla éin eller fleire allergiar i år 2030.

– allergiar er på frammarsj. Vi ser ein jamn auke, og pasientgruppa vår blir stadig større, bekreftar øyre-, nase- og halsspesialist og leiar for allergisenteret ved Stavanger universitetssjukehus, elin-Johanne Katle.

Alvorlege allergiar førekjem hos 10 til 20 prosent av den norske befolkninga. Thea reime er blant dei som er ramma. Jamleg besøkjer ho allergisenteret i Stavanger.

– eg har vore mykje sliten og trøytt. No går det heldigvis betre. Det er godt å kunne få gjort noko med plagene, seier reime, som har hatt allergiar frå tidleg alder.

Det er fleire årsaker til at allergiske lid-ingar blir meir og meir utbreidde. allergiar er framleis eit uutforska område, men Katle dreg blant anna fram miljøfaktorar som ei mogleg forklaring.

– i dag lever vi ikkje så tett på naturen og får derfor ikkje dei same mikrobielle

stimuliane som tidlegare. Det kan kanskje ha noko å seie for utviklinga av allergi, forklarer ho.

Det er bevist at røyking og dårleg inne-klima kan medverke til allergiar.

– i tillegg veit vi at amming er gunstig, og at det kan vere bra å introdusere vanleg mat mens ein framleis ammar. Kva husdyr-hald kan ha å seie, er veldig usikkert, seier Katle.

arv har òg sitt å seie for utviklinga av allergi.

Allergisenteret i Stavanger er eit av dei første i landet. Senteret samlar kompe tanse innanfor allergologi på éin stad for å kunne gi pasientane eit heil-skapleg tilbod. Senteret følgjer sin eigen trappe modul i behandlinga av pasient-gruppene. Det første steget er å ta bort allergenet som gjer pasientane sjuke. Der-som dette ikkje er mogleg, set ein i gang sympto matisk behandling. Behandlingane bidreg til å dempe eventuelle symptom. Det siste steget er allergivaksinasjon.

allergivaksinasjon har i mange år hatt lange ventelister. eit eige allergi-senter bidreg til å redusere køane, slik at pasientane kan få hjelp tidlegare.

i Stavanger har allergisenteret fag-

personar innanfor både hud, lunge og øyre-nase-hals. Barn og ungdom under 18 år blir utgreidde og behandla ved lunge- og allergipoliklinikken på barne- og ungdoms-klinikken, som har tett fagleg samarbeid med allergisenteret.

Helsedirektoratet har òg lagt føringar for regionale kompetansesenter i Noreg. Det regionale kompetansesenteret på Vestlandet er under oppbygging i Bergen.

– Vi vil forbetre livskvaliteten og hindre meir alvorlege symptom hos pasientar med allergiske lidingar. i tillegg ønskjer vi å sikre nok ressursar til diagnostisering, behandling, opplæring, habilitering og rehabilitering. Det er vår jobb i samarbeid med fastlegane å sørgje for at pasientar som slit med allergi, får rett hjelp i rett tid, seier Katle. •

01

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 63

a l l e r g i |

(01) Tone Sele Krogedal får undersøkt dei øvre luftvegane. Her blir ho undersøkt av Elin-Johanne Katle, leiar for Allergisenteret på Stavanger universitetssjukehus. (02) Tone Sele Krogedal får gjennomført ei undersøking som sjekkar luftvegsallergen – ein såkalla prikktest. Testen slår kraftig ut på gras. Neste steg er å finne ut kva pasienten i samråd med helsepersonell kan gjere for å behandle det. (03) Elin-Johanne Katle kan bekrefte at allergiar er på frammarsj, men det er vanskeleg å seie kvifor. Det finst mange teoriar, men dei heilt rette svara lèt vente på seg. I mellomtida blir det jobba iherdig for å betre livskvaliteten til dei som slit med alvorlege allergiar. (04) Thea Reime har time på Allergisenteret for å få vaksine mot gras- og bjørkepollen. Ho har det betre no som ho har begynt med allergi vaksinasjon. Her saman med sjukepleiar Arnhild Helland.

04

03

02

Vi vil forbetre livskvaliteten og hindre

meir alvorlege symptom hos pasientar med allergiske lidingar.

elin-Johanne Katle

• astma• rhinitt(betennelseislimhinnai

nasen) og kronisk bihole betennelse• insektallergi• pollenallergi• eksem• matvareallergi

Matvareintoleransar blir utgreidde og behandla av fast legen med støtte frå gastroentero logisk avdeling.

A l l e r g i s e n t e r e t k A n h j e l p e d e g m e d :

64 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| e t t e r o r d

Kjære pasient. Jeg snakker til alle som har vært eller skal innom et sykehus i løpet av livet, og da spesielt du som

til vanlig er ressurssterk og oppe gående. du som bare er innom helse vesenet for en undersøkelse eller operasjon. der møter du nemlig meg, syke pleieren, og jeg kommer til å trenge meg inn på komfort sonen din enten du vil eller ei.

det starter med at jeg kartlegger alle dine vaner, rutiner og din psykiske og fysiske tilstand, og det ender med at jeg står over deg og ser på at du sover som en

Hanne Sigbjørnsen

Overbeskyttende engler

definisjon en fallrisiko. og da kommer jeg til å bli med deg inn i dusjen for å passe på at du ikke faller igjen.

Jeg vet ikke om det hjelper, men selv om det føles veldig rart for deg, så er jeg på dette tidsunktet så vant med nakne k ropper at det er praktisk talt det samme som å se på en stol. eller en tomflaske.

Du syns sikkert også det er litt rart at jeg er så opptatt av alle dine kropps­lige funksjoner, når du bare er inne for å operere menisken. dette har også en natulig for klaring: Alle infeksjoner eller andre problemer som oppstår på min vakt, kan bli regnet som en pasientskade. det er derfor jeg behandler urinen din som en årgangsvin.

Eller når du akkurat har sovnet, til tross for all piping av utstyr, mennesker

nybakt forelder. det føles infantiliserende, jeg vet det. det er derfor jeg vil introdusere deg for begrepet «pasientsikkerhet», som er roten til alle overbeskyttende tiltak jeg setter i gang mens du er på min avdeling.

Det handler, kort sagt, om at du ikke skal komme verre ut av sykehuset enn da du kom inn.

For eksempel: Har du besvimt i løpet av de siste månedene, selv om det var rett etter du hadde kantet en flaske med Jäger og reist deg litt for kjapt, så har du per

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 65

som går i dører, og kroppslige ulyder fra andre pasienter, så syns du kanskje det er litt plagsomt at jeg da kommer og vekker deg.

denne gangen er pasientskaden vi for søker å forebygge, liggesår. det er ikke sikkert du har et sår, ikke engang et begynnende et, men et eller annet klassifikasjonsskjema setter deg i fare­sonen for å utvikle det, og da må vi snu deg mens du er på sykehuset. Selv om du bare ligger på ryggen når du er hjemme.

Poenget er: Føler du deg kvalt av omsorg, så er det en bra ting. det betyr bare at vi følger retningslinjene, og at du i alle fall slipper å forlate avdelingen med en hjerne­rystelse, urinveisinfeksjon og et gapende trykksår.

og husk at det er alltid lov å spørre. Helsepersonell elsker å vise alt de kan. •

e t t e r o r d |

Tegnehanne heiter eigentleg HanneSigbjørnsen, og er kjend for sine skråbetraktningar og humoristiske teikningar. Ho tek gjerne utgangspunkt i sine eigne erfaringar som sjuke-pleiar. Tegnehanne har ei fast spalte i Aftenposten og ein blogg som er flittig lesen av ein stadig aukande fanskare. Den ordentlege Hanne er 25 år, utdanna sjukepleiar og kjem frå Bryne.

T e g n e H a n n e

66 h e l s e i v e s t | 2 0 1 5

| o m a l l e m ø t e r

turglade turid har fått time for kne-operasjon på sjukehuset, men har ikkje lyst til å gå på krykkjer heile

sommarferien. Derfor bestemmer ho seg for å vente med operasjonen. Karriere-Kari møter heller ikkje opp til timen sin. Jobben tok all tida hennar, og sjukehustimen måtte utsetjast.

Kvart år er det 82 000 pasientar som ikkje møter til avtalt time på poliklinik-kane i Helse Vest. Dette er svært ressurs-krevjande for sjukehusa, og det går mykje tid bort i replanlegging og i å vente på pasientar som ikkje dukkar opp.

Møt opp til sjukehustimen din. Så får dei som ventar, raskare hjelp.

To ve Sæther Hagland T ilnærme t Lik Samtidig er det 45 000 pasientar som ventar på behandling. Hadde alle møtt opp til timen sin, ville ventetida for dei blitt kortare.

av og til blir ein forhindra frå å møte til sjukehustimen. Då er det viktig å seie frå i god tid, slik at ein annan kan få timen. På vestlandspasienten.no kan du sende melding til sjukehuset om du har spørsmål, eller om timen ikkje passar.

For å gjere det enklare for deg å plan-leggje, aukar vi no planleggings horisonten på sjukehusa, slik at du skal få vite om timen din tidlegare. Vi sender òg ut SmS-varsel før timen.

Takk for at du møter! •

160 000pasientar endrar på

timen dei har fått på poli- klinikkane i Helse Vest.

45 000pasientar ventar på behandling i

Helse Vest.

2 0 1 5 | h e l s e i v e s t 67

o m a l l e m ø t e r |

På vestlands- pasienten.no kan du

endre avtalt time, og det blir sendt ut SMS-varsel

før timen.

82 000pasientar møter ikkje

opp til avtalt time på poli- klinikkane i Helse Vest.

returadresse

Helse Vest rHFPostboks 303 Forus4066 stavanger

HeLse FØrde, HeLse BerGeN,HeLse FONNa, HeLse staVaNGer, sjukeHusaPOteka Vest, HeLse

Vest INNkjØP, HeLse Vest Ikt as, HeLse Vest rHF

telefon 51 96 38 00www.helse-vest.no