isso-publicatie 55-4-2008

publicatie

55.4

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

ALT

ER

NA

TIE

VE

TE

CH

NIE

KE

N V

OO

R LE

GIO

NE

LLA

PR

EV

EN

TIE

IN C

OLLE

CT

IEV

E LE

IDIN

GW

AT

ER

INS

TALL

AT

IES

ISBN 978-90-5044-172-8

Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

ISSO-publicatie 55.4

Alternatieve technieken voorLegionellapreventie in collectieve

leidingwaterinstallaties

ISBN: 978-90-5044-172-8

ISSO-publicatie 55.4 3 Alternatieve technieken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting 5

Summary 5

Voorwoord 7

Begrippenlijst 9

1 Inleiding 15

1.1 Doelstelling 15

1.2 Doelgroepen 15

1.3 Leeswijzer 15

1.4 Samenhang met andere publicaties 15

2 Wettelijke voorschriften, normen en richtlijnen 17

2.1 Algemene wetgeving, normen en richtlijnen voor drinkwater en Legionellapreventie 17

2.2 Specifieke wetgeving, normen en richtlijnen voor alternatieve technieken voor Legionellapreventie in leidingwaterinstallaties 17

2.3 Certificering alternatieve technieken 19

3 Risicoanalyse en keuze beheersconcept 21

3.1 Inleiding 21

3.2 Risicoanalyse 21

3.3 Keuze beheersconcept 21

4 Algemene eisen aan beheersconcepten 25

4.1 Algemeen 25

4.2 Toepassingsvoorwaarden 25

4.3 Algemene informatie 26

4.4 Installatie voorschriften 26

4.5 Onderhouds- en bedieningsvoorschriften 26

4.6 Beheersinstructies 26

4.7 Certificatiemerk 28

5 Thermisch beheersconcept 29

5.1 Principe en varianten 29

5.2 Traditioneel thermisch beheersconcept 29

5.2.1 Toepassingsmogelijkheden 29

5.2.2 Toepassingsvoorwaarden 29

5.3 Preventieve thermische desinfectie met elektrisch verwarmingslint 29

5.3.1 Principe 29



5.3.4 Ontwerp en realisatie 30

5.3.5 Beheer en onderhoud 31

5.4 Preventieve thermische desinfectie van drinkwater met circulerend warm water 31

5.4.1 Principe 31






6 Fysische technieken 33


6.2 Toepassingswijze 35

6.3 Membraanfiltratie op gebruikspunt 36





6.4 UV op gebruikspunt 36





6.5 Membraanfiltratie als poortwachter 37





6.6 UV als poortwachter 39




6.7 Pasteurisatie als poortwachter 40





7 Elektrochemische technieken 43


7.2 Anodische oxidatie / elektrodiafragmalyse 43

7.2.1 Principe en varianten 43





7.3 Koper/zilverionisatie 47

7.3.1 Principe en varianten 47





8 Beheer 51

Bijlage A Legionellabacteriën: eigenschappen, aanwezigheid in waterinstallaties en beheersmaatregelen 53

Bijlage B Kritische aspecten van alternatieve technieken voor legionellapreventie 58

Bijlage C Voorwaarden toepassing anodische oxidatie 65

Bijlage D Voorwaarden toepassing koper/zilverionisatie 69

Bijlage E Aërosolvorming aan tappunten 74

Literatuurlijst 75


SAMENVATTING

Deze technische richtlijn geeft de informatie en hulp-middelen om tot de juiste keuze te komen van het soort Legionellabeheer in leidingwaterinstallaties, op basis van de risicoanalyse en de richtlijnen (de ladder) van VROM. Daarnaast worden de toepassingsmoge-lijkheden, richtlijnen voor ontwerp, uitvoering en beheer en de automatisering van alternatieve beheersmaatregelen behandeld. Het betreft fysische technieken (UV-desinfectie, membraanfiltratie, pas-teurisatie) en elektrochemische technieken (koper-zil-ver-oxidatie, anodische oxidatie, elektrodiafragmalyse).Naast deze alternatieve technieken worden ook twee varianten op het thermische beheersconcept toege-licht (thermische desinfectie met intern verwarmings-lint, en met periodiek circulerend warm water).Deze technieken zijn op het moment van het verschij-nen van deze publicatie slechts op kleine schaal toege-past in de praktijk, waardoor de resultaten van meerjarige praktijkervaring nog niet konden worden meegenomen.

SUMMARY

This technical guideline gives the information and tools to come to the right choice of the concept of Legionella prevention in drinking water installations, based on the outcome of the risk analysis and the gui-delines from the Dutch ministry of VROM. In addition the application possibilities, guidelines for design, maintenance and automatic control of alternative pre-vention measures are described. It contains physical techniques (UV-desinfection, membrane filtration, pasteurisation) and electrochemical techniques (Cop-per-silver-oxidation, anodic oxidation, electrodiafrag-malyse).Beside these alternative techniques, also two variants on the thermal concept of Legionella prevention are described (thermal desinfection with internal trace heating and with periodical circulation of hot water). At the moment of publication of this guideline these techniques are applied in practise on a small scale. Therefore the results of more years practise experience could not be involved.


VOORWOORD

Alternatieve Legionellapreventie, alleen als dat aan-toonbaar nodig is. Zo is kort en bondig het beleid van de minister van VROM voor de toepassing van alterna-tieve technieken voor Legionellapreventie in leiding-water samen te vatten. En als een alternatieve techniek nodig is, dan moet de eigenaar van de collectieve lei-dingwaterinstallatie er op kunnen vertrouwen dat de apparatuur voor Legionellapreventie, bij een correcte plaatsing, goed beheer en onderhoud, effectief func-tioneert, zonder nadelige (bij)effecten voor de gezondheid, het milieu en de materialen van de lei-dingwaterinstallatie. Om de eigenaar dat vertrouwen te geven heeft het ministerie van VROM een Beoorde-lingsrichtlijn laten ontwikkelen voor het KWR-attest met productcertificaat voor Legionellapreventie met alternatieve technieken: de BRL K14010. Deze BRL heeft twee delen: deel 1 voor de fysische technieken en deel 2 voor de elektrochemische technieken.

De capaciteit van de apparatuur van de alternatieve techniek moet zijn afgestemd op de ontwerpcondities van de collectieve leidingwaterinstallatie. De appara-tuur moet bovendien op een juiste wijze worden inge-past in het ontwerp van de leidinginstallatie, en correct worden geïnstalleerd en aangesloten, overeenkom-stig de voorschriften van NEN 1006 en de daarbij te gebruiken Water-werkbladen. De eigenaar van de col-lectieve leidingwaterinstallaties kan er op vertrouwen dat aan die eisen wordt voldaan door een op grond van BRL 6000-08A of BRL 8000-08B gecertificeerde installateur.

Het beheer en het onderhoud van de collectieve lei-dingwaterinstallatie met de daarin opgenomen appa-ratuur vragen eveneens deskundigheid en vakbekwaamheid. Het op grond van BRL 6000-08C gecertificeerde bedrijf verplicht zich aan alle daarvoor gestelde regels en eisen te voldoen.

Toepassing van alternatieve technieken vereist ruime installatietechnische kennis en ervaring op het gebied van leidingwaterinstallaties en waterbehandelingsap-paratuur.

Omdat de toepassing van alternatieve technieken voor Legionellapreventie in ons land voor het vakge-bied van leidingwaterinstallatie nieuw is, hebben TVVL en UNETO-VNI het initiatief genomen om parallel aan de ontwikkeling door KWR C&K van BRL K14010, deze handleiding door TNO en ISSO te laten ontwikkelen afgestemd op die BRL.

Op het moment dat deze handleiding is geschreven, zijn er nog geen gecertificeerde alternatieve technie-ken voor Legionellapreventie in collectieve leidingwa-terinstallaties beschikbaar.

Met het voorschrijven van gecertificeerde technieken en diensten voor de hoog/midden risicolocaties, waar het thermisch beheersconcept aantoonbaar niet suc-

cesvol is, kan een belangrijke bijdrage geleverd wor-den aan een effectieve bestrijding van Legionella in leidingwater.

Will Scheffer, Voorzitter van het 'College van Deskundigen voor alter-natieve technieken voor Legionellapreventie' van KWR, en van de ISSO Kontaktgroep 85 'Alternatieve technieken Legionellapreventie'


BEGRIPPENLIJST

Aërosol [5]In lucht gedispergeerde (vernevelde) waterdeeltjes met een diameter van 1 tot 10 micrometer.Uiterst fijne nevel van waterdeeltjes in de lucht met een diameter van 1 tot 10 micrometer. [verbetervoor-stel, afgeleid uit de omschrijving van Van Dale: Uiterst fijne nevel van vaste of vloeibare deeltjes in de atmo-sfeer of in een ander gas.]

Anodische oxidatie [25]Het door middel van elektrolyse omzetten van in het water aanwezige stoffen in oxiderende en/of desinfec-terende stoffen (deze stoffen worden gevormd aan de anode). Onderscheiden worden anodische oxidatie zonder dosering van keukenzout, anodische oxidatie met dosering van keukenzout en elektrodiafragmalyse

Apparatuur [24]De samengebouwde componenten die gezamenlijk de techniek omvatten zoals omschreven in deze hand-leiding.

BeheersplanDocument, met informatie over de collectieve leiding-waterinstallatie, met een beschrijving van de beheer-activiteiten voor het in stand houden van de kwaliteit van de installatie. Indien van toepassing, is het legio-nellabeheersplan daarin opgenomen.

LegionellabeheersplanDocument, met informatie over de collectieve leiding-waterinstallatie en het beheersconcept, met de uit-komsten van de risicoanalyse met betrekking tot legionella, en met de uit te voeren maatregelen waar-mee de uitgroei van legionellabacteriën in de collec-tieve leidingwaterinstallatie wordt voorkomen c.q. beheerst.

BeheersconceptDe techniek en/of de werkwijze waarmee de uitgroei van legionellabacteriën in de collectieve leidingwater-installatie wordt voorkomen c.q. beheerst.

Biocide [26]Werkzame stof of preparaat dat één of meer werkzame stoffen bevat, bestemd of aangewend om een schade-lijk organisme te vernietigen, af te schrikken, onscha-delijk te maken, de effecten daarvan te voorkomen of het op andere wijze langs chemische of biologische weg te bestrijden, niet zijnde een gewasbescher-mingsmiddel en opgenomen in bijlage V bij richtlijn 98/8/EG.

Biofilm [5]Populatie van micro-organismen in een matrix van slijm, die aan het inwendige oppervlak van een instal-latiegedeelte gehecht is.

Brandblusinstallatie [3, 5]Voorziening voor brandbestrijding met leidingwater.Voorbeelden:

Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten brandslanghaspel;Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten aparte groep brandslanghaspels;Een op een leidingwaterinstallatie aangesloten voorziening met voorraadtank of drukverho-gingspomp.

Chemische techniek voor desinfectie [24] Techniek waarbij een desinfectiemiddel of -middelen aan het water worden toegevoegd bij een in bedrijf zijnde installatie. Hieronder vallen ook technieken waarbij de actieve bestanddelen direct in de water-stroom (in situ) worden geproduceerd. Uitgezonderd zijn alle elektro-chemische technieken.

Circulatieleiding [5]Leiding voor het in circulatie houden van warm tapwa-ter, vanaf de aftakking van de laatste uittapleiding of vanaf het laatste tappunt tot aan de warmtapwaterbe-reiding.

Circulatiesysteem [3, 5]Systeem waarin warm water in een warmtapwaterin-stallatie in beweging wordt gehouden.

Circulatiesysteem warm tapwaterSysteem voor het in circulatie houden van warm tap-water in een leidingnet op zodanige wijze dat een ingestelde temperatuur gehandhaafd wordt, met als doel lange wachttijden op de tappunten te voorko-men. Het systeem is exclusief de hierop aangesloten warmtapwaterbereiding en exclusief de hieraan ver-bonden uittapleidingen. Systeem waarin warm water in een warmtapwaterin-stallatie in beweging wordt gehouden [3].

Circulerend mengwatersysteemCirculatiesysteem waarin mengwater in circulatie en op temperatuur wordt gehouden.

Collectieve leidingwaterinstallatieCollectieve watervoorziening, collectief leidingnet of huishoudwatervoorziening; onder huishoudwater-voorziening wordt hier verstaan een voorziening voor de winning of behandeling van water, dat met behulp van een leiding of distributienet als huishoudwater, zijnde water dat niet voldoet aan bijlage A van het Waterleidingbesluit en uitsluitend bestemd is voor toi-letspoeling, gebruik in wasmachine of het besproeien van de tuin, aan derden ter beschikking wordt gesteld.


Collectief leidingnet [3, 5]Leidingen, fittingen en toestellen, tijdelijk, maar anders dan ten behoeve van bevoorrading, of perma-nent aangesloten op het distributienet van een water-leidingbedrijf of van een collectieve watervoorziening, met behulp waarvan leidingwater aan derden ter beschikking wordt gesteld. Voorbeelden:

Het leidingnet in een appartementengebouw (flatgebouw) vanaf het centrale leveringspunt tot aan het leveringspunt in de woninginstalla-ties;Het leidingnet in kantoren, scholen, ziekenhui-zen, hotels, enz.;Het leidingnet op kampeerterreinen enz.;Het leidingnet op en in industriële complexen, voor zover dit leidingwater betreft.

Collectieve watervoorziening [3, 5]Landgebonden voorziening, niet zijnde een waterlei-dingbedrijf, voor de winning of behandeling van water, dat met behulp van een leiding of distributienet als leidingwater ter beschikking wordt gesteld. Voorbeelden:

Eigen winning en/of ter beschikking stelling van leidingwater op een kampeerterrein;Het opwarmen en/of ontharden van door een waterleidingbedrijf ter beschikking gesteld drinkwater, dat na behandeling als leidingwater aan derden ter beschikking wordt gesteld, zoals de levering van warmtapwater door een ener-giebedrijf of bij bereiding van warmtapwater in eigen beheer ten behoeve van meer dan één woning of meer dan één bedrijf.

Het opvoeren van de druk wordt niet als een behande-ling beschouwd.

CT-waardeDe CT-waarde is een - aan een bepaald micro-orga-nisme gebonden - maat voor de werking van een che-misch desinfectiemiddel. De CT-waarde is het product van de concentratie van het desinfectiemiddel en de contacttijd en moet in relatie worden gezien met een bepaalde "log-verwijdering". Voorbeeld: Voor Legionella pneumophila geldt bij des-infectie met natriumhypochloriet bij een pH = 8 en een temperatuur van 20 °C een CT-waarde van een aantal mg.min/l voor 3log-verwijdering.

DepotwerkingHet verschijnsel dat een desinfecterend middel zijn werking nog enige tijd behoudt nadat de vorming of dosering van dit middel is beëindigd. De depotwer-king wordt veroorzaakt doordat het middel wordt opgenomen in de biofilm en/of neerslaat op de bin-nenzijde van leidingen en andere apparatuur.

Desinfectie [25]Het op zodanige wijze behandelen dat Legionella-bac-teriën en eventuele andere aanwezige micro-organis-men (biofilm) uit het water en zo mogelijk ook aan de oppervlakte van alle watervoerende onderdelen gedood worden.

Bij plaatselijke desinfectie wordt uitsluitend het voor-bij stromende water gedesinfecteerd.Bij systeemdesinfectie wordt (een deel van) een instal-latie gedesinfecteerd.Correctieve desinfectie betreft desinfectie van (delen van) een leidingwaterinstallatie nadat concentraties van Legionella boven de wettelijke norm zijn aange-troffen.Preventieve desinfectie betreft desinfectie van (delen van) een leidingwaterinstallatie teneinde aanhechting en groei van Legionella te voorkomen en eventueel aanwezige Legionella en biofilm te doden.

DistributieleidingHet hoofdleidingnet van het waterleidingbedrijf.

Dode leidingLeidinggedeelte waarin geen doorstroming met lei-dingwater plaatsvindt doordat bijvoorbeeld op het uiteinde van dit leidinggedeelte geen tappunten zijn aangesloten.

Drinkwater [5]Leidingwater, bestemd of mede bestemd om te drin-ken.

Drinkwaterinstallatie [3, 5]Leidingwaterinstallatie voor de afname van drinkwa-ter.

Drinkwaterreservoir [3, 5]In de drinkwaterinstallatie opgenomen en daaruit gevoede voorraadbak voor drinkwater onder atmosfe-rische druk, waarin de kwaliteit van het drinkwater ongewijzigd blijft.

Eigenaar De eigenaar van een collectieve leidingwaterinstalla-tie.

Elektrochemische techniek voor desinfectieTechniek waarbij desinfecterende stoffen uit het water worden gevormd of aan het water worden toege-voegd door middel van een spanningsverschil over twee of meer elektroden (anode en kathode) bij een in bedrijf zijnde installatie.

Elektrodiafragmalyse [25]Vorm van anodische oxidatie waarbij gebruik wordt gemaakt van een verzadigde zoutoplossing in onthard water en waarbij anode en kathode van elkaar geschei-den zijn door een keramisch membraan.

Enkelvoudige uittapleiding [5]Een leiding waardoor leidingwater naar één tappunt kan stromen.

Etmaalgemiddelde binnentemperatuurDe temperatuur die in een ruimte gemiddeld over een dag optreedt.


Fysische techniek [24]Techniek waarbij geen desinfectiemiddelen aan het water worden toegevoegd bij een in bedrijf zijnde lei-dingwaterinstallatie. Hierna omschreven als appara-tuur.

GBSGebouw Beheer Systeem. Systeem voor de geautoma-tiseerde besturing en controle van installaties voor verwarming, koeling, luchtbehandeling, watervoorzie-ning en mogelijk andere functies.

Gebruikspuntconcept [24]De alternatieve desinfectiemethode voor Legionellap-reventie die wordt toegepast in de uittapleiding naar een enkelvoudig of meervoudig tappunt waarbij tel-kens de afstand van de apparatuur (A) tot het tappunt (T) minder dan 5 meter bedraagt conform onder-staande afbeelding.

Afb. Gebruikspuntconcept

Gevaarlijk toestel [3]Toestel dat naar zijn aard nadelige gevolgen voor de kwaliteit van het leidingwater kan opleveren.

Grijswater [5] Afvalwater van wasmachine, douche, bad en wasta-fels.

Hot spot Plaats in de drinkwaterwaterinstallatie waar het lei-dingwater kan opwarmen tot boven 25 °C of meer dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur. Plaats in een uittap-leiding voor warmtapwater waar het water niet kan afkoelen tot ten hoogste 25 °C of tot minder dan 5 °C boven de ruimtetemperatuur.

Huishoudwater [5]Leidingwater dat niet voldoet aan de kwaliteitseisen van drinkwater en dat uitsluitend bestemd is voor toi-letspoeling.

Huishoudwaterinstallatie [3]Leidingwaterinstallatie voor de afname van huishoud-water.

"In line" toepassing desinfectiemiddel [nieuw - ter vervanging van 24]Continue of discontinue vorming van desinfectiemid-del in het water, of dosering van desinfectiemiddel(en) aan het water in een leidingwaterinstallatie die in gebruik is.

Koper/zilverionisatie [25]Het langs elektrolytische weg in het water brengen van desinfecterende koper- (Cu2+) en zilverionen (Ag+) onder gebruikmaking van een doorstroomcel met verschillende elektroden van koper en zilver of twee gelijke elektroden van een koperzilverlegering.

KveLetterlijk: Kolonie vormende eenheid. Het aantal kolo-nie vormende eenheden per volume (zowel per liter als per milliliter gegeven), zoals bepaald in een ana-lyse, veelal met kweektechniek.

LegionellabeheersplanDocument, met informatie over de collectieve leiding-waterinstallatie en het beheersconcept, met de uit-komsten van de risicoanalyse met betrekking tot legionella, en met de uit te voeren maatregelen waar-mee de uitgroei van legionellabacteriën in de collec-tieve leidingwaterinstallatie wordt voorkomen c.q. beheerst.

BeheersconceptDe techniek en/of de werkwijze waarmee de uitgroei van legionellabacteriën in de collectieve leidingwater-installatie wordt voorkomen c.q. beheerst.

Leidingwater [3, 5]Water, bestemd om te drinken, te koken, voedsel te bereiden of andere huishoudelijke doeleinden.Opmerking 1: Leidingwater kan zijn drinkwater, warm-tapwater of huishoudwater.Opmerking 2: De definitie van leidingwater wijkt af van de definitie uit de waterleidingwet. De reden hiervoor is dat naast het aan derden ter beschikking stellen van leidingwater door een waterleidingbedrijf of een col-lectieve watervoorziening, ook water uit individuele huishoudwaterinstallaties onder leidingwater valt.

Leidingwaterinstallatie [3, 5]Installatie, bestaande uit leidingen, fittingen, waterbe-handelingstoestellen en andersoortige toestellen waarmee leidingwater wordt afgenomen. Met een lei-dingwaterinstallatie wordt bedoeld een collectieve watervoorziening, collectief leidingnet en/of een woninginstallatie.

Legionella-bacterieBacterie behorende tot het geslacht Legionella.

leidingwaterA

T1 T2 T3AfstandA - T1 = 3m 5 mA - T2 = 4m 5 mA - T3 = 5m 5 m

leidingwaterA

T1AfstandA - T1 5 m

leidingwaterA

T3

AfstandA - T1 5 mA - T2 5 mA - T3 5 m

T1

T2

WT6

85


Leveringspunt [3, 5]Punt waar leidingwater vanuit het distributienet van het waterleiding- of energiedistributiebedrijf of vanuit een collectieve watervoorziening geleverd wordt aan een (andere) collectieve watervoorziening, een collec-tief leidingnet of een woninginstallatie. Onder het leveringspunt wordt ook verstaan het punt waar lei-dingwater vanuit een collectief leidingnet aan een woninginstallatie wordt geleverd.

Meervoudig circulatiesysteem warmtapwaterCirculatiesysteem warmtapwater dat zo is ingericht dat op één of meer plaatsen leidingen parallel door-stroomd kunnen worden.

Mengwatersysteem [3]Leidingwaterinstallatie voor de afname van warmtap-water dat met een bepaalde hoeveelheid drinkwater is vermengd om de gewenste lagere temperatuur in stand te houden (mengwater).

Micro (MF)- en ultrafiltratie (UF) [24]Technieken waarbij leidingwater onder druk door een membraan worden geperst waarbij gesuspendeerde vaste stoffen, bacteriën en virussen (in geval van UF) achterblijven op het membraan De poriegrootte bij microfiltratiemembranen varieert van 0,1 tot 1 micron. De poriegrootte van ultrafiltratiemembranen varieert van 0,01 tot 0,1 micron.

Nageschakelde installatie [24] Het deel van de leidingwaterinstallatie beneden-strooms van de apparatuur.

NaverwarmingstijdDe naverwarmingstijd is de tijdsduur waarin water continu op of boven de gegeven temperatuur dient te worden gehouden. Omdat het hier in de regel een situatie met doorstroming betreft dient ervoor te wor-den gezorgd dat al het doorstromende water aan deze eis voldoet. Er mag geen situatie ontstaan waarin een deel van het water een kortere naverwarmingstijd en/of een lagere temperatuur heeft ondergaan.

"Off line"toepassing desinfectie- en/of reinig-ingsmiddelContinue of discontinue vorming van desinfectiemid-del in het water of dosering van desinfectiemiddel(en) aan het water in een leidingwaterinstallatie die buiten gebruik is (en wordt gespoeld met schoon leidingwa-ter alvorens deze weer in gebruik wordt genomen).

Pasteurisatie [24]Een techniek waarbij het leidingwater ten minste 5 minuten ononderbroken op een temperatuur van minimaal 70 °C is verhit en daarna gekoeld naar de gewenste distributietemperatuur.

Perceel [3]Elk roerend of onroerend goed, gedeelte of samenstel daarvan, dat een leveringspunt heeft of zal hebben ten behoeve waarvan levering van leidingwater geschiedt of zal geschieden.

Poortwachter-concept [24]Alternatieve fysische methode voor Legionellapreven-tie waarmee water wordt ontdaan van Legionella en voedingsstoffen. Na reiniging en desinfectie van de nageschakelde installatie kan deze Legionella-veilig worden bedreven..

ReinigenHet verwijderen van bezinksel, sediment en (kalk)afzetting van de (oppervlakte van) watervoe-rende onderdelen van (delen van) een leidingwaterin-stallatie.

Relevante Hoeveelheden Inadembare AërosolenEen kwalitatieve omschrijving van de situatie waarin een dusdanige hoeveelheid aërosolen vrijkomt dat mensen geïnfecteerd kunnen worden met Legionella als dat in het water aanwezig zou zijn. Afgekort RHIA.

Sediment [5]Bezinksel of afzetting uit het water.

SpoelenBij het spoelen wordt het water in een uittapleiding naar een tappunt ververst. Hierbij worden geen eisen gesteld aan de temperatuur van het water.

StandtijdDe standtijd is de tijdsduur waarin een leiding of andere installatiedelen in zijn geheel op of boven de gegeven temperatuur dient te worden gehouden ten behoeve van preventieve thermische desinfectie.

Tappunt [3, 5]Plaats waar het leidingwater beschikbaar komt voor gebruik.

Taptemperatuur [5]De temperatuur van het water aan het tappunt.

ToezichthouderDe toezichthouder, aangewezen op grond van de waterleidingwet, sinds 20 april 2001 de VROM-Inspec-tie.

UV-behandeling [24] De techniek waarbij passerend leidingwater wordt belicht met ultraviolet licht bij een golflengte van 254 nm.

Uittapleiding [5]Een leiding waardoor leidingwater direct, zonder enige vorm van circulatie, aan één of meer tappunten ter beschikking wordt gesteld.

Warmtapwater [3, 5]Verwarmd drinkwater.

Warmtapwaterinstallatie [3, 5]Leidingwaterinstallatie voor de bereiding en afname van warmtapwater.

WarmwaterleidingnetWarmtapwaterinstallatie zonder warmtapwaterberei-ding.


Warmtapwaterbereiding [NEN 5128]Toestel of serie van toestellen, waarmee warm tapwa-ter wordt bereid of kan worden bereid door het opwar-men van drinkwater.

Warmtapwatertoestel [3]Toestel waarmee warm tapwater wordt bereid of kan worden bereid door het opwarmen van drinkwater.Noot: in NEN 1006 wordt gesproken van "Toestel of serie van toestellen". Voor één of meer toestellen die in samenhang de warmtapwaterbereiding verzorgen wordt in deze handleiding de term "warmtapwaterbe-reiding" gebruikt.

Warmtapwatertemperatuur [5]De temperatuur van het warmtapwater aan het tap-punt.

WetDe Waterleidingwet.

Woninginstallatie [3, 5]Leidingen, fittingen en toestellen, aangesloten op het distributienet van een waterleidingbedrijf of van een collectieve watervoorziening of op een collectief lei-dingnet, en deel uitmakend van een woning of deel uitmakend van een éénmanszaak, waarbij het leiding-water niet aan derden ter beschikking wordt gesteld.


1 INLEIDING

1.1 DOELSTELLING Om Legionellose ofwel veteranenziekte te voorkomen heeft de overheid regels gesteld t.a.v. leidingwaterin-stallaties. Deze regels zijn vastgelegd in het Waterlei-dingbesluit. Uitgangspunt in deze regelgeving is het zogenaamde thermisch beheersconcept.In sommige bestaande collectieve leidingwaterinstal-laties blijkt het thermisch beheersconcept moeilijk toepasbaar. In die situaties zijn alternatieve technie-ken gewenst. Het ministerie van VROM heeft richtlij-nen gegeven voor de toepassing van deze alternatieve technieken. Daarnaast zijn de afgelopen jaren studies verricht naar de toepassing van deze technieken en is een beoordelingsrichtlijn voor deze technieken ver-schenen.Ondanks het toepassen van een alternatieve techniek blijft de verplichting bestaan om een maximale inspanning te leveren om de drinkwatertemperaturen niet boven 25 °C te laten stijgen en het water minimaal wekelijks te verversen.

De doelstelling van deze publicatie is informatie en hulpmiddelen te geven om tot de juiste keuze te komen van het soort Legionellabeheer, op basis van de risicoanalyse en de richtlijnen (de ladder) van VROM. Daarnaast worden de toepassingsmogelijkhe-den, richtlijnen en randvoorwaarden voor ontwerp, uitvoering en beheer en de automatisering van alter-natieve beheersmaatregelen behandeld. Het betreft fysische technieken (UV-desinfectie, membraanfiltra-tie, pasteurisatie) en elektrochemische technieken (koper-zilver-oxidatie, anodische oxidatie, elektrodia-fragmalyse).Naast deze alternatieve technieken worden ook twee varianten op het thermische beheersconcept toege-licht (thermische desinfectie met intern verwarmings-lint, en met periodiek circulerend warm water). Deze technieken zijn op het moment van het verschijnen van deze publicatie slechts op kleine schaal toegepast in de praktijk, waardoor de resultaten van meerjarige praktijkervaringen nog niet konden worden meegeno-men.

1.2 DOELGROEPENDe doelgroepen van deze handleiding zijn adviseurs, installateurs, technische diensten, waterleidingbedrij-ven, producenten en leveranciers. Toepassing van alternatieve technieken vereist ruime installatietechnische kennis en ervaring op het gebied van leidingwaterinstallaties en (alternatieve) waterbe-handelingsapparatuur. Het betreft o.a. de volgende punten:

Kennis m.b.t. leidingwaterinstallaties (NEN 1006, Water werkbladen, ISSO-publicatie 55 of gelijkwaardige ontwerpmethoden en technie-ken);Kennis m.b.t. Legionellapreventie in collectieve leidingwaterinstallaties (ISSO-publicatie 55.1, ISSO-publicatie 55.2);

Algemene kennis t.a.v. bouwkunde en verwar-mings- en klimaatinstallaties;Kennis over de effecten en neveneffecten van het gebruik van alternatieve technieken, reini-gingsmiddelen en biociden (dit rapport, zie o.a. Bijlage B).

1.3 LEESWIJZERIn hoofdstuk 2 wordt eerst het wettelijk kader voor het gebruik van alternatieve technieken voor Legionellap-reventie in leidingwaterinstallaties gegeven. Dit zijn de regels waarop o.a. de VROM Inspectie zich baseert bij het beoordelen van de toepassing van deze technie-ken.In hoofdstuk 3 wordt vervolgens aangegeven op welke wijze de keuze voor een alternatieve techniek wordt gemaakt. Deze keuze wordt bepaald door de kenmerken van het gebouw, de installatie en de ver-schillende technieken.In hoofdstuk 4 worden de algemene eisen aan (alter-natieve) beheersconcepten gegeven. In de hoofdstukken 5, 6 en 7 worden achtereenvolgens de thermische, fysische en elektrochemische beheers-concepten behandeld. Hier worden de concepten toe-gelicht en voor verschillende varianten uitgewerkt.In hoofdstuk 8 worden ten slotte richtlijnen voor het legionellabeheersplan gegeven.

Opmerking: Eventuele foto's dienen ter ondersteuning en geven geen voorkeur aan voor de te hanteren tech-niek.

1.4 SAMENHANG MET ANDERE PUBLICATIESDeze publicatie is opgezet als aanvulling op ISSO-publicatie 55. Voor de manier waarop een Legionellarisicoanalyse wordt uitgevoerd wordt verwezen naar de ISSO-publi-caties 55.1 en 55.2.

isso-publicatie 55-4-2008

Documents