Samba, het nationale ritme van Brazilië

Doorheen de geschiedenis zijn er steeds nieuwe muziekstijlen ontstaan wanneer mensen uit verschillende culturen elkaar ontmoeten. Om een bepaalde muziekstijl beter te kunnen begrijpen, is het interessant om te kijken naar de ontstaansgeschiedenis.

1.Brazilië:Portugese kolonie

Brazilië was zowat het eerste Latijnsamerikaanse land dat gekoloniseerd werd begin 16de eeuw. De Portugezen (vandaag is Brazilië het enige Latijnsamerikaanse land waar Portugees wordt gesproken) waren uit op bodemschatten en de agrarische rijkdommen van het land. Hiervoor hadden ze veel en goedkope arbeidskrachten nodig. Vermits de inheemse indianen niet sterk genoeg waren om als slaaf dienst te doen, werden er slaven uit West- en Centraal-Afrika ingevoerd vanaf de 16de eeuw.

Fig 1: Kaart Latijns-Amerika

Fig 2 Kaart slavenhandel Afrika.

1

2. Invloed van acculturatie1 op de muziek Dit zette in Brazilië een langdurig proces van vermenging aan de gang. Zowel op vlak van ras, taal, religie, sociale gebruiken als muziek werden elementen van de Afrikaanse slaven, inheemse indianen en de Portugezen gemixt tot een nieuw geheel. Zo ontstond een smeltkroes van Afrikaanse ritmes en Europese melodieën. Een heleboel nieuwe muziekstijlen was het resultaat van de acculturaties. De samba is veruit de bekendste stijl, zowel in Brazilië als ver daarbuiten. 3. Samba Samba is, in allerlei regionale varianten, over heel Brazilië verspreid. De wortels van de samba liggen in de Angolese of Congolese cirkeldans, ofwel Samba de roda genoemd. Percussionisten begeleiden de dansers met het voor samba typische 2/4 ritme waarbij het accent op de 2de tel ligt en verschillende lagen gesyncopeerde ritmes daaroverheen worden gespeeld. Deze elementen zijn ook nu nog karakteristiek voor de samba. De plaats van ontstaan is Bahia, het noordoostelijke deel van Brazilië waar tot op de dag van vandaag het grootste aantal afstammelingen van de Afrikaanse slaven leven. Buiten Bahia werd samba populair in de favelas2 rond Rio de Janeiro, die vooral door arme zwarten uit het Noordoosten bevolkt werden. Zo ontstond in het begin van de 20ste eeuw de samba de morro (samba van de zwarten) of samba batucada. Tegen de tijd dat de eerste opname gemaakt werd gemaakt in 1917 was deze vorm van samba al een belangrijk onderdeel geworden van het straatgebeuren tijdens carnaval. Vanaf dan zorgde vooral nieuwe technologie –de radio- voor het uitgroeien van samba tot de nationale passie.

Samba tijdens het carnaval in Rio/ Samba reggae in Bahia

Kenmerkend voor samba tijdens de carnavalperiode in Rio is da afwezigheid van melodie-instrumenten. Elke ecola de samba bestaat uit een bateria,dit is de percussiesectie die uit honderden drummers kan bestaan, de dansers in extravagante kostuums, enkele prominenten (soms TV-sterren) en grote versierde wagens. De escola de samba komt de sambadroom3 binnen en wordt door een jury en het publiek beoordeeld op hun thema (verhaal dat ze uitbeelden), de kostuums, de choreografieën, de praalwagens, de dansers, enz.

2

1 Beïnvloeding van culturen.

2 Typisch Braziliaanse krottenwijk.

3 Groot stadion speciaal gebouwd voor de samba-optochten.

In Bahia, de plaats waar de samba is ontstaan, kwam de laatste decennia een nieuwe beweging op gang. De Afrikaanse Brazilianen zijn terug op zoek gegaan naar de Afrikaanse roots en spelen een variant van de samba, de samba reggae. Men vindt de instrumenten van de bateria4 terug (surdo’s, caixa’s, repiniques) maar ze worden met iets andere technieken bespeeld. De ritmes zijn doorgaans trager, klinken zwaarder en zijn zoals de naam aangeeft, beïnvloed door de reggae. De surdo’s zorgen voor de baslijn, de repiniques of caïxa’s spelen de upbeats. De organisaties waarbinnen deze groepen functioneren zijn naast muziek vaak bezig met onderwijs, gezondheidszorg, sociale dienstverlening en doen alles in het teken van de bewustwording van de zwarten. Samba buiten Brazilië Ook buiten Brazilië is samba springlevend. In tal van Europese landen zijn er sambascholen actief. Er worden wedstrijden georganiseerd waar ze met elkaar in competitie treden voor de beste bateria, de beste leider, de mooiste kostuums, choreografie,… Het Braziliaanse culturele erfgoed leeft ook voort in de huidige elektronische muziekscène. De instrumenten Hieronder volgt een korte opsomming van de belangrijkste instrumenten die in een bateria bespeeld worden. Surdo De trom die de bateria zijn hartslag geeft, is de surdo. Surdo betekent letterlijk

‘dove man’, wijzend op de lage basklank. Het is een grote bastrom uit hout of metaal en voorzien van een boven- en ondervel.

Fig 3. Surdo marcaçao en surdo reposta.

3

4 Percussie-ensemble

Er zijn surdo’s in diverse maten die elk een andere functie hebben binnen de bateria : -surdo marcaçao markeert de tweede zware tel.

-surdo reposta accentueert de eerste tel. De surdo wordt met een riem rond het middel of aan de schouders gedragen en wordt met een zachte stok en een hand bespeeld. De hand dient om het vel te dempen tijdens sommige slagen. Tamborim Met zijn 6’’ is de tamborim de kleinste trom van de bateria. Een zeer strak gespannen vel zorgt voor het hoge doordringende geluid van de tamborim-sectie. Vooral buiten worden vaak flexibele plastieken ‘zweepjes’ gebruikt voor een nog hoger volume. De meeste tamborimritmes zorgen voor het ‘treineffect’ van de sambagroepen. Repinique De repinique, in feite een kleine surdo, is de leaddrum van de bateria. De frases die op de repinique worden gespeeld, dienen als teken voor bepaalde breaks, tempowisselingen of solo’s. De repinique wordt met een hand en een gewone drumstick bespeeld. Met de hand worden slaps en muffles5 gespeeld, de stok speelt zowel op de rand, als op verschillende plaatsen op het vel. Meestal is de repinique uitgevoerd in metaal met twee plastic vellen die hard zijn aangespannen. Caixa Caixa is Portugees voor snaartrom, een instrument dat bij ons bekend is van fanfares en het drumstel. De Braziliaanse versie van de snaartrom is echter lichter uitgevoerd.

4

5 Gedempte slagen

Pandeiro

Waarschijnlijk het moeilijkste van alle samba-instrumenten om te leren spelen, is de pandeiro. De pandeiro is de Braziliaanse versie van de tamboerijn en is geïntroduceerd door de Portugezen, die het op hun beurt van de Arabieren hebben overgenomen. Typisch is de droge klank van de schellen. Naast samba wordt de pandeiro ook gebruikt in andere muziekstijlen zoals de funk. In Brazilië worden er elk jaar wedstrijden gehouden om de beste pandeiro-jongleur te ontdekken. Agogobel Een bekend instrument is de agogobel. Deze dubbele bel van Afrikaanse origine is intussen in vele muziekstijlen ingeburgerd, zoals de jazz, rock, pop en dance. De agogo zorgt voor een melodieus element in de bateria. Cuica Een speciaal instrument is de cuica, misschien wel het meest fascinerende van de hele percussiesectie. Oorspronkelijk komt het instrument uit Afrika, waar het gebruikt werd tijdens de leeuwenjacht om de roep van de vrouwtjes na te bootsen en op deze manier de mannetjesleeuwen te lokken. De cuica is een frictietrommel en wordt bespeeld door met een vochtig doekje over het stokje te wrijven dat aan de binnekant van de trommel aan het vel is bevestigd. Tegelijkertijd kan men met de vingers van de andere hand de spanning van het vel variëren en zo verschillende geluiden aan de trommel ontlokken, gaande van ijl gepiep tot luid gegrom. Ganza Ganzas zijn cylindrische of vierkante buizen uit in of aluminium die gevuld zijn met allerhande kleine deeltjes zoals koffiebonen, zaadjes, steentjes,… Het geluid variëert naargelang de vulling. De ganzas lijken eenvoudige instrumenten, maar de speeltechniek is dat zeker niet. Het door hen gespeelde patroon is onontbeerlijk voor de groove van de bateria.

Interessante link: http://sambistas.online.fr/en-france/indexEn.php

5