isso-publicatie 80-2007

ISSO-publicatie 80

Handboek integraal ontwerpen van collectieve installaties met

warmtepompen in de woningbouw

ISBN: 978-90-5044-134-6

ISSO-publicatie 80 3 Handboek integraal ontwerpen met warmtepompen in de woningbouw

INHOUDSOPGAVESamenvatting 7

Afkortingen 8

Symbolen 8

0 Inleiding 9

0.1 Doel van de publicatie 9

0.2 Toepassingsgebied 9

0.3 Integraal ontwerpen 90.3.1 Definitie 90.3.2 Traditionele werkwijze 100.3.3 Integrale werkwijze in een bouwteam 10

0.4 Waarom warmtepompen toepassen? 11

0.5 Voorwaarden voor succesvolle toepassing 11

0.6 Relevante normen en richtlijnen 11

0.7 Werkwijze van deze publicatie 12

1 Programmafase 15

1.1 Inleiding 15

1.2 Eisen en wensen opdrachtgever 15

1.3 Keuze installatie met warmtepompen 161.3.1 Selectie afgifte-installatie 161.3.2 Selectie opwekkingsinstallatie met warmtepomp 181.3.3 Selectie warmtebron en regeneratie 26

1.4 Warmte- en koudevraag 331.4.1 Inleiding 331.4.2 Berekeningsprogramma’s 331.4.3 Stappen om energiestromen vast te stellen 331.4.4 Bepalen van de warmtevraag en de warmtelevering 341.4.5 Bepalen balans 351.4.6 Vijf basisinstallaties 361.4.7 Resultaten uit de praktijk 37

1.5 Economische haalbaarheid 381.5.1 Energiekosten en investeringskosten 381.5.2 Vijf basisinstallaties 401.5.3 Waardering van de EPC-verlaging 42

1.6 Exploitatie van de installatie met warmtepompen 42

1.7 Programma van eisen installatie met warmtepomp 43

2 Ontwerpfase 47

2.1 Inleiding 47

2.2 Modulaire opbouw ontwerpfase 48

2.3 Bepalen van de vermogensbehoefte voor verwarmen en koelen 492.3.1 Vermogen ruimteverwarming 492.3.2 Vermogen ruimtekoeling 512.3.3 Aansluitvermogen warm tapwater 522.3.4 Specifieke punten bij de vermogensberekening voor warmtepompen 52

2.4 Dimensioneren van warmte- en koudegebruikers in de woning 542.4.1 Inleiding 542.4.2 Vloerverwarming/koeling 542.4.3 Radiatoren 572.4.4 (Ventilator)convectoren 582.4.5 Wandverwarming/koeling 592.4.6 Luchtverwarming 59

2.5 Inpassen warmte- en koude-gebruikers in een distributiesysteem in de woning 602.5.1 Benodigde gegevens voor het dimensioneren van het distributiesysteem 612.5.2 Temperatuurregeling in vertrekken 612.5.3 Aanvoertemperatuur van het distributiesysteem in de woning 632.5.4 Minimale volumestroom in het distributiesysteem in de woning 642.5.5 Distributiesysteem voor koeling 642.5.6 Overige aspecten 66


2.6 Dimensionering warmtapwaterinstallatie in de woning 672.6.1 Temperatuur en volumestroom warmtapwatertappunten 672.6.2 Gelijktijdig gebruik van tappunten 672.6.3 Warmtapwaterinstallaties in de woning 682.6.4 Overige aspecten 69

2.7 Individuele combiwarmtepomp 692.7.1 Benodigd vermogen van de warmtepomp 702.7.2 Temperaturen en volumestroom 722.7.3 COP van de warmtepomp 722.7.4 Hydraulische inpassing van de warmtepomp 732.7.5 Regeling van de warmtepomp 742.7.6 Overige aspecten 75

2.8 Dimensionering collectieve distributienetten buiten de woning 762.8.1 Distributienet voor warm tapwater 762.8.2 Distributienet voor ruimteverwarming 792.8.3 Distributienet voor gecombineerde warmtelevering 812.8.4 Distributienet voor laagtemperatuurwarmte 832.8.5 Distributienet koeling 842.8.6 Algemene aspecten bij distributienetten verwarming en koeling 84

2.9 Dimensioneren centrale opwekkingsinstallatie met warmtepomp 862.9.1 Inleiding 862.9.2 Dimensionering en inpassing warmtepomp 872.9.3 Energieopslag 952.9.4 Dimensionering en inpassing additionele verwarming 962.9.5 Dimensionering en inpassing centrale warm tapwater bereiding 972.9.6 Samenstellen basisinstallaties 982.9.7 Technische ruimte 992.9.8 Overige voorzieningen 99

2.10 Dimensioneren warmtebron 1002.10.1 Niet-bodemgekoppelde warmtebronnen 1002.10.2 Bodemgekoppelde warmtebronnen 102

2.11 Vastleggen gewenste functionaliteit 107

2.12 Documentatie ontwerpfase 107

3 Uitwerkingsfase 109

3.1 Keuze van materialen en fabrikaten 109

3.2 Werkbescheiden 110

3.3 Vergunningen en nutsvoorzieningen 110

3.4 Uitwerken gewenste functionaliteit 110

4 Realisatiefase 113

4.1 Kwaliteitsbewaking tijdens de uitvoering 113

4.2 Veiligheid, gezondheid en milieu 115

4.3 Beproeving van de installatie 115

4.4 Inbedrijfstelling van de installatie 115

4.5 Rapporten 117

4.6 Revisiebescheiden en bouwdossier 117

4.7 Oplevering 117

5 Beheerfase 119

5.1 Onderhoud en verplichtingen vanuit wetgeving 1195.1.1 Warmtepompen (STEK) 1195.1.2 Verwarmingsketels (Scios) 1205.1.3 Bronnen 1205.1.4 Warmtapwaterinstallatie 1205.1.5 Overig onderhoud 120

5.2 Monitoring 1205.2.1 Registratie en analyse van opgeslagen data 1205.2.2 Data ten behoeve van rapportage Provincie 1215.2.3 Technisch functioneren 121


Bijlage A Aandrijfenergie warmtepompen 123

Bijlage B Warmtebronnen 133

Bijlage C Vijf basisinstallaties met warmtepompen 141Individuele warmtepompen 141Centrale warmtepompinstallaties 143

Bijlage D Warmtevraag en warmtelevering 146Alleen warmtelevering voor ruimteverwarming (basisinstallatie 3) 147Alleen warmtelevering warm tapwater; inclusief een circulatienet(basisinstallatie 3) 149Warmtelevering ruimteverwarming en warm tapwater gecombineerd in één distributienet (basisinstallatie 4) 151Warmtelevering ruimteverwarming en warm tapwater gecombineerd in één distributienet en een lokale elektrische boiler (basisinstallatie 5) 154

Bijlage E Dimensionering en regeling van een temperatuur gelaagd buffer 157

Bijlage F Energieopslag recirculatie en laden/ontladen 161

Bijlage G Omschrijving gewenste functionaliteit van de vijf basisinstallaties 166Basisinstallatie 1: Individuele combiwarmtepompen 166Basisinstallatie 2: Individuele combiwarmtepompen met centrale warmtepomp 168Basisinstallatie 3: Centrale installatie met centrale warm tapwater bereiding 169Basisinstallatie 4: Centrale installatie met lokale warmtapwaterwisselaar 172Basisinstallatie 5: Centrale installatie met lokale warmtapwaterboiler 174

Bijlage H Koudemiddelen 177

Bijlage I Koppeling met andere warmtepompinstallaties 180

Bijlage J Afpersen van PE-leidingen 181

Bijlage K Gerealiseerde installaties 183

Bijlage L Betrokken partijen 184

Begrippen en definities 185Vermogen 185Individuele of centrale warmtepompen 185Warmtapwaterlevering met de warmtepomp 186Bedrijfswijze warmtepomp 186β-factor 187Koelen 188Omkeerbare of niet-omkeerbare warmtepomp 188Warmtebron 189Regeneratie 189COP en PER 189Modulen 193Systeemintegratie 194Voorbeeld 194

Literatuurlijst 195


SAMENVATTING

In deze publicatie wordt het ontwerp(proces) van warmtepompinstallaties beschreven voor collectieve installaties in de woningbouw. Deze publicatie kan ge-bruikt worden voor warmtepompinstallaties in nieuw-bouwsituaties alsook voor warmtepompinstallaties in renovatieprojecten. Het verschil tussen nieuwbouw en renovatie is met name de kwaliteit van de gebouwschil en het temperatuurniveau (waterzijdig) van de CV- en de koelinstallatie.

Deze publicatie is opgedeeld in de vijf projectfasen uit het MKK (Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstalla-ties):

1. programmafase;2. ontwerpfase;3. uitwerkingsfase;4. realisatiefase;5. beheerfase.

De nadruk ligt in deze publicatie op de programmafa-se en de ontwerpfase. In de programmafase moeten belangrijke keuzes gemaakt worden. In deze publica-tie wordt beschreven hoe deze keuze gemaakt moet worden. Met name de energetische onderbouwing is bij de keuze van de warmtepompinstallatie (met bijbe-horende warmtebron en met achterliggende afgifte-installatie) belangrijk om tot een robuust ontwerp van de warmtepompinstallatie te komen.

In de ontwerpfase wordt de warmtepompinstallatie zoals deze in de programmafase is gekozen, verder uit-gewerkt. Met name de hydraulische inpassing en het functionele ontwerp zijn hierbij belangrijke aspecten die in deze publicatie veel aandacht krijgen.

Bij de overige fasen is het met name van belang dat af-wijkingen of wijzigingen bij de verdere uitwerking en realisatie teruggekoppeld worden naar het ontwerp/de ontwerper. Wijzigingen moeten integraal beoor-deeld worden met betrekking tot consequenties voor techniek, investeringskosten, energie(kosten) en on-derhoudskosten. Hierbij moeten bouwpartners niet al-leen de consequenties voor hun eigen vakgebied beschouwen maar moeten de consequenties integraal in beeld gebracht worden.


AFKORTINGEN

SYMBOLEN

AWP Absorptiewarmtepomp

COP Coëfficiënt Of Performance

EO Energieopslag

EPC Energie Prestatie Coëfficiënt

EWP Elektrische warmtepomp

GWP Gaswarmtepomp

PER Primary Energy Ratio

SV Stadsverwarming

WKK Warmtekrachtkoppeling

WP Warmtepomp

A autoriteit [-]

H specifiek warmteverlies [W/K]

P elektrisch vermogen [kW]

Q thermische energie (warmte) [kWh]

Rc warmteweerstand [m2K/W]

SV regelverhouding van een regelafsluiter gebaseerd op gemeten waar-den kvs/kvr

[-]

SVO theoretische regelverhouding van een regelafsluiter kvs/kvo geba-seerd op de grondkarakteristiek

[-]

V volume [m3]

W elektrische energie (arbeid) [kWh]

c soortelijke warmte [kJ/(kg.K)]

h hoogte [m]

kv volumestroom door een regelafsluiter onder genormeerde condities VDI/VDE 2173

[m3/h]

n aantal woningen [-]

p druk [kPa]

qv volumestroom [m3/h]

t tijd [s]

v snelheid [-]

Δh drukverschil [kPa]

ε temperatuurrendement warmtewisselaar [-]

θ temperatuur [°C]

ρ soortelijke massa [kg/m3]

Φ thermisch vermogen [kW]


0 INLEIDING

0.1 DOEL VAN DE PUBLICATIEOp basis van ervaringen uit gerealiseerde warmte-pompprojecten en de voorhanden zijnde normen en ISSO-publicaties wordt in dit handboek uiteengezet op welke wijze een goed functionerende warmtepom-pinstallatie kan worden gerealiseerd, die voldoet aan de wensen van de opdrachtgever en de eisen voor het energiegebruik. Integraal ontwerpen speelt hierbij een belangrijke rol. Het doel van dit handboek is het inhoud geven aan integraal ontwerpen van een warm-tepompinstallatie. In § 0.3 wordt nader gedefinieerd wat in dit handboek onder integraal ontwerpen wordt verstaan.

0.2 TOEPASSINGSGEBIEDDit handboek geeft aan op welke wijze integraal ont-werpen kan worden geïntroduceerd en toegepast. Hierbij wordt ingezoomd op collectieve installaties met elektrische warmtepompen voor verwarmen, koe-len en warm tapwater in de woningbouw. In de navol-gende fasen voor ontwerp, uitwerking, realisatie en beheer worden de eisen en middelen voor een succes-volle warmtepomptoepassing beschreven in het kader van integraal ontwerpen. Hierbij wordt in de ontwerp-fase het begrip systeemintegratie geïntroduceerd als zijnde een onderdeel van integraal ontwerpen.

Naast het voorliggende handboek voor collectieve warmtepompen voor woningen en woongebouwen zijn er de volgende ISSO-publicaties:

1. Ontwerpen van individuele en klein-elektrische warmtepompsystemen (ISSO-publicatie 72);

2. Ontwerp en uitvoering van verticale bodem-warmtewisselaars (ISSO-publicatie 73);

3. Handboek warmtepompen voor de utiliteitsge-bouwen (ISSO-publicatie 81).

In Tabel 0.01 is dit schematisch weergegeven.

0.3 INTEGRAAL ONTWERPEN

0.3.1 DefinitieDe kwaliteit van een bouwproject wordt positief beïn-vloed door integraal te ontwerpen. Over dit onder-werp zijn verschillende onderzoeksresultaten beschikbaar, aangevuld met praktijkvoorbeelden. Het is niet de bedoeling van deze publicatie om integraal ontwerpen in de brede zin te behandelen. Het doel van dit handboek is het inhoud geven aan integraal ontwerpen van een warmtepompinstallatie. Dit krijgt op de volgende manier vorm.

1. Het handboek omschrijft het ontwerpen van de installatie met warmtepompen in samenhang met de overige installatieonderdelen die be-trekking hebben op afgifte, distributie en op-wekking.

2. Het handboek omschrijft het ontwerpen van het werktuigbouwkundige deel van de installa-tie met warmtepompen in samenhang met de installatieonderdelen die betrekking hebben op andere disciplines (elektrotechniek, meet- en regeltechniek, akoestiek).

3. Het handboek biedt een proceshandleiding op basis waarvan in al de projectfasen de benodig-de acties ondernomen kunnen worden en de keuzes gemaakt kunnen worden (projectfasen volgens MKK-structuur).

4. Het handboek wijst op aspecten die aan de warmtepompinstallatie zijn verwant; overigens zonder deze verder uit te werken.

Integraal ontwerpen heeft dus niet alleen te maken met de samenwerking tussen de bouwpartners van een bouwteam, maar ook met de integrale systemati-sche aanpak van het ontwerp. In deze publicatie het systematisch ontwerp van een warmtepompinstallatie (systeemintegratie).

Tabel 0.01 Overzicht toepassingsgebied van verschillende ISSO-publicaties met betrekking tot warmtepompen

Woningbouw Utiliteitsbouw

Individuele warmtepomp Collectieve warmtepomp

Individuele bron Collectieve bron <100 kW > 100 kW

ISSO 72 ISSO 80 ISSO 72 ISSO 80 ISSO 81

ISSO 73 voor verti-cale bodemwarmte-wisselaars

ISSO 73 voor verti-cale bodemwarmte-wisselaars(wp < 100 kW)

ISSO 73 voor verti-cale bodemwarmte-wisselaars(wp < 100 kW)

ISSO 73 voor verticale bodem-warmtewisselaars(wp < 100 kW)


0.3.2 Traditionele werkwijzeAanbestedingsprocedureIn veel gevallen wordt een bouwwerk traditioneel aan-besteed. Dit geldt zowel voor de hoofdaannemers als voor de onderaannemers. Meestal wordt de bouw ge-gund aan de aannemer met de laagste aanbieding. Doordat de aanbieders met name gefocust zijn op de laagste prijs waarmee net aan de besteksvoorwaarden wordt voldaan, is de kwaliteit niet leidend bij de aan-bieding.Deze manier van aanbesteden heeft daarom een aan-tal aandachtspunten:

1. In de bestekken dient eenduidig vastgelegd te worden wat de gevraagde kwaliteit is. Met name bij richtlijnenbestekken vraagt dit een goede doordenking van de formulering door de adviseurs. Als de kwaliteit niet eenduidig is vast-gelegd, zullen de inschrijvende partijen de nei-ging hebben om een minimale kwaliteit aan te bieden voor een lage prijs. Bij de uitvoering zul-len de aannemers gespitst zijn op meerwerken.

2. De onderlinge samenhang van de verschillende aanbestedingsstukken (bouw, werktuigbouw-kundige installaties, elektrotechnische installa-ties) dient goed afgestemd te zijn door de adviseurs en architecten. Meerwerk van de ene aannemer als gevolg van wijzigingen door de andere aannemer kunnen hierdoor voorkomen worden.

3. Daarnaast is het van belang dat het aantal sub-contractanten in een project geminimaliseerd wordt. Dit dient bij de aanbesteding als crite-rium meegenomen te worden.

4. Afstemming tussen de verschillende bouwpart-ners is ook tijdens de uitvoering nodig om te ko-men tot een optimaal resultaat. Het risico dat aannemers zich alleen richten op hun eigen werk zonder het totaal van het bouwproject te beogen dient geminimaliseerd te worden door goede afspraken te maken (coördinatieover-eenkomst).

Duidelijk is dat bij deze manier van aanbesteden er hoge eisen gesteld moeten worden aan de aanbeste-dingsstukken zoals die opgesteld worden door de ad-viseurs en architect.

Organisatie van het bouwprocesIn de bouw werkt men meestal nog volgens het aan-neemprincipe. Hierbij is de hoofdaannemer (bouwbe-drijf) de contractant van de opdrachtgever. In de loop van het bouwproces betreden in verschillende pro-jectfasen steeds andere spelers het veld. Hierbij is meestal sprake van een duidelijke scheiding tussen de ontwerpfase en de uitvoeringsfase. In de ontwerpfase maakt de opdrachtgever gebruik van de diensten van een architect en komt vaak ook het installatieadvies-bureau aan tafel om specifieke technische problemen op te lossen. De opdrachtgever bepaalt in deze fase vaak samen met de architect welke aannemer (bouw-bedrijf) in aanmerking komt voor de uitvoering. Is het ontwerp eenmaal gereed, dan is het aan de aannemer om het bouwproject uit te voeren. De aannemer be-

paalt vaak zelf welke onderaannemers hij zal inschake-len. Vaak komen de onderaannemers pas in beeld wanneer hun deel van de uitvoering aan de orde is. De aannemer en de onderaannemers hebben geen tot weinig invloed op het ontwerp. Ze krijgen het ontwerp aangeleverd en maken voor hun deel van de bouw-werkzaamheden detailontwerpen. In veel gevallen is de betrokkenheid van de opdrachtgever bij het gehele bouwproces betrekkelijk gering. Dit komt omdat de opdrachtgevers vaak geen of onvoldoende deskun-digheid hebben. De opdrachtgever geeft dan de aan-sturing van het bouwproces uit handen, bijvoorbeeld aan de architect of een bedrijf dat het bouwproces voor hem aanstuurt. Tevens is het van belang in het oog te houden dat de opdrachtgever in veel gevallen niet de toekomstige gebruiker is van het bouwwerk. Een groot aantal opdrachten komt van projectontwik-kelaars die het gebouw allereerst beoordelen op ver-huurbaarheid en minder aandacht hebben voor bijvoorbeeld energieverbruik, waarvan de kosten voor rekening van de huurder zullen komen.

0.3.3 Integrale werkwijze in een bouwteamIntegraal ontwerpen houdt in dat in principe alle op-ties voor het gebouw, de infrastructuur en de installa-tie open staan. In het bouwteam moet worden gezocht naar de beste totaaloplossing. De beste to-taaloplossing houdt in dat het gerealiseerde gebouw met infrastructuur en installaties de optimale combi-natie vormen waarmee voldaan wordt aan de wensen van de opdrachtgever tegen minimale investerings-kosten en exploitatiekosten. Hiervoor dient het bouw-team te zijn samengesteld uit onder andere:

1. opdrachtgever (inbreng vooral m.b.t. het be-oogde gebruik van het gebouw);

2. architect (inbreng vooral m.b.t. vormgeving en procesbewaking);

3. adviseurs/ontwerpers bouw, infrastructuur (in-breng m.b.t. technische en financiële onder-bouwing van conceptkeuzes);

4. adviseurs/ontwerpers installaties (inbreng m.b.t. onderbouwing van technische en finan-ciële conceptkeuzes);

5. uitvoerende partijen (praktische inbreng; maak-baarheid).

De bouwpartners dienen invulling te geven aan de beste totaaloplossing. Dit lukt alleen als in het bouw-team wordt gewerkt op basis van gelijkwaardigheid en als de bouwpartners open staan voor de wensen en de randvoorwaarden van de overige bouwteamleden. Op basis van het overleg in het bouwteam worden door de bouwteamleden programma’s van eisen opgesteld voor de gebouwen en de installaties. Deze program-ma’s van eisen zijn uitgangspunt bij de verdere ont-wikkeling van het project.

Integraal ontwerpen houdt niet op bij de program-mafase van het project. Het bouwteam zal gedurende de realisatie van het project meerdere malen moeten overleggen om op basis van de programma’s van ei-sen en de actuele situatie bij te sturen of eventueel aan te passen.


Een proces van integraal programmeren, ontwerpen, realiseren en beheren vraagt om een instrument dat structuur geeft aan dit proces. Voor klimaatinstallaties is dit het Model Kwaliteitsbeheersing voor Klimaatin-stallaties (MKK). Dit model is gebaseerd op het in de bouwsector gehanteerde Model Kwaliteits Systeem (MKS).

Omdat het realisatieproces van alle mogelijke klimaat-installaties niet in één publicatie kan worden uitge-werkt, spitst deze publicatie zich toe op klimaatinstallaties met een warmtepomp.

0.4 WAAROM WARMTEPOMPEN TOEPASSEN?Met de warmtepomp is het mogelijk (onbruikbare) laagwaardige warmte op een bruikbaar temperatuur-niveau te brengen. Hierdoor is het mogelijk om warm-te te produceren met een hoog rendement. De warmte door de warmtepomp geproduceerd wordt beschouwd als duurzame warmte.

Het toepassen van warmtepompen heeft de volgende positieve aspecten:

1. het is duurzaam;2. de energiekosten zijn lager dan bij conventio-

nele verwarming met verwarmingsketels;3. het zorgt voor een verlaging van de EPC ten op-

zichte van conventionele verwarming;4. de combinatie van warmtepompen met ener-

gieopslag in de bodem leent zich uitstekend om ook duurzaam te koelen (met de energieopslag eventueel aangevuld met de warmtepomp);

5. de meerkosten voor de installatie worden veelal binnen de levensduur van de installatie terug-verdiend door de lagere energiekosten.

Daarnaast is er een aantal aspecten die bij toepassing van warmtepompen een andere benadering vragen dan bij toepassing van een conventionele installatie met verwarmingsketels. Dit betreft onder andere:

1. de combinatie met de afgifte-installatie; de warmtepomp presteert het beste bij lagetem-peratuurverwarming en hogetemperatuurkoe-ling;

2. de levering van warm tapwater aan de wonin-gen; voor verwarming van tapwater is warmte nodig met een hoog temperatuurniveau; dit be-tekent voor de warmtepomp dat deze minder bijdraagt en dus aanvullende verwarming no-dig is óf dat de warmtepomp geschikt is om warmte met een hoog temperatuurniveau te produceren;

3. bij gebruik van grondwater als laagtempera-tuurwarmtebron is een vergunning nodig waar-bij rekening gehouden moet worden met een proceduretijd van ca. zeven maanden (vanaf aanvraag tot en met definitieve vergunning);

4. de ruimtelijke inpassing is anders dan bij con-ventionele installaties; met name bij het gebruik van de bodem als warmtebron is bij voorkeur een technische ruimte nodig op kelderniveau of op beganegrondniveau;

5. de installaties met warmtepompen zijn over het algemeen complexer dan conventionele instal-laties; dit vraagt meer aandacht bij de ontwikke-ling (ontwerp), bij de realisatie (met name de regeltechnische installatie) en bij het beheer.

0.5 VOORWAARDEN VOOR SUCCESVOLLE TOEPASSING

In § 0.4 zijn een aantal positieve aspecten genoemd bij het toepassen van warmtepompen. Deze aspecten hangen vrijwel alle samen met de te realiseren ener-giebesparing. Deze energiebesparing is echter alleen te verwezenlijken als de warmtepomp op de juiste wij-ze wordt ingepast in de totale installatie (integraal ont-werp!). Aan de volgende voorwaarden zal voldaan moeten worden:

1. koppeling met laagtemperatuurafgifte-instal-latie (en bij combinatie met koeling een hoog temperatuur koelinstallatie); bij voorkeur vloer-verwarming toepassen;

2. passende hydraulische schakeling van de afgif-te-installatie waarmee onder deellast een lage retourtemperatuur gerealiseerd wordt (en bij koeling een hoge retourtemperatuur);

3. woninginstallatie moet goed ingeregeld wor-den;

4. bij toepassing van energieopslag in de bodem dient er inzicht te zijn in de balans tussen laden en ontladen van warmte;

5. juiste afstemming tussen de grootte van de warmtepomp, de regeling van de warmte-pomp en bufferinhoud;

6. juiste regeling voor het afvoeren van verdam-perkoude van de warmtepomp zodat bij toe-passing van energieopslag in de bodem de koude met de gewenste temperatuur geladen wordt in de koude bron;

7. voldoende tijd en aandacht bij het testen en in bedrijf stellen van de installatie;

8. als onderdeel van het contract dient na in be-drijf stellen de installatie nog een jaar gevolgd te worden door de installateur;

9. vanaf het begin van het project dient er ge-communiceerd te worden met (toekomstige) bewoners over de installatie en de bijbehoren-de voor- en nadelen;

10. gebruikers/bewoners dienen adequate in-structies te krijgen met betrekking tot het ge-bruik van de installatie; bij oplevering in grote lijnen; na verhuizing en inrichting uitvoeriger waarbij ook de mogelijkheid tot vragen stellen geboden wordt.

0.6 RELEVANTE NORMEN EN RICHTLIJNENIn deze publicatie wordt verwezen naar verschillende normen en richtlijnen. De volgende zijn het meest re-levant:

1. ISSO-publicatie 30 Tapwaterinstallaties in wo-ningen;ISSO-publicatie 44 en 47 Ontwerp van hydrau-lische schakelingen voor verwarmen en koelen;


2. ISSO-publicatie 46 Ontwerp van individuele hy-draulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen;

3. ISSO-publicatie 49 Vloerverwarming/wandver-warming en vloer- en wandkoeling;

4. ISSO-publicatie 51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen;

5. ISSO-publicatie 55 Tapwaterinstallaties voor woon- en utiliteitsgebouwen;

6. ISSO-publicatie 56 Inregelen van ontwerpvolu-mestromen in individuele verwarmingsinstal-laties in woningen en woongebouwen;

7. ISSO-publicatie 65 Inregelen van ontwerpvo-lulmestromen bij verwarmingsinstallaties;

8. ISSO-publicatie 69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie;

9. ISSO-publicatie 76 Montage- en materiaalspe-cificaties voor warm water verwarmingsinstal-laties;

10. Publicatie GIW/ISSO 2007 Installatie-eisen nieuwbouw eengezinswoningen en apparte-menten;

11. NEN-EN 378 Koelsystemen en warmtepompen – Veiligheids- en milieu-eisen:

a. Deel 1: Basiseisen, definities, classifica-tie en selectiecriteria;

b. Deel 2: Ontwerp, constructie, beproe-ven, merken en documentatie;

c. Deel 3: Installatieplaats en persoonlijke bescherming;

d. Deel 4: Bediening, onderhoud, repara-tie en hergebruik.

12. Vewin werkbladen;13. NEN1006:2002 Algemene voorschriften voor

leidingwaterinstallaties.

0.7 WERKWIJZE VAN DEZE PUBLICATIEDeze publicatie is opgedeeld in de vijf projectfasen uit de MKK:

1. programmafase;2. ontwerpfase;3. uitwerkingsfase;4. realisatiefase;5. beheerfase.

Deze fasen zijn gebaseerd op het Model voor Kwali-teitsbeheersing Klimaatinstallaties (MKK). Deze pro-jectfasen zijn universeel en worden ook toegepast door andere bouwpartners.

Bij iedere fase is input nodig om invulling te geven aan de betreffende fase. Het resultaat van de fase vormt de input van de volgende fase. In Afb. 0.4 is dit weergege-ven.

Afb.0.4 Projectfasen volgens de MKK-structuur

wensen van de programma- - programma van eisen ontwerp- - ontwerp uitwerkings- - keuze fabrikaten realisatie- - revisiegegevens beheer- - onderhoudrapportages

opdrachtgever fase - conceptkeuze fase - dimensionering fase - materiaalkeuze fase - onderhoud- en

bedieningsvoorschriften

fase - rapportage energiegebruik

input output - input output - input output - input outputoutput - input


Bij het ontwerpproces van installaties wordt vaak ge-werkt met de volgende fasering/documentbenaming:

1. programma van eisen (als input voor het voor-ontwerp);

2. voorontwerp;3. definitief ontwerp;4. bestek (als contractstuk met eventueel uitwer-

king/materialisatie van het definitieve ont-werp).

Deze fasering/documentbenaming komt niet geheel overeen met de fasen van de MKK-structuur. In Afb. 0.5 is de relatie weergegeven tussen de veel gebruikte fa-sering VO/DO/bestek en de MKK-structuur.

Afb.0.5 MKK-structuur in relatie met vaak gebruikte fasering VO/DO/bestek (RVOI)

programmafase ontwerpfase uitwerkingsfase realisatiefase beheerfase

programma van eisen voorontwerp definitief ontwerp bestek werkvoorbereiding realisatie beheer

isso-publicatie 80-2007

Documents