hetTEGELboek

Hoogtepunten uit het Nederlands Tegelmuseum

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 1

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 2

hetTEGELboek

Hoogtepunten uit het Nederlands Tegelmuseum

Uitgeverij Waanders

Johan Kamermans

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 3

4

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 4

5

InhoudVOORWOORD

DE GOUDEN EEUW Opkomst, 1580-1625Doorbraak, 1610-1675

SCHAALVERGROTING Heroriëntatie, 1660-1800 Tegeltableaus, 1750-1850 Remmende voorsprong, 1800-1900

INDUSTRIE EN KUNSTNIJVERHEID Schilderkunst en plateelschilderwerk, 1885-1940 Interbellum, 1920-1940

NEDERLANDS TEGELMUSEUM

KORT LITERATUUROVERZICHT

ILLUSTRATIEVERANTWOORDING

COLOFON

7

846

88122162

188238

278

285

286

288

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 5

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 6

7

VoorwoordHet Nederlands Tegelmuseum in Otterlo, dat dit jaar het vijftigjarig jubileum viert, is dankbaardat haar museum in 1961 kon starten als zorgzame beheerder van het erfgoed van de Frieseboerenzoon en latere architect Gerrit Feenstra. Hij heeft het grootste deel van de tegelverzame-ling, die nu in het museum te zien is, bijeengebracht. In 1963 heeft hij de Stichting Tegelmu-seum “It Noflik Sté" in het leven geroepen en een deel van zijn verzameling daarin ingebracht.Een ander deel gaf hij in bruikleen. In 1975 heeft de Stichting met steun van onder meer de pro-vincie Gelderland en de gemeente Ede de bruikleencollectie van de heer Feenstra aangekocht.

Nederland kende vele eeuwen een bloeiende tegelindustrie, waarvan de producten internatio-naal geliefd zijn. In buitenlandse paleizen en kerken, maar ook in de huizen van burgers en boe-ren, zijn de tegels en tegeltableaus op grote schaal toegepast rond de spreekwoordelijke haard.De diversiteit aan voorstellingen is indrukwekkend en vormt een spiegel van de Nederlandsekunstgeschiedenis. Door de samenkomst van deze prachtige hoeveelheid aan erfgoed, is niet al-leen de collectie van het Nederlands Tegelmuseum heel bijzonder, maar als afgeleide hiervan ookHet Tegel boek, een uniek document van onze cultuur. Het Nederlands Tegelmuseum heeft degrootste en meest veelzijdige collectie Nederlandse wandtegels en tegeltableaus opgebouwd,vanaf de late middeleeuwen tot heden.

Iedereen die betrokken is bij het beheer, de exposities en bij de verbreding van onze collectietegels en ander keramiek is blij dat dit nieuwe standaardwerk als uniek document van onze cul-tuur gerealiseerd kon worden door de grote inzet en betrokkenheid van de mensen van Waan-ders Uitgevers in Zwolle en ons eigen team van conservator en vrijwilligers.

Dit fraaie boek is een inspiratie om ons te blijven inspannen de geschiedenis van de tegelin-dustrie en al het moois dat deze heeft voortgebracht met zorg te koesteren en aan een breedpubliek te tonen.

Willem Hollanderdirecteur Nederlands Tegelmuseum

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 7

8

DE GOUDEN EEUW

Aan de vooravond van de Gouden Eeuw is de Haarlemmer Hendrick Vroom (1566-1640) een van de bekende schilders van zeegezichten. Een tijdgenoot, Carelvan Mander, schrijft in 1604 over hem in Het Schilder-boeck dat hij opgroeit inde plateelbakkerij van zijn vader. Hoewel hij later door zijn stiefvader ook aanhet plateelschilderen wordt gezet, ‘daer hy alree veerdigh in was’, is ‘zijnen lustverder streckende’. Op zijn studiereizen in het buitenland valt hij om de kost teverdienen regelmatig terug op het beschilderen van ‘majoolkens oft porceleynen’.Hij beoefent een vak dat in het huidige Nederland nog nieuw is en dat zal uitlo-pen op het Delfts aardewerk en een bloeiende tegelindustrie. De techniek om te-gels te beschilderen in heldere, glanzende kleuren is in de tweede helft van dezestiende eeuw in de Noordelijke Nederlanden geïntroduceerd door vakmensenuit Antwerpen, die zelf weer van Italiaanse herkomst waren. Gebakken aardewerk en tegels hebben, afhankelijk van de samenstelling van deklei, een rode, gele, grijze of bruine kleur. Het poreuze aardewerk werd al eeu-wen bedekt met het doorzichtige loodglazuur. Door nu tinoxide toe te voegenaan de loodglazuur krijg je een witte, ondoorzichtige laag. In deze tinglazuur kan

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 8

9

een decoratie worden geschilderd met verven die een temperatuur tot 1.000 0Ckunnen doorstaan en versmelten met de tinglazuur. Het beschikbare kleurenpa-let is eeuwenlang beperkt tot enkele metaaloxiden: kobalt (blauw), koper(groen), bruinsteen of mangaan (paars), antimoon (geel) en ijzer (oranje-bruin).

De techniek is vermoedelijk al in de zevende eeuw ontwikkeld in het Midden-Oosten en heeft zich in de loop van enkele eeuwen verspreid langs de kusten vande Middellandse zee. In Spanje en Italië worden in de vijftiende eeuw hoogtepun-ten bereikt met lusterglazuren en veelkleurig geschilderde majolica. Rond 1508richt de Italiaanse plateelbakker Guido di Savino zijn bedrijf op in Antwerpen;dan de belangrijkste handelsstad van de Bourgondische Nederlanden op het toppunt van haar bloei. Er ontstaan meer werkplaatsen en van daaruit trekkenopvolgers en vaklieden door naar andere rijke handelssteden waar een vraag naarhun product kan zijn. Vanaf 1564 en 1572 worden de eerste plateelbakkerijen vermeld in Middelburg en Haarlem, kort daarna ook in Amsterdam en Delft. Indiezelfde tijd begint ook de opstand van de Nederlandse gewesten tegen de

opkomst 1580-1625

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 9

10

Spaanse koning Filips II. Tegen het einde van de zestiende eeuwverschuift het zwaartepunt van de productie naar de Noorde-lijke Nederlanden, zeker nadat Antwerpen in 1585 door Spaanselegers is veroverd en veel kooplieden en vakmensen elders eenbetere toekomst zoeken. De plateelbakkers maken een breed assortiment van luxe aarde-werk, schotels, papkommen, apothekerspotten en tegels. Om jede aantrekkingskracht van dit aardewerk voor te stellen is hetgoed te bedenken dat hier voorheen uitsluitend aardewerk in dekleuren van de klei zelf gemaakt is. Een versiering kan men danaanbrengen door een patroon met een reliëfstempel in de klei tedrukken of door gebruik te maken van twee verschillende soor-ten klei, die elk een andere kleur hebben. Er zijn bijvoorbeeldroodbakkende vloertegels, waarin een gestempeld decor werdopgevuld met witbakkende pijpaarde. Deze tegels zijn door hundikte en de diepte van het reliëf voldoende slijtvast om op devloer te gebruiken. Dat geldt echter helemaal niet voor de nieu-were tegels met tinglazuur, want die hebben hun kleurige schil-dering in een dun, kwetsbaar laagje dat vrij snel van de scherfafspringt als ze hard gestoten worden. Voor de hoge adel enrijke kloosters is het blijkbaar geen onoverkomelijk bezwaar omte pronken met een modieuze vloer die zowel kostbaar alskwetsbaar is. Net als in Italië worden door de Antwerpse pla-teelbakkers tegels gemaakt voor bijzondere vloeren van kastelenen kerken. Vaak zijn deze opgebouwd uit patronen van zeshoe-kige tegels met bladmotieven, die kleinere vierkante tegels metdieren, bloemen en portretten omsluiten.Indien men de tegel vooral als vloerbekleding was blijven zienzou de tegel met tinglazuur, een luxueus product, tot een zeer

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 10

11

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 11

12

kleine markt beperkt blijven. De vernieuwende toepassing vantegels aan de wand en vooral in de achterwand van de haard,betekent een grote stimulans voor de vraag naar tegels doorbrede lagen van de burgerij. De stedelijke woonhuizen zijn vanafde late middeleeuwen op grote schaal in steen herbouwd meteen verdieping. Daarom is het nodig om de stookplaats te ver-plaatsen van het midden van de zaal naar een wand waar meneen schouw met rookkanaal kan bouwen. Het vuur is de belang-

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 12

13

rijkste bron voor warmte en licht en er wordt gekookt, dus dehaard is een centraal verzamelpunt in het woonhuis. De schouwis ook, als de eigenaar er het geld voor heeft, een rijk bewerktpronkstuk. In de loop van de zestiende eeuw komen specialevuurvaste bakstenen op de markt met gestempelde voorstellin-gen van heraldische motieven, portretten, Bijbelse verhalen enbloempotten in ovalen. Deze haardstenen worden gebruikt om deachterwand van de haard te metselen, vaak in een trapeziumvor-mige opbouw, en bekroond met een gedateerde deksteen. Op de achterwand van deze vuurvaste bakstenen zet zich in deloop der tijd een laag van roet en vet af waardoor familie en gas-ten uiteindelijk rond een donker gat verzameld zitten. In vergelij-king met haardstenen hebben geglazuurde tegels enkelevoordelen. Zij kunnen namelijk niet alleen goed de hitte door-staan, maar zijn ook vrij eenvoudig schoon te maken en glanzenin het licht van de vlammen. In het begin van de zeventiendeeeuw vindt daarom een overgang plaats van het gebruik vanhaardstenen naar tegels in de haard. Dat heeft gevolgen voor devraag naar tegels. De tegels worden gecombineerd met een ijze-ren haardplaat direct achter het vuur, die de warmte de ruimtein straalt. Boven het haardijzer, het dichtst bij de hitte, blijvenaanvankelijk de gewone bakstenen zichtbaar, en later een roet-baan van bruine, gevlekte tegels. Aan weerszijden zijn dan ko-lommen met kleurig en decoratief beschilderde tegels.De vroege tegels doen ons in hun decor herinneren aan de her-komst van de techniek. De Spaans-Moorse wortels zijn herken-baar in de vol geschilderde geometrische patronen envlechtwerkmotieven. Gestileerde palmetbladeren zijn wit uitge-spaard tegen een kleurige achtergrond. Herhalende figuren van

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 13

14

in elkaar passende kruisen en sterren komen al eeuwen eerdervoor in het Midden-Oosten. Omdat op iedere tegel maar eenkwart van het kruis en een kwart van de ster te zien zijn, is eengroter aantal tegels nodig om beide elementen te vormen enkrijgt het patroon een grotere afmeting. Kleurige bloemen, vruchten en bloempotten tegen een witteachtergrond hebben hun voorbeelden in de Italiaanse majolica.De vrij geschilderde motieven van borden en schotels moeten opde tegel wel in een strak schema gepast worden om een wand

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 14

15

met een regelmatig, repeterend decor te krijgen. Beide traditiesvermengen zich in tegeldecors waarin vruchten en bladen tegeneen witte achtergrond worden omsloten in een vierpas metuitgspaarde palmetten. Maar ook andere traditionele motieven,zoals de Franse lelie, vinden hun weg in het nieuwe repertoirevan de tegelschilder. Een nieuwe motief is de tulp, een bloemdie pas na 1550 vanuit uit het Osmaanse Rijk in Europa is geïn-troduceerd en al snel een grote verspreiding kent. Een opvallende vernieuwing is de wand waarin iedere tegel eenander, herkenbaar figuur heeft: met dieren, vogels, jagers en sol-daten. Niet meer als een kleine accenttegel die wordt omlijstdoor zeshoekige randtegels, maar als figuurtegels die enkel metelkaar gecombineerd worden. Het blijft hierbij wel het doel omeen regelmatig repeterend patroon op de wand te krijgen, dusiedere tegel heeft vaste elementen die steeds herhaald worden:een omlijsting (een cirkel, of een kwadraat) en een hoekmotief(zoals uitgespaarde palmetten). Ook de individuele voorstellin-gen hebben allemaal een zelfde soort voor- en achtergrond,zodat de verscheidenheid van een grotere afstand wegvalt inhet geheel. Er ontstaan echter ook series met zeer vrij en levendig geschil-derde krijgslieden, Romeinse en soldaten en Saracenen, zondereen omlijsting in een witte achtergrond, die vooral in Middel-burg gevonden zijn. En in Rotterdam wordt een serie tegels ont-worpen met een grote verscheidenheid aan fantasievollezeewezens. Meermannen, tritons en zeekoeien, één of twee te-gels breed geschilderd in een groene zee, kunnen in een doorlo-pend fries geplaatst kunnen worden als plint of als afsluitingvan een lambrisering.

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 15

16

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 16