El

ISLAM VE YORUM Temel Tartışmalar, İmkanlar ve Sorunlar

" la CiLT

Yayına Hazırlayan

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

MALATYA İLAHİYAT VAKFI

MALATYA2017 .

Malatya İlahiyat Vakfı İlmi Araştırmalar Serisi No: 1

Yayına Hazırlayan

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

Takım Numarası

978-605-68015-0-1 (Tk)

ISBN 978-605-68015+8 ( 1.C)

1. Baskı Aralık 2017 Ankara 500 Adet

Editörler Prof. Dr. Mehmet KUBAT Doç. Dr. Mehmet B İRSİN Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇi

Yrd. Doç. Dr. Serkan DEMİR Yrd. Doç. Dr. Mustafa BOZKURT Arş. Grv. Zekeriya DOGRUSÖZLÜ

İsteme Adresi İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

44280 Kampüs/ MALATYA Telefon: (0422) 3774999

e :"p:osta: ilahiyat@inonu.edu.tr

Baskı

TDV!Ml -~nı:.tşuncDI

Serhat Mahallesi 1256 Sk. No: 11 Yenimahalle / Ankara

Tel.: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks: 0312. 354 91 32

e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi.org.tr

Açıklama: Bu eserde" Kitaptan Bölüm" olarak yer alan metinlerin tüm sorumluluğu, yazarlarına aittir.

TEFSİR-TE'VİL AYRIMI ve TE'VİLİN D İNi· NASSLARDA İFADE ETTİGİ ANLAM DÜNYASI

Yrd. Doç. Dr. Hüseyin DOGAN

Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelam ve İslam Mezhepleri Tarihi ABD Öğretim Üyesi e.Posta: huseyindoganSSSS@hotmail.com

Giriş

İslam düşüncesinde çok belirgin bir semantik değişime ve itibara mazhar

olan "te'vil" kavramı, kaynak itibariyle "e·v·l" (ı.l-J·I) kökünden türetilmiş olup

Arapça «tef'il» kalıbında bir mastardır. "Te'vil" kavramının türetildiği "e-v-l"

kökü, "asla (orijine) geri dönme/('," amaca yönelmek-gitmek" veya "herhangi bir

şeyin son durumu ya da sonucu" gibi değişik bazı anlamlara gelmektedir.1 Bunun yanı sıra "te'vil" kavrammın sözlüklerde terim olarak, "herhangi bir şeyin

başlangıcı ve ilk hareket nok!as! olma_sı" gibi farklı birtakım anlamlar taşımış

olduğu da kaydedilmektedir.2 Dilbilimci Ebu Mansur el-Ezheri (öl. 370/1029),

"te'vil" kavramını Arapların, yöresel olarak zaman zaman bahtı (şansı) ters

dönen, maddi durumu kötüleşip sıkıntı içerisine yuvarlanan kimseye yöneli~ olmak üzere kullandıklarını ve o kişiye dönük "evvelellôhu şemlek" (Allah, senin

iki yakanı birleştirsin y a da Allah iki yakanı bir araya getirsin) biçiminde dua ettiklerini ifade etmektedir.3 Ezheri', başka bir ifadesinde Arapların, kültürel

anlamda çok değerli bir mal ve eşyasını kaybeden kişiler içinde kimi zaman,

1 Ebu'l-Hüseyin 'Ahmed b. Faris, Mu'cemu mekôyisi'/-/uğa, nşr. 'Abdusselam Muhammed Harıirı,

(Beyrut: 1991), 1: 158; Ebu Zekeriyya en-Nevevi, Tehzibu'l-esmô ve'/-/ugôt, (Beyrut: trs.), 28; Ebu Kasım Ragıp el-İsfehani, el-Müfredôt fi garibi'l-kur'ôn, nşr. Kahraman Yay .. {İstanbul: 1989), 112; es-Seyyid eş-Şerif 'Ali b. Muhammed el-Cürcani, et-Ta'rifôt, (Beyrut: Daru'l-Kütübi'l­'llmiyye, 1416/1995), 54.

2 'Ali Ekber Babayi-Muhammed Kazım Şakir, "Babn ve Te'vili'l-Kur'an", bttp· //www.iec­

md.org/bookstore / (10.02.2017); Ebu Mansur Muhammed el-Ezheri, Tehzibu'J.luğa, nşr. lbrahim el-Ebyan, (Kahire: Daru'l-Katibi'l-'Arabi, 1967), XV: 456-457; Ebu'l-Fazl Cemauddin b. Manzur, Lisônu'l-'arab, (Beyrut: trs.). 1: 172; Ebu Nasr lsma'il b. Hammad el-Cevheri, es-Sıhôh tacu'l-luğa ve sıhahu'l-'arabiyye, nşr. 'Ahmed 'Abdulgafiir el-' Attar, (Mısır: 1956), iV: 1955-1956.

3 el-Ezheri, Tehzib, XV: 457.

390 İSLAM VE YORUM

"Allah kaybını/yitiğini sana geri iade etsin" anlamına gelen «evvelellahu 'aleyke

dalletek>> tarzında bir söylem geliştirmiş olduklarını da belirtmektedir.4

Dilbilimci İbn Faris (öl._395/1004) "te'vll" kavramının türetil~iği "e-v-1" (J­

_,.i) kökü ':e bu kökün tiirevleriyle ilgili bilgiler vermektedir. Ona.göre '.'e-v-1" (J­

_,-İ) köküriun; herhangi bir işin başlangıcı ve öncesi veya sonucu ve bitimi olmak

üzere iki temel anlamı vardır. Bu çerçevede "ilk" anlamına gelen «el-evvelü»

(IY_,J) kavramı, daha çok birinci kök anlamla ilişkilidir.5 Bu nedenle, (l.,J~.;.,J-iJ) kavramı "dönmek", "rucü' etmek" anlamına gelirken; bu kök «IJJ» biçiminde

«tef'il» kalıbına sokulduğunda (İ..r.-c) ve (.;.l), yani "döndürdü" ya da "geri çevirdi"

anlamlarına gelmektedir.6 Nitekim (l.ııl°' il._.. lW:.r l_,J) ifadesinin anlamı .. ':hükmü

ehline/ilgililere irca etti, ulaştırdı" demektir.7 Yine aynı kökten türeyen «el-iyale»

(1)',;~) kavramı da, "çekip çevirmek, yönetmek ve siyaset yapmak" anlamlarına

gelmektedir.8 Sözgelimi yetki sahibi bir kişi, halkını/tebaasını iyi ve huzurlu

biçimde idare ettiği zaman kendisine, (~ U..r.-J lJ) "adam, halkını iyi

yönetti/idare etti" denmektedir. Bununla ilişkili olarak bir kişinin hane halkına

veya ehl-i beytine «ale'r-racul» (U..r.-J İJ) denir.9 Zira kişinin ehl~i iyali, ailesi ve

yakınları yine kendisine racidir, yani ona dönücüdür. 10

Görüldüğü üzere, "e-v-1" ( J-_,-İ) kökünün «tef'll» kalıbına sokulmasıyla elde

edilen "te'vll", farklı anlamlara gelmekted.ir. Bunlar; anc~k kendi ~afzını~ dış~n~a

açıklanması mümkün olan bir kelamın yorurpu (tefsir); bir şeyin dönüp varacağı yerin açıklanm_ası 11, merci' ve masir, yani varılacak ve· ulaşılacak yer12; mu~kil

anlamların herhangi bir kapalılık ve zorluk bulunmayan herhangi bir lafız ile

birleştirilmesi13 ve bir lafzın zahiren ifade ettiği asli ve ilk anlamından başka. bir

anlam ka.nıtlria dayanılarak oraya hamledilmesi aktarılmasıH gibi riıanalafdir: . . ~ ' ; ' . . . '.' .. ~ ;

el-Ezh.erl, Tehzib, XV: 457. Bu konuda benzeri açıklamalar için ayrıca bkz.: Ki.itip Çelebi, KeşJu'z­

. Zunaiı; (İsta"nbul: Milli Eğitim Bas.ımevi, 1360/1941); 1: 334.

s İbn Faris, Mu'cem, 1: 1siı.

6 İbn Fi.iris, Mu'cem, 1: 158-159.

1 Ebu'l-Ferec Muhammed b Ya'kı1b İbnu'n-Nedim, el-Fihrist, Diiru'l-Ma'riFe, (Beyrut: 1398/1978),

12-13.

s İbn Faris, Mu'cem, 1: 159.

9 el-Ezherl, Tehzib, XV: 457. .... : ;

10 ibn Faris, Mu~cem, ı~ 1s9-i6o.

11 el-Cevheri, es-Sı/1ah, iV: 1628; İbn Manzur, lisan, 1: 174; 'Ahmed Muhammed Şakir, ;'Te'vil",

Di.iiretü'l-Me'arifi'l-İsli.imiyye, (Kahire: 1933), iV: S24-525; M. Nazif Şahinoğlu, "Te'vil", · İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Mili Eğitim Bakanlığı Yay., 1993), Xll/1: 215-216._ _ _____ .

12 · el-Ezheri, Tehzib, XV: 460;,- İbn Manzur, lisan,!= 1?,3. ·

13 el-Ezherl, Telızib, XV: 460; İbn ·Manzur, Lisan, 1: i73 . .

14 İbn Manzur, lisan, 1: 173-174.

İSL.AM VE YORUM 391

Diğer taraftan, (te'vilü'l-kelam-~ iy,JJ terkibi, herhangi bir sözün veya

ifadenin varacağı sonuç anlamına gelirkenı_5; cıu.~ .. l.l,rı. l_,J) terkibi ise, "herhangi bir şeyi aslına döndürmek" ve (IU.ı,," ~0 lk.:ı) terkibi de, "ondan geri döndüm"

anlamlarına gelmektedir. ı 6

Bu semantik analizlere göre köken olarak "te'vil" kavramının, fiil veya söz

olsun herhangi bir şeyin anlam ve amacını ortay_a çıkarmak için, o şeyi "aslına ve

orijinine döndürmek, hamletmek" anlamına geldiği söylenebilir.17 Başka bir

söylemle "te'vil", araşt1rmaya ya da irdelenmeye konu olan herhangi bir şeye

veya olaya eğiliş ya da var olan bir olgunun ilk ve en temel illetine yahut da ilk

nedenlerine indirgenmesidir. 18 İbn Manzfir'un (öl. 711/1311), "bir sözü te'vfl ve

te'evvül etti" ifadesi, "onu tedebbür ve takdir etti", yani "onu tefsir etti"19

biçimindeki yorumuna dayanan Orhan Karmış da, tedebbür ve takdir, herhangi

bir .şey üzerinde yoğunlaşarak düşünmek ve onun anlam ve gerçekliğini ortaya

koymak anlamına geldiğine göre "te'vil" de, sözden nelerin amaçlandığını

belirtmek veya sözün gerçek medlul ünü belirlemek demek olsa gerektir diyerek

"te'vil"in, İslam düşüncesinde çok erken bir dönemde, hicri IV. yüzyıldan itibaren kazanmış olduğu anlam transformasyonlarma dikkati çekmektedir.20

Hatta İbnu'n-Nedlm (öl. 385/995), "te'vil" kavramının İslam'ın ilk üç yüzyılında

kullanılan tek bir kavram olduğunu belirterek, "tefsir" gibi bazı kavra~ların İslam'ın ilk dönemlerinde hiç kullanılmamış olduğundan da bahsetmektedir.21

Lügatlerde "te'vll"le ilgili değişik anlam dönüşümleri bağlamında, "yetki

sahibi bir kişi, halkım iyi yönetti ve iyi gözetim altında tuttu"22 biçiminde bazı

kaJ1tlar da mevcuttur. Buna göre "te'vil", "herhangi bir şeyi geliştirmek amacıyla himaye etmek ve gözetim altında tutmak" demektir. Zira "a-le" (iJ) fiilinin ikinci

anlamı, özenli ve siyasal bir amaçla ya da tavırla bir şeyi düzeltme amacı

güderek amaçlanan o şeyin sonucuna varmak anlamı çerçevesinde

düşünülmelidir. Bu durum göz önüne alındığında "te'vil" kavramının diğer

(ikinci) anlamının, bir şeyin sonucuna ve hedefine ulaşıncaya kadar bir iş ya da

ıs lbn Faris, Mu'cem, 1: 162.

t6 lbn Manzür, Lisôn, 1: 172-173.

ı1 Sallfilı 'Abdülfettah el-Halidi, et-Tefsiru ve't-te'vilu fi'l-kur'dn, Daru'n-Nefii'is, (Ürdün:

1416/1996), 21-23. 18 Nasr Hamid Ebu Zeyd, Dinsel Söylemin Eleştirisi -Dinsel Metinleri Anlamada Bilimsel Bir Yönteme

Do§ru-, çev. Fethi Ahmet Polat, (Ankara: Kitabiyat Yay., 2002), 112.

ı? İbn Manzür, Lisôn, 1: 173.

20 Orhan Karmış, Tefsir ilminde Te'vflin Yeri ve Önemi, Basılmamış Doktora Tezi, (Ankara: 1975),

112-113.

21 İbnü'n-Nedim, Fihrist, 14.

22 el-Cevheri. es-Sıhôh, iV: 1628.

392 İSLAM VE YORUM

olayı belli bir siyasal platformda sürdürerek hedefe ulaştırmak olduğudur. Zira

bu doğrultuda tefsirci Zemahşert (öl. 528/1133) de aynı kanıyı paylaşmakta ve "te'vil" kavramının kökeninde bir ölçüde "siyaset" anlamının bulunduğuna dikkati çekmektedir.n

Buna göre "te'vil'.' kavramı, sözlük anlamları itibariyle birbirleriyle

çelişiyormuş gibi gözüken ancak, gerçekte biri diğerinin tamamlayıcısı olan iki

anlam boyutunu içermektedir: Birinci anlam boyutunda "te'vil", "rucu' etmek ve

aslına dönmek" gibi anlamlara gelmektedir. Dolayısıyla "te'vil" terim olarak, söz

konusu herhangi bir olayı ya da olguyu onu oluşturan ilk illetine ve temel sebebine

yönlendirmek veya döndürmek anlamına gelmektedir. Zira "te'vil" kavramının Yusuf Suresi'ndeki kullanıldığı anlam boyutu da yine bu bağlamdadır. Bu

kullanımda "te'vil" kavramına yüklenilen anlam Hz. Yusuf un görmüş . olduğu

rüyanın te'vili, yani rüyada görülen olay ve olguların gerçek sebep ve anlamlarının ortaya konmasıyla ilgilidir.24 Aynı şekilde "te'vll" kavramının Kehf

Sı1resi'ndeki kullanımında da, yine olayların ve olguların illetlerini yani ilk

nedenlerini açıklama ve ortaya koyma anlamı ön planda tutulmaktadır.25 İkinci

anlam boyutunda ise "te'vil" kavramı, "belli bir siyaset ve ıslah yöntemiyle

hedeflenen belli bir amacı elde etme ve onu sağlama" anlamına gelmektedir.16

Öyle anlaşılıyor ki esasında "te'v'il" kavramının semantik yapısına ilişkin

ileri sürülen her iki anlamın da birbirine karşıt olmadığı ortaya çıkmaktadır. Çünkü herhangi bir konuda amaca ulaşmak ve onu elde etmek, amaçlanan o

şeyin ilk illetlerini ve temel nedenlerini belirleme ve kavramakla mümkün

olabilir.27 Dolayısıyla var olduğu kabullenilen her iki anlam boyutunu, birbirinin

yerine kullanmaktan yahut birbirinin alternatifi gibi düŞünmekten ziyade birbirlerinin birer tamamlayıcısı olarak telakki etmek daha isabetli ve tutarlı

olacaktır.

"Te'vil" kavramı, bu iki temel anlamının yanı sıra "tefsir', "beyan" ve "izah"

gibi anlamlara da gelmektedir.28 Zira İbn Teymiyye (öl.728/1327), "te'vil"

kavramının selef alimleri ve bilginlerinin terminolojisinde temelde iki anlama

:ı.ı Ebu'l-Kasım Carullah Mahmud b. 'Ömer ez-Zemahşeri, Esôsu'l-belağa, Daru's-Sadır, (Beyrut:

1979), 25. 24 Se~id 'Ahmed 'Abdiilgaff"ar, et·Te'vilu's-sahrh li'n·nassi'd-din~ (lskenderiye: Daru'l-Ma'riftei'l-

Cami'iyye. 2005). 121.

:ı.; 'Abdülgaffar, et-Te'vfl, 314-315.

26 el-Halitli, et-Tefsir, 28.

21 Ebu Zeyd, Dinsel Söylem, 112-113.

28 Muhammad Salleh ja'afar, "Doğu'ya Yolculuk: İslam Hermeneutiğinin Bir Tarzı Olarak Te'vil",

çev. Sabri Yılmaz, http//:www. Kelam.org./Kelam Ara.şbrmalan (Kader Dergisi), 2:2 (2004), 168.

İSLAM VE YORUM 393

geldiğini belirtmektedir: İlkine göre "te'vil", zahirine uygun olsun ya da olmasın herhangi bir kelamın (sözün) açıklanmasıdır. Bu anlam düzeyinde "te'vll"le

"tefsir" arasında hemen hemen hiç fark yoktur. Selef alimleri ve bilginlerinin, "teVil" kavramına yükledikleri ikinci anlam ise, sözle ifade edilmek veya

açıklanmak istenilen şeyin bizatihi kendisidir.29 Yani eğer kelam (söz), bfr talep

içeriyorsa, bunun "te'viJ"i sadece matlup olan fiilden ibarettir. Eğer kelam talep

değil de bir haber içeriyorsa, bu tür kelamın "te'vil"i de haber verilen şeyin bizzat kendisi olmaktadır.30

Terim olarak "te'vil" kavramının, "herhangi bir sözü, gerçek del§letinden ve

gerçek anlamından uzaklaştırarak dolaylı bir delfilete veya dolaylı bir anlama yuvarlamak, hamletmek"31 anlamına geldiğini kabul edenler de vardır. Buna

göre "te'vil", açıklamak, beyan etmek ve bir lafzı lafzi anlamı dışında ihtimali

bulunduğu herhangi bir anlama, bu anlamı destekleyen bir kanıta dayanarak

onu yönlendirme faaliyetinin ismidir. Bı.;ndan çıkan sonucun ilkine göre, dini

metinlerde yer alan herhangi bir kavramın "te'vil" edilebilecek olan bir anlam

ve mahiyete 'sahip olması ya da buna olanak tanıması; ikincisi de, söz konusu

kavram veya söz dizgesinin böylesi bir anlam ve mahiyete sevk edilebilmesi için

lugavi kanıt taşımaya elverişli durumda olması gerekmektedir.

"Te'vll" kavramının, ''heniiz gün yiiziine çıkmamış bir olay ya da olgunun sonucunu haber vermek ve yorumlamak" şeklindeki anlamından hareketle,

herhangi bir sözü anlama ve yorumlama faaliyetinde özneye yani yorumcuya

oldukça geniş kullanım ve açıklama imkaru sunan etkin bir araç olarak işlev

gördüğünü söylemek mümkündür. Diğer bir deyişle "te'vil"in, herhangi bir olay

ya da ifadeyi, anlama ve yorumlama sürecinde yorumcunun olaya veya metne

olan müdahalesini olabildiğince geniş tutan akılsal bir anlam muhtevasına sahip olduğu anlaşılmaktadır. "Te'vil" lafzındaki bu kavramsal-semantik açılım, bu

kavramla sıkça irtibatlandırılan hatta çoğu kez "te'vil" kavramının yerine de

kullanılan "tefsir" kavramında bulunmamaktadır. Çünkü "tefsir" kavramı, her ne kadar "açıklamak"," beyan ve izah etmek" gibi lügavi bazı anlamlan içeriyorsa da,

bir şeyin sonucunu veya gerçekliğini bildirmek ya da varlık bulmamış bir olay v.e

olgunun sonucunun nereye varacağını önceden haber vermek ve çözümlemesini

yapmak gibi herhangi bir anlam içeriğine sahip değildir. Nitekim müfessir

Bedruddin ez-Zerkeşi (öl.794/1392) de bu ayrımın farkında olmuş olacak ki, bu temel yaklaşımımızı destekler mahiyette, "tefsir ilmi, rivayete; te'vfl ilmi ise,

29 Talayyuddin 'Ahmed b. Teymiyye, el-lklflji'l·müteşôbih ve't-te'vil, (Mecmu'u Fetavd içinde), nşr.

'Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım, (Riyad: Daru 'Alemi'l·Kütüb, 1991), XIII: 288-289. 30 Zekeriya Pak, Allah-insan İletişimi, (Ankara: İlahiyat Yay., 2005), 11·12.

Jt İbn Manzur, Lisôn, ı: 176.

394 İSLAM VE YORUM

dirayete dayanmaktadır'32 demek suretiyle, anlama ve yorumlama sürecinde yorumcunun akli ve mantıki etkinliğine çok açık bir biçimde işaret etmektedir.

Bu nedenle İslam düŞünce geleneğinde daha sonraları "te'vll" ile ilgili olarak bu

faaliyetin, içtihat ya da içtihadi bir etkinlik olduğu yaklaşımı hemen hemen herkesçe ileri sürülmüş ve benimsenmiştir.33 Dolayısıyla Zerkeşi'nin bu

ifadesine dayanarak "te'vil"in, kavramsal-mantıksal çıkarımlarından hareketle

bir "tercih", "istihraç" ya da "istinbat" faaliyeti olduğunu söylemek mümkündür.

"Te'vil" kavramının etimolojik ve filolojik tahlillerinden anlaşılan odur ki,

lugat anlamları itibariyle bu kavram, İslam kültür ve düşünce tarihinde önemli

bir yeri olan ıstılah! anlamdaki "te'vil" tabirine köken teşkil edecek bir kabiliyet ve niteliğe sahip bulunmaktadır. İster; "geriye dönüş" ya da "asla ve amaca

dönmek:' anlamına gelen 'e-v-l'den müştak olsun; isterse de, "siyaset" ve "idare

etme" anlamına gelen "iyale" kökünden türemiş olsun, lügavi ve ıstılahi anlamlar arasındaki ilişkiyi göz ardı etmek pek mümkün gözükmemektedir. Zaten Arap

dilinde söz sahibi sayılan meşhur dil bilimciler, "te'vil" kavramının lugavi anlamı

ile terim olarak kullanılış biçimini/anlamını birbirinden ayırma!< gereğini hiçbir zaman lüzumlu görmemişlerdir.

"Te'vil" kavramı ile ilgili söz konusu bu semantik-filolojik tahlillerden sonra

bu kavramını taşımış olduğu ilk anlam boyutunun daha mantıklı ve isabetli

olduğunu belirtmekte yarar vardır. Eğer "Te'vil", İslam düşüncesinde bir metodolojiye isim olabilecek ölçüde yer edinebilmişse, kendi bünyesinde

taşımış olduğu ilk anlam ve muhtevanın bunda en büyük pay sahibi olduğu

ortaya çıkmaktadır. Çünkü "te'vil" kavramı, eğer dini metinlerde geçen kavram veya ifade biçimlerini/söz dizgelerini çözümleme ve yorumlamada kullanılan

akli ve mantıki bir metodolojiye isim olacaksa bu, söz konusu kavram veya söz

dizgelerinin ilk anlamları da dahil bütün ayrıntılarıyla ortaya konulmasını

gerekli kılmaktadır. Bu itibarla herhangi bir metinde geçen kavramların

anlaşılması veya yorumlanması konusunda, o kavramların ilk asıllarına

müracaat etmek, onların dildeki orijinal durum ve kullanılışlarını tespit etmek; diğer bir deyimle, metnin ilk indiği sıradaki mal<sudunu ve mantukunu

saptayabilmek hatta söz konusu kavramların anlamlan itibariyle varacakları

noktayı iyi kestirebilmek doğrudan bu kavramın mahiyetiyle ilgilidir. Zira

"te'vW' kavramının Kur'an metnindeki kullanılış mantığı ve sistemi de, bu istikamettedir.

32 Bedruddin Muhammed b. ez-Zerkeşi, el·Burhıin fi 'u/Qmi'l-kur'ôn, nşr. Muhammed Ebu'l-Fazl

lbrahim, el-Mektebetü'l-'Asnyye, (Beyrut: trs.), il: 150. Bu hususta ayrıca bkz.: el-Halidi, et· ~~ . . ..

33 Bu hususta bkz.: Yunus Apaydın, "lçtihad", Türkiye Diyanet Vakfı İslôm Ansiklopedisi, (lstanbul:

TDV Yay., 2000), XXI: 435-436.

İSLAM VE YORUM 395

Öyle görünüyor ki "te'v'il" kavramı, yukarıda ifade edilen semantik-filolojik çözümlemelere göre Kur'anı bir anlam ve içerik taşımaktadır. Çünkü İslam

kelamında dini metinlerin anlaşılması veya yorumlanması noktasında, her ne

kadar kimilerince bu kavramın dışarıdan servis edildi~ ya da ithal bir etikete

sahip olduğu iddiası dillendirilmişse de, esasında bu kavram son çözümlemede kendi bağrımızdan çıkan bir olgu olarak Kur'anı ve dini bir nitelik kazanmıştır.

Bu .açıdan "te'vil", özel bir kavram olduğu kadar aynı zamanda Kur'an'da yer

aldığı biçimiyle özel nitelikleri haiz insanların yapabilecekleri bir husustur. Bu açıdan bakıldığında, Yahı1diler'in ve Hıristiyanl~r'ın kendi epistemolojilerinde

"yorumbilim" (anlambilim) veya daha özel anlamda "hermeneutic" dedikleri

şey, İslam literatüründe kullanılan "te'v11" kavramına birebir denk düşmemektedir. Çünkü "te'v11", "yorumbilim" ya da "hermeneutic"te olduğu gibi,

bir metinde geçen herhangi bir ifade veya söz dizgesini ele alırken, o ifade ya da

söz dizgesiyle ilgili olarak sadece bir betimlemede ve açıklamada

bulunmamakta; bunu yanı sıra bir "öndeği" yapmaktadır. Bu sebeple "te'v11"

kavramının taşımış olduğu anlam ve muhteva ile diğer din ve kültürlerde kullanılan "yorumbilim" ya da "hermeneutic" kavramlarının taşımış oldukları

anlam ve muhtevalar kesinlikle eşdeğer ya da özdeş değildir. Bu ned~nle, İslam

din bilginlerinin ve düşünürlerin yaptıkları araştırmalarda ya da bilimsel saptamalarda bu ayrımın farkında olmaları gerekmektedir.

Kur 'an ve Hadis'te "Te'vil" Kavramı

"Tefsir"in, bir kavram ola.rak Kur'an'da bir kez kullanılmasına karşıJık3~

"te'vil" kav~amının on yedi yerde kullanılmış olması35, bu kavram ya da ifadenin

İslam düş~nce ve kültür tarihindeki fonksiyonunu belirlemesi açısından büyük

bir önen:ı arz.e~ektedir. "Te:v11" ~avra~ının, Kur'an'daki kullanılış biçimlerinin çeşitli anlam ve mahiyette olması, bu kavram üzerinde araştırma yapmak

isteyenler için ayrı bir detay teşkil etmektedir. Kur'an'ın değişik ayetlerinde

karşılaşmış olduğumuz "te'vil" kavramı, hiç kuşkusuz birbiriyle tamamen ilgisiz

ve irtibatsız olmamak üzere birbirinden farklı anlam ve muhtevaları da kapsayacak biçimde kullanılmaktadır. İşte bu nedenle, Kur'an bağlamında

"te'vil" kavramı ya da bu kavramın geçtiği ayetlerin incelenmesi ve

34 el-Furkan: 25/33.

Js Nitelôm Nasr Hamid Ebü Zeyd, Kur'an'da "tefsir" kavramının bir defa zikredilmesine karşın

"te'vil" kavramının, on yedi kez zikredilmesini "te'vil"in, İslam öncesi kültür ve medeniyetlerde bilinmesi ve rüyada görülen birtakım esrarengiz olaylann açıklanması ve yorumlanması ile ilgili olarak kullanılmış olabileceğini dile getirmektedir. Bu konuda bkz.: Nasr Hamid Ebu Zeyd, //ôhf Hitabın Tabiatı -Metin Anlayışımız ve Kur'an İlimleri Üzerine·, çev. Mehmet Emin Maşalı, (Ankara: KitabiyatYay., 2000), 283-284.

396 İSLAM VE YORUM

çözümlenmesi "te'vil"in, lugavl ve ıstılah! anlamları arasındaki ilişkinin

yakından görülmesi bakımından da son derece yararlı olacaktır. . .

"Te'vll" kavramı, Kur'an' da 'muhkem' ve 'müteşabih' kavramları ile birlikte birer kez kullanılmasına ka.rşıJık36, yalnız başına ve terkip halinde tam on beş yerde zikredilmektedir. İslam kelamında uzunca tartışma ve münakaşalara

konu olması hasebiyle, A.1-i İmran Sılresi'nde geçen ayetin bu hususta önemli bir

yeri ve işlevi vardır. Ancak mezkur ayet üzerindeki çeşitli görüşlerin

tartışılmasına geçmeden önce, konumuzla ilgili diğer ayetler üzerinde bir nebze

de olsa yoğunlaşmak, bildirinin hedefe ulaşması balamından daha olumlu

olacaktır.

"Onunla (Yusuf) birlikte zindana iki delikanlı daha girdi. Birisi: "Ben

rüyamda şaraplık üzüm sıktığımı gördüm" dedi. Diğeri de, "Ben . rüyamda

başımın üzerinde, kuşların yediği bir ekmek taşıdığımı gördüm. Bize, bunun as1ını (te'vll)37 haber ver. Şüphesiz ki, biz, seni, iyilik yapanlardan görüyoruz" dedi."38

"Yusuf dedi ki: "Sizin yiyeceğiniz yemek size gelmeden önce, onun ne olduğunu (te'v11)39 size bildiririm. Bu, bana Rabbimin öğrettiklerindendir. Ben,

Allah'a ina·nmayan ve ahireti inkar eden bir milletin dinini bıraktım."40

"Dediler ki: "Bunlar karma karışık düşlerdir. Biz, böylesi .düşlerin aslını

(te'vil)41 bilmiyoruz."42

"Zindandaki iki kişiden kurtulmuş olanı, nice zamandan sonra (Yusufu)

hatırladı ve "Ben, size onun aslını (te'vll)43 haber veririm, hemen beni zindana geri gönderin" dedi."44 ·

. . "İşte Rabbin seni böyle seçecek, sana (rüyada görülen olayların) asilhı

(te'vil)45 öğretecek ve daha önce ataların İbrahim ve İshak'a olan nimetlerini

36 el-Al-i İmran: 3/7.

37 Muhammed b. Hamza b. Nasr el-Kirmani, el-Burhan fi tevcihi müteşôbihi'l-kur'ıin, thk

'Abdülkahir 'Ahmed 'Ata, (Beyrut: 1406/1986), 101; krş. el-Halidi, et-Tefsiru ve't-te'vilufi'l­kur'ıin, 45; 'Abdülfettah 'Ahmed Hamuz, et-Te'vilu'n-nahvifi'l-kur'ôni'l-kerfm, Mektebetü'r-Rüşd, {Beyrut: 1984), 1: 145-146.

38 el-Yusuf: 12/36.

39 el-Kirmani,. el-Burhıin, 101; krş. el-Halid!, et-Tefsir, 45; Hamuz, et-Te'viu'n-Nahvi, 1: 147.

40 el-Yusuf Suresi 12/37.

4 1 el-Kirman!, el-Burhôn, 101; krş. el-Halid\', et-Tefsir, 46; Hamuz, et-Te'vilu'n-Nahvi, I: 149-150.

42 el-Yusuf: 12/44.

43 el-Kirman\', el-Burhan, 102; krş. el-Hfilidi, et-Tefsir, 46; Hamuz, et-Te'v.flu'n-Nahvi, 1: 150.

+ı el-Yus.uf: 12/45.

45 el-Kirmani, el-Burhıin, 102; krş. el-Halidi, et-Tefsir, 45; Hamuz, et-Te'vflu'n-Nahvi, l: 135-136

İSLAM VE YORUM 397

tamamladığı gibi, sana ve Ya'kCıb soyuna da tamamlayacaktır. Şüphesiz ki, Rabb'in hakkıyla bilendir, hüküm ve hilanet sahibidir."46

"Onu satın alan Mısırlı kişi, hanımına dedi ki: "Ona iyi bak. Belki bize yararı

dokunur veya onu evlat ediniriz." İşte, böylece biz, YCısuf'u o yere (~ısır) yerleştirdik ve ona rüyadaki olayların aslını (te'vil)47 öğretelim diye böyle

yaptık. Allah, işinde galip olandır; fakat insanların çoğu bunu bilmezler."48

"Anne ve .babasını tahtın üzerine çıkardı. Hepsi ona (Yusuf) saygıyla

eğildiler. Yusuf dedi ki: "Babacığım! İşte bu, daha önce gördüğüm rüyanın aslıdır

(te'vil).49 Rabb'im onu gerçekleştirdi..."50

"Rabb'im! Gerçekten bana mülk verdin ve bana sözlerin aslını (te'vil)51

öğrettin. Ey gökleri ve yeri yaratan! Dünyada ve ahirette sen, benim velimsin.

Benim canımı müslüman olarak al ve beni iyilere kat"52

"Adam, "İşte bu, birbirimizden ayrılmamız demektir" dedi. Şimdi sana sabredemediğin şeylerin iç yüzünü (te'vil)S3 anlatacağım."54

" ... Babaları da iyi bir insandı. Rabb'in, onların olgunluk çağına ulaşmalarını ve Rabb'inden bir rahmet olarak definelerini çıkarmalarını istedi. Bunları, ben

kendi görüşüme göre yapmadım. İşte, senin sabredemediğin şeylerin iç yüzü/aslını (te'vil)" budur."56

. "Onlar ise ancak, (Bir bekleyelim bakalım! diyerek) Kur'an'ın bildirdiği

sonucu (tevil);; bekliyorlar. Onun bildirdiği gün gelip çattığı gün, öncede onu

unutmuş olanlar derler ki: Gerçekten de Rabb'imizin peygamberleri hakla

getirmişler. Şimdi bizim için şefaatçılar var mı ki, bize şefaat etseler veya

dünyaya geri döndürülsek.de yaptıklarımızdan bir başkasını yapsak. .. "58

46 el-Yüsuf: 12/6.

47 el-Kirmani, el·Burhôn, 102; Hamuz, et-Te'vllu'n-Nahvi, 1: 141.

48 el-Yüsuf: 12/21.

49 el-Kirmani, el·Burhôn, 103; krş. el-Halidi, et-Tefsir, 46; Hamuz, et-Te'vi/u'n-Nahvi, 1: 164-165.

so el-Yüsuf: 12/100.

51 el-Kinnani, el-Burhôn, 103; krş. el-Hafidi, et-Tefsir, 47; Ha muz, et· Te'vilu'n-Nahvi, 1: 166.

52 el-Yusuf: 12/101.

53 el-Kinnani, el-Burlıôn, 120; krş. el-Hafidi, et-Tefsir, 64-65; Hamuz, et-Te'vilu'n·Nalıvi, il: 35.

54 el-Kehf: 18/78.

55 el-Kirmani, el·Burlıôn, 121-122; krş. el-Hafidi, et-Tefsir, 65-67; Hamuz, et-Te'vilu'n-Nalıvi, 11: 44-

45.

56 el-Kehf: 18/82.

57 el-Kinnani, el-Burhôn, s. 71; krş. el-Halidi, et-Tefsir, 68-69, 73; Hamuz, et-Te'vilu'n-Nahvi, 1: 66.

58 el-A'raf: 7 /53.

398 İSLAM YE YORUM

"Hayır! Öyle değil. Onlar, ilmini kavrayamadıkları ve kendilerine yorumu

(te'v11)59 gelmemiş olan bir şeyi yalanladılar. Kendilerinden öncekiler de böyle

yalanlamışlardı. Bir"bak, o zalimlerin sonu nasıl oldu."60 . . . .·

"Ey iman edenler! Allah'a itaat edin, Peygambere itaat edin ve sizden olan

idarecilere de itaat. edin. Herhangi bir hususta anlaşmazlığa düştüğünüz takdirde, Allah'a ve ahiret gününe gerçekten inanıyorsanız, onu, Allah'a ve

Resulü'ne arz ediniz. Bu daha iyidir ve sonuç bakımından (te'v11)61 daha . . .

güzeldir."62

"Ölçtüğünüzde ölçmeyi tam yapın, doğru terazi ile tartın. Bu, daha hayırlı ve

sonuç bakımından (te'v11)63 da daha güzeldir."64

Yukarıda sıralaJTiaya çalıştığımız ayetler _muvacehesinde . ''.te'vil"

kavramının, Kur'an'daki kullanımı ve bulunduğu konuma. göre ifade ettiği

anlamı hakkında genel olarak iki yaklaşım söz konusud~r:

İlk yaklaşıma göre "te'vil" kavramı, ayetlerin hiç birisinde "tefsir, beyan ya

da izah etme" anlamına gelmemektedir.65 Hatta bu ayetlerde "te'vil" kavramı, bir - • w •• - •

lafza ya da bir delile dayanılarak ilk ve asli anlamının dışında başka bir anlam

yüklemek şeklindeki ıstılah! anlamıyla da kullanılmamıştır. Bu bakış açısı~a

göre Kur'an'da zikredilen ayetlerin hemen hemen hepsinde "te'vil" kavramı, "akıbet" (sonuç) ve "hakikat" (gerçeklik) anlamında kullanılmıştır.66 Ancak, söz konusi.ı bu anlam, bazı ayetlerde herhaıigı .bir düşünceye ·(t:e'emrriüi) . m~hal

bırakmayacak kadar açık ve net olduğu halde, bazı ayetlerde hemen ilk bakışta

kolaylıkla fark edil(e)memektedir. Öyle ki, "akıbet" ve "hakikat'"anlamlarının doğrudan fark edilemediği bu ayetlerde "te'vll" kavramı görünürde "t~fs1~,

ta'bir, beyan veya yorum" gibi anlamları ifade eder görünse de, iyiden iyiye

irdelendiğinde bunların ıstılahtaki_ tefsir ve "te~vil"den- far}<lı - J;ı~zı ·_a_nl.aınla_ra

sahip oldukları kolaylıkla anlaşılabilmektedir.

59 el-Kirman!, el-Burhan, 92; krş. el-Halitli, et-Tefsir, 75-78; Hamuz, et-Te'vilu'n-Nahvi, 1: 152.

60 el-Yunus: 10/39.

61 el-Kirmani, el-Burhan, 53; krş. el-Halitli, et-Tefsir, 93-94; Hamuz, et-Te'vllu'n·Nahvi, 1: 38-39.

62 en-Nisa: 4/59.

63 el-Kirm~ni, el-Burhan, 118; krş. el-Halitli, et-Tefsir, 84-85; Hamuz, et-Te'vilu'n-Nahvi, 1: 1727173.

M el-İsra: 17 /35

65 eI-Halidi, et· Tefsir, 39.

66 Yusuflşıcık. Kur'an'ıAnlamada Temel Bir Problem: Te'vil, (Konya: Esra Yay., 1997), 41-60;·a.mlf.;

Kur'an'ı Anlamada Temel İlkeler, (Ankara: Esra Yay., 1997), 109-121; a.mlf. "Kur'an'tla Temel İki Kairram: Te'vil ve Müteşabih", Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Konya: Sebat Ofset, Yıl: 2002/Bahar Dönemi, sayı:13, 2002), 19-21. · ·

İSLAM VE YORUM 399

Buna göre, "te'vil" kavramının Kur'an-ı Kerim' de özellikle de haberi sıfatlar

bağlamındaki kullanılışı söz konusu edildiğinde bu kavram, "hakfkat', "mahiyet'

veya "nicelik-nitelik" gibi anlamlara gelir ki esasında aynı noktada birleşen bu anlamlar "te'v1l"in, kavramsal olarak taşımış olduğu "akıbet:' ve "sonuç" gibi

anlamlarından pek de farklı olan anlamlar değillerdir.67 "Te'vll" kavramının

Kur'an'da geçen anlamları, Allah'ın sıfatları da dahil bütün müteşabihler için

"akıbet', "gerçeklik'', "mahiyet' ve "sonuç" gibi değişik anlam ağında özetle

toplanabilmektedir.

"Te'vll" kavramı i~:::ı. _,4~.J ~68 ve .iy,:::ı. _,b...u~.; ~69 ayetlerinde olduğu

gibi, belirli bir isme ya da bir zamire muz§.f olarak kullanıldığı diğer

ayetlerdekinin tam aksine, herhangi bir kavrama izafe edilmeksizin doğrudan doğruya "mutlak" olarak kullanılmıştır. Bunun sebebi, "te'vil" kavramının, .

türetildiği kök balamından "asla dönme" ve "bir gayeye ulaşma" gibi iki ayrı

anlama sahip olmasına rağmen, kavramın filolojik yapısının belli bir harekete del§.let etmesi ve girdiği «tefli» kalıbı sayesinde her iki anlamı kendi bünyesinde

toplamış olmasındandır. Bu söylenenlere göre Kur'an'da mutlak olarak

kullanılan "te'v11" kavramı, "bir nesne ya da olgunun aslına erişmek, onu aslına

döndürmek veya sonuç ve amaç doğrultusunda hareket ettirmek" manasındadır. Buradaki hareket, madd! ve fiziki bir eylem değil; tam tersine olayların ~eya olguların algılanması ya da anlamlandırılması ile ilgili akli ve zihni (mantıki) bir yetidfr.70

"O, sana Kitab'ı (Kur'an) indirendir. O Kur'an'ın, bazı ayetleri muhkemdir ve

onlar kitabın anasıdı r. Diğerleri de, müteşabihtirler. Kalplerinde herhangi bir

eğrilik (kötülük) bulunanlar, fitne çıkarmak ve onun olmadık yorumlarını

(te'vil)71 yapmak için müteŞabih olan ayetlerinin ardına düşerler. Oysa onların

gerçek anlaniinı (te'vll)72, sadece Allah bilir. İlimde uzmanlaşmış olanlar ise, "O'na i nandık, hepsi Rabb'imizin katındandır" derler. Bu inceliği, ancak alal sahipleri düşünüp anlar."73

67 Işıcık, · re'vil ve Müteşabih", 21.

68 en-Nisa: 4/59.

69 el-fsra: 17 /35.

70 İbn 'Abbas, Tefsfru lbn 'abbds -el-müsemma sahifeti 'aliyyi lbn ebf ta/ha 'an lbn 'abbôs fi tefsfri'l­

kur'dnl'l·kerim, thk. Raşid 'Abdülmun'im er-Recai, (Beyrut: Müessesetül'l-Kütübi's-Sekafe, 1411/1991), 124-125; amlf.; Tenvfro'l·mlkbıis mln tefsiri lbn 'abbıis, (Beynıt Daru'J-Ceyl, trs.), 42-43.

71 el-Kirmani, el-Burhôn, 43-44.

72 el-Kirman!, el-Burhôn, 44; karş.: Hamuz. et-Te'vflu'n-Nalıvl, I: 72-73.

13 el-Aı-i lmran: 3/7.

400 İSLAM VE YORUM

Kur'an'da geçen bu ayette ise kıyametin ne zaman kopacağı, kıyamet öncesi

ve sonrasında ne türden birtakım görünmez (gaybl) olayların meydana g.eleceği

ile Yahudiler için merak konusu olan Hz. Muhammed (s.a.v.) ümmetinin ecelinin ne zaman gerçekleşeceği ve Hıristiyanlar için de tartışma konusu olan Allah'ın

zatı ve sıfatlarıyla ilgili bazı gerçekliklerin mahiyet ve keyfiyetleri gibi belli

birkaç hususa bağlı ·olan mutlak müteşabihlerin, Allah'tan başka hiç kimse tarafından tam olarak idrak edilemeyeceği veya anlaşılamayacağı ifade

edilmektedir.74 Ancak diğer taraftan bu ayetle ilgili olarak Kur'an'da anlamı

kap'alı ve muğlak (mücmel ve müteşabih) birtakım ayetlerin bulunduğu ve bunların tefsirinin yapılamayacağı ileri sürülmüştür.75 İşin enteresan tarafı

özellikle de müslüman hadisçiler dediğimiz Selefiyye'nin tamamının ve Ehl-i

Sünnet bilgin ve düşünürlerinin büyük bir çoğunluğunun da, bu düşüncede olduğti ya da aynı kanıyı paylaşmış oldukları iddia edilmiştir.76 Oysakl Ehl-i

Hadls'ten gelen rivayetlerin büyük çoğunluğunda, Kur'an ayetlerinde geçen

"te'vll" kavramının, "tefsir" ve "ma'na" anlamına değil de; daha çok, "hakikat" ve

"akıbet" anlamına geldiği ya da bu anlamda kullanıldığı ifade edilmiştir.77

Söz konusu ayet üzerindeki tartışma, ayet üzerinde nerede durulup

durulamayacağı meselesindendir. Bu bağlamda kimi bilginler, ayette geçen "onların te'vflini, sadece Allah bilir'' (.ıiıl l)l.i_#.;4 Y'l) ifadesinden sonra gelmek

üzere \afza-i celalin üzerinde durm.anın gereğine _ht:ikınederıçk dini metinlerde

geçen müteşabih kabilinden birtakım lafızların "te'vll"i meselesinde olayı,

sadece Allah'ın bilgisi dahilinde olduğu dolayısıyla da O'ndan başka hiç kimsenin onun (vahiy) "te'vll"ini bilemeyeceği hususuna hamletmişlerdir.78 Buna göre

dini metinlerdeki müteşabihlerin anlamlarını, Allah'tan başka hiç kim~e bilemez

ve bilmesi de söz konusu edilemez. Çünkü her~angi bir şey hususunda tasdik ortaya konulunca (izhar), o şey hakkındaki bilgi de gereğini yeterince yerine

getirmiş addedilir.79 Buna göre lafza-i celalden sonraki "vav", "vav-ı

74 Süleyman Ateş, Yüce Kur'dn'ın Çağdaş Tefsiri, (İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1997), il: 12-13;

el-Halid!, et-Tefsir, 106-107.

1; Muhammed Sa'id Ramazan el-Buti, es-Selefiyye (Merhaletun . zemeniyyetün mubdreketün ld­

mezhebün is/amiyyün), Daru'l-Fikri'l-Mu'ası r, (Beyrut: 1411/1990), 132-133; a.mlf.; Yaratıcının Varlığı Yaratılanın Görevi -Is/dm 'Akaidi-, trc. Mehmet Yolcu-Hüseyin Altınalan, (İstanbul: Madve Yay., 1996), 146-147.

76 el-Buti, es-Selefiyye, 134.

77 Ebu 'Abdillah Muhammed b. 'Ahmed el-Kurrubl, el-Cami' li'l-ahkdmi'l-kur'dn, (Mısır:

1372/19572), iV: 16-17; Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir et-Taberi', Cdmi'u'l-beydn 'an te'vfli'l­kur'ôn, nşr. Daru'l-Fikr, (Beyrut: 1988), 111: 122-123.

78 es-Seyyid Şerif er-Rıza, Hakd'iku't-te'v// fi müteşôbihi't-tenzi'/, nşr. Müessesetü'l-Ba'se Kısın ed­

Diras~tü'l-lslamiyye, (Tahran: 1406), V: 127. 79 İbn 'Abbas, Tefslru ibn 'abbds, 125.

İSLAM VE YORUM 401

ibtida'iyye"dir.80 Bu durumda ayetin anlamı şöyle olmaktadır: "Onun te'vilini, Allah'tan başka kimse bilemez; ilimde uzmanlaşmış olanlar ise, ona inandık, onun tamamı Rabbimizin katındandır, derler."sı

Kimi bilginlere göre ise lafza-i celalden sonraki "vav", "vav-ı atıfa"dır. Buna

göre, dini metinlerde geçen müteşabih kabilinden birtakım lafızların "te'vil:"inin,

Allah ile beraber ilimde ileri derecede bilgi ve irfan sahibi olmuş kimselerce kestirebileceği ya da onlar tarafından da anlaşılabileceği kabul edilmektedir.82

Fakat bu kimseler, kendi uzmanlık ve bilgisel-kültürel donanımları

muvacehesince tevazu ve vakurlarından dolayı müteşabihlere "inandık/iman ettik'' derler.83 O zaman da ayetin anlamı şöyle olmaktadır: "Onun te'vflini, ancak Allah ve ilimde derinleşmiş olanlar bilebilir. Ona inandık, onun tamamı Rabbimizin katındadır, derler."84

Tefsir ve kelam tarihinde üzerinde uzunca tartışma ve cedelleşmeye zemin oluşturan bu ayet-i kerimede bahsi geçen müteşabihler, yukarıda da belirtmeye

çalıştığımız gibi kıyametin ne zaman kopacağı, hun1f-u mukataa', bu ümmetin

veya diğer milletlerin ne kadar hüküm ve saltanat süreceği tarzında daha çok

geleceğe matuf olan; ancak mahiyetleri gereği mutlak gayba taalluk eden hususlardır.85 Öyle anlaşılıyor ki bunların dışındaki Kur'an ayetlerinin hemen

hemen tamamının muhkem ve anlaşılır olması gerekir. Kur'an ve hadis

metinlerinde yer aldığı biçimiyle söylemek gerekirse, bütün okunabilirliğine ya

da anlaşılabilir olmasına karşın dilli metinlerde geçen bazı kavram veya söz dizgeleri doğrudan doğruya tek bir anlam ve muhtevayı çağrıştırdığı ya da ona

delalet ettiği halde, diğer bir kısmı müteaddit vecih ve ihtimallere açık

bulunabilmektedirler. Ancak bu konuda ne kadar çeşitli olasılıklar bulunursa bulunsun, İslam bilginleri ve düşünürleri için bunları anlama ya da mahiyetleri

üzerinde çözümleme yapma olasıhğl ortadan kaldmlmış değildir. Çünkü Kur'an,

insanlara bir ilim86 ve hidayet rehberi87 olarak gönderilmiştir. Bu nedenle

bizatihi Kur'an metninin kendi içinde insanların kendisine ihtiyaç

80 er-Rıza, Hakli'iku't-te'vf/, V: 128; bk:z. el-Halidi, et-Tefsir, 111; Hamuz, et-Te'vilu'n-nahvi, 1: 72.

sı er-Rıza, Hakli'iku't-te'vil, V: 128; bk:z. el-Halidi, et-Tefsir, 113.

82 el-Kurtübi, el-Cômi', iV: 8-19; et-Taberi, Cdmi'u'l-beyôn, ili: 125; krş. er-Rıza, Hakô'iku't-te'vf/, V:

128.

83 el-Kadi 'Abdülcebbar, Miiteşôbihu'l-kur'ôn, nşr. 'Adnan Mu~ammed ZerıOr, (Kahire: 1969),.1: 14-

15; 'Abdülgaffiir, et-Te'vilii's-sahlh, 58. 84 'Abdülcebbar, Miiteşlibihu'l-kur'ôn, 1: 15; krş. er-Rıza, Hakô'iku't-te'vil, V: 128-129; Hamuz, et-

Te'vflu'n-nahvi, 1: 75.

85 lbn 'Abbas, Tenviru'l-mikblis, 43.

86 el-Cum'a: 62/9.

87 el-Yunus: 10/57.

402 İSLAM VE YORUM

duymayacakları, kritize edemeyecekleri, anlayıp yorumlayamayacaklan

kavram ve ifade biçimlerinin bulunması mümkün değildir. Bu . açıdan

değerlendirildiğinde, söz konusu ayet üzerindeki durak konusunda, ikinci yaklaşımın ağırlık kazandığı görülmektedir. Daha açık bir söyle-mle buradaki

«vav» harfi,. matuftur. Her daim Kur'an'la iştigal edenler, gönül ve fikir birlikteliğini sağlayanlar, özel bir hikmet ve bilgi yetisine sahip olanlar; -0nun

ifadelerini samimi ve gerçek anlamda anlamaya ve yorumlamaya çalışanlar ve

bu doğrultuda Allah'ın izzet ve lütfuna mazhar olanlar, insani epistemolojinin

sınırları içinde kalmak koşuluyla gizemli ve sırlı gibi gözüken kavramları anlayabilirler.as

Bu bakımdan Kur'an, dışarıda teknik ve ilmi gelişmeler içeride de insanın

zihni ~e kültürel gelişimine bağlı olarak ihtiyaç duyulan .çare ve reç~teleri her zaman insanlığın hizmetine sunmaya devam edecektir. Dini bazı kavramlardaki

kapalılık, eğer lugavi bazı etmenlerden ötürü meydana geliyorsa, o zaman ilimde

derinlik mevkisini elde etmiş olanlar onun anlamını çözümleyebilirler veya bilebilirler. Zira gündelik epistemoloji bunun sırları ve örnekleriyle doludur. İşte

bu anlamda "te'vil"in, içkiI?liğinden bahsedebiliriz. Ancak söz konusu kapalılık,

eğer ayetin gaybi haberler ve bilgiler anlatmasından kaynaklanıyorsa o zaman bu, Allah'ın, "te'vil" edilmesini yalnızca kendisine bıraktığı cinsten bir

müteşabihtir ki, insanların bunları sadece iman ederek kabul etmeleri gerekir.

Böylece ilimde derinleşmiş olanlar, insanların her şeye rağmen din ve itikat konularında bilmeye muktedir olamayacakları birtakım hususların olduğunu ve

bunlara iman edilmesi gerektiğini daha iyi anlamış olurlar. Bu anlamda da

"te'vil"in, aşkınlığından bahsetmek mümkündür. Bu çe~çevede kon1:1ş~~~-k.

olursak, Kur'an-ı Kerim'de gerçekliğe işaret ~tmesi bp.kımından açıklama ve. yorumlama gerektiren veya başka bazı nedenlerle muhatabın zihninde herhangi

bir kuşku veya tereddüde yol açan değişik kavram ve ifadelerin, son çözümlemede anlaşılmas ı veya açıklanmaya çalışılması aynı zamanda Kur'an'ın

da çok açık olan emirlerindendir. Sözgelimi Kur'an' da geçen şu ayet, bu konuya

ışık tutması açısından son derece önemlidir:

"(O peygamberleri) apaçık belgeler ve kitaplarla gönderdik. İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların da üzerinde düşünmeleri· için sana bu Kur'an' ı indirdik."89

Kur'an metnindeki kullanılışının yanı sıra hadis dilinde de "te'vil"

kavramının kullanılışının çözümlenmesi, yukarıdaki ifadelerimizi ya da

88 Bu meyandaki çeşitli açıklama ve değerlendinneler için ayrıca bkz. 'Abdülcebbar, Müteşôbihu'l­

kur'ôn, 1: 8-20; er-Rıza, Hakci'iku't-te'vfl, V: 129.

s9 en-Nahl: 16/44.

İSLAM VE YORUM 403

tespitlerimizi desteklemesi açısından son derece yararlı olacaktır. Bu bağlamda

tıpkı Kur'an' da olduğu gibi, Hz. Muhammed (s.a.v.)'in hadislerinde de "te'v11" ve "te'evvül" kavramlarının kullanıldığına tanıklık etmek mümkündür.90 Şöyle ki Hz. Peygamber'in (s.a.v.), 'Abdullah b. 'Abbas hakkındaki duası, "te'v1l"

kavramının hadis dilindeki kullanılışına ilişkin en önemli örneklerden birisini . .

teşkil etmektedir:

"Ey · Allah'ım! Ona (İbn 'Abbas), hikmeti ve Kitab'ın (Kur'an) yorumunu

(te'vil) öğret."91

"Te'v1l" kavramının ıstılah! anlamına da ışık tutması bakımından önemi haiz

olan bu hadis . metni, hadis ilminde akli tefsir (dirayet) hareketinin cevazı

konusunda kuvvetli bir dayanak olarak kabul edilmiş ve kullanılmıştır.92 Burada

"te'vil" kawamıyla amaçlanmak istenen, sözün/vahyin içsel anlam ve hikmetlerine doğrudan ulaşabilme yetişidir. 'Ahmed b. Hanbel'in, 'Abdtdlan b.

'Ömer' den naklettiği bir başka hadiste de, Hz. Peygamber'in (s.a.v.) şöyle dediği

ifade edilmektedir:

"Rüya(m)da saçları kabarmış bir kadın gördüm. Daha sonra bu kadını çıkarıp Cuhfe şehrine yerleştirdiler. Bunu, uykumda, Medine'deki veba

hastalığının Allah tarafından Cuhfe şehrine nakledileceği biçiminde

anladım/yorumladım (te' evvül)."93

Görüldüğü üzere burada, Hz. Peygamber (s.a.v.), "te'viljte'evvül" kavramını,

bu kavramın ilk anlamlarına uygun anlamda kullanılmak üzere "anlam

çıkarmak" (ma'na), "tabir etfrıek" ve "yormak" anlamında kullanmıştır.94

Yine Sahih-i Müslim' de geçen ve Ebu Sa'!d el-Hudrl'den gelen bir rivayette . .

Hz. Peygamber (s.a.y.) şöy\e buyurmuştur:·

"Resı'.ilullah (s.a.v.), rüyasında insanların kendi önünden geçtiklerini gördü. Fakat o.ı:ı.İarın he.r bi.İ:i birer gömlek ~ymiŞierd.i ve.bu gömle~er, terazide farklı farklı ölçülerde (kilo) yer almaktaydı. Şöyle ki onlardan bir kısmı uzun, bir kısmı

da kisa gelmekteydi. Bunlar içinde öyle bir gömlek vardı ki, 'Ömer b. Hattab'ın gömleği bunların en uzunuydu. Bu durumu rüyamda Hz. 'Ömer'in, dipi

90 el-Halitli, et-Tefsir, 137; krş. 'Abdülgaffar, et-Te'vflu's-sahfh, 258.

91 Muhammed b. Yezid İbn Mace, es-Sünen, nşr. M. Fu'ad 'Abdilbalô, (Mısır: 1373/1954), 1: 58.

92 Ebu Hamid Muhammed el-Gazzali, İhyfi-i 'u/Umi'd-dln, trc. Ali Arslan, (İstanbul: Merve Yay.,

1993), 1: 270. 93 'Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, (Beyrut: trs.), il: 107, 117, 137.

94 el-Halitli, et-Tefsir, 141.

404 İSLAM VE YORUM

yaşayışını sağlam, ilmini güvenilir ve ömrünü uzun olacak biçimde yorumladım

(te'vil)."95

Hı. Peygamber'in (s.a.v.) "te'vil" kavramını, tıpla yukarıdaki hadiste olduğu

gibi bu kavramın ilk ve asli anlamlarına uygun bir kullanımla "anlam Çıkarmak", "tabir etmek" veya "yorumlamak" anlamında kullandığını gözlemlemekteyiz.

İbn Kuteybe'nin (öl.276), İbrahim b. 'Abdurrahman kanalıyla Hı.

Peygamber' den (s.a.v.) nakletmiş olduğu şu rivayet de şöyle denmektedir:

"Her nesilden adil ve dürüst kimseler bu ilmi sonraki nesillere aktaracak,

onu aşırıların tahrifinden, saplonlann haksız biçimde kendilerine mal

etmelerinden ve cahillerin yorumlarında~ (te'viJ)96 da koruyacaklardır."97

Bu hadiste, "cahillerin yorumu" ifadesi kullanılmıştır. Cahil olan kimseler, "te'v'il" yapmaya ehil olmadıklarından ve onun şartlarına nasıl ve hangi şekilde

riayet olunacağını bilemeyeceklerinden, ilim erbabının, onların yanlış ve aşırı

(sapık) anlama ve yorumlarından dini ve dini ilimleri koruması lazımdır. Kaldı

ki, hadisin kendi metninden anlaşılan da budur.98

"Ümmetimin helalo (yok oluşu) Kitab (Kur'an) hususunda olacaktır. Orada

bulunanlar şöyle dediler. Ya ResCılallah, Kitab demekle ne demek istedin? Bunun üzerine Hı. Peygamber şöyle dedi: Sizler, Kur'an'ı

öğreniyorsunuz/okuyorsunuz. Ve onu, Allah'ın indirdiğinden başka başka

yorumluyorsunuz (te'v11)"99

"İçinizden biri, Kur'an'ın indirilişi (tenzil) için savaştığı gibi, O'nun yorumu

(te'vil) için de savaşacaktır."100

Dikkat edileceği üzere Hı. Peygamber (s.a.v.) burada "te'vil" kavramını

"açıklamak'', "yorumlamak" ve "tefsir etmek" anlamlarında kullanmıştır.

Hı. 'Aişe'den rivayet olunan başka bir hadiste Hı. Peygamber'in (s.a.v.),

ruku ve secde halindeyken çokça"~ li..i J ~ .r.--o~ ~_..,..,.wı = Allah'ım seni çokça

tesbih ederim, hamd sanadır ve beni bağışla" dediği rivayet olunmuştur. Buna göre Hı. 'Aişe, Hz. Peygamber'in bu söylemini izah sadedinde, "[O] Kur'an'ı

te'ewül ediyor" (US}u:ıi~ ifadesiyle peygamberin, esasında Nasr Sfıresi'ndeki

95 Ebu'l-Hüseyin b. Müslim, Sahfh·i mas/im, nşr. M. Fu'ad 'Abdilbakt (Mısır: 1374/1955), il: 223.

96 Ebu Muhammed 'Abdillah b. Müslim b. Kuteybe, 'Uyünu'l-ahbôr, (Kahire: Daru'l-Kütübi'l-

Mısnyye, 1928),.11, 119.

97 İbn Kuteybe, 'Uyan, il: 119.

9s el-Halidi, et-Tefsir, s. 137.

99 'Ahmed.b. Hanbel, el-Müsned, iV: 155. ·

ıoo 'Ahmed b. Hanbel, e/-Müsned, 11: 31, 33, 82.

İSLAM VE YORUM 405

"Rabbine hamd ederek tesbihte bulun" (~ ~ ~) ilahi emrinin gereğini

yerine getiriyor demek istemiş olabileceğini belirtmektedir.10 1

"Te'vil" kavramının hadis metinlerinde ilki, "aÇlklamak'', "tabir etmek'' ve

'yorumlamak"; diğeri de, "beyan etmek" ve "tefsfr etmek" gibi genelde iki değişik

kategoride ele alınabilecek tarzda kullanıldığı görülmektedir. Bu itibarla kavramın aynen Kur'an ayetlerindeki kullanımında olduğu gibi, benzer· tarzda

hadis dilinde örneklerini sunmaya çalıştığımız bu metinlerde, "herhangi bir

kavram ya da ifadeden anlamlar çıkarmak", "herhangi bir emir ve istek söz konusu

olduğunda onun gereğini yerine getirmek" şeklinde Kur'an dilindeki kullanımına

benzer ve yakın anlamları ihtiva ettiği mezkur hadis metinlerinden ve ilgili

haber ve rivayetlerden açıkça ortaya çıkmaktadır.

"Te'vil", anlaşılması ya da ifade edilmesi zor ve sıkıntılı olan bazı kavramlar

ve ifadelerle ilgilidir. Bu anlamda "te'vil"in, başarıyla uygulanabilmesi ya da

sağlıklı ve tutarlı bir "te'vil" çalışmasının ·ortaya konabilmesi için, lügavi (dilsel)

sanatları (mecaz, mesel, kinaye, isti'are, telmih, teşbih vb.) çok iyi derecede

bilmek ve dile hakim olmak gerekmektedir.

Herhangi bir metinde geçen (müteşabih) kavramı "te'vil" etme konusunda,

bu kavramın işaret ettiği gerçek anlamlarından birisine sevki için öncelik!~ dini;

eğer bu yoksa akli ve ilmi bir delilin bulunması şarttır. Diğer bir deyişle "te'vil", akli ve bilimsel kanıtlama biçimlerine göre faaliyet gösteren bir disiplindir.

Dolayısıyla "te'vil"in gerekli olan bütün uygulamaları yerli yerince yerine

getirilirse ve bu doğrultuda bilimsel ve nesnel çalışmalar yapılırsa, bilgi edinme

ya da bilgiye ulaşma noktasında insana önemli açılımlar sağlayacaktır. Çünkü "te'v'il"le elde edilen veya ulaşılan bilgi, son tahlilde insana "ilim" ve "hikmet"i

getirecektir.

Değerlendirme ve Sonuç

Kur'an' da birçok yerde kullanılmakta olan "te'vil" kavramının filolojik ve

etimolojik çözümlemeleri, bizlere bu kavramın İslam düşünce geleneğinde genel

olarak kabullenilen veya savunusu yapılan bazı anlam ve mahiyetlerin ötesinde

bir içerik ve değere sahip olduğunu göstermektedir. Öyle ki, "te'vil" kavramının kendi ekseni etrafında döndüğü etimolojik ve lügavi çözümlemeler bizleri, bu

kavramın Kur'an dilindeki kullanım biçimine uygun olan başka anlam ve

mahiyetleri kendi bünyesinde bulundurduğu gerçeğine yöneltmektedir . .Zira

Kur'an dilinde "te'vil" kavramı, etimolojik olarak gerçekte "rucu etmek, asla geri

döndürmek, asıl amacı keşfetmek, ilk illet ve nedene ulaşmak, aslf gerçeğine

iletmek ya da bir şeyi kaynağına geri götürmek, yönlendirmek" gibi anlamlara

ıoı İbn Mace, es-Sünen, 1: 287.

406 İSLAM VE YORUM

gelmektedir. Edebi bağlamda "te'vil", metnin içsel ve deruni sırlarının asli anlamına ulaşmak için sembol/lafzın ötesine geçmek ve metnin satır aralarını

okumaya ve anlamaya gayret etmek demektir. Bu açıklamaya göre "te'vil"i, sadece bir sembol olan dış . suretin, batın! gerçekliğine (hakikat;_) ulaştırması gereken bir . keşf, analiz ve yorumlama ameliyesi olarak tanımlamak

mümkündür. Bu anlamda müevvilin (te'vil yapan) de, nihai olarak sözünü dış şekil ve kalıptan kurtararak metnin içsel ve derin gerçeğine veya sembolden sembolize edilene yüzünü çeviren kimse olduğu anlaşılmaktadır.

Kur'an dili ve semantiği açısından değerlendirildiğinde "te'vil", mutlak gerçekliği ve kesin bilgiyi elde etme aracı olarak kullanılan ilmi bir disiplinin/yöntemin adıdır. Çünkü ."te'vil", kendi içinde hiçbir engele takılmayacak ya da herhangi bir çelişkiye fırsat bırakmayacak derecede şeffaf ve bir o kadar da insani olan aktivitenin kendisidir. Bu bakımdan isıa·m·ın ana kaynağı Kur'an metninden ilhamla varlık bulmuş olan "te'vil"de, batı kaynaklı hermenötikte olduğu gibi metni tamamen yüzeysel okuma ya da söz konusu metin üzerinde yüzeysel çözümlemeler yapmak yerine akli, mantıki, vicdani ve sezgisel önemli saptamalar bulunmaktadır. "Te'vil", metin üzerinde bir "geçiş'' süreci, yani gerçekte hakikatin manevi öz veya deruni sır olması sebebiyle metindeki bir şeyi olduğu gibi (zahir) görmenin ötesinde, onun manevi niteliğine veya sırrına aklen ve vicdanen vakıf olma sürecidir. Dolayısıyla İslam düşünce literatüründe çoğunlukla birbirinin yerine kullanılan veya anlam ve mahiyeti dolayısıyla sıkça karıştırılan "tefsir" kavramı, metnin lafzi vey~ !iter~! anlamını ortaya koyarken, "te'vil" ise gizli, öz, esrarengiz ve deruni anlamlar ile metnin arkasında görünmeyen; ancak keşfedilmeyi bekleyen tam hakikatle doğrudan ilgilenmektedir. Çünkü "te'vil" Kur'an'da, özellikle anlamın keşfine veya beşeri söylemde sembolün arkasındaki manevi hakikatin ortaya çıkarılmasına münhasır kılınmıştır. Bu bakımdan "te'vil", kendisiyle varlığın çokluğunun tecrübe edildiği her yerde hazır ve mümkün olan varlık fikrini hiçbir zaman kaybetmemiştir.

Sonuç olarak Kur'an'da, "te'vil" yapabilmek ya da bu payeye namzet olabilmek ilim, irfan ve hikmette zirve yapmış özel insan olan sadece Hz. YOsuf'la (a.s.) iliŞkilendirilmişken, aynı nitelik hadis dilinde insanlığın önderi Hz. Muhammed'in (s.a.v.) açıklama ve izahları ile desteklenmeye çalışılmıştır. O nedenle, bütün teknik ve kuramsal çerçevesiyle dini bir içerik ve değer ihtiva eden, ·hatta temel dayanakları açısından Kur'an! ve peygamberi bir geleneğin yansıması olan "te'vil" anlayışı, esasında kişiyi harflerin ve metnin esaret ve tahakkümünden kurtararak ona bir anlamda özgünlük ve özgürlük tanımaktadır. Bu yönüyle "te'vi\", belli bir noktada durağanlaşan, statik, dogmatik · ve kutsallaştırılmış paradigmanın adı olmaktan çok, hayat boyu

İSLAM VE YORUM 407

devam eden zihni çaba ve açılım, mantıki sezgi gücü, akli çıkarım, varlığın

gerçekliği ve ontolojisi olup~ hay~tın ve metnin ilk ve asil anlamına d~ğfu devam

eden bir yolculuğu ifade etmektedir. 102

KAYNAKÇA Abdülgaffar, .Seyyid Ahmed. et-Te'vflü's-Sahfh li'n-Nassi'd-Dfnf. Daru'l-Ma'rifeti'l­

Cami'iyye, İskenderiye, 2005.

Apaydın, Yunus, "İçtihad", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul, 2000.

Ateş, Süleyman, Yüce Kur'lin'ın Çağdaş_Tefsiri, Yen·i Ufuklar Neşriyat, İstan_bul, 1997.

Babayi, 'Ali Ekber-Muhammed Kazım Şakir. "Batın ve Te'vili'l-Kur'an", http://www.iec~md.org/bookstore. (10.02.2017).

el-Bfıô, Muhammed Sa'id Ramazan. es-Seleftyye (Merhaletün Zemeniyyetün Mublireketün ili- Mezhebün İslô.miyyün). Daru'l-Fikri'l-Mu'asır, Beyrut, 1411/1990. .

el-Bfıô, -Yaratıcının Varlığı Yaratılanın Görevi - İslô.m 'Akaidi-. trc.: Mehmet Yolcu­Hüseyin Altınalan, Madve Yayınları, İstanbul; 1996.

el-Cevheri, Ebfı Nasr İsma'il b. Hammad (ö.393/1003). es-Sıhô.h Tô.cu'l-Luğa ve Sıhahu'l-'Arabiyye. nşr. 'Ahmed 'Abdulgafür el-'Attar, Mısır,1956.

el-Cürcani, es-Seyyid eş-Şerif 'Ali b. Muhammed (öl.816/1413). et-Ta'rifô.t. D~ru·ı­Kütübi_'_l-'İlmiyye'. Beyrut, 1_4~6/1995.

Çelebi, Katip. Keşfu'z-Zunun. Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1360/1941.

Doğan, Hüseyin. İlk Dönem İslam Kelô.mcılarında Dinsel Metinleri Anlama ve Te'vfl Problemi. Kardeşler Ofset-Matbaacılık, Samsun, 2011.

EbG Zeyd, Nasr Hamid. Hitabın Tabiatı - Metin Anlayışımız ve Kur'an İlimleri Üzerine-. çev: M. Emi~ Maşa_h; Kitab!yat_Xa~nları, An~ara, 2001.

EbG Zeyd, Dinsel Söylemirı Eleştirisi -Dinsel Metinleri Anlamada Bilimsel Bir . Yönteme Doğru-. çev. Fethi Ahmet Polat, !Gtabiyat Yayınları, Ankara, 2002.

el-Ezlieri, Ebfı Maiısfır Muhammed (ö..370/9Ş1). Tehzfbu'l-Luğ_a. nşr. İbrahim el-Ebyari, Daru'l-Katibi'l-'Arabi, Kahire, 1967. · · · ·

Ham uz, ;Abdülfettah 'Ahmed. et-Te'vflu'n-Nahvi ft'l-Kur'ani'l-Kerfm. Mektebetü'r­Rüşd, Beyrut, 1984.

el-Halid!, Sallah 'Abdülfettah. et-Tefsfru ve't-Te'vfluil-Kur'an. Daru'n-Nefa'is, Ürdün,1416/1996. ·

Işıcık, Yusuf. Kur'an'ı Anlamada Temel İlkeler. Esra Yayınları, Ankara; 1997. • ·.. 1 •• '

Işıcık, Kur'ô.n'iAnlamada Temel Bir Problem: Te'vil, Esra Yayı!1l_arı,.Konya, ~997:

Işıcık, "Kur'an' da Temel İki Kavram: Te'vil ve Müteşabih". Selçuk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sebat Ofset, Yıl: 2·002/Bahar Dönemi, Sayı:13, Konya, 2002. ·

ıoı Hüseyin Doğan, İlk Dönem İslam Keliimcılarında Dinsel Metinleri Anlama ve Te'vil Problemi,

(Samsun: Kardeşler Ofset-Matbaacılık, 2011), 122, 229-233.

40 8 İSLAM VE YORUM

İbn 'Abbas. Tefsiru ibn 'Abbas -el-Müsemma Sahlfeti 'Aliyyi İbn Ebi Talha 'an İbn 'Abbas fiTefsiri'l-Kur'ani'l-Kerim-. thk. Raşid 'Abdülmun'im er-Recai, Müessesetül'l-Kütübi's-Sekafe, Beyrut, 1411/1991.

İbn 'Abbas, Tenvfru'l-Mikbas ırıin Tefsiri İbn 'Abbas, Daru'l-Ceyl, Beyru~ trs.

İbn Faris, Ebu'l-Hüseyin 'Ahmed (ö.395/1004). Mu'cemu Mekiiyfsi'l-Luğa. nşr. 'Abdusselam Mu.hammed Harun, Beyrut, 1991.

İbn Manzur, Ebu'l-Fazl Cemalüddin (ö.711/1311). Lisiinu'l-'Arab, Daru Lisani'I- · 'Arab, Beyrut, trs.

İbnu'n-Nedim, Ebu'l-Ferec Muhammed b Ya'ktlb (ö.385/995). el-Fihrist. Daru'l­Ma'rife, Beyrut, 1398/1978.

İbn Teymiyye, Taloyyuddin 'Ahmed (ö.728/1327). el-İk/f/ji'l-Müteşiibih ve't-Te'vfl, (Mecmu'u Fetava İçinde). nşr. 'Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım, Daru 'Alemi'l-Kütüb, Riyad, 1991. ·

el-İsfebanl, Ebu Kasım Ragıp (ö.502/1108). el-MüfrediitjiGaribi'l-Kur'fın. nşr. Kahraman Yay., İstanbul, 1989. ·

Ja'afar, Muhammad Salleh. "Doğu'ya Yolculuk: İslam Hermeneutiğinin Bir Tarzı Olarak Te'vil". çev. Sabri Yılmaz, http//:www.Kelam.Org./Kelam Araştırmaları Dergisi (Kader), 2:2 (2004).

Karmış, Orhan. Tefsir İlminde Te'vflin Yeri ve Önemi. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1975.

el-Kadi 'Abdülcebbar, Ebu'l-Hasen (ö.415/1024). Müteşiibihu'l-Kur'fın. nşr. 'Adnan Muham·med Zerzur, Kahire, 1969.

el-Kirman!, Muhammed b. Hamza b. Nasr. el-Burlıiin fi Tevcihi Müteşiibihi'l-Kur'an, tl;ık. 'Abdülkahir'Ahmed 'Ata, Beyrut, 1406/1986.

el-.Kurrubi, Ebu 'Abdillah Muhammed b 'Ahmed (ö.671/1273., el-Cô.mi' li'l-Ahkfımi'l-Kur'fın. Mısır, 1372/19572. ·

en-Nevevi, Ebu Zekeriyya (ö.676/1277). Tehzib el-Esma ve'l-Lu9fıt. Beyrut, trs.

Öztürk, Mustafa. Tefsir Tarihi Araştırmaları. Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2005.

Pak •. Zekeriya. Allah-İnsan İletişimi. İlahiyat Yayınları, Ankara, 20ÔS.

er-Rıza, es-Seyyid Şerif. Hakfı'iku't-Te'vil fi Müteşabİİıi't-Tenzil. ·nşr.-Mci\ıssesetü'I­Ba'se Kısm ed-Dirasetü'l-İslamiyye, Tahran, 1406.

Şahinoğlu, M. Nazif. "Te'vil", İslam Ansiklopedisi, Mili Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1993.

Şakir, 'Ahmed Muhammed. "Te'vil". Dfüretü'l-Me'arifi'l-İslamiyye, Kahire, 1933.

et-Taberi, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir (ö.310/922). Cfımi'u'l-Beyan 'an Te'vfli'l­Kur'an. nşr. Daru'l-Fikr, Beyrut, 1988.

ez-Zemahşeri, Ebu'l-Kasım Carullah Mahmud b. 'Ömer (528/1133). Esfısu'l-Belağa. · Daru's-Sadır, Beyrut, 1979.

ez-Zerkeşi, Bedruddin Muhammed. el-Burhan fi 'Ulümi'l-Kur'an. nşr. Muhammed Ebu'l-Fazl İbrahim~ el-Mektebetü'l-'Asrıyye, Beyrut, trs.