marathi - sangeet sanyast khadag... स ग त स यत खग अ क प हल प रव श...

www.savarkarsmarak.com

सगंीत सं य त ख ग © ीमती िहमानी सावरकर

सावरकर भवन, राजा ठाकूर पथ, शिनवार पेठ, पुणे.

दरू वनी :+९१२०२५५४४७५१

इंटरनेट अिधकार :- वा. सावरकर रा ट्रीय मारक

वा. सावरकर मागर्, दादर, मंुबई ४०००२८.

प्रक प संचालक : रणिजत िवक्रम सावरकर प्रक प सम वयक : अशोक रामचंद्र िशदें

हे पु तक आसामी, बंगाली, इंग्रजी, गुजराथी, िहदंी, क नड, म याळम, मराठी, ओिडया, पंजाबी, तिमळ, तेलुगु या भाषांम ये उपल ध आहे.


सगंीत सं य त ख ग अकं पिहला प्रवेश १ ला

(तपोवनातील देवीचे देऊळ. नाचा या मलुी गाणे गातात.) राग- यमन. ताल- एकताल. चाल- (हाला। मधुमती िवलिसत-) िकती तिर सलुिलत सहज- गीित- । तार न बहु ताणी ।। ध्रु. ।। तािणिश तन-ुबीन तुटे िशिथल तरी गीित नुठे, अित ते किरत हानी ।। १ ।। (मलुी गात जाताच िसद्धाथर् गौतम आिण क िड य प्रवेशतात.) िसद्धाथर् : क िड य हेच त ेगान! ऐकलेस ना? या नतर्की हे जे गाणे हणत आता गे या ना, ते गाणे मी पूवीर् एकदा ऐकले होते. आिण तुला आ चयर् वाटेल पण नतर्कीं या या गा याने एखा या गढूमतं्रासारखा मा या दयात िद य प्रकाश पाडला. आिण या प्रकाशात मी या तपोवना या घोर अधंारातून िनवार्णाचा मागर् काढीत बोिधवकृ्षा या तलापाशी जाऊ शकलो. वतः या देहास िन इंिद्रयांस छळून, पीडून, नाशनू याचे बिलदान के याने मोक्ष िमळतो असे सांगणार् या तपोमागार्त काय त य आहे ते या तपोमागार्चा वतः अनभुव घेऊन प्र यक्ष पहावे हणनू आ ही या िनरंजना नदीचे तीरी घोर देहदंडन करीत होतो हे प्रिसद्धच आहे. क िड य, या सकल जगतास ज म-मृ यु-जरा- यािध या चार महादःुखांपासनू मकु्त कर याचे काही साधन आहे का? अशी तळमळ लागनू मी जे हा प्रितज्ञा केली की- (चाल - पीतनके -) ताल-ित्रताल िवमकु्त क हे । आतर् जगत । पासिुन ज ममरणा ।। ध्रु. ।। साधन शोधाया । रा य वजन अरे प्राणही । सोडीन लोक शोक हरणा ।। १ ।। अशा प्रबळ िन चयाने मी या दःुखमय ससंाराचा याग क न, माझ ेशाक्य रा य, माझी त ण भायार् देवी यशोधरा, माझा नवजात तनय राहुल - माझ ेसवर् व सोडून मी या वनात येऊन रािहलो. ते हा मी िदवसा एकेक दाणा खाऊन रहा यापयर्ंत अनेक प्रकारची उपासतापासांची ते केली. पण मला ज्ञान होईना. शेवटी मी आस न मरण होऊन रात्रिंदवस पडलो. परंतु यामळेु होती; ती िवचारशिक्त देखील, न ट झाली; मग अिधक ज्ञान िमळ याची गो टच दरू. इतक्यात एक िदवस नाचा या मलुी हे गाणे हणत या मागार्ने गात गे या की ‘वीणेची तार अगदी िढलाऊ नकोस; नाहीतर गीत उपजणार नाही. फार ताणहूी नकोस, नाही तर वीणाच तुटेल.’ तीच ि थित इंिद्रयांची, या तनुवीणेची. ही इंिद्रये अगदी लाडावाल तरीही शांितसगंीतास आंचवाल, यांस फार छळाल तरीही शांितसगंीतास मुकाल. तर या इंिद्रया वांची योग्य ती जोपासना क न पण


उ तम वारासारखी यांची वागरुा हातात ठेवून जर यांचा उपयोग क न घ्याल तर ती सहजाव थाच तु हांला ज्ञानमागार्चा प्रवास सखुकर करील, िन अतंी िनवार्ण प्रा त क न देईल. हा िसद्धा त मला पटला आिण मी ते देहपीडन सोडले. अ न वीकारले आिण युक्ताहार-िवहार हो साता या बोिधवकृ्षा या छायेखाली समािधयुक्त ज्ञानमागार्ने िनवार्णाचे परमसखु अनुभवू शकलो. क िड य, जो िहसंामय यज्ञमागार्सबंंधी िसद्धा त तोच या देहदंडना मक तपोमागार्िवषयीही स य आहे काय? सांग पाहू? िहसंामय यज्ञमागार्िवषयी तथागत बुद्धाचा िसद्धा त काय तो सांग पाहू! क िड य : हे भगवान ्बुद्धदेवा, आपला िहसंामय यज्ञािवषयीचा िसद्धा त मी सपंूणर्पणे आकलन केला आहे. लवा येते अ ढाः यज्ञ पाः । भाराभर शेणफाटे गोळा करा, याची एक थोरली होळी करा, आनंदाने बागडणार् या िबचार् या कोकरास आिण वासरांस यांचे पाय बांधून, भाजी कापावी तसे यांचे गळे, हदय, वसा, नसा गभंीरपणे मंत्र हणत चराचर कापा; आिण यां या मांसां या िनरिनरा या तुक यांना हा इंद्राचा, हा म ताचा, हा व णाचा हणनू आगीत रक्ता या धारांसह जाळीत बसा! अशा या रक्ताळले या यज्ञाने जर देवता प्रस न होतात तर या कसाईखा याने का प्रस न होऊ नयेत! हे कमर्कांड न हे; हे ह याकांड आहे आिण याने देव जर खरेच प्रस न होत असतील तर ते देव नसनू दै यच असले पािहजेत! कोकरांना आिण वासरांना मारले हणजे हणे मनु यास मोक्ष िमळतो! कोण हे खूळ! पु हा यज्ञाने जो वगर् िमळतो यातही, दःुखपूणर् देवां या कथाच सांगतात की देवही म सर, क्रोध, भय, दःुख आिण असतोष यां यापासनू मकु्त नसतात. पण भगवान,् पशूं या बिलदानाने देविपतर सतंु ट होऊन मोक्ष िमळतो ही क्लिृ त यांनी काढली ती जगास केवळ फसिव यासाठीच काढली की काय? िसद्धाथर् : नाही. यांनी हेतुपुर सर जगाची फसवणकू केली असे मी हणत नाही. ही यांची प्रामािणक भलू होती. िचरंतन आिण अमर असे जगांतील मूलत व शोध या या आिण अशेष दःुखांपासनू मकु्त हो याचे साधन उपल ध कर या या मनु यजाती या प्रशंसनीय प्रय नांची ती एक पायरी होती. तो एक बुद्धीचा भ्रम होता. पण अनुभवाने आिण िवचाराने तो भास िनरसन झा यावरही कोणचा शहाणा मनु य याला तसाच िचकटून राहील? देहदंडना मक तपाने मनु या या अवयवांवर आिण शक्तीवर िनरिनराळे प्रयोग केले असता ती काय पांतरे घेऊ शकतात हे फार फार तर िशकता येईल; पण सकल दःुखांपासनू मकु्त हो याशी आिण आ या या िचरंतन शांती या प्रा तीशी यांचा काहीच प्र यक्ष सबंंध नाही. िहसंा मक यज्ञ वा देहदंडना मक तप हा िनवार्णाचा मागर् न हे. िनवार्णाचा मागर् हणजे तृ णानाश आिण साधना हणजे एवढीच की आप या िन ठेप्रमाणे

अकुशल याकरणे कुशल योपसपंदा । सिच तपिरयादपन एत बुद्धानुशासनम ्।। क िड य : या तपोवनांत आपण मला देहदंडनाचे अद्भतु प्रकार दाखिवणार होतात ना?


िसद्धाथर् : ये असा आंत ये - (पडदा उघडतो.) हे पहा डोक्याचे केसापासनू तो पायाचे नखापयर्ंत, प्र येक प्रसगंागिणक देहदंडन प्रकार! हे केशी पहा. एकही केस काढणे यास हे पाप समजतात. डोक्याचे केस पाठीवर आिण त डावर, नाकाचे िमशीत आिण िमशीचे दाढीत, दाढीचे पोटावर. खाकेचे बरग यावर, एखाद चवाळे पांघरावे तसे हे केसाळ अगं पहा! क िड य : पण हे कोण रागारागाने आप या केसां या जटा उपटीत आहे? याला एखा या दःुखाची बातमी कळली की काय? िसद्धाथर् : नाही. तो एक केशरक्षक पंथा या अगदी उलट असणार् या केशलुचंक पंथाचा पयार्य आहे. अगंावर एकही केस राहू देणे यास हे पाप समजतात. यातही हे केस क्षुिरकेने काढून खरा देहदंड होणार नाही हणनू प्रथम केस वाढवून, अशा मठुी या मठुी हातांनी िहसडून हे लोक केस न ्केस उपटून टाकतात. क िड य : हे कोण, हात उभा न कोणास बोलावीत आहेत की काय? िसद्धाथर् : त ेनंतर. प्रथम हे पहा, हे हात जसे ज मतः ल बकळत सटुले तसेच ज मभर ठेवणे पु य समजतात. हे हात वर असा करीतच नाहीत. यामळेु यांची हाड ेक्षीण होऊन हात पुढे, मागे, वर होतच नाहीत. यांचे उलट हे पहा खरे तप. हणजे हात िनसगार्िव द्ध सारखे वर धरणे असे यांचे मत. हे दो ही हात सारखे वरच ठेव याने सकूुन लाकडासारखे झाले आहेत. या पर परिव द्ध मागार्तील कोणता खरा पु यप्रद ते कसे सांगणार? क िड य : पण हे कोण असे भईु चाटीत आहेत? िसद्धाथर् : हे मगृ ताचे अनु ठान करीत आहेत. हातापायांवर पशूसारखेच हे नेहमी चालतात. यां या सारखेच िनजतात, बसतात आिण तसाच भईुवरील गवतपाला खाऊन जगतात. हे अगितक पहा. एके िठकाणी िन याचेच बसले आहेत. पावसात गाळ साचून यांचेवर वा ळे बनतात, यात सपर् येतात, कोणी त डात काही घातले तर जगतात, एखादे वेळी सपर् यावर प्रीित करतात, एखादे वेळी डसनू मारतात. हे सतत गितक पहा, या अगितका या अगदी उलट. हे सतत चाललेले असतात. एका िठकाणी राहणे तरी भोवती गरगर िफरत राहतील; पण गित बंद ठेवणार नाहीत. यांना पढेु पुढे चालता चालताच झोप घे याची िकंवा झोपेतही चाल याची सवय होते. अगदी पर पर िव द्ध िनयम पाळणारे तप वी आपाप या िनयमांस सारख्याच हट्टाने पु यकारक आिण मोक्षकारक समजतात. आता जर गित- त पु य असेल तर अगित- त पाप असले पािहजे; आिण अगित पु य असेल; तर सतत गित पाप! या दोघांत कोणी तरी एक िन चयानेच चुकतो आहे आिण बहुधा दोघेही चुकताहेत; आनंदाची गो ट एवढीच की हे महािनग्रही तप वी यां या अगदी उलट िन ठे या साधकासही िवरोध न करता शेजारी शेजारी आपापली इ ट साधने आचरीत आहेत. क िड य ताचे िकती प्रकार सांग ूतुला! नुस या खा याचे प नास प्रकार. कोणी रसिद्रय मार यास प्र येक पदाथार्त अ यंत कडवट रस िपळून खातात, कोणी िनरशन ती. ते काहीच खात नाहीत तर कोणी सवार्शन ती. ते भकेुचे वेळी जे समोर िदसेल ते खाणे


पु यकारक समजतात. मळमतू्र समोर िदसले तरी देखील सा य बुद्धीने मटामट खातात. कोणी पंचाग्नीत सतत बसतात तर कोणी थंड पा यात सतत राहतात. हा बघ, या देहदंडक तप यात अ यंत प्रमखु हणनू गाजलेला. खडावांस खालनू िखळे मा न यावर पाय देताना यांची अणकुचीदार अगे्र याने आप या पायात भोसकून घेतली आहेत. हा त सा चालतो. िमर यांची धुरी पेटवून वतःस टांगनू घेऊन हा डोळा धुपवतो. याने ताप या त यावर आप या जननिद्रयास जाळून टाकले; आिण आता ती देहदंडाची दःुखे कमी वाटून तो परम िनग्रही तप वी काटे खात आहे िन सळेु लावले या श येवर सदोिदत पडून राहणार आहे. आणखी - क िड य : परेु झाले. हे बोिधस वा िसद्धाथार्, मला या अघोरी पंथां या अिधक मािहतीची मळुीच आव यकता नाही! िसद्धाथर् : जगात मनु याने पाप केले तर नरकात याला असे भयंकर दंड भोगावे लागतात असे हणतात. पण पापाची जी नारकी िशळा ितलाच पु य समजनू हे िन पाप लोक या यातना आपण होऊन इहलोकीच भोगीत आहेत. आिण या अशा नरका या यातना सोसणे हा वगार्चा सोपा मागर्, मिुक्त, मोक्ष समजतात. हा केवळ बुिद्धभ्रम आहे पहा! क िड य, तु या आईचे तुजवर पे्रम होते का? ती दयाळू होती का? क िड य : महाराज, मी फार मायाळू होती. आईच ती! ितचे पे्रम काय वणार्वे? िसद्धाथर् : तर मग तू उपाशी रािहलास, गवत खा लेस, चुलीत हात भाजनू घेतलास हणजे ितला आनंद होई; का तू पोटभर जेवावे, ध टपु ट आिण समाधानी असावे, अशी ितची इ छा असे? क िड य : अथार्त ्मी खाऊन िपऊन सखुी, आनंदी, िनरोगी असावे अशी - िसद्धाथर् : बरे क िड य, हे लोक देवास दयाळू िन प्रजेचा मातािपता समजतात, नाही? तर मग आप या भक्तास उपासाने कृश क न, ताप या त यावर भाजनू तो दयाळू िपतामाता प्रस न होईल, हे शक्य तरी आहे का? िजवाचा िजतका अिधक छळ होईल अिधक प्रस न होणारा देव, हा देव नसनू दै यच असला पािहजे, नाही का? अद्भतु िसद्धी तव हे ढंग करा; पण देहदंडाने िकंवा यज्ञिहसेंने दयाळू देव प्रस न होतो आिण मिुक्त िमळते असे समजनू ही भयंकर ते आचारणे िन उपास करणे हा केवळ मखूर्पणा आहे. जगताचे आहे ते दःुख िनवारण कर यास िनघाले या मला तरी या अघोर तां या दःुखात जगास बळे बळे पाडणे कू्ररता वाटते. एक िश य : (प्रवेशून) - तथागत बुद्धांनी आपली ज मभिूस जी किपलव तु तीस जा याची जी आज्ञा िदली तीप्रमाणे संघाची िनघ याची िसद्धता केली आहे. िसद्धाथर् : ठीक. क िड य, चल, आमचे वदृ्ध वडील महाराज शुद्धोदन, हे आ ही यांस न कळत रा य सोडून वनात िनघनू गेलो ते हापासनू झरुत झरुत आता अगदी जजर्र झाले आहेत. आस नमरणाचे आधी एकदा तरी येऊन मला भेटून जा हणनू केले या यां या पाचारणास मानून शाक्य रा ट्रा या राजधानीस, आम या ज मभमूीस, आ ही भेट दे याचे िनि चत केले आहे. यातही या वैयिक्तक सधंीचा उपयोग एका मो या जागितक कायार् या साधनाकड ेहो याचा


सभंव आहे. आ ही शोधनू काढले या चार आयर् स यांचा उपदेश शाक्य रा ट्रालाही क न याप्रमाणे कोसलचे महाराज आिण मगधचे महाराज तथागत बुद्धाचे अनयुायी झाले तसेच शाक्य

रा ट्राचे राजकुलास आिण सेनानीसही अनुयायी क न या जगातून श त्रयुद्धाचा, िहसेंचा, यादवीचा आिण कलहाचा नायनाट करावा आिण सवर्त्र शांतीचे धमर्रा य थापन करावे या आम या उ कट इ छेवर सयुशाचा मकुुट चढिव या या प्रय नांची आ ही पराका ठा करणार. क िड य, ससंारासारखे दःुख नाही, हे जर मनु यमात्रास पटेल तर मग या अ यंत तापदायी ससंारातील िदखाऊ लाभासाठी युद्धे आिण कलह होतील तरी का? िवखारी सपर् डसवून घे यासाठी जशी कोणी शहाणा चढाओढ करीत नाही याचप्रमाणे या ससंारा या होळीत उ या टाक याची चढाओढ जीवमात्र करणार नाही. क िड य, खरोखर ससंारतृ णेसारखे दःुख नाही. िवतृ ण सं यासासारखे सखु नाही. पहा- या दरू या पवर्ताकड ेपहा, पहा तो दावािग्न कसा पेटला आहे. (चाल: तू आनबान वेली-) तो वणवा बघ दरूी । जीव जतंु जाळी । भडकत दशिदशा । आग ।। ध्रु. ।। पेटत पळ पळ तैसा । तृ णाग्नीत । ससंार जळत हाय ।। १ ।।


प्रवेश २ रा (क्षारा बसली आहे. इतक्यांत शाकंभट प्रवेशतो.) शाकंभट : क्षारे, पु हा तू ओसरीवर येऊन मांडी ठोकून बसलीस! आला गेला ओसरीवर येणार; ओसरी हणजे घरचा बाजार, आिण यात तू बसणार. आता हे दोन श द एकत्र क न जर मी या नावाने तुला हाक मारली तर हणशील मला िश या देता हणनू! बायकांची बसायची जागा हणजे सपैाकघर. क्षारा : चुप रहा! चघळ कुठले. ओसरीवर बस ूनको तर काय क . हणे बायकांची जागा सपैाकघरात, पण या सपैाकघरात सपैाक कर यास धा याचा एक दाणा देखील कधी आपण िमळवून आणनू िदला नाही या सपैाकघरात आिण ओसरीत फरक तरी काय मेला! इतर क यार् पु षांसारखे आपण ओसरीवर पयांचा खणखणाट झडवीत असतेत ना; तर मी पण मग इतर बस या बायकांसारखी सैपाकघरात या ससंारात गुंग असते. पण कुठली मेली ही ध ड देवान मा या ग यांत बांधली आहे! मा या ज माच मातेर झाले. नाहीतर को या एखा या राजाची राणी शोभायची मी! चाल: (अिर रंग रंगे ग्यान) जोडा मम िकती िवजोड । हे ठ बु मी छान । मी गाय । हे िगधाड । हे बदसरु । मी तान ।। ध्रु. ।। गळूिच मी चव याला । यािच न हे तेिच जाण । मज पूणर् मज समिच । पित दे न भगवान ्।। १ ।। शाकंभट : काय हणतेस तरी काय क्षारे! शुद्धीवर आहेस का तू! अग तुला अगदी ‘तुजसमिच पित’, अगदी पूणर् अनु प पित िमळाला पािहजे होता असे खरोखरच का तुला वाटते? खुळे! तसे असते तर रडतीस. अग अगदी तु यासारखाच जर तुझा पित असता तर तो पु ष हंटला तरी त्रीच असता! मलुींना अगदी ‘अनु प वरप्राि तर तु’ हणनू जे आशीवार्द देतात यांना ते हणतात यांतील अनथर् कळतच नसतो. अग, ि त्रयात आिण पु षांत थोडा फार ज माचाच िवजोड आहे हणनू तर यां या लग्नाचा जोड जळुतो. यासाठी तुझा पित तु याशी असा थोडा िवजोड आहे, अगदी तु यासारखाच अनु प नाही हणनू उलट देवाचे आभार मान. तसे नसते तर क्षारे रडतीस रडतीस! क्षारा : आिण आता तरी मा या दैवी रड यावाचनू दसुरे काय आहे! पुरोिहतपणाचा तुम या विडलांचा केवढा लौिकक. पण तो तुम या उधळेपणाने आिण उनाडपणाने धुळीस िमळिवलात. ीमतं नागिरक लोकाची विृ त तर बुडालीच पण हे चार खेडवळ लोक दाराशी अजनू येतात यांना तरी कांही सकं प िबक प सांगनू दोन पसेै िमळवावे हंटले! मग बोलावू यांना आत? दोनदा हेलपाटे घालनू गेले ते. घरात न खायला न खरवडायला अशा ि थतीत ीमतं यजमान असला हणजेच उपा येपण करावयाचे ही विृ त बरी न हे हंटले.


शाकंभट : हंटले ते अगदी बरोबर हंटलेस. हा प्र न ीमतंीचा नाही. हा प्र न मखु्यतः द्धेचा आहे. द्धा ही ीमतंीवर अवलबंून नसनू या ीपैकी तो िकती ी दान करावयास, दिक्षणा यावयास िसद्ध आहे यावर अवलबंून आहे. िक येक ीमतंांचा सपुारीदेखील पुढे ठेव यास जीव जातो; तर िक येक दिरद्री जीव गेला तरी ओंजळ भरभ न दिक्षणा यावयास सोडीत नाहीत. ते हा मनु या या धमर् द्धचेे माप हणजे तो िकती दिक्षणा देऊ शकतो यावर नसनू तो िकती दिक्षणा देऊ इि छतो- रोख देऊ इि छतो हे आहे. जा या मापाने यांची द्धा मोज जा! सवार्ंत जा त दिक्षणा आणली असेल या द्धावानास घेऊन ये. इतर अ द्धांस हुसकून दे. क्षारे जा, सांग हा तुझा पित जो शाकंभट याची ही आज्ञा आहे हणनू. क्षारा : पण अगदी दिक्षणेकडचे लक्ष देऊन कसे भागेल! एखा यापाशी दिक्षणा नसली तर- शाकंभट : यास द्धा नाही हणनू समजावे. क्षारा : पण आपण िभक्षकु हणनू तर हे दहा यजमान दाराशी येतात ना! परंत-ु शाकंभट : पुरे झाले तुझे पण िन परंतु! हणे दहा यजमान दाराशी येतात! बायकांनी एका नवर् यास काय ते यजमान हणावे. मी एक यजमान तेवढा पुरे आहे. जा. हं, थांब! हे पहा, दिक्षणा सग यांत अिधक देणारा असनू आणखी तो अिशिक्षत असावा अं. नाकापेक्षा जड मोती जसे तुला आवडत नाही तसा पुरोिहतापेक्षा अिधक िशकलेला यजमान मला आवडत नाही. जा! (क्षाराबाई जाते िन अडाणी शेतकर् यास घेऊन येत.े) शेतकरी : पाया पडतो येवा. शाकंभट : क याण. (क्षारेस) तू जा आता घरात. जा हणतो न! परपु षा या समोर बायकांनी ओसरीवर असे उभे राहणे पसतं नाही मला. क्षारा : ही घ्या जाते एकदाची! शाकंभट : ( वगत) खेडवळच िदसतो. (उघड) काय तीथर्िविध करावयाचा आहे की ाद्ध की नानसकं प! असा घोटाळतोस का? सं कारांची ही सं कृत नाव तुला प्राकृताला कळत नसतील हणनू प्राकृतात तेच िवचारतो. ऐक! दिक्षणा हणनू िकती पये आणले आहेस? चाळीस, की तीस, की वीस? शेतकरी : ( वगत) असे काय? याला पण सिंध साधून थोड प्राकृत िशकवायाच होव. (उघड) येवा पांच पये दिक्षणा आणली आहे. शाकंभट : तर मग उ या सं कृतात या नांवाचा धमर्िविधच नाही. दहा पये कमीत कमी हवेत! शेतकरी : बरे येवा, तेवढे देईन कसे तरी क न. शाकंभट : ठीक आहे. प्राकृतात यास दहा पये हणतात या सं कारास सं कृतात नानसकं प हणतात. चल हो तीथर्सकं पास िसद्ध! शेतकरी : पण तीथार्वर जायला होव ना?


शाकंभट : वे या. प्र येक पुरोिहताच घर हणजे तीथर्च असते! मी दभार्ने पाणी िशपंडले तर सामा य तीथार्च पु य लाभत. बोटान िशपंडले तर प्र यक्ष भागीरथीच नान के याच पु य लागते. चल, तू सकं प हण. मी पाणी िशपंडतो. मग तू नदीवर जाऊन सगळा िदवस डुबक्या मार, नाहीतर उ या ज मात पु हा नान हणनू क नकोस. तुला नानाचे पु य लाभ यावाचून राहणार नाही. हं. मांडी घाल. दिक्षणा काढ, मोज, ठेव इथे; जोड हात. जो जो श द मी तुला सांगेन तो तो नीट हण. मी हाताने खुणा के या की, तसे हात तूही कर हं, सावध! बोल, तुझ ेनाव काय? हं. ॐ नमः! शेतकरी : बोल, तुझ ेनाव काय? हं. ॐ नमः! शाकंभट : अहंं. काय नाव ते सांग, बोल ॐ नमः! शेतकरी : अहंं. काय नाव ते सांग, बोल ॐ नमः शाकंभट : तुझ ेनाव प्रथम; मग ॐ नमः शेतकरी : तुझ ेनाव प्रथम; मग ॐ नमः शाकंभट : हत ्तुझी, नुसत ॐ नमः शेतकरी : हत ्तुझी, नुसत ॐ नमः शाकंभट : काय गाढव आहेस? शेतकरी : काय गाढव आहेस? शाकंभट : पाजी कुठला! शेतकरी : पाजी कुठला! शाकंभट : तुझा बाप पाजी. शेतकरी : तुझा बाप पाजी. शाकंभट : (दिक्षणा उचलनू) चोरा! शेतकरी : (दिक्षणा िहसकावून) चोरा! शाकंभट : घे तर! (ठोसा देतो) शेतकरी : घे तर! (उलट ठोसा) (शेवटी लगदालगदी होते. शाकंभटाचा कान ध न शेतकरी यास मान दाबून वाकिवतो.) शाकंभट : अयायायी! अहो धावा! अग आई, अग आई! (क्षारा दारातून डोकावते आिण पळते) अग ये परत कशी जातेस! अग आईऽ! क्षारा : आईला हाक मारीत आहा ना! मग तुमची आई येईल वगार्तून खाली; पु हा हंटले बायकांनी ओसरीवर येणे आवडत नाही आप याला. शाकंभट : अग आवडते - बाप रे! अग! आई नाही, तू ये! तू क्षारे, अहो क्षाराबाई, अहो क्षाराबाई महाराज! धाव ग!


क्षारा : (प्रवेशून) शेतकरीबुवा, सोडा यांना! मा यासाठी ते जे काय बोलले असतील ते क्षमा करा. फटकळ आहे यांची जीभ जरा. दया करा! (शेतकरी कान सोडतो. शाकंभट धूम घरात पळत जातो. क्षाराबाईस नम कार क न शेतकरी जातो.) शाकंभट : (जनुी तलवार घेऊन हळूनच दाराबाहेर डोकावून) अग, गेला का तो? (क्षारेने हसनू ‘गेला’ हणनू मानेने खणुावताच बाहेर येऊन मो याने) गेला की काय तो! कुठे पळाला याड! काय क ग! आता इथे असता तर याचे तुकड ेकेले असते तुकड!े तू याला का सोडलास? मी तुझी परीक्षा कर याकिरता या या हाती कान िदला होता! ते तुला खरे वाटून फटकळ िजभेचा हणनू तू मला शत्रसूमोर हणालीस! आिण आता मा या शत्रलूा पळून जा यास सांगनू प्राणदान िदलेस. कळले तुझ ेकपट. क्षारे, तू परपु षाशी बोललीस का? नवरा हा बायकोचा राजा! तू याचा द्रोह केलास! हणनू राजिवद्रोहा या िनबर्ंधानुसार तुझी मानच उडिवतो! माझी जीभ फटकळ आहे हणनू हणालीस नाही, माझी तलवार मा या िजभेहूनही फटकळ आहे. बोल का म ये पडलीस? जर का तो याड आता इथे येईल! याडा ये पाहू! - शेतकरी : (पु हा प्रवेशून दटावीत) काय? शाकंभट : (पाठीमागे हात लपवून तलवार टाकीत क्षारे या पाठीशी होतो आिण ितला डवचून) मला वाटले तो दरू िनघनू गेला हणनू! अग पड म ये पड, काढ याची समजतू. क्षारा : मी नाही काढीत याची समजतू! परपु षाशी उ या उ यादेखील बोलायचे नसते बायकांनी; मग यां या म ये पड याची गो टच दरू. शाकंभट : नवर् याने सांिगत यावर परपु षाशी उ या उ या बोलावयास तर काय, पण म ये पडावयासही हरकत नाही. समजीव याला! या या या चक्रासारख्या गरगर या डो यांस पाहून, क्षारे, माझ ेडोके गरगर िफ न चक्कर येते आहे. क्षारा : भ या माणसा, तू जा आता! यांची ही केिवलवाणी ि थित पाहून तुला राग न येता उलट हस ूयावे. बरे जा हो बाबा! (शेतकरी नम कार क न जातो; इतक्यात बाण येतो.) शाकंभट : कोण? बाण! राजपुत्र िसद्धाथार् या, आजकाल या बुद्धा या, िवलासभवना या तटावर तुझा पहारा असे न हे काय? काय अभागी मनु य हो तो िसद्धाथर्, हा आजचा बुद्ध. यशोधरेसारख्या एकाहून एक सुदंरी या फुलशेजेहून याला मसणवटी या राखेत लोळणे बरे वाटले! बाण : यांना बरे वाटले; पण यांनी टाकलेली यांची प नी ती देवी यशोधरा धाय धाय रडते आहे. िबचारीची केिवलवाणी ि थित ही! शाकंभट : अग ए, ऐकलस ना नवर्याने टाकले तर बायकांची काय ददुर्शा होते ती! हणनू हणतो मला जतन क न ठेव नाही तर- क्षारा : काय, नाही तर काय? राजपुत्रासारखा थोर, पराक्रमी पित होता हणनू ितला सोडून तो वनवासास जाताच यशोधरा शोकाकुल झाली. पण यां या गळी असा खैस पडतो ना या ि त्रयांना आप या नवर् याला वनवासास जा याची तरी बुिद्ध होवो हणनू उलट नवस करावेसे


वाटतात, नवस! हो, यां या सगंतीत सहवास खराच सखुकारक होतो या नवर् याने वनवास वीकारला तर दःुख! पण या नवर् यां या पायी मा या सारख्यांचा गहृवासच वनवासासारखा क टाचा होतो ते नवरे उ या वनवासास जायचे ते आज जाइनात का? जाता का आ ता? शाकंभट : गेलोही असतो; पण तू हणतेस याप्रमाणे आपला गहृवासच वनवास अस याने आता वनवासात िवशेष ते काय रािहले! वनात रानडुकर असतात आिण (क्षारेकड ेहात क न) इथे नसतात की काय! क्षारा : (शाकंभटाकड ेहात क न) - असतात तर! िसद्धाथार्सारख्या - या बुद्धासारख्या यागवीरा या िनदें या िचखलात त ड खुपस याच हे आता केलतं तसे कृ य रानडुकरावाचून कोण करणार! शाकंभट : यागवीर! अग, ए अग! याला तू आ ता यागवीर हणालीस एवढा िसद्धाथार्ने अपूवर् याग तो कोणता केला! िसद्धाथार्सारखे ज मापासनू ओ येईतो सवर् िवलास भोग यावर यांचा वीट कोणालाही येईल. यशोधरा, मधुरा, मजंलुा अशा एकीहून एक अनेक चंद्राननां या थंडगार आिलगंनात ता याचे रागरंग तीस वष अहोरात्र भोग यानंतर याला थोडी थंडी वाज ूलागनू थोडा वेळ वनातील वण याजवळ शेकत बसावेसे वाटावे यात आ चयर् ते काय आिण वीर व ते कोणते? तीस वष तर राहूच दे; पण वनवासात िनघनू जा याचे अटीवर जर मला कोणी तीस िदवस तरी अशा एखा या िवलासभवनातील सुदंरीं या दलभारावरचा सरसेनापित नेमील ना तर मी या करारावर आ ता सही करतो! अशा िवलासभवनात तीस िदवस लोळू यावे, याचे मिह याचे भाड ेहणनू आपण एकितसा या िदवशी सखुाने वनात चालते होऊ. पण आमची घराची हौस िफटणार कशी? जे एक पदरी पडले आहे ते असे पात्र! मग आम या भोगिवलासांची अतृ त भतुे अजनूही गहृ था मा या भोवतीच घुटमटुळत राहावी यात आ चयर् काय? आिण अग ए, अग िसद्धाथर्, हा बुद्ध, यशोधरेस टाकून िनघून गेला हणजे काही जगातून उठला असे थोडचे आहे! राजिवलासां या पक्वा नांनी त ड िवटले हणनू ितखट, तुरट, आंबट चट या त डी लाव यास वारी गेली आहे दोन िदवस कुठे तरी. झक्कत परत येईल परत! राजा हणनूच आला तर या अतंःपुरातील राणीवसा आहेच; बैरागी होऊन आला तर यांचाच बैरािगणी वसा क न सोडील. िमळून एकच. अग ए, अग, पु षांना त्रीर ने या नाही या ढ गाखाली अंगावर धारण के यावाचून राहवतच नाही. गहृ थ काय, िन वन थ काय, कािमनीवाचून फार फार तर चार िदवस राहतील; पण पांच या िदवशी परत पावली प्रायि च त! जपी असोत, तपी असोत, िशखी असोत, सं याशी असोत; कोणी िप्रय प नी हणनू जवळ ठेवतील तर कोणी िप्रय िश या हणनू! कोणी अनुरािगणी हणनू तर कोणी बैरािगणी हणनू! रामचंद्र जानकी या वदनकमलाचे दास तर हनुमान ित या चरणकमलाचे - पण िमळून ललनांचे दास! ते हा िसद्धाथर् गौतमां या वनवासाच एवढ तोम माजवून आ हा गहृ थांना िहणिव याची एवढी घाई क नकोस. यशोधरे या मागे मागे या बुद्धाची वारी आज ना उ या पु हा परत न आली तर माझ ेनाव दसुरे!


क्षारा : चूप रहा! थोर मनु य पािहला की याची िनदंा कर याची चटकच आहे आप याला. शाकंभट : चूप रहा! मी कोणाची िनदंा केली की याला थोर हणायची चटकच आहे तुला! क्षारा : आज िसद्धाथार्ची िनदंा कर या या भरात का होईना, पण कािमनीचे पु ष दास असतात हे तर मा य केलतंच की नाही! शाकंभट : हो, कािमनीचे; अशा कैदासणीचे न हते! बाण : पुरोिहत महाराज! मला काही िनकडीचे काम आहे. मी िवलासभवनाभोवती या तटावरील पहारेकरी हे आपण जाणताच. िसद्धाथर् पळून गेला या िदवशी तटाची दार मी उघडी केली हणनू मजवर आरोप आला आहे. वषार्नुवषर् या नाही या उपायान मी कालहरण केले पण आता काळ माझ ेहरण करणार खिचत. मला महाराज प्राणदंड देणार हणतात. काही बुिद्ध सचुत नाही. क्षारा : हणनू तू बुिद्ध मागावयास यां याकड ेआलास की काय? बाण : नाही बाई, रागावू नका! भलतीच गो ट भल याच िठकाणी कशी मागू; पण भटजी महाराज सकंटिनवारक मिंत्रत ताईत देतात असा लौिकक ऐकला; हणनू आलो! शाकंभट : देहदंडा या सकंटाचा ताईत ना? िनदान पाच तोळे सोने हवे? बाण : ब ब ब ब! तीन तोळे नाही का पुरणार? शाकंभट : बाबा, जो देह तुला वाचिवणे आहे तो तीन महाभतूांचा का आहे? पंचमहाभतूांचा देह हणनू पांच तोळे सोने! हं, पैसे काढ- बाण : सनुासशेटजीचा हवाला देतो. शंकरभट : कोण सनुासशेट? यांचे तर आ ही िपढीजात उपा याय. उ तम. बरे, आता तू असे सांग की िसद्धाथर् पळा या या रात्री काही अद्भतु गो टी घड या हणनू गावात एक ग प उठली आहे; तुला काही तसे अद्भतु घड याच माहीत आहे का? बाण : हो तर. एक अद्भतु गो ट घडली खरीच. या रात्री तटाच दार बंद कर याचे आधीच मला पहार् यावर उभा असताना बसावेसे वाटले, नंतर िनजावेसे वाटले, नंतर गाढ झोप लागली! पण आता ही अद्भतु गो ट सांग ूकोण या त डाने? शाकंभट : (हसनू) वा बाणा वा! थोडक्यात हणजे पहार् यावर पगनू तू िनजलास; हेच ना ते अद्भतु! बरे आणखी काही अद्भतु घडले? बाण : नाही घडले! शाकंभट : घडले. बाण : नाही घडले, महाराज! शाकंभट : बाणा, तुला जगायचे की मरायचे? बाण : जगायचे महाराज. शांकभट : मग हण घडले. अद्भतु घडले. बाण : घडले. अद्भतु घडले. पण ते कोणचे?


शांकभट : ते असे की तु ही पहार् यावर असता दारे बंद केलीत. क या, कुलपे, अडसर, आकड,े खा खा पक्केपणी लावलेत. पण इतक्यात को या देवदतूाने येऊन तुम या डो यांव न हात िफरवला आिण हणाला, मिू छर्त हा! आिण तु ही सगळे मिू छर्त झालात ते सकाळी पहाटे सावध होऊन पाहता तो दारे बंदची बदं. म यंतरीचे काही आठवत नाही; असे सांगायचे अगदी पाठ क न! बाकी काम माझा ताईत करील. बाण : परंत-ु शाकंभट : चूप. हे असच हणायचे. अरे वे या, या भाब या द्धावान लोकाचा लोकापवाद टाळ यास दैवी चम काराची ढालच उपयोगी पडते. उपवर कंुतीला लग्नाआधी मलू झाले. आला लोकापवाद! वा तिवक यात काहीच अपवाद न हता. हा िनयमच आहे. पण या कानीन पुत्रािवषयी जे हा लोकापवाद येतोच असे पािहले ते हा यासांनी सयूर्मतं्रा या दैवी चम काराची िदली बात झोकून आिण वेडगळ शंकेचे लबाड उ तराने समाधान झाले. तसेच आज होईल. इतकेच न हे, तर जर पढेु मागे िसद्धाथर् गौतम खरोखरच एखादा मोठा धमर्सं थापक झाला तर या या अनयुायां या न या पुराणातही मी सचुिवलेली भाकड कथाही धमर्कथा हणनू मोठा गौरव पावेल. यासाप्रमाणे ित या योगे माझ ेनाव या पुराणात जरी झळकल नाही; तरी कोणी सांगावे, एखा या नाटका या कथौघावर तरंगत ते भावी िप यां या घाटास लागणारच नाही हणनू! बरे चल आत, तुला ताईत देतो. (जातात.)


प्रवेश ३ रा (शुद्धोदन महाराज उभे आहेत.) सेनापित िवक्रमिसहं : (प्रवेशून) शुद्धोधन महाराजांचा जयजयकार असो! शुद्धोदन : यावे! सेनापित िवक्रमिसहं, यावे! काय काल आले या यापार् यांनी िदलेली बातमी स य आहे ना! माझा मला पूवीर् सोडून गेलेला पुत्र िसद्धाथर् एका जग गु चा मान पावून मला भेट यास परत येत आहे हे िनि चतपणे कळले ना? िवक्रमिसहं : अगदी िनि चतपणे! आपले पुत्र िसद्धाथर् वैतागनू जगताची अिखल दःुखापासनू मकु्तता कर याचे महान ्हेतूने रा य याग क न गे यानंतर यांनी देहदंडनाची अितशय घोर तप या केली. परंतु देहदंडनाची तपे ही मोक्षाची मखु्य साधने न हेत अशी िनि चती होऊन ते ज्ञानमागार्ने आपले येय गाठू िनघाले आिण शवेटी समाधीची परम िसिद्ध सपंािदते झाले. तथािप िनवार्णपदी पोच याचे आ मसमाधान उपभोगीत असताही केवल लोकक याणाथर् या िनवार्णाचा मागर् जगतास उपदेशीत िहडूं लागले. मनु यास ज म, मृ यु, जरा, यािध यां या पं यातून सोडिवणारा मागर् आपणांस सापडला अशी यांची अढळ िन ठा आहे. सह त्रावधी लोक, राजे आिण महाराजे बुद्धा या भजनी लागते आहेत. परंतु बुद्ध भगवानां या या परमोदार आिण परम का िणक धमार्ंचे मखु्य प्रवतर्क सतू्र ‘पिरणामतापसं कारा गुणविृ तिवरोधा च सवर्मेव दःुखे िववेिकनः’ असे अस याने या दःुखपूणर् जगाचा याग शक्य िततक्या लौकर करावा आिण सं यास घेत यानेच तो पूणर् याग शक्य होतो असा यांचा िसद्धांत ठरलेला आहे. याप्रमाणे ते जे सह त्राविध लोकास सं यास देत चालले आहेत तेवढी गो ट मात्र लोकक याणास िवघातक होणारी आहे, असे मला वाटते आिण हणनूच मी ते प्र यक्ष भेटताच याची चचार् करणार होतो. तो प्र यक्ष भेटीचा समय सदैुवाने आज आलाही. भगवान ्बुद्ध या यां या राजधानी किपलव तूस परतभेट दे यास िनघून नगरापासनू जवळ आलेही आहेत. शुद्धोदन : अहाहा! आज माझा तनय िसद्धाथर् नऊदहा वषार्ं या िवयोगानंतर मला भेटणार तर! वाधर्क्यात तोच माझी यि ट आहे. तो येताच यास या मकुुटाची राजदीक्षा देऊन मी सं यासदीक्षा घेईन. राजधानी उ तम प्रकारे शृंगारली आहे ना? तो येताच नाच, चौघड,े तूय, शृंगे, नगारे, हा पहा चौघडा झालाच, पण पु हा बंद का झाला? माझा पुत्र कसा िदसेल, कसा वागेल? मला पळ पळ युगासारखे वाटते आहे! (इतक्यात दतू येतो.) िवक्रमिसहं : काय रे चौघडा एकदा होऊन बंद का झाला? िसद्धाथर् नगरपिरघाव न िदसले का? दतू : िदसले काय िवचारता? महाराज, ते नगरात प्रवेशले देखील! शुद्धोदन : तर मग दशिदशा मा या पुत्रा या वागता या वा यांनी आिण जयजयकारांनी अजनूही िननादनू का िद या नाहीत? ही केवढी घोडचूक! दतू : क्षमा असावी महाराज! पण ती पिहली सचूना देणारा पिरघ वारावरचा चौघडा िसद्धाथार्ंनी पिहले िटप पडताच बंद के याने नगर वारावरील मडंळी ग धळात पडली. पुनःपु हा चौघड ेवाज ू


लागावे तो िसद्धाथार्ंनी त ेपुनःपु हा बंद ठेवावे. इतक्यात मखु्य महा वार सोडून राजपुत्र िसद्धाथार्ंनी आडमागच नगरात प्रवेश केला आिण िमरवणकुीचा िनयोिजत आिण शृगंािरत पथ टाळून ते जाणनू बुजनू या भागात हीन दीन अ पृ य व ती आहे या गदळ, अ ं द आिण बिह कृत वाटांनी िभक्षा मागत आिण वीकारीत जात आहेत. आिण अलोट जनसमदुाय मखु्य मागार्शी थबकून ते य पहात आ चयर्चिकत होऊन उभा आहे! शुद्धोदन : काय? माझा पुत्र, महाराज शुद्धोदनाचा तनय, या शाक्य रा ट्राचा युवराज वतः या राजधानीत अ पृ यां या दाराशी िभक्षा मागत िहडंत आहे? कलकं लावला या का यान मा या उ या कुळास? क्षित्रयां या राजकुळात ज मनू िभक्षा मागतो! यां या सावलीचा िवटाळ, यांचे अ न घेतो! अरे दतूा, ते अ पृ य तरी याला िभक्षा घाल यास धजले कसे? मा या क्रोधाची यांना भीित कशी वाटली नाही? दतू : महाराज बुद्धदेवांस - शुद्धोदन : कोण बुद्ध? कोणता बुद्ध? कसला बुद्ध? तो िसद्धाथर् गौतम आहे. ते हा िनदान मजसमोर तरी याला िसद्धाथर्च हंटले पािहजे. दतू : क्षमा असावी! एका आपणांवाचून िसद्धाथार्ंना या अ पृ या ना या ससंगार्पासनू परावृ त कर यास कोणीही समथर् नाही. शुद्धोदन : प्रधानजी, चला आ ता माझा घोडा आणवा. हा अनाचार मला थांबिवलाच पािहजे. वदृ्ध झालो असलो तरी शाक्यांचा मी राजा आहे. या मानी रा ट्रा या आिण कुला या ब्रीदास कलकं लावणारे हे िसद्धाथार्चे बंडखोर वतर्न मला दंिडलेच पािहजे. घोडा आणा, जा! जा! आिण लोकास मागर् मोकळे कर यास सांगा. नाहीतर मी दाटीतूनच घोडा भरधाव फेक यास कमी करणार नाही.


प्रवेश ४ था (शाकंभटजीचे घर; शाकंभट बसले आहेत, क्षारा मो याने ओरडत येत.े) क्षारा : ऐकल का? तांदळू नाहीत तांदळू! आज दहा िदवस झाले, घरात चार दाणेसदु्धा नाहीत. मा या माहे न मी आजवर आणलेले तु ही गटागट खा लेत, पण आता यांनी उ यापासनू शीतदेखील देणार नाही हणनू िनकू्षन सांिगतले आहे. हणनू हणते प्राणनाथ, ‘तांदळू नाहीत तांदळू!’ आले ऐकू आता तरी? शाकंभट : हा ते या, मग प्राणिप्रये, कालच का नाही, जसे आता हळूच समजनू सांिगतलेस तसे, मला समजून सांिगतलेस? क्षारे, चे टा नाहीत, या एका िदवसात एक हजार तरी पये िमळवणार. मी हा तुझा नवरा, हा मी िमळवणार. राजपुत्र िसद्धाथर् पळून गेले यासबंंधी बाणाला मी ताईत िदला ना, याचा हवाला सनुास शेटजीनी घेतला होता, पण या वाणगटाने अजनू एक पै देखील मला िदली न हती. यास धरला आहे पेचात. आता एक हजार मागणार एक हजार! क्षारा : मागाल दहा हजार पण पटतील ते हा ना! तो शेटजी भोळसट असला तरी िचक्कू आहे. पु हा तु हांला याचे हजाराच देणे आहे. यात तर तो वळवून घेणारच आहे. शाकंभट : अग ते रोखे तर फाडून घेतोच; पण वर आणखी रोख हजार घेणार! मला या गावातील लोकाबरोबर तो वाणीही नाही तरी कुटाळ हणतोच. आता कुटाळ तर कुटाळ! या शेटजीला टाळ कुटायला लावीन तरच नांवाचा कुटाळ! नाव तरी काय हणे सनुासशेट- क्षारा : का? सनुास नाव खरेच शोभत बरे का या शेटजीना. याचे नाक खरेच कसे तरतरीत आहे! शाकंभट : हं, अग, ए अग, परपु षांची नाके तरतरीत आहेत की थलथलीत, डोळे पाणीदार आहेत की िपचिपचीत हा अ यास कर याची तुझी खोड मला मळुीच खपणार नाही अ.ं तु या वयाला चांगली पंचिवसावी उलटत आली. आता तरी जा याये या पु षांची त ड ेपाह याचा चटोरपणा पुरे झाला. क्षारा : तेवढाच राग असेल तर पितराज शांत हा. कारण या शेटजीचे नाक तरतरीत आहे हे मी मा या वया या िवसा या वषीर्च पािहले होत चो न. पंचिवसा या नाही हो. मग तर हरकत नाही ना? आिण चटोरपणािवषयी िवचाराल तर आ ही ि त्रया जा याये या पु षास पाहतो यात चटोरपणा तो कसला? र यावरील कावळे, कुत्रीं, रेड ेयांना नाही का आ ही ि त्रया पाहात - तसेच तु हा पु षांस पाहतो. एकेका मलुीभोवती छ प न देशीचे पु ष गोळा होऊन वयंवराचा प्रिति ठत गुडंपणा जसा करतात, काय मारामार् या, हाणाहा या, लठ्ठालठ्ठी - मेली मांजर कुत्रीं देखील असली आपली िनलाजरी भांडणे या तमु या सीता वयंवराहून िन िक्मणी वयंवराहून िकंवा आम या िसद्धाथर् बुद्धा या यशोधरा वयंवराहून अिधक मयार्देने भांडतात? तसे कधी पाचप नास ि त्रयांनी जमनू एका पु षापुढे हलकट लाळघोटेपणा केला आहे का? कोणा पु षाचे गाव या गढीसारखे वर आलेले नाक सहज डो यांना िदसल तर तो ि त्रयांचा िनलाजरेपणा होतो.


पण तुमचे पु ष? शंभर कौरवांनी भर सभेत आप या भावजयीस नग्न कर यासाठी व त्रहरण देखील केले तो पु षांचा स यपणा!- (चाल-अदख ्भजुतया खेिलये) िनलाजरी त्री वदताना । लाज कशी वाटे न नरांना ।। ध्रु. ।। नग्न क नरा किध का लाखो । ि त्रया झ ब या हासत खो खो । द्रौपदीस नर जसेै नाना ।। १ आ हां ि त्रयांना पाहताच मोठमो या ऋषीं या त डाला सटुले या लाळेन तुम या पुराणाच पान िन पान िभजनू गेल आहे िभजनू! परुाणलेखकांस त्री िदसली रे िदसली की लागले पाघळायला ित या वणर्नात-सुदंर. सकेुशी, समुखुी, सदुती, समु यमा, पथृुजघना, िसहंकटी-जशी काही मे यांनी मापच घेतली होती या सार् या जणीं या अगंांप्र यंगाची! िसहंकटी, पथृजघन तर दरूच, पण मला जर कोणी नुसत रंभो हंटले तरी देखील पायातली च पल काढून मारीन च पल! शाकंभट : ठीक बोललीस, तुला पािहलेला कोणचाही पु ष तुला रंभो , िसहंकटी असे नसतेच काहीतरी हणेल तर मी देखील (ित याकड ेबोट दाखवून) हा माझा जोडाच काढीन बाहेर! आिण उघडकीस आणीन याचे आंधळेपण! हो िसहंमखुी हंटले तर हणोत तुला कोणी- पण िसहंकटी हणजे काय? सदुती, सभु्र,ू सुदंरी, सकेुशा तु या कोण याही अवयवाला अगंाला, उपांगाला प्र यंगाला िकंवा या या समु चयाला ‘स’ु हा प्र यय, हा ‘स’ु कार जो एकदादेखील लावू धजेल याला मी प चातापाचे सु कारे सोड यास अनेकदा भाग पाडीन! बाकी तु यावर जर कधी पुराण रच याचा प्रसगं आलाच तर स या अगदी तु या मनाप्रमाणे वणर्न करणारा एक नवीन ऋिष उ प न झाला आहे खरा तु या सदैुवान. समुखुी हणनू हणणार् या जु या यासा या ि टची तु हां ि त्रयांना आता मळुीच भीती नको. हा नवा ऋिष हणजे राजपुत्र िसद्धाथर् गौतम! आताशी बुद्धपदास पावले आहेत हणे? ते तुला िकंवा कोण याही त्रीला समुखुी तर काय पण दमुुर्खी हण या इतका देखील उ लेखाचा मान देत नाहीत. कारण ते तुमचे मखु मळुी पाहूच इ छीत नाहीत. ि त्रयांचे मखु पाहणे हेच पाप आहे असे हणे ते सांगतात! गदळ, ले मा वाहणारे तुमचे नाक, घाण येणारे तुमचे त ड अशा या अमगंल त्री देहाची बुद्ध अ यंत घणृा करीत असतात- वार् यास उभे राहू देत नाहीत तु हा पापयोनी योिषतांना! क्षारा : वतः ज मास ये यापूवीर् दोनचार वषार्ंचे आधी जर एखादा प्राणी ि त्रयांस पापयोनी हणेल, तर यास मी पण क्विचत ्पु य पु ष हणेन. पण जो एकदा त्री या पोटी आला, तो जे हा या ि त्रयांना घाणेर या हणतो ते हा याच वाक्यासरशी तो वतःस घाणीतला िकडा ही बहुमानाची पदवी अपर्ण क न घेतो. ि त्रयांचा देह अमगंळ हणनू यांना वार् यास उभे क नये असे हणणार् या गु महाराजां या भोवती िश यांचा घोळका असतो यांचा वारा अगदी मलयािनलासारखा सगुधं मगंलच असतो नाही? आिण वतः गु ं चा देह? मग या गु ं या देहा या वार् यास दसुर् यांनी का उभे रहावे! पण यां या तर पायाचे तीथर् लोकानी याले पािहजे!


ि त्रयांचे नाकातून ले मा येतो आिण तुम या यास-वाि मकी िकंवा एखा या बुद्धांना जे हा पडस येत - आिण सग या जगाची याधी हरपू िनघाले या गौतम बुद्धांनाही हणे पडस येतेच - ते हा यां या नाकातून एखा या गगंोत्रीसारखे भागीरथीच पिवत्र पाणी वाहत असते? मग तु ही यांचीच आचमन का नाही घेत सं येला! आिण घेतही असाल बाई. कारण परवाच नाही का, ि त्रयांना घाणेर या हणनू िनदणारे कोणीसे परमहंस आले होते. ते हणे नेहमी पसरलेले असते अथं णावर. यातच देहधमर् करीत, तेच मलमतू्र वेळेवर वतःही खात आिण िश यां याही त डाला फाशीत! पण तो गु महाराजांचा मळ; प्रसाद तो! मोठा गोड लागते असेल नाही? आपणही गेले होतेत ितकड;े उपभोिगलात की नाही थोडासा? मेली ती डुकर बरी अशा पु षांपेक्षा. इ श गऽ ऽ बाई! हो, पण िवसरतच होते. बुद्ध ि त्रयांिवषयी काय हणतात तेवढे तु ही मला सांिगतलतं पण ि त्रयाही बुद्धांना उलट आहेर काय देतात ते नाही सांिगतलतं ते? कालच मगधाची एक त्री आली होती. यां या गावी बुद्ध आले ते हा यांना भीक घालणार् यां याच भािवक पोरासोरांस ते यां या भीकमाग्या सघंात घेऊन गेले आिण ती घरे धुळीस िमळाली. यांचे िश य थापा मारीत की यांचे गु सग या जगास रोगाभोगापासनू बरे करतात. आिण पाहतात तो याच गावी ते बुद्ध गु पडशाने इतके आजारी झाले की बोलनू सोय नाही? ते हा तथेील बायाबाप यादेखील यां यावर गमतीची गाणी क न हण ूलाग या. या बाईने एक गाणे हणनू देखील दाखिवले मला - काय ग बाई ते हो असेच ते (चाल: चलो रे मायी औवलीया.) माझा ग गु बाई । भीक दे जो । िभकारी यासिच किर पाही ।। ध्रु. ।। अवघ्या जगवू जगािस आला । पडशापायी आपण मेला । वरही जयाचा बरवा । शाप हणवी ।। १ शांकभट : उगीच नाही हंटले तुला िसहंमखुी हणनू! बरे अग, ए अग, आता थोडी ‘गोमखुी’ हो पाहूर तो बघ सनुासशेट येतोच आहे इकड.े याची आई टेकली आहे मरायला आिण ती सिंध साधून मी मोठे िकटाळ रचले आहे. या यावर पसेै छण ्छण ्मोजनू घेतो. जा आत जा. (क्षारा जाते.) सनुासशेट : (प्रवेशून) शाकंभट, बाबा आता काही ताईत िबईताचा दैवी उपाय तरी पहा रे! माझी आई, ग या आजचा िदवस काही उलटत नाही. ती मला सोडून जाणार! तसे काही ितचे वाईट नाही. लोळा गोळा होऊन उतारवयी िखतपत पडली होती ितची सटुकाच आहे. पण मला आई अतंरणार! ( फंुदतो.) शाकंभट : (एकदम गळा काढून) आिण मला पण अतंरणार! माझी पण ती आईच होती. शेटजी, न हे न हे, दादा, भाऊ शपथेवर सांगतो तू माझा सख्खा सावत्र भाऊ आहेस, आिण तुझी आई माझी सावत्र आई आहे! असा आ पस न काय पाहतोस? दादा, तु या, आप या, कुळाचे एक आजवर गु त रािहलेले रह य आज उघडकीस येणार ते हा मा याप्रमाणेच मी तुलाही मानतो याच


आ चयर् वाटणार नाही! अरे भाऊ माझा आिण तुझा बाप एकच होता. तझुी ही सख्खी तीच माझी सावत्र आई अतंरणार ना ती मला आता. (रडतो.) सनुासशेट : अरे काय हणतोस तरी काय! काय सावत्र काय; भाऊ काय! तुला वेड तर लागले नाही ना? शाकंभट, तू आम या घरचा िपढीजाद उपा याय हणनू तुला मी क्षमा केली. नाही तर अशी बा फळ बडबड घरोबा झाला हणनू अशी भलतीच लागट वाक्ये मी ऐकणार नाही. शांकभट : मीही बोललो नसतो- पण दादा घरोबा नाही; आपले घरच एक आहे. हे पहा काय ते. मा या बाबांनी मरताना हा ताईत िदला मला आिण सांिगतले सनुासशेटजीची आई म लागली हणजे या िदवशी हा ताईत उघड. यातील पत्र दोघे वाचा आिण ितला दोघेही पाणी या. ित या िचतेवर हे पत्र जाळा. नाही तर माझा जीव भतू होऊन तुम या दोघां या घराभोवती घुटमळू लागेल! हणनू आज ताईत फोडला, पत्र उघडले आिण रह य कळले! भाऊ. तुझा पिहला बाप वारला ते हा तुझी आई काशीला होती का? तो वार यानतंर तु या वेळी प्रसतू झाली होती का? सनुीसशेट : (रागाने) होती, बरे मग? सांग काय ते सांग एकदाच. शांकभट : तर मग हे सगळे खरे आहे. ितथेच माझ ेवडील होते. ित या बरोबर उपा याय हणनू. ितथे तु या आईला यां यापासनू मलुगा झाला. तो तू. तू माझा भाऊ जसा धमर्शील युिधि ठराचा दानशील कणर्! हणनू हणतो मा या बापाची न हे, न हे आप या बाबांची. सनुासशेट : दात पाडून टाकीन! शाकंभट : पाड दात. पण जोवर जीभ आहे तोवर भाऊ मी ही िचठ्ठी हातारीचे पे्रतयात्रचेे वेळी सवार्ंसमक्ष वाचून, ितला पाणी देणार! मा या विडलां या दोन इ छा हो या यांचेकड ेतु या घरचे जे पांच सहा हजार पये मी फेडावे हणजे ऋणातून ते मकु्त होऊन यांना गित िमळेल. आिण दसुरी ही इ छा. या दोनपैकी िनदान एक कोणची तरी मला फेडलीच पािहजे. नाही तर यांचा जीव गुतंून भतू होऊन घोटाळत राहणार तु या मा या भोवती! ऋण िफटले तर बरे, नाही तर मी जीव गेला तरी हे रह य प्रिसद्ध कर यास सोडणार नाही. भाऊ, माझा सख्खा, सावत्र भाऊ तो! सनुासशेट : ( यास िझडकारतीत) ह ! ( वगत) हे काय याच िकटाळ आहे की या या बापाचे की मा या आईचे, खरेही अस ूशकेल? होती खरीच माझी आई या या बापा या घरी ितकड.े भतुां या गो टी पण ऐकू येतातच. खरे अस ूशकेल. माझ ेडोके भडकत आहे! पण काही असले तरी उ या कोणा या कानावर ही नसुती भमुका जरी गेली तरी लोक नाही तेच खरे हणतील, आई या पे्रतास अिग्न देणे कठीण पडले; उभी जात ब ब मा न उठेल! (उघड) शाकंभट गाढवा या लेका- शाकंभट : नकोरे भाऊ तु या वतः या बापासच असे अपश द बोल,ू कारण भाऊ यांचा मी लेक यांचाच तूही लेक आहेस!


सनुासशेट : अरे हळू, हळू तरी बोल! अरे मा या आईचा लौिकक लोकात िकती! ितला देवता मानतात आयाबाया. ित या मरणाचे वेळी तू अशी भलतीच गो ट बोल ूनकोस. हे बघ, तु या बापाकड ेजे माझ ेयेणे होते ते मी सोडून देतो. ही पावती िलहून देतो. हणजे तो ऋणमकु्त होऊन या या जीवास मिुक्त िमळेल. ही एक इ छा पुरी झाली हणजे झाले ना? पण तुला देवाची शपथ आहे. या उपर अिधक काही ब्र काढू नकोस मा या आईिवषयी! शाकंभट : अरे माझी आई हण भाऊ. मी ितची िनदंा का क ? तुझ ेकूळ ते माझे कूळ. तूच माझ ेकूळ झालास आता! मग पु हा तेच! सनुासशेट : तो वा यातपणा सोड हंटले ना! शाकंभट : बरे बुवा नाही बोलत. बाबांची एक कोणची तरी इ छा पुरली. झाले. नाही तर भतुांची भीित रे! दे ती ऋणफेडीची पावती! सनुासशेट : िलहून दे तू पण की पु हा ब्र काढणार नाही. शाकंभट : अथार्त,् पण तु हीही याची प्रत िलहून या. आत या. सनुासशेट : ती यवहाराची रीतच आहे. चल! ( वगत) हे मी काय करीत आहे? पण उपाय नाही! असो, एकदा आईचा पे्रतिवधी आिण औ वर्देिहक सपंले की पाहून घेईन या गावकुटाळाला कुठे तरी!


प्रवेश ५ वा (बुद्ध िभक्षा मागत चालले आहेत. नागिरक उभे आहेत-िततक्यात शुद्धोदन महाराज येतात.) शुद्धोदन : कुठे आहे तो िसद्धाथर्? राजकुलाला कलंक लावणारा तो िभकारी कुठे आहे? िसद्धाथर् : हा इथे आहे महाराज! पूवीर् आपणांस दःुख दे यास कारणीभतू झालेला आिण आता आप या कुळास कलंक लाव यास कारणीभतू होणारा हा िसद्धाथर् विडलांचे अिभवादन करीत इथे हा उभा आहे. शुद्धोदन : बाळा, िसद्धाथार्, मा या तनया, तुला असा सकुशल परत आप या राजधानीत आलेला पाहून मा या दयात उचंबळून येणार् या आनंदसागरात तु या या िभक्षावृ ती या िविक्ष तपणाचा सारा राग बुडून िव न गेला! अहो, माझा पुत्र िकती िवनयशील आहे? महंत पदवीला चढलेला आिण राजामहाराजांचा आचायर् झाला असताही आपला पुत्रधमर् िवसरला नाही. या दतूाने मला काहीचे बाहीच सांिगतले हणनू मी उगाच रागावलो, तू िभकु्षधमार्ंप्रमाणे राजधानीत िभक्षा मागत आडवाटेने िशरलास इतकेच ना? दतू : ( वगत) मग मी तरी याहून अिधक काय सांिगतले बुवा! पण चूक रागावणार् या बापाची नाही; िवनयशील पुत्राची नाही; चूक काय ती दतूाची! दतू हणजे दो ही बाजनेू थपडा खाणारा मदंृग! शुद्धोदन : िप्रय तनया, तू मला भेटलास- यात मागचा सवर् दःुखशोक मी िवस न गेलो पण बाळा, िसद्धाथार्, तू मला आिण रा याला सोडून जे हा तप येस गेलास ते हापासनू आज नऊदहा वष मी या रा याचा भार या िदवसा या आशेने वािहला तो िदवस आज उजाडला. हा तु या वदृ्ध िप याचा तो हा रा यभार, हे िवनयशील तनया, आता तू आप या समथर् म तकावर धारण क न मला िनि चंत करावे, शाक्यां या रा याचा हा र नजिडत मकुुट, हे युवराजा, मी आज तु या म तकावर घालीत आहे. त ण राजपुत्रा हा मकुुट तुला शोभतो आिण मुडंन या मला वदृ्धाला शोभते; तर तु या भर ता यात धारण केले या मुडंनाने आिण मा या भर वाधर्क्यात धारण केले या मकुुटाने झाले या अशा त्र य यासा या कलकंापासनू आपले हे राजकुल आज मकु्त कर. घे हा मकुुट आिण दे तो कमडंल ूइकड.े िसद्धाथर् : थांबा, महाराज, जर म तकावर दसुरा कोणचा भार मी धारण केला नसता तर क्विचत ्हा या मकुुटाचा भार मी वािहला असता. पण मला वाटते तरीही तो वािहला नसताच. कारण लहानपणापासनू जे हा जे हा दिरद्री आिण क टाळू शेतकर् यांस घामाने िचबं झालेले मी पाही आिण राजा या धनाशेसाठी युद्धात घायाळ झाले या सिैनकांस रक्ताने हालेले पाही ते हा ते हा मला या राजमकुुटाची िशसारी येई. वाटे या मकुुटातील प्र येक ऐदी पाचपाचू या शतेकर् यां या आिण मकर् यां या यातने या घामाचेच थब आहेत, आिण या मकुुटातील प्र येक आधाशी लाल आिण र न या सिैनकां या रक्ताचे थब आहेत. राजांची तृ णा ही एखा या राक्षसीसारखी या क टाळू िमकां या रक्तास पीत असते. आिण हा मकुुट या राक्षसी राजिपपासे या हातातील ते


रक्त िप याचा पेला असतो. हे मकुुटा! तु यातील र नां या सखं्ये इतक्याच िनमर्ल पा या या थबांनी भरलेला कमडंल ूआिण धा या या दा यांनी भरलेली ओंजळ तु याहून अिधक उपयुक्त आहे. कारण ती हीनदीन तहानले याला िपता येईल, भकेुला खाता येईल. पण यांना िपता येत नाही, खाता येत नाही, या अ यंत िन पयोगी चमकदार गारगो यांनो, जा! र ने हणनू मखूर् माणसांनी तु हांस या उिकर याव न गोळा केले यावर पडा जा! (मकुुटास फेकून देऊ पहातो तोच राजसेवक तो वरचेवर झलेतात.) (चाल-सकल गड चंदा कलासन) तुजहुिन मकुुटा कमडंलु बरा । तू अमोल । कविड मोल जिर हा ।। ध्रु.।। छत्रे तव तापा । अिधक देऊन । सकुिवले जीव तू । सखुिव सजुले हा ।। १ ।। महाराज, या मकुुटाचा भार म तकाव न दरू के यावाचून जगा या क याणाचा भार वहा यास यावर कुठची जागा सापडणार? शुद्धोदन : पण िसद्धाथार्! अरे, तू या क्षित्रय कुळात उ प न झालास याचे मकुुट धारण हेच कतर् य होय. िनदान अशी िभक्षाविृ त तरी आच नकोस. तो आप या कुळाचा धमर् न हे. िसद्धाथर् : महाराज, आप या कुळाचा तो धमर् नसेल पण मा या कुळाचा धमर् आहे. शुद्धोदन : अरे, िसद्धाथार्, या या तु या शाक्य कुळात महासामतं हणनू गाजलेले बावीस पूवर्ज, बावीस मकुुटाधीश िप या होऊन गे या यात एकही िभक्षा मागणारा झाला नाही. ते हा तु या कुळाचा िभक्षा हाच धमर् आहे हे तू हणतोस तरी कसे? िसद्धाथर् : कारण, महाराज, तु ही सांगता ती गो ट िसद्धाथर् गौतमा या कुलाची आहे. पण मी तथागत आता िसद्धाथर् गौतम नसनू बुद्ध आहे. आिण मा या बुद्ध कुलात जे पूवर् बुद्ध होऊन गेले ते सवर् याच िभक्षावृ तीचे अवलबंन करीत आले. शुद्धोदन : पण िभक्षा जरी मागावयाची तरी प्र यक्ष राजवा यात या तु या सवर् िश यसघंाची िभक्षेची यव था केलेली असता प्रथम ितकड ेयावयाचे की या अ पृ यां या ग याकंु यांतून तुकड ेवेचीत िहडावयाचे? िसद्धाथर् : महाराज, समजा, एखा या वै यापाशी एखा या रोगावर उ कृ ट औषध आहे तर याने प्रथम कोणा या घरी जावे? जो िनरोग आहे, ध टपु ट आहे या या िकंवा जो या रोगाने अगदी आतर् झाला असेल या या? शुद्धोदन : अथार्त ्जो या रोगाने अगदी आतर् झाला असेल या या! िसद्धाथर् : तर मग महाराज, मी या राजवा यात प्रथम न येता या दीन अ पृ यांकडचे प्रथम गेलो हेच उिचत केले. महान ्साधनेने अतंी मनु यमात्राचे परम दःुख दरू कर याची परम औषिध मला सापडली आहे आिण मनु यामात्रातील हे अ पृ य परम दःुखी आहेत! खायला नाही, यायला नाही, रहायला नाही, अहो पे्रमाने यां या पाठीव न हात िफरवून समाधान कर यासाठी यांस


कोणी उरलेले नाही! गावातील कु या या पाठीव न पे्रमाने हात िफरवताना मी हजारो चातुर्वणीर्यांस, पािहले आहे. कु यांची पाळीव िप ले हातात उचलनु याचे कौतुक करताना मी त्रवैिणर्कांस पािहले आहे. पण या दीनहीन अ पृ यांची सो यासारखी मलेु, कु या या मोलानेही यांस कोणी िवचारीत नाहीत! यां या सावलीचा िवटाळ! अशा या दःुखी प्रा यांसारखे दसुरे कोणी दःुखी मला मनु यजातीत िदसले नाही, हणनू मी प्रथमतः या अ यंत दःुखातार्ंचे दःुख हरण क न यांसही मोक्षसखुाचा आ वाद कसा घेता येईल याचा उपाय सांग यास गेलो! यात अनुिचत ते काय झाले महाराज! शुद्धोदन : तझु ेहे िवचार अ यंत उदार आहेत यात शंका नाही. पण या लोकाचे िभक्षा न वीकारणे तरी अनुिचत नाही का? यांचे अशुद्ध िसद्धाथर् : अशुद्धािवषयीच िवचाराल तर मग महाराज या अ पृ यां या अगंातील अशुद्ध अगदी आ हां ब्रा मणक्षित्रयां या अशुद्धा इतकेच आरक्त, शुद्ध वा अशुद्ध असते! हेच रक्त, हाच वणर्, रंग, प, गणु सवर् अगदी मनु यासारखी मनु ये आहेत महाराज ती! धुतले हणजे यांचेही हात साफ होतात. असेच तांदळू अशाच पा याने धुवून, अशाच हाताने, अशाच अग्नीवर यांनी ठेवले असता असाच तुम या भातासारखा शुद्ध भात अ पृ यां या घरीही िशजतो. तसाच शुद्ध भात शुद्ध भावनेने यांनी घातला- मी घेतला. मी नुस या यां या पाठीवर पे्रमाने हात िफरिव याने जर या दीन जीवांस वगर्तु य आनंद होत आहे; तर तेवढा हात िफरिव याचे औदायर् या न दाखिवणे हणजे माणसुकीस मकुणेच नाही काय? महाराज, वणार्हंकारांनी माणसूच माणसाचा भयंकर शत्र ुझालेला आहे. हणनू तथागत बुद्ध केवळ गणुाव न, शीलाव न माणसांची योग्यता ठरवतो; ज माव न नाही. ज मजात ब्रा मण क्षित्रयातही याला पितत आढळतात आिण ज मजात पितत अ पृ यांतही याला ब्रा मणक्षित्रय आढळतात. बुद्धाने जी अमतृाची पाणपोयी घातली आहे तीवर प्र येक ता हे या जीवास जीवनाचे पाणी िपता येते. तेथे वणार्हंकाराचा िवटाळ मािनला जात नाही. (चाल-बहार आयी रे.) वषार् ऋतु आला रे । भतू दया- घन द्रवला । त त लोक धाला ।। ध्रु.।। ये िवज चंडाला । जो तो तपला । पात्र तव तैसे ने । जीवन । जाित निच दयेला ।। १ ।। शुद्धोदन : त ूखरोखरीच कोणी अलौिकक आ मा आहेस! ध य माझा वंश की तू मा या पोटी आलास! िसद्धाथर्, बुद्धा आता िश यांसह एकदा तरी मा या राजवा यात आपण िभके्षस यावे. तसेच एकदा तरी या मा या सशुील सनेुस, तु या िवरही प नीस, देवी यशोधरेसही भेट यावी. िसद्धाथर् : जशी महाराजांची इ छा! (बुद्ध चाल ूलागतात. सवर् िश य, ‘‘बुद्धं शरणे ग छािम, धमर्ं शरणे ग छािम, सघंं शरणे ग छािम’’ असे हणत या या मागे जातात.)


प्रवेश ६ वा (सनुासशेटजीचे घर) सनुासशेटजी : आई!आई! तू मला शेवटी सोडून गेलीसच ना! (रडतो.) बायका : (एकेकी एकेक वाक्य) नका रडू शेटजी! ितचे काही वाईट झाले नाही, मलेु, नातू, सनुा- भाग्याची होती िबचारी, जगाची रहाटीच आहे. नका रडू! तु ही रडले की, आ हांलाही रडू येत.े ही पोरबाळंही रडू लागतात. (सवर् रडतात.) सनुासशेट : ितचे हातारपणी बरेच झाले. पण मला आता आई उरली नाही. आई यासारखी मला आता समाधानाची जागा कुठे िमळणार! बायका : (एकेकी एकेक वाक्य) ते का शेटजी? आ ही आहोतना चार सबंंधी शेजारी! आ ही आई या िठकाणी आहोत बरे. आ ही तु हांला आई गेली असे नाही वाटू देणार. नका रडू शेटजी (रडतात.) शाकंभट : (प्रवेशून वगत) हं. हं. अगदी वेळेवर आलो. याने आप या हाताने काल मला ही िचठ्ठी िलहून िद यामळेु हा आता मा या पक्केपणी पेचात आला आहे. काय हणते ही िचठ्ठी. ‘शाकंभट यांस, तु ही मा या आईिवषयीची आिण तुम या बापािवषयी या रह याचा बोभाटा कुठेही क नये आिण मी तु हांकड ेअसलेले येणे वे छेने घरोबा हणनू सोडून यावे असे जे तुमचे आमचे बोलणे ठरले याप्रमाणे ही पावती देत आहे की, मी माझ ेतुम याकड या ये याचे सवर् पैसे भ न पावलो.’ तो गेला लेखी पावतीत गुतंवायला मला! वा याचा वभाव काही यवहार झाला की, ‘लेखी’ हणनू हण याचार तसा तो चटकन ्बोलनू गेला आिण फसला! अित शहाणा याचा बैल िरकामा! पुढे होऊन हाय, हाय! भाऊ, आई गेली न शेवटी आपली! माझी सख्खी आई मेली तर मेली, आता ही सावत्रही गेली! अरे मा या हणजेच तु या विडलांचे ित यावर केवढे पे्रम! सनुासशेट : (दचकून उठतो. वगत) हा चांडाळ पु हा घोटाळा करतो की काय काही! (उघड) उगे भटजीबुवा! नका रडू जाऊ या ते उगे ( याचे त डावर हात ठेवतो.) शाकंभट : नका रडू कसे? रड सांगनू का येत. ती माझी सख्खी सावत्र आई ना! तू माझा सख्खा सावत्र भाऊ, जो माझा बाप (शेटजी त डावर हात ठेवून त ड दाबतो) तोच- भाऊ - तुझा- सवर् लोक : हे काय भटजीबुवा? शोक झाला हणनू असे अवार् य बकायचे की काय? काही जातपातीचा िवचार! नाटक आहे की काय हे भलतेच बकायला? शाकंभट : तुम या शोकाचे नाटक आहे. तुमची जात मानलेली, पण माझी जात तीच या मा या भावाची खरी जात हो! आता बोलतोच सगळं. (शेटजी त ड दाबतो.)


सनुासशेट : अहो गहृ थ हो, हा ब्रा मण आमचा कुलपरंपरागत उपा याय, घरीच वाढलेला. ित या मलुासारखा होता. शोकाने वेडावला आहे. याचेकड ेकाय लक्ष देता. जा, पे्रतिवधीची िसद्धता करा. चला बायांनो घरात, मामा काका जा बाजारात. सामान जळुवा. आता नुसत रडून काय होतं जा! (सवर् जातात.) शाकंभट : अहो, मी खांदा देणार मा या आईला. मा या बापाचे हे पत्र; या मा या भावाचे हे पत्र! सनुासशेट : भटुर या. आता जर तू आणखी पैसे उपटू पाहशील तर तुला राजपु षा याच हातात सोपवून देईन! काल काय ठरले? शाकंभट : ही िचठ्ठी ठरली. यात तू वतः िलहून िदल आहेस की, तु या आईिवषयी असे काही रह य आहेर िन ते मी फोडू नये. ही िचठ्ठी मी या लोकासमक्ष वाचणार! तूच ना या सारथी बाणाचा हवाला घेऊन मला बडुवलेस (मो याने) भाऊ तो माझा सख्खा सावत्र सनुासशेट : फास लावलास रे चंडाळार अरे चूप! िनदान चूप बसायला काय घेशील त ेसांग तरी एकदाचा. शाकंभट : एक हजार अक्षरी एक हजार! (मो याने) आई ग काशीला असता तुझा भ्रतार वारला ते हा मा या विडला.. सनुासशेट : अरे चुप. काय करावे! कुठून िचठ्ठी िदली या चंडाळाला ती! अरे शाकंभट मा या जाती या मनात िवक प आणनू मा या आईच पे्रत दारात पाडून ठेवू नकोस रे! काही माणसुकी धर! आता हजार कुठून आण!ू आता सवर् िवसर; ही सलकडी घे िन ती िचठ्ठी दे. लोक येऊ लागले, ह दे ती िचठ्ठी चंडाळ लवकर दे, घे सलकडी घे , घे न, दे न! शाकंभट : (हसत) कशी बळंबळे सलकडी मा या हातात घालतो आहे! पण! माझा भाऊच सख्खा सावत्र तो(व तु िविनमय करतात.) सनुासशेट : (िचठ्ठी हातात पडताच पाहून) जा, जा, आता क्षणभर उभा राहू नकोस! शाकंभट : अरे नुसता उभा राहतो रे शेट! रडत नाही, हसत उभा राहतो. नुसता उभा. सनुासशेट : नुसता नाही िन फोडणीचा नाही. चालता हो, जा! (शाकंभट हसत जातो,) नीच! गावगुडं!! एवढ आईचे औ वर्देिहक सपंले की पाहून घेईन याला पण! प्रवेस ७ वा (बुद्ध, िश य आिण सेनापित िवक्रम बसले आहेत.) बुद्ध : सेनापित िवक्रमदेव, आपण या शाक्य रा ट्राचे सेनानी आहा. आपण या शाक्य रा ट्रातील एक महान ्ज्ञानीही आहात, आपण पूवर्वयात यज्ञ- दान- तपांची साधना आचरीत त वज्ञानाची गढूत वे योगयुक्त िच ताने िचतंनू िसद्ध व पावलेले आहात हेही मी जाणून आहे. हणनूच या


उ या शाक्यजातीत िवशेषतः आप यालाच मला सापडले या आयर् स यांचा ठेवा दाखवावा आिण मी जे हे महान ्धमर्चक्र प्रवतर्न केलेले आहे याची गित आध्रुवध्रुवापयर्ंत पोचवून सकल लोकास दःुखमकु्त कर याचे कायीर् आपले सहकायर् सपंादन करावे हा माझा या किपलाव तूस परत ये यामागे एक मखु्य उ शे आहे. ते हा आपण सं यासाची दीक्षा घेऊन या िभकु्षसघंात समािव ट हावे अशी माझी इ छा आहे. अहो, हा ससंार वगर्सदु्धा तृ णे या आगीत जळत आहे. ज्ञा याने यांचा वमनवत ् यागच केला पािहजे. वण यातून सटुलेला प्राणी जसा पु हा वण यात िशरत नाही, रोग बरा झाला असता कोणीही ती पीडा पु हा हावी असे इ छीत नाही याप्रमाणेच ज्ञानी या ससंारात पु हा रमत नाही. असे असता आपणासारखे िसद्धही या ससंारात, यातही घातपाताने दिूषत अशा या सिैनक यवसायात कसे राहू शकतात हे मला समजत नाही. िवक्रम : कसे? भगवान,् जसे ज म, यािध, जरा िन मृ यु या दःुखांनी पीिडले या या देहात आपण, या दःुखांचा अ त करणारे, िनवार्ण प्रा त झा यावरही राहू शकता तसे! मी तथागतास िवचारतो की, िनवार्णप्रा तीनंतर, या ज्ञानासहच, तृ णे या िनविृ तसहच, हा भौितक देह त काळ िव न, िबलगनू, िवतळून मगृजळासारखा नाहीसा होतो काय? नसेल तर याचा बळाने नाश क न, आ मह या क न, देहाची बेडी त काळ तोडून टाकणे इ ट आहे काय? नसेल तर देहधारणा मकु्तांनाही बुद्धांनाही केलेच पािहजे नाही का? िवदेहमकु्ती हंटली तरी भौितकतः ती मरणापयर्ंत सदेहच जर असणारी आहे तर मग देहधारणाची सांसािरक कम करावीच लागणार ना? यातही आपणांसारखे महा मे तर मकु्तानंद भोगीत एखा या ग यासारखे रानांत एकटेच भटकत न िफरता दःुिखतां या दःुखाने द्रवून लोकास िचरंतन सखुाचा लाभ क न दे यासाठी हा उपदेशाचा, प्रचाराचा, िश य सघंाचा, वादिववादाचा, मठांचा आिण मठपित वाचा मोठा प्रपंच मांडीत असतात? तो का? बुद्ध : सेनापते, िनवार्णप्रा तीनतंर देह त काल नाहीसा होत नाही हे खरे तर मग आपण िवचारता की, ‘िनवार्णप्रा तीनंतर बळाने देह याग करणे इ ट आहे काय? यास तथागताचे प ट उ तर आहे बळाने देह याग करणे हे एक नवीनच कमर् अस याने ते पुनजर् मास कारणीभतू होणारे आहे आिण ज ममृ यु या पार होणे हे तर तथागताचे येय आहे. हणनू तथागताने देह याग केला नाही. मागील कमार्ंची ती देहगित आपण होऊन थांबेल ते हा थांबेल! देहनाश तर दरूच, पण देह छलही तथागतास समंत नाही. म यम पंथ हाच सवुणर्पंथ आहे. देहाला िनरोगी आिण कायर्क्षम राखून लोकक याणाथर् सदोिदत यास परोपकारी िझजिवणे हेच खरे दैिहक तप. दया हीच मकु्ताची दियता आिण दःुखत तजनावर या दयेने पे्रिरत होऊन िनवार्णामतृाचे शीतल िसचंन सदोिदत करीत राहणे हाच सं याशाचा ससंार! िवक्रम : तर मग सं याशांनाही ससंार असतोच! मकु्त होताच देहनाश न कर याचे कारण हणनू जो आपण पुनजर् म, कमर्, कमर्फल आिदक पारलौिकक िसद्धा तांचा उ लेख केलात यािवषयीची चचार् मी मा या प्र तुत उ ेशास अप्र तुत हणनू सोडून देतो. आिण यास वतः िनवार्णपद


प्रा त झाले आहे, आ मप्रतीित आिण आ मप्रसाद लाभतो यांसही त काल देहनाश करणे अिन ट वाटते अस यामळेु दे यात्रा करताना देहधारणाचा िकंवा आप यासारखे महा मे मांडतात तशा परोपकारपे्रिरत सं याशा या ससंाराचा या जगांतील जो यवहार करावा लागतो या या ऐिहक हेतूंची आिण व पाची आिण पिरणामांची तेवढीच चचार् मी क इि छतो. मी तथागतांना िवचारतो; की, मठाम ये राहून मकु्त जे अशनवसन शयनािदक यवहार करतो यात आिण गहृाम ये राहून बद्ध जे यवहार करतात यात पिहला मठ थ अनासक्तपणे, प्रा तिनवार्हाथर् िकंवा िनरहंकारी परोपकाराथर् ते यवहार करतो आिण दसुरा गहृ थ तसे करीत नाही हाच ना आप या मते मखु्य भेद? बुद्ध : होय. िवक्रम : तर मग अशा अनासक्त बुद्धीने परोपकाराथर् गहृाम येही जर कोणी, ज्ञानी, िसद्ध, ते यवहार, ही ऐिहक यात्रा पार पाडू लागला तर मग अशा मठ थांत आिण तशा गहृ थांत िवदेह ि थतीचे ि टने काही आके्षपाहर् भेद अस ूशकणार नाही, नाही का? बुद्ध : गहृाम येही मठाप्रमाणेच िवदेहमकु्ताचा यवहार चाल ूशकेल हे मला मा य आहे. मठाम येही प्रलोभने असतातच! परंत ुतरीही गहृाम ये ती अिधक असणार हे उघड आहे. िवक्रम : पण ती भीित साधकांना लाग ूआहे. मकु्तांना, िसद्धांना नाही. कारण प्रलोभनांचे यास अजनू भय आहे यास आपण साधकच हणतो, िसद्ध न हे. आता या अथीर् मकु्त हा परोपकारासाठीच, दःुिखतां या दयेसाठीच हा धमर्प्रसाराचा आिण लोकसेवेचा याप उभारतो याअथीर् तो ऐिहक परोपकार सवार्ंस सरसहा सं यासदीक्षाच देऊन साधतो की, मठ थच होऊन की गहृ थच राहून हा मखु्य प्र न मला आपणांपासनू सोडवून घ्यावयाचा आहे. िवदे या या सं यासा मात आिण िवदे या या गहृ था मात, िकंवा थोडक्यात हणजे गाहर् यात आिण सं यासांत मखु्य भेद हणजे हाच ना की, सं यासा मात कािमनी, कृिष आिण कृपाण यांचा बहुधा आ यिंतक याग करावा लागतो आिण गहृ था मात तो लागते नाही? कृषीने भरणेपोषणाचे धंदे, कािमनीने सतंानो पि त आिण कृपाणाने प्रसगंी श त्रयदु्धात भाग घेणे हीच उ लेिखत आहेत. बुद्ध : एकंदिरत आपण हणता या अथीर् सं याशाला कािमनी- कृिष - कृपाण यांचा आ यंितक याग कर याची प्रितज्ञा करावी लागते, तोच दो ही आ मांतील मखु्य यावहािरक भेद आहे खरा. िवक्रम : तर मग हे तथागत, मी असे प टपणे हणतो की, परोपकाराचे कायर् मकु्तांसही सं यासा माहून गहृ था माचाच अवलबं के याने अिधक प्रमाणात करता येतील. इतकेच न हे तर जो जो िभक्षु होऊ इ छील याची याची, पात्रापात्रतेचा लवलेश िवचार न करता आप या सं य त िभक्षुसघंात आपण जी भरती करीत आहा तीमळेु उपकाराचे पिरवतर्नात मोठाच अपकार होणार आहे! काल आपण प्र यक्ष राहुलास आप या आठ नऊ वषार्ं या मलुासही िभकु्षसघंात समािव ट क न घेतलेत! आता या कोव या मलुांस ससंार काय आिण सं यास काय याची


क पनाही नाही अशा मलुासदु्धा सरसहा सवार्ंस सं य त िभकु्षसघंात ओढ याने केवढा अनथर् ओढवणार आहे पहा! या शाक्य रा ट्राचेच प्रकरण उदाहरण हणनू मी घेतो. आपण सं य त झालात, आपण राजपुत्र आनंद आिण देवद तालाही सं यास दीक्षा िदलीत, शेवटी राजतनय राहुल, ते आठ वषार्ंचे मलूही िभक्षु सघंात घेऊन शाक्यां या आस नमरण राजवंशा या लतेची ही शेवटची किलकाही खुडून टाकतील. सामतंकुळांसदु्धा सवर् उ तम पु ष सं य त झा याने या रा ट्रात स गणुी आिण अिभजात बीजापासनूच होणारी उ तम सतंित खुटली. दगुुर्णी आिण अपकृ ट लोकाची सतंित तेवढी वाढत रािहली. अशा ि थतीत उ तम बीज तेवढे िनवडून फेकून देऊन िकडकी सडकी िनकृ ट बीजेच तेवढी पेरणार् या शतेकर् या या िपकाची जी ददुर्शा होणार तीच या शाक्य जातीची होणार! सं यासधमार् या, कािमनी यागा या- िन सतंानते या पिह या प्रितजे्ञने असा लोकक्षय आिण सपु्रजननक्षय होत असताच आपला प्रचार जर असाच चालला तर हे शेकडो लोक आपापले नांगर तोडून, माग मोडून, दकुाने सोडून दसुर् यां या मेहनतीवर जागणार् या िभक्षुसघंातील िभकार् यांची सखं्या फुगवीत राहणार! कारण कृिष याग ही सं यासधमार्ची दसुरी प्रितज्ञा पडली! दसुर् याने मरेपयर्ंत शेती करावी. ते अ न आयते भिक्षणे हे सं यासधमार्त पाप नाही. पण शेती करणे हे मात्र पाप कारण नांगराने अनेक जीव मरतात हणनू शेती िहसंाप्रधान! सं यासी वतः अशी पापमय शेती करणार नाही- पण दसुर् याकडून ते पाप आचरवून ते पापांचे अ न मात्र खा यास सोडणार नाही! यापेक्षा सं यासी वतः शेती क न ते अ न खाते तर ते पाप या ढ गीपणाहून खिचत कमी होते! बुद्ध : सेनानी िवक्रम, पण मा यासारखे सं यासी हे एक प्रकारचे शेतकरीच आहेत. नाहीत काय? हे पहा, या भवभ्रमाचे रान साफ क न िच ताचे शेत मी ज्ञाना या नांगराने नांग न काढतो. नीितिनयम हा मा या नांगराचा दांडा होय, उ यमशीलता हा याचा बैल आहे, सद्धमर् मतां या बीजास मी पेरतो, स कमर् पी टीने ते िसिचले जाते आिण नंतर यास सवर् दःुखाचा अतं करणारे शा वत जीवनाचे पीक लगडते! िवक्रम : परंतु महाराज, आप यासारखे असे, सामािजकं सदाचारां या परम शुभा पद उपदेशा या अमतृफलाची लागवड करणारे लाक्षिणक शेतकरी तरी या आप या सं यासी सघंात िकतीसे आहेत? या उ या जगतात िकती आहेत? एक, दोन, फार तर तीन. परंतु या एक यार दकु या खर् या शेतकर् या या पीतपटाचे वजाखाली हे जे शेकडो िन योग सं यासी, िभकु्ष बैरागी इ यािद लोकाचे बागारबुणगे जमलेले असतात यां या मास आंचव याने रा ट्राची आिथर्क शिक्त िकती हीन होऊन जाते ती पहा! जो जो एकेक मनु य ससंार सोडून सं यासी िकंवा मण होतो याचे मागे दोघा जणां या उपाजर्नास समाज अतंरतो. एक या सं य त मणा या आिण दसुर् या मणास पोसणार् या िमका या प्र येक मण हणजे समाजातील प्र येक उपयुक्त धं यावर एक

मिूतर्मतं करच! हा आपला सघंच घ्या! आठ वषार्ं या अवधीत यात सह त्राविध माणसे िशरली. सह त्र वष हे गाड ेजर असेच चालले तर ती सखं्या लाखांनी मोजावी लागेल! बरे, या


सं याशां या ससंारास लागते नाही काय? गहृ थाप्रमाणे दकुुल वसने नसली तरी व त्रे हवीत, िवलासभवने नसली तरी िवहारभवने हवीत, मिंदरे नसली तरी मठ हवेक, मोदक नसले तरी मीठ भाकर हवीच, यांस पादकुा ह यात, पांघ णे हवीत, वै य हवेत, औषधे हवीत, भांडी हवीत, भांडणे देखील हवीत! आप या सघंातीलच पक्षिवपक्षां या भांडणाव न वतः तथागतासही नाही का अनेक वेळा सघं मोडून टाक याचा धाक या उ ंड िभकंू्षस घालावा लागला? भगवन,् या घरात एक भाऊ िमळवता असून चार भाऊ नुसते खाऊ बनून भटकत िफरतात ते घर जसे डबघाईस आ यावाचून राहणार नाही तसाच लाखो लोका या धनो पादानास अतंरलेला आिण यां या भरणा या भाराखाली िप यानंिप या त्रासनू गेलेला समाजही डबघाईस आ यावाचून राहणार नाही. कृषी या अथ पादक यवसाया या यागाची सं यासा माची जी दसुरी प्रितज्ञा असते ितचा असा भयंकर पिरणाम होऊन लोका या क याणापेक्षा लोकाचे अक याणच होत राहील. बुद्ध : परंतु सेनानी, भौितक धन हेच काही खरे धन नाही. ऐिहक उ नित हाच काही मनु याचा पु षाथर् नाही. पारलौिकक उ नित हाच खरा पु षाथर् आहे, हे मळू िवधेयचे आपण िवसरता! िवक्रम : छेः! छेः! ते आपण प्रथमच मा य केले आहात की, िनवार्णप्रा तीनंतर िकंवा िनवार्णप्रा यथर् जे धमार्चरण अ याव यक आहे त ेगहृ था मातही साधता येईल. या तव पारलौिकक िहत हा उभयपक्षी समान असणारा घटक सोडून उरले या ऐिहक लाभालाभाचीच तुलना कतर् य आहे. िकबहुना सं याशा या ससंारासाठी देखील गहृ थाचा ससंार अव य आहे. हा भात िपकवील तरच तो अ लक हणनू िभक्षा मागनू खाईल! अनासक्त बुिद्ध असेल तर भीक माग यात वेळ घालिवणे काय िकंवा शेती कर यात वेळ घालिवणे काय, सारखेच बंधनकारक आहे अथवा नाही! हणनू मी हणतो की, आपणासारखे मकु्त देखील सं याया मी िवकृत प्रितज्ञां या बे या अडकावून न घेता जर गाहर् था या प्रकृत परंपरेनेच लोकोपकाराथर् जीवन यापन करतील तर अिधक लोकक याण साधू शकतील. परंतु भगवंतासारख्या लोको तर िवभतूीचा प्र न जरी सोडून िदला, तरी तिदतर सवर् जनांना तरी सं यासा माचा प्रवेश सवर्थैव िनिषद्धच असला पािहजे. कारण कािमनी आिण कृिष यां या आ यंितक यागा या या दोन प्रितज्ञा सं याशाला घ्या या लागतात यामळेु रा ट्राचा प्रजाक्षय आिण धनक्षय होऊन या रा ट्रास उलट कसा अपकार होतो हे मी जे आता दाखिवले याहूनही भयकंर हािन या समाजाची, या रा ट्राची, सं यासा या या ितसर् या प्रितजे्ञने कृपाणा या यागाने या आ यिंतक अिहसें या बुिद्धभ्र ट ब्रीदाने होत आहे, होणारी आहे! भगवन ्ही आ यंितक अिहसंा नसनू हा आ यंितक आ मनाश होय! आिण आ याचा नाश हीही पु हा िहसंाच होत अस याने आ यिंतक अिहसंा हणजे आ यंितक िहसंा! असे अिहसें या या अनाडी याख्येचे िवलक्षण ता पयर् िनघते! बुद्ध : परंतु आ ही आ यिंतक अिहसेंचे मळुीच पक्षपाती नाही. इतकेच न हे तर साधुरक्षणाकिरता आिण आ मरक्षणाकिरता आततायांचा प्रितबळाने आिण प्र याघाताने प्रितकार करणे ही िहसंा होत


नसनू उलट िहसेंचा डाव हाणनू पाडणारे पु यकमर्च होय असे तथागताचे मत आहे. पण हे गहृ था माचे कतर् य होय. सं यासा माचे न हे! िवक्रम : आिण हणनूच मी हणतो की, या सं यासात अशा यायसरंक्षक कृपाणाचा आ यंितक सं यास करावा लागतो तो िवमकु्त वार सं यासा म ही कोण याही रा ट्रावर ओढावणारी मो यांतली मोठी आपि त आहे! नांगर धरावयाचा नाही, श त्रास िशवावयाचे नाही, अशा शपथा घेऊन या रा ट्रांतील लाखो लोक मठामठांतून पडून राहू लागतात ते सं यासप्रवण रा ट्र आज ना उ या अ न अ न क न तडफडू लागलेच पािहजे, दबुळे झालेच पािहजे, को या ससंार-प्रवण आक्रमक रा ट्रा या याघ्राची झपे पडताच या या ती ण पंजास बळी पडलेच पािहजे! अशा सं यासप्रवणतेचा पुर कार के याने या लोकक याणासाठी आपण मकु्ताव थेतही या धमर्चक्रप्रवतर्नाचा, या सघंाचा खटाटोप करीत आहात ते ससंारी जगत ्तर उि छ न होईलच होईल. पण शेवटी ही आपली महान ्धमर्सं था, हे सघं, हे लाखो िभकु्षगण, या साधना, या समािध, ही तपोवने हे उभे सं यासी जगतही कू्रर रानटी वापदां या आिण याहूनही कू्ररतर अशा राक्षसां या रक्तबंबाळ नखरांनी शतधा िवदीणर् होऊन नाश पावेल! बुद्ध : पण सेनापते, सं याशा या हातीही एक कृपाण असते. एक श त्र असते. ते लोहाचे नसले तरी आिण हणनूच ते लोहाहूनही अिधक पिरणामकारी असते. या सं याशा या श त्राचे नाव क्षमा आहे! िवक्रम, ‘क्षमा श त्र ंकरे य य शत्रु त य करोित िकम?्’ िवक्रम : िकम?् वधः! प्राणनाशः! दंड कर याची यास शिक्त आहे, तोच क्षमा क शकतो. दंड कर याची यास शिक्त नाही या दबु या या क्षमेस शरणागित हणतात- श त्र न हे! भकेु या रक्तिल स ुवाघापुढे गाय मटकन ्बसते, ितने क्षमाश त्र हाती धरले तरी क्षमाश त्रास िभऊन तो वाघ ितला सोडणार की काय! ती गाय मी तुला क्षमा करते हणनू हणाली तरी तो वाघ ितला खाणारच, शरण आले हणनू हणाली तरी खाणारच! दु ट शत्रसूही क्षमा करीत रािहले हणजे ते आगळीक करणे सोडतील अशा वेडगळ आशवेर जे रा ट्र अवलबंून राहते ते रा ट्र याच क्षमेला मानभगं समजनू अिधकच कु्रद्ध झाले या याच दु ट शत्रकूडून सिंध साधताच नायनाट क न टाकले जाते! अशी उदाहरणे इितहासात घडली आहेत आिण हायहाय, अजून घडावयाची आहेत! हे आपले शाक्य रा ट्र प्रजास ताक आहे. या या एका बाजसू कोसलांचे प्रबळ राजस ताक रा ट्र आहे, दसुर् या बाजसू मगधांचे राजस ताक रा य आहे. या दो ही प्रबळ राजकां या, राजस ताक रा ट्रां या म ये, हे शाक्यांचे प्राजक सांपडलेले आहे. ते या क्षणी लवलेशही दबुर्ल होईल या क्षणी ते या दो ही िगधाडांपैकी कोणा या तरी धाडीस बळी पड यावाचून राहणार नाही. अशा ि थतीत या रा ट्रातील लोकापुढे श त्रास न िशवणे हे उ कृ ट जीवन होय, नीतीची पराका ठा होय, बुद्धा या कृपेस सपंाद याचा पिवत्र मागर् होय असे िवकृत येय धरणे मला अ यंत आ मघातकीपणाचे वाटते आहे!


बुद्ध : आपली भीित, जर एक या शाक्य रा ट्रासच मी सं यासप्रवण आिण युद्धिव मखु करीत असतो तर, खरी ठरती; पण या दोन आक्रमक राजकांची उदाहरणे आपण िदलीत यांसही मी युद्धिव मखु करीत आहे; न हे जवळजवळ केले आहे. हे पहा, मनु यांनी मनु यांना केवळ पाशवी शक्ती या चढाओढीत े ठ व थाप याकिरता तरवारींनी भाजीसारखे सपासप कापीत सुटणे हे आपणांस ल जा पद वाटते नाही का? तसेच मानव जातीतील सग या रा ट्रांनी जर या ल जा पद युद्धिपपासेपासनू परावृ त हो याचा िन चय केला, जर मा या धमार्ची पे्रम-दया-क्षमा-शांित-अिहसंा ही अ युदार त वे सवार्ंनीच आचरली तर मग तरी एक या यक्तीस िकंवा एक या रा ट्रास िभ याचे कारण नाही ना? हे पहा, तथागताने हा सघं थापन क न पुरती दहा वषही झाली नाहीत तोच आप या शाक्य जातींवर यांचे आक्रमण हो याची आपणांस उ कट भीित वाटते आहे ते कौसलचे महाराज प्र योतन आिण मगधांचे राजे िबिबसार हे दोघेही तथागत बुद्धा या धमार्ची दीक्षा घेऊन आमचे िश य झालेले आहेत! जर शाक्य रा ट्रातील क यार्तील कत पु ष जे सेनापती िवक्रम, ते आपणही माझ ेनुसते िश य व न प किरता प्र यक्ष िभकु्ष व वीका न मजसहच या दयामलूक धमार्चा प्रसार कर यास बाहेर पडाल तर या सवर् रा ट्रांचा आम या उपदेशावर िव वास बसेल; यदु्धाची मनापासनूच आव यकता वाटणार नाही; िकळस येईल; आिण मानव लोकातून युद्धाचे आमलूात ्उ चाटन कर या या मह पु याचे आपण वाटेकरी हाल! िवक्रम, जगातून युद्धाचे, कलहाचे रक्तपाताचे उ चाटन करणे हे येय, या यासाठी आपण प्रय नांची आिण यागाची पराका ठा क न पहा याइतके थोर नाही का! िवक्रम : भगवन,् ते िततके थोर आहेच आहे. पण ते शक्य आहे की नाही आिण यातही या साधनांनी शक्य आहे की नाही याची मला प्रबळ शंका वाटते. बुद्ध : सेनापित, या शकेंिवषयी मी इतकंच हणतो की थोडीशी द्धा ठेवा! मला जर तु ही सा य हाल तर सरासरी वीस पंचवीस वषार्ंचे आत या भारतात तरी श त्रयदु्धाची समाि त झालेली आपण पहाल! श त्रांचे यगु जाऊन शांतीचे युग थािपत झालेले पहाल! िवक्रम : ई वर करो आिण असेच होवो! मनु यसहंार करणारा मनु यजातीचा अ यंत भयंकर शत्र ुमनु यच होय, हा मनु यजातीवरील कलकं शक्य िततका लवकर धुवून िनघो आिण शांतीचे साम्रा य थाप याचा मान आम या या शाक्यिसहं तथागत बुद्धांनाच िमळो! परंतु स जनहो, मो या दःुखाने पण िनभीर्डपणे मी माझी भीित उ लेिखत क न ठेवतो की, पंचवीस वषार्ंनंतरच काय पण आजपासनू पंचवीसशे वषार्ंनंतरही या जगावर या जगा या ददुवाने श त्रयुगाचेच प्राब य िदसनू येईल; बळी तोच कान िपळीत राहील; रक्तरंिजत साम्रा यांचाच िवजया व भवूर थैमान घालीत असेल आिण या या टापांखाली तेच अिधक आिण प्रथम िचरडले जातील की, जे या शांितयुगा या व नवाणीला भिव यवाणी समजनू तीवर िवसबंून सवार्ंआधी श त्रसं यास करतीलर दसुर् या या दयेवर अवलबंून रहा याइतके दबुळे होऊन बसतील! अिहसें या आिमषापायी िहसेंचा गळा िगळतील! वाटेल याला सं यासा मात घेणार् या आिण असा रीतीने लाखो लोकास


श त्रसं यासा या प्रितजे्ञने हतवीयर् क न ठेवणार् या या भयंकर भलुीचे भीषण पिरणाम पंचिवसा या िपढीपयर्ंत या भारतास भोगावे लागतील! तथािप भगवान ्बुद्धासारख्या अलौिकक पु षास या पु यकायीर् सहा य िमळाले नाही हणनू हा प्रयोग फसला असे पुढील िप यांस चुकूनही वाटू नये हणनू मी तथागता या इ छेस अनुसरतो; आिण आजपासनू या िभकु्षसघंात समािव ट होतो. (कटीचे कृपाण काढून) शाक्यां या सेवेस वािहलेले हे माझ ेकृपाण आिण माझा एकुलता एक पुत्र व लभ यास मी मा या या शाक्य जाती या पदरात टाकून पिर ाजकांचा आ म वीकारीत आहे! बुद्ध : सेनापते, देवांनीच ध य ध य हणनू मान डोलवावी असा हा तुमचा लोकक याणाथर् केलेला याग तु य आहे. हे पहा, काही झाले तरी शांतीचे, दयेचे, पे्रमाचे साम्रा य या जगतावर थापन कर याचा आपण पराका ठेचा प्रय न केला इतका उ लेख जरी मनु यजाती या इितहासात झाला, अशा प्रयोगाचे फल काय होते हा अनुभव जरी आप या सफलतेने वा िन फलतनेे मानवांस िमळाला तरी देखील ती िन फलताही आंिशकतः तरी सफलच झाली असे हणावे लागेल! चला, शािरपुत्र सघंागारात या माननीय नवागतास नेऊन सघंदीक्षा याच! (चाल- प जोवन गनु घरो रहत है.) आज श त्रयगु जगी सरतसे । शांितयुग अहा आले ।। ध्रु. ।। दंड िहसिक या । दया परतवी । याग न वांछी । कलह िवझाले ।। १ ।। (सवर्जण ‘बदु्धं शरणे ग छािम, धमर्ं शरणे ग छािम, सघंं शरणे ग छािम’ असे हणत जातात.)


अकं २ रा प्रवेश १ला सनुासशेट : (आनंदाने टाळी िपटून) वारली! शेवटी या शाकंभटाची बायको वारली. काल ती पटकीने आजारी पड यापासनू मी वाटच पहात होतो ती के हा मरते याची! माझी आई मेली ते हा या नीच शाकंभटाने िकटाळ रचून ितचे पे्रत दारात पाडून टाक याचा प्रसगं आणला, याचा सडू उगिव याची सिंध आज मला आली. आता याचाच पेच या यावर मारतो. आई यािवषयी भलताच दलु िकक होऊ नये आिण अगदी िचतेपाशीच मा या जातीचा बिह कार पडू नये हणनू िभऊन ते हा जी सलकडी मी या भटुरग्याला िदली ती आता याला ओकावयास लावतो. वर याचे उरले सरुले घर पण गहाण लावून घेतो; तर याला सोडतो. याची बायको क्षारा ही माझी जीव चकंठ च मिैत्रण होती. िह या पे्रतास अिग्न मी देणार हणनू नुसती मी ब बाब ब करीत जातो! अरे शाकंभटा, जसे केलस तसेच भर आता! (आतला पडदा उघडतो. शाकंभट क्षारेचे पे्रताजवळ उभा आहे.) शाकंभट : गेली एकदाची ही बया! बायको पण बायको खरी ज मभर भांडत मेली. आिण मेली ती इतक्या तडकाफडकीने की मी ितला िवष िदल की काय अशी कोणा दसुर् यास तर काय, पण माझी मलाही शंका यावी. खरी पित ता! ित याशी िववाह लाव याची ठोक अ ल मला ित या मरणानंतर देखील घडावी; इतक्या तडकाफडकीने मेली. या आ याच ित या साळकायामाळकाया! शेजारपाजार या बाया बाप या! अजनू ितचे पे्रत पडून एक घटका गेली नाही तोच जम या सग या. घारीिगधाडांची टोळकी जशी जनावर मेले न मेले की जमतात तसे हे नातेवाईक कोण कधी मरत याची वाटच पहात असतात. बाकी दसुर् या या घरी कोणी मेले की ती गमंत पाह यासारखी असते खरीच! एखा या दािर य्रा या येथील लग्ना या वरयात्रे या वरातीच आमतं्रण आिण एखा या ीमतंा या येथील पे्रतयात्रेची बातमी जर मला एकदम आली तर मी आधी या ीमतं मतृकाची गमंत पहावयास जाईन. ते पे्रताचे नान, ती मलेुबाळे पु हा भीतभीत; पु हा पुढे

होत होत; पहात राहतात ते, ते बायकां-पु षांचे प्रदशर्न, ते पाळीपाळीने रडणे, उघ या पे्रतांचा तो सडका िहिडसपणा आिण पे्रतावर सजावट के यानतंर शोभणारा तो सालकृंत िहिडसपणा, या ओ या भरणे, ओ या भर यानंतर काही काही बायकांची पे्रते देखील पु कळ िजवंत बायकांहून खुलनू िदसतात. िनदान या आम या लकेंहून तरी अिधक गोरी, हंसरी बरी िदसतातच! नंतर ती पे्रतयात्रा के हा के हा तर एखा या एकादशी या िदडंीस रंग नसतो इतका रंग पे्रता या मतृक यात्रेस भरतो; ते िचतेचे भडकणे! कोणी मेले या घरी ही सगळी गमंत चालली असता वतः या घर या िजवंत माणसाचे बोलावणे आले तर न जाता मन ितथेच रंगनू जात ही गो ट पु कळां या अनुभवाची आहे. खरोखरच मनु य उ सविप्रय आहे; मग तो उ सव मरणाचा का असेना! दसुर् याची गो टच सोडा; पण पु कळदा वतः या घरी जरी कुणी मेले तरी शोका या खर् या आवेगातही जमले या मडंळींचे मनास काय वाटते असेल; आपण रडतो ते हा ती अमकी गिहवरते


की नाही, तो अमका आप याकड ेपाहतो की नाही, रडताना आपणांस अमकी वा अमका पाहील तर बरे असे िवचार मनात आ यावाचून राहत नाहीत. मला तर वतःचे पे्रतदेखील पाह याची एक प्रकारची िविक्ष त हौस वाटते बुवा! या आ याच या सग या जणी! आता मखु्य अडचण रडू ये याची आहे. आज ओक्साबोक्शी रडलो नाही तर लोक काय हणतील? हो, एकुलता एक नवरा गेला तर बायका जशा रडतात तसे वा तिवकपणे अशी ही एकुलती एक बायको गेली हणजे आ ही रडावयास हवे. पण अजनू रडू येत नाही कसे, मला ओशाळ यासारखे होत आहे. पे्रतसे काराचा शा त्रोक्त आरंभ हणनू गळा तरी काढलाच पािहजे (रडू लागतो, तोच बायका येतात.) ( वगत) अरे वा, रडता रडता मला खरेच रडू येऊ लागले! बायका : (एकेकी एकेक वाक्य) अहो, भटजीबुवा आता मन आवराव हंटले. ित या िजवाच सोनेच झाले, होय, भर या ओटीन चालली. काय बाई ितचा चांगला वभाव असे! उगे भटजीबुवा, तु ही रडलेल पाहून आ हांलाही रडू येत! ही पोरबाळे शाकंभट : बायांनो, पोराबाळांच तेवढे वाक्य गाळा. पे्रतिवधी या ठरले या सं कृत उ गीताप्रमाणेच ठरले या या प्राकृत वाक्यातील तेवढे वाक्य या प्रसगंाचा िवशेष अपवाद हणनू गाळा, कारण ितला मलेु नाहीत. आिण एक उरलेल तेवढे वाक्य हणा की, भटजीबुवा, जगा या रहाटीकड ेलक्ष देऊन शोक आवरला पािहजे. तेवढे कोणी तरी तु ही हणनू टाकलतं की मला शोक आवरता येईल. (पु हा रडतो.) बायका : (पाळीपाळीनं) भटजीबुवा, जगा या रहाटीप्रमाणे शोक आवरावा! हो, ती सनुासशेटची एवढी प्र यक्ष आई गेली पण आ ही सांगताच यांनी शोक आवरला. ते इतके रडलेच नाहीत; आिण तु ही कसा अगदी धीर सोडता? शाकंभट : बायांनो, या तुम या आठवणीन तर मला अिधकच रडू कोसळत आहे, धीर खचत आहे! कारण जे हा सनुासशेटची आई गेली ते हा तु ही दहा सबंंधी शेजारी बाया हळहळून यांना हणालात, ‘‘आई गेली तर तर गेली; आ ही आहोत ना? आ हांस आई या जागी माना, आ ही तु हांस तसेच सभंाळू बरे!’’ ते हा शेटजीनी शोक आवरला; पण आज माझी बायको वारली आिण तु ही इतक्याजणी येथे आहात पण कोणी असे हणत नाहीत की, ‘‘शाकंभट एक बायको मेली खरी (रडत) पण आ ही इतक्या बायका येथे आहोत ना; आम यातील वाटेल ितला तु ही क्षारे या िठकाणी माना’’ हणनू! सनुासशेट : (प्रवेशून रडत रडत) कुठे आहे ती माझी िप्रया! माझी क्षारा गेली हो मला टाकून. मला एकदा तरी ितचे शवेटचे आिलगंन घेऊ या हो! शाकंभट : (ताडकन ्उडी मा न) ए वाणगटा, काय हणतोस? ( वगत) या राज ीं या मनात मा यावर माझाच पेच मारायचा िदसतो. आले खरे बुवा घ गड ेग याशी! पण आता रडून काय होणार? त ड देलेच पािहजे या सकंटाला (उघड) हं हं शेटजी! असे इकड ेया.


सनुासशेट : भटुर या, आता सांग मी तुला धरला की नाही पेचात तो. आता तुझ ेनातलग येतील ते हा करतो ब बाब ब. नाही तर सलकडी परत दे आिण उरलेसरुले तुझ ेघर गहाण टाक! आिण.. शाकंभट : ती सलकडीिबलकडी राहू दे रे. अरे, मी चुकलो! तू क्षमा कर काही माणसुकी- सनुासशेट : माणसुकी गेली आई या िचतेवर जळून. सलकडी काढ. - घर गहाण! ते बघ तुझी जात आली, हं ओरडू का? (लोक येतात.) शाकंभट : हं. चढला लेकाचा. चल तर ओरड काय ओरडायचे ते! सनुासशेट : (रडत ओरडत) गहृ थ हो, मला वेडा हणा! िपसाट हणा! पाजी हणा- पण मी शोकाने वेडा झालो आहे खरा. अहो क्षारा! माझी मतै्रीण- मा या आज आठ वषार्ंची िप्रयकरीण. माझ ेनाक ितला िकती आवड!े आमच एकमेकांवर उ कट गु त पे्रम होत हो! मला ितचे शेवटचे आिलगंन घेऊ या हो! ित या पे्रताबरोबर मी सहगमन करणार! सोडा हो मला! लोक : भटजी, हे काय प्रकरण आहे? तुम या उ या कुळावर काळोखी फासतो आहे हा! खरे असले हे तर हा जातीचा प्र न आहे. शाकंभट : असेल जातीचा. पण तो मा या न हे; या मेले या पे्रता या जातीचा प्र न आहे. काय रे सनुास! काय तुला पे्रतास शेवटचे आिलगंन यायचे? सहगमन करायचे? हं चल तर (अ त या साव न) हं, चला बांधा यालाही ितरडीवर! आणा ते पे्रत! (लोक पे्रत आणतात.) सनुासशेट : (चमकून) आँ! अहो भटजीबुवा, असे एकेरीवर काय येता एकदम! काही तडजोडीचे बोलणे काढाल की नाही? शाकंभट : वे या, अशा तुम या उ कट पे्रमात तडजोड कशी शोभेल! या तु या िप्रयकरणीचा आ मा तळमळेल तू ित याबरोबर जळला नाहीस तर! चला चला, बांधा याला या पे्रताशी! लोक : अहो पण असा जातीतला भ्र टाकार! हे पे्रत! हे चालेल कसे? शाकंभट : हे पे्रत या यासदु्धा या ितरडीसह चालेल मा या खां यावर बसनू. (शेटजीस ओढून पे्रता या त डाकड ेदाबतो.) सनुासशेट : अरे बापरे, अरे मला या पे्रतास पाहूनच धडकीच भरत आहे. मला जर क्षणभर तरी या पे्रताशेजारी लवंडाल तर भयान मी मिू छर्त होऊन मरेन देखील. (शाकंभटाचे कानात) अरे, मला दहा पये िदलेस तरी पुरे, काही न बोलता परत जातो. शाकंभट : भलतेच. आज तुला मी परत जाऊच देत नाही! तझु ेपे्रम होत ना? सनुासशेट : पण याचा भलताच अथर् केलात तु ही! देवाशपथ तुझी बायको मा या उपा यायाची बायको- माझी मानलेली भावजय- बिहणीसारखे पे्रम रे! लोक : लु या नाही तर! बांधा याला. ित याबरोबर सहगमन करायचे न? हणालास की नाही मघाशी असे सहगमन करायचे हणनू?


सनुासशेट : अहो, हणजे ित या पे्रताला घेऊन मशानाकड ेतुम यासह गमन करायचे. मशानापयर्ंत जायचे असा माझा अथर् हो! अरे बापरे अरे सोड! शाकंभट : असा नाही सोडणार तुला मी! ित याबरोबर िचतेवर ठेवणार, मग तेलाचे डबे तु यावर ओतणार, मग लाकड ेपेटून वाला उठून, तू एखा या िहलालासारखा धड धड पेटशील, तुझ ेमांसरक्ताचे िबदं ूफोडणीसारखे तडातड उडू लागतील. सनुासशेट : ( या या वाक्यागणीक चटके बस यासारख्या उ या मारीत) अरे भाजलो, जळालो. मा या भाऊ, बाबा, मा या आई सोड मला. तू काय हणशील ते ऐकतो, सोड रे! शाकंभट : तर मग काढ ही तु या न या सलक यांची जोडी. माग या सग यांची क्षमा! घे एक त डात मा न, धर आपले कान िन जा! माझा पेच मा यावरच मारतोस काय? यानात ठेव जेनो काम तेनो थाय दजुा करे सो गोता खाय! जा! जा! अरे कान सटुला! धर जा! पडदा


प्रवेश २ रा (सलुोचना व व लभ महालात बसले आहेत.) सलुोचना : मा या व लभा! मी आपले नाव घेतले नाही हो. माझ ेदियत, माझ ेिप्रयकर, अशा िवशेषणां या अथीर्च मी असे हणते हो व लभा हणनू. नाही तर आपले नावही तेच अस याने आप या का ताचे नाव उखा यावाचनू न घे याची क यकांची शालीनता मी सोडली असा मा यावर आरोप हावयाचा इकडून! आिण हा दोष असलाच तर तो आप या लिडवाळ अगंनेला, भाषेतील एक पे्रमळ िवशेषण िहरावून घेऊन अशा अडचणीत पाडणारे हे नाव यांनी आप याला ठेवले, या आप या मातािप यांचा होय. खरे ना? मग हण ून व लभा हणनू? व लभ : हण हो मा या सलुोचने! -पण मीही तुझ ेनावही ते आहे हणनू सलुोचना हंटले नाही हो! तु या या मोहक नयनांची तुित हणनू िवशेषणाथीर् तसे हंटले. नाही तर हणशील उखा यावाचनू पु षाने बायकोचे नाव न घेणे हा िश टाचार मी सोडला हणनू! आिण यातही तो दोष असलाच तर तो तु या या मातािप यांचा की यांनी तुला हे असे सलुोचन देऊन आिण पु हा तुला तेच सलुोचना हे नाव ठेवनू आम यासारख्या गणुग्राही पे्रिमकांना तु या लोचनांची तुित कर याचे नाव काढणे अशक्य क न टाकले. सलुोचना : जा गडे, असे माझचे श द घेऊन मला नाही अडवायचे. पु षांना मौिलक असा, वतंत्र असा, िवनोद करताच येत नाही वाटते; नाही तर आमची उ टी कोटी कशाला चोरावी लागती अशी? व लभ : तमुची एखादी कोटी आ ही चोरली तर आमच लक्ष शंभरदा चो न तु ही याची भरपाई क न घेता. िमळून िफटंफाटच! सलुोचना : हणनूच वाटते आप या मजिवषयी या लक्षाचे आताशा अगदी िदवाळे िनघत आले आहे. खरेच व लभा, या शाक्य रा ट्रा या सेनापित वा या पदावर आपली िनयिुक्त झा यापासनू मजकड ेआपले लक्ष फारच कमी होऊ लागले आहे बरे का! कालपासनू पहाते आहे की आप या या प्रीित सगंमाचा आज पिहला वाढिदवस आहे ही गो ट आप या लक्षात येते की नाही. सख्या, आता तरी आले का यानात? आप या या प्रीितिववाहाचा पिहला वाढिदवस हणनू कनी नाथा मा या मनात कामदेवाची पूजा बांधावयाची आहे. (चाल: लान का मखुपंकजाभा) वगर् याने वाचिवला । कामदेवा नमन याला ।। ध्रु.।। य बले त्री । िवजय झाला । अिंबके या । चरण चाला । वरित सशंय नाचवीला । शंभ ुशंकर नाचवीला ।। १ ।। व लभ : पण मी हणतो, कामदेवा या बलेक न ि त्रया जर एव या बलशाली झाले या आहेत तर मग याच कामदेवते या पूजेची अनुज्ञा िमळिव याकिरता अबलेसारख्या आ हा पु षांपुढे गयावया का करताहेत!


सलुोचना : आपण आता शाक्यरा ट्राचे सेनापित झालात हणनू! आप या सेनापतीपणाचा थोडासा तरी मान ठेव याचा िश टाचार आपला पाळावयाचा इतकाच. यातही आता आप या दयावरही माझी पूवीर्सारखी अन यसामा य स ता उरली नाही. वीर पु षां या कटीला या तेज वी अिसलतेची एकदा का िमठी पडली की आ हां अगंनां या तनुलतेचा ओढा ित यापढु िढला पडतो. ही माझी पाणीदार सवत मला के हा पा यात पाहू लागेल कुणी सांगावे? हणनू हंटले तु हां दोघांस िवचा न मग आपली लिडवाळ हौस पुरवावी. मग बांधू ना कामदेवाची पूजा आप या प्रीितसगंमा या वाढिदवसा या मगंलमहूुतीर्? व लभ : पण सखे, खरेच का आप या प्रीितसगंमाचा वाढिदवस आला आहे? िकती आनंदाची गो ट ही! तर मग प्रीितिववाहाचा वाढिदवस नुसती कामदेवाची अचार् क न कसा साजरा होणार? भगवान ्कामदेवाची अचार् क न प्रीितजीवनातील कोणताही िदवस साजरा करता येतो ही कुलीन पद्धित आ हांस ठाऊक आहे. पण आज प्रीितसगंमाचा जर खराच वाढिदवस असेल तर सखे सलुोचने, तो दोहदपूत नीच साजरा केला पािहजे. मग बोला तर कोणते डोहाळे होताहेत मा या सलुोचनेला ते? आपले पे्रम वाढीस लागले; जे दहेुरी आहे ते, क याणी, आपले हे कौटंुिबक पे्रम ितहेरी होणार तर आता! सलुोचना : पािहलात ना पु षांचा दंडम िवनोद. मला नाही असे आवडत. मामजंी आज इथे असते तर- व लभ : तझु ेत ड देखील पाहते ना! कारण तुझे मामजंी एक प्रख्यात सं यासी आहेत हे तुला माहीतच आहे. आिण सं यासी ि त्रयांच मरणसदु्धा पाप समजतात. मग यांचा पक्ष घेऊन बोल यािवषयी तर बोलावयासच नको. सलुोचना : पण माझ ेमामजंी तसे िपसाट सं यासी नसतीलच मळुी. तसे असते तर दासीं या हाती मा यासारख्या उपवर कुमािरकेकड ेगु त प्रणयपित्रका धाडिवणारा आिण माझ ेमन यां या हाती चो न आप याकड ेआणिवणारा हा असा अट्टल प्रणयत करतनय यांस होताच ना? हाच माझा पुरावा! व लभ : आिण हा माझा पुरावा. (पत्र पुढे क न) हे बघ मा या बाबांचे, तु या मामजंीचे, वतःचे पत्र मला आजच आले आहे. आज इतके िदवसांनी बाबांच हे पत्र पाहून मला िकती आनंद होतो आहे हणनू सांग!ू सलुोचने, माझ ेबाबा सेनापित िवक्रमिसहं, या शाक्य रा ट्राचे धुरंधर िवगत सेनानी, भगवान ्बुद्धा या अ याग्रहाव न यां या िभकु्षसघंात प्रिव ट झा यास आज उणीपुरी चाळीस वष होत येतील. या वेळी सलुोचने, तू ऐकलेच आहेस की मी अवघा दीड दोन वषार्ंचा होतो. ते हापासनू आजपयर्ंत मा या मािहतीत अशी दोन पत्रे काय ती बाबांकडून आली. एक सरासरी दहा वषार्ंपूवीर् मा या व सल आई या मृ यूचेिवषयी माझ ेसां वन करणारे आिण दसुरे हे आता माझ ेअिभनंदन करणारे!


सलुोचना : कशािवषयी अिभनंदन केले आहे? आप या प्रीितिववाहाची बातमी यांना कळली वाटते! सख्या, खरेच सांगावे ना; मामजंी रागावले तर नाहीत ना आपला सबंंध ऐकून? तपोिन ठ सं यासी, यातही भगवान ्बुद्धा या ि त्रयांवर ते असे असे डोळे वटारणार् या, िभकू्षचे नाव िनघताच आ हा वधूंना कशी गड ेभीित वाटू लागते. ि त्रयांिवषयी मा यािव द्ध परुावा हणनू आपण ते पत्र िवनोदातच पुढे केलेत ना? खरोखरीच िव द्ध नाही ना काही यात? सांगाव ना गड ेअिभनंदन कोणाचे ते? व लभ : माझ!े शाक्यां या सेनापित वाचे कृपाण बाबांनी चाळीस वषार्ंपूवीर् जे खाली ठेिवले ते आप या वंशास आज पु हा याच सेनापितपदावर मला नेमनू शाक्यरा ट्राने परत केले आहे, यािवषयी बाबांनी माझ ेअिभनंदन केले आहे. तु याशी मी लग्न लािवले हणनू .. सलुोचना : हणनू काय? रागावले? सांगनू टाकायचे न? नाही रागावणार ते. मी यां या पाया पडने. पाहू ते पत्र! जा. नाही देत? नाही? (जाऊ लागते.) व लभ : ए वेड,े ऐकशील तरी. अग रागावले तर नाहीतच; पण उलट मी िववािहत झालो आिण यातही तु यासारखी देवी यशोधरे या कोिलयन कुलातील का ता- सलुोचना : तसे नाही. पत्र दाखवा. आता तुम या सांगोपांगी बातमीवर माझा मळुीच िव वास उरला नाही. दाखवायचे नाही न? पहा बरे! पु हा येणार नाही मागावयास! व लभ : लग्ना या वाढिदवसाचा हा पिहला दोहदर, पिहले डोहाळे वाटते. या लढाऊ डोहा यांव न मलुगा भांडकुदळ होणार आईसारखाच. ए सलुोचने- अग नाही, चुकलो! थांब, थांब, बापासारखा भांडकुदळ होणार, मग तर झाले! बरे तसेही नाही. मलुगा नाही मलुगीच होणार! अग हे घे पत्र, सलुोचने- सलुोचना : या तर इकड.े आपण दोघे िमळून वाचू अ.ं नाही गड ेआपणच वाचायचे. वाचायचे न! व लभ : अग पण हो. (पत्र उघडून वाचतो.) - मा या तनया व लभा, मला आ ताच बातमी कळली की, शाक्य प्राजका या, शाक्यां या लोकस ताक रा ट्रा या नागिरकांनी, तुला सेनापितपद अिपर्ले आहे; यािवषयी मी तुझ ेआिण कोिलयनां या प्रख्यात कुला या या वधूचे पािणग्रहण केले आहेस हणनू आ हांस पूवीर्च समजले आहे या तु या नववधूचे आ ही मनःपूवर्क अिभनंदन करीत आहो. कािमनीचे आिण कृपाणाचे पािणग्रहण यास सं यासी लोक तामसी, िनिषद्ध, फार फार तर क्ष य मानतात, पण उ तजेनाहर् मानीत नाहीत, अशी साधारण समजतू अस याने तु हांला ही तमुची कृित तुम या सं य त िप याला समथर्नीय वाटणार नाही असा सकंोच होईल. पण व लभा, केवळ समथर्नीयचे न हे तर दांप यपदाची आिण सेनानीपदाची ही तुला झालेली प्राि त मला अिभनंदनाहर्च वाटते आहे हे तु हांला आिण शाक्य रा ट्रा या इतर सवर् त णांना माहीत हावे हणनू आ ही हे अिभनंदनपर आशीवार्दपत्र हेतुतः पाठवीत आहो!


सलुोचना : (उसासा टाकून) नाथा, दियता, माझा जीव एकदाचा खाली पडला. िकती हो माझ ेते वदृ्ध मामजंी दयाळू आहेत. मला यांनी अजनू पुरी पािहली देखील नाही; तरी देखील िकती ही व सलता! बरे वाचायचे न पुढे. व लभ : पण या पत्रातील पुढील भाग फारच गभंीर आहे. सलुोचना : बरे मग तु ही तो असा अगदी िनभळ गभंीरपणाने (त ड ताठर क न उभी राहते) वाचावे हणजे झाले. व लभ : तीच तर अडचण आहे. एक वेळ समदु्रा या पा याची चूळ भ न त ड गोड किरता येईल, पण ि त्रयां या समोर उभे राहून ते गभंीर करता येणार नाही. िनदान मला तरी बुवा तुला पािह यावर थोड तरी हस यावाचून राहवत नाही. (चाल - िब्रजपत प्रभदुीन) नारी िविध िनिमर् मळुी । िपकिव या हसे ।। ध्रु. ।। नयिन ितखट जाता रडू आवरणे शक्य असे । पिर िदसता नािर हस ूआवरणे शक्य नसे ।। १ ।। सलुोचना : मी आहेच तशी एक हा या पद व तु आपली! मग नाहीना वाचायचे ते मा या देखत? असे काय बरे? मला कनी अगदी कधी ऐकेन असे झाले आहे. ऐकायचे न माझ.े अधार्ंगी न ती मी आपली. व लभ : मग हे घे अधर् पत्र फाडून तु या भागाचे िन वाच आपली कशी ती! बरे ये. सलुोचने, आता नाही तसे हणणार. ये! बाबा पुढे िलिहतात, ‘‘इंिद्रयांचा नाश हा काही इंिद्रयजय न हे. सं यासीही डोळे फोडून अंधळा होत नाही, जीभ छाटून मकुा होत नाही, नाक िशवून िनघ्राण होत नाही, हातपाय तोडून लळुापांगळा होत नाही. मग तीच गो ट सवर् देहिद्रय यापारांनाही का लाग ूनसावी? या सवर् इंिद्रयांचे नैसिगर्क यापार सारखेच िनद ष आहेत, समाजधारणास आव यक आहेत; अथार्तच दांप यजीवना या आ यंितक यागातच तेवढे सवर् काही पािव य आिण पु य साठिवले आहे ही गो ट खोटी आहे. लोको तर पु ष सं यासी होतात हणनू लोकात असा भ्रम फैलावतो की ते सं यासी झाले हणनूच लोको तर समजले पािहजेत. पण ते स य नाही. बुद्धासारखे महा मे ससंारात असले तरीही लोको तर पदास आिण पिवत्रपूजेस अिधकारी ठरलेच असते. एतदथर् तूही व लभा, िन सकंोचपणे आपला दांप यधमर् योग्य रीतीने पाळ. बिल ठ आिण विश ठ अशा प्रजेने तु या कांतेचा कुसवा ध य होवो. लोकक याणाथर् धारण केलेला तुझा ख ग दु टांस दंड दे यास सदैव समथर् असो! आिण या यज्ञ व पी जीवनयापनेत गहृ था माची सखेु तु या पायांसच अडखळिवणार् या बे या न होता या यज्ञाची सांगता करणारे बिलदान होवोत! असा ससंार सं यासाइतकाच पिवत्र आहे क्विचत ् याहूनही ेय कर आहे!’’ ऐकलस ना िकती उदा त िवचार आहेत ते! (चाल: चंदा कमल बाल)


ससंार रित होय । धमार्नुसरणांत । बेडी पदी ना । बिलदान जिर ही ।। ध्रु.।। ससंारिच ध य । सं याससम पु य । तो भोग ेयान ्। यागाहुनीही ।। १ ।। सलुोचना : याला हणतात खरा वैराग्यवान ्- खरा ज्ञानी, िकती उदार मत आहे मा या मामजंीच पािहलेत न! देवमाणस ही! पण व लभा, या ससंारसखुा या बे या हणनू मामांजी या पत्राचे शेवटी जो उ लेख केला आहे तो कोणास उ ेशून? व लभ : कोणास हणजे? ि त्रयांस! ि त्रया याच पु षां या पायांतील बे या! सलुोचना : अ स ंकाय? बरे नाथ, बुद्धदेव लोको तर महा मे आहेत ना? व लभ : यात काय सशंय! पण यांनी त्रीची बेडी पायातून काढून टािकली हणनूच ते लोको तर होऊ शकले. सलुोचना : ते नाही मी आपणांला िवचारले, आपण इतकेच सांगा की महाराज शुद्धोदनांनी हणजे बुद्धां या विडलांनी जर मायादेवी हणजे बुद्धां या आईची बेडी पायातून अशीच तोडून टािकली असती तर या तुम या लोको तर बुद्धदेवांचा लोकास प ता तरी कुठे लागला असता का? तर मग बुद्धांनी साधले या लोकक याणाचे अध पु य तरी वतः बुद्धास साधणार् या, यांचे अि त व शक्य करणार् या, त्रीजातीलाच िमळाले पािहजे. कौस ये या पे्रमाची सोनेरी साखळी एखा या मिंत्रत र मीसारखी दशरथा या जीवनाशी सबंद्ध झाली होती हणनूच रामचंद्रांची प्रा ती शक्य झालीही. वसदेुवांनी जर लहानपणीच सं यास घेतला असता तर ीकृ ण काय गोकुळ या गायरानात गवतासारखे उगवते? व लभ : अग, पण याव न इतकेच िसद्ध होते की, ि त्रयांना पु षांनी अगदीच टाकाऊ समज ूनये. पण हणनू ि त्रया ससंारांतील पु षां या पायांतील बे या नाहीत असे का िसद्ध होते? या मळुीच नस या तर क्विचत ्पु ष जाित अिधक सखुी होऊ शकती इतके हणायला काय हरकत आहे? सलुोचना : बरे. सोडून िदला तो िवषयच. पण नाथ, गो टीव न गो ट आठवलीच हणनू दसुरेच एक िवचारते. िवषयांतर केले हणनू हसायचे नाही अ!ं आपण आता सेनापित झालात, हणनू शंका आली की सै यांत देखील सिैनक कारागहेृ असतात हे खरे काय? यात फारच कडक िशक्षा देतात हणे. आपण जरा सदयतेने घ्याव बरे का. व लभ : ते खरे. पण चोर, लटुा , कू्रर इ यािद भयंकर अपरा यांना तरी त काळ बे या ठोक याच पािहजेत. सलुोचना : पण अशा राक्षसी, नशृंस, नीचांनाच तेव या बे या ठोक या जातात नाही? -आपली आली लहर हणनू स जनांना तर नाहीत ना? व लभ : छ . असा अ याय कसा होईल! दु ट दजुर्नांनाच तेव या बे या ठोक या जातात. सलुोचना : तर मग िप्रयकरा, आता तु हीच सांगा की, या अथीर्, मनु यही दु ट दजुर्नां याच पायात बे या ठोकतो; स जनां या ठोकीत नाही; या अथीर्, देव हा मनु याहून े ठ असेल तर


अिधकच यायी असेल; कमी यायी असणे तर शक्यच नाही; आिण या अथीर् तु हीच हणता की, ि त्रया या बे या पु षां या पायात देवाने ठोक या; याअथीर्, पु ष पूवर्ज मीचे कोणी तरी तसलेच अट्टल पापीच असले पािहजेत नाही का? नाही तर, देव यां या पायात या बे या ठोकताच ना! कोणाकोणा या पायात बे या ठोकतात हणनू िनबर्ंध सांिगतलात आपणच आता! चोर, लटुा , दु ट, दजुर्न, अपराधी, पापी, आततायी, अशा िवशेषणां या पदकांची गडंमाळची गडंमाळ ग यात घालनू घे यास जर पु ष िसद्ध असतील; तर आ ही ि त्रयाही अशा पा यां या पायांतील देवाने ठोकले या बे या हणवून घे यास िसद्ध आहो; समजले? बे या तर बे या. आ ही ि त्रया या पु षां या अनगर्ल रानटी वभावा या रानटी ह तीं या पायांतील यांस माणसाळिवणार् या शृंखला आहोत. आ ही आहोत हणनू यांचे पाय, धमर्मागार्वर, नीट पडत आहेत. या बे या नस या ना, तर एखा या िपसाळले या घो यासारखे, उ मागार्वर हे पु ष बेछूट उधळत जाते! का िजकंले की नाही? अरे, अरे! शाक्यां या सिुवख्यात पौ षशाली सेनापतीला, शेवटी, एका त्रीन िजकंले! व लभ : शभु िच ह आहे! आप या पे्रमाचे बीज या िदवशी वाढीस लागले याच वाढिदवसा या महूुतीर् मा या कांतेला िदिग्वजयाचे डोहाळे होत आहेत; माझा मलुगा खरोखर चक्रवतीर् होणार! सलुोचना : इ श. आले प्रकरण मळू पदावर. दासी : (प्रवेशून) क्षमा असावी एका तभगंाची. पण राजसभेने सेनापित व लभिसहंास अ यंत वयर् कामासाठी िनकडीचे बोलावणे धाडले आहे! दतू बाहेर उभा आहे. व लभ : सखे, गेलेच पािहजे आहे. कौसलचा राजा तो दु ट मह वाकांक्षी िव यु गभर्, या या मनात आप या या शाक्य रा ट्राची काही तरी कुरापत काढ याची इ छा होती. परंतु याने शेवटी एक मतै्रीचा सिंध कर याचे ठरिव याची सचूना कालच आली. ती मह वाची चचार् हावयाची असेल. दे तर िनरोप. सलुोचना : पण एक घडीभर थांबायचे! कामदेवाची पूजा बांधावयाची होती. ही माळ पुरी होत आहे. आज .. व लभ : पािहलेस! कतर् या या पायात ि त्रया शृखंला- सलुोचना : ( या या त डावर हात ठेवीत) पुरे ते. जावे आपण कसे नीट! आ हांला अशा ईषला चढवून आपले सधंान साधून घे याची ही पु षांची युिक्तच असते. पण प्र येक िनिम ताने येता जाता आप या वतर्नाची परीक्षा देत बसायला ि त्रया काही कोणी उपजत अपराधी नाहीत िन पु ष काही उपजत यायाधीश नाहीत. त्री कतर् याची शृंखला की पूित र् हे िततकाच मह वाचा प्रसगं आलाच तर येईल िदसनू. व लभ : तर मग तो मह वाचा प्रसगं हाच आहे असे क्षणभर समज आिण दे पाहू हसत िनरोप.


सलुोचना : मी नाही आज हसत िनरोप देणार. नाही तर मग यायला वाटेल िततका िवलबं कराल. िनरोप नाही हसत देत; पण जर सभा सपंताच माग या पायी पूजे या वेळेवर परत याल तर हसत सामोरी मात्र येईन, मा या दियताला! व लभ : हो न? मग काम सपंताच हा आलोच बघ माग या पायी परत! सलुोचना : या नाही तर येऊ नका. आपण नाही काही बोलत. कसा हा स ग यांचा पट मांडून ठेवला होता. हंटले एखादा डाव खेळू आज! जार आ ही अबोला धरला आहे! (चाल - मजंलु रसना-) जा जा न वचना । बोला । थांबवीत कोणी न आपणा ।। ध्रु.।। कसा पट मांिडला । लव जरी खेळता या पला । यात थोरपण उरतेची ना ।। १ ।।


प्रवेश ३ रा शाकंभट : हे बुद्धाचे एक बंडच आम या राजधानीत, या किपलव तूत िशरले आहे! याचे मनात ही राजधानी उजाड क न टाकावेयाची िदसते! मागे जे हा प्रथमच राजधानीला मलुाचा पाय लागला ते हा याचा वदृ्ध बाप, आमचे महाराजे शुद्धोदन वारले. एवढे तरी बरे झाले की, सं यासी िभक्षू असताही बुद्धाने आप या या िप यास मांडी तरी िदली! आिण लगेच राजवंशावर नांगर पण िफरिवला; वतः तर िभक्षु मणच, पण आठनऊ वषार्ंचा राहुल युवराज पण याला िभकु्ष केला. देवद त, आनंद इ यािद याचे भाऊ सग यांना िभकु्षधमार्ची दीक्षा िदली! इतकेच न हे तर या शाक्य प्राजकास कौसल आिण मगध या प्रबळ राजकां या क्रोधापासनू आिण लोभापासनू या या तलवारीने सरुिक्षत ठेवले या सेनापित िवक्रमदेवालाही या राज ींनी न हे िभकु्ष ींनी

सं यास िदला. आप या लहान पुत्रास, िशशु व लभदेवास पोरका क न तो सेनापित िवक्रमदेव ते हा सं यास घेऊन िभक्षु झाला तरी कसा? काही कळत नाही. बुद्धा या अगंात काही अद्भतु आकषर्णशिक्त आहे यांत काही शंका नाही. कोण? ताकंिसहं. ताकंिसहं : (प्रवेशून) शाकंभट आता मात्र या बदु्धवेडाची पराका ठा झाली खरी बुवा! अरे ऐकतोस काय? पूवीर् यांनी आप या यशोधरेला आिण याची आई महाप्रजापती या दोघा राजि त्रयांस देखील मण वाची, सं यासाची, िभक्षुपणाची दीक्षा िदली. अरे, अगदी सं याशासारखे या राजि त्रयांचे स ग बनिवले की रे! केशवपन क न सं यासी रंगाची भगवी वा पीत व त्रे देऊन यास िभकु्षणी क न सोड या! पण आता हणे बुद्ध भगवानांनी वाटेल या ि त्रयांना देखील िभक्षुणी क न सघंात समािव ट कर याचा सपाटा चालिवला आहे. शाकंभट : आिण हे िभक्षुणींचे, सं यािसनींचे लटांबर या िभकंू्षबरोबर, या सं याशांबरोबर मठांतून सहवास करणार आिण नगरग्रामांतून सहपयर्टन करणार ना? झाले! टाळी घे! अरे, जे हा राजकुमार िसद्धाथर्, हे आजचे बुद्ध, यशोधरेचा याग क न गेले ते हाच मी, आिण आमची ती ‘अग’, या वेळी िजवंत होती हो! ितने िन मी आ ही प ट भिव य वतर्िवले होते की चार िदवस थारेपालट आिण वारेपालट क न ही वारी पु हा यशोधरेस या नाही या पाने शोधीत येईल! यशोधरेसच नाही पण जसा राणीवसा तसाच एक िभकु्षणीवसा वसवील! बघ त ेअक्षरशः खरे झाले. अरे! मी खरोखरीच एक भिव यवादी आहे; असे माझ ेमलाच प्रामािणकपणे वाटू लागले आहे! उगीच का मा या ताईत, गडं,े दोरे यां या प्रभावावर लोकाचा एवढा िव वास बसला आहे! ताकंिसहं, तू बुद्धा याच जातीचा शाक्य क्षित्रय आहेस. तू पण का नाही िभकु्ष होऊन जात यांचे बरोबर! तुला तरी काय, मा याच सारखे ना घर ना दार! ना द्र य ना दारा!! ताकंिसहं : आजपयर्ंत मला या िभक्षुसघंाचे भय वाटे. वाटे िभकु्ष हणजे जो िभक्षा मागतो तो! या या दैवी िदवसा कांचनाचा दु काळ आिण रात्री कािमनीचा; या या हाती ना वगर्धन, ना त्रीधन. जो सवर् वी िनधर्न या दारोदार भटकत िफरणार् या को या दिरद्री हडकु या िभकार याचे भतू िभक्षु हणताच आजवर मा या डो यांपुढे उभे राही. पण आता पहातो तो राज ींचा थाट


एकीकडे; आिण िभक्षु ींचा एकीकड.े यां यांतील अगदी सामा यांतील सामा य िभकु्षही मा याहून खाऊन िपऊन सखुी िदसतो. शाकंभट : आिण आता िशि यणींचे सुदंर कळप या मठामठांतून पाळले जाणार अस यामळेु ही मडंळी खाऊन िपऊनच न हे; तर तु या मा यासारख्या, दसुर् या लग्नाची काही आशा नसले या िवधुरांहून, िनजनू उठून देखील अिधक सखुी होणार! अरे, िवधुरांची गो ट राहोच. पण आमची ती जरी आता िजवंत असती ना तर ित यासदु्धा मेहुण या मेहुणच सं यासी होऊन ससंाराचे सखु फुकटंफाकट भोगावयास गेलो असतो की या पंथात! ताकंिसहं : अरे, तु हा ब्रा मणांना िभकु्ष हो यास इतके कठीण जात नाही. कारण िभक्षा ही तुमची मळूची दीक्षा! पण राजराजै वयर् भोगणार् या आ हा क्षित्रयांस थोडी फार लाज वाटावयाचीच; हा िभक्षेचा मागर् वीकारावयास! शाकंभट : हणनूच वाटते की हा, हा पंथ, को या ब्रा मणाने काढावया या आधी एका राजराजै वयर् प्र यक्ष भोगणार् या क्षित्रयाने, िसद्धाथार्नेच काढला! अरे वे या, हा पंथ हणजे क्षित्रयांस िमळालेली एक मृ युंजय मात्रा आहे मात्रा! बुद्धधमार्त या; कारण यायोगे मरण टळते असे याचे माहा य बदु्धाचे िश य दारोदार सांगत िफरत आहेत हे तू ऐकतोसच. ते ब्रा मणांिवषयी खरे असो वा नसो; पण क्षित्रयांिवषयी मात्र अगदी स य आहे. कारण ब्रा मणांचे मरण काव या या मरणासारखे के हा तरी योगायोगाने घडले हणजे घडते. पण क्षित्रयांची सापासारखी मरणाशी पदोपदी गाठ पडणार! क्षित्रय सापासारखा बाहेर पडावयाचा अवकाश की तो दसुर् याला डस यावाचून सोडणार नाही आिण दसुर् याकडून िदसेल ितथे ठेचला गे यावाचून सटुणार नाही. हणनू आता या बुद्धपंथात क्षित्रयांचीच दाटी होत आहे कारण एकदा सं यासाचा बुरखा घेऊन गहृ था माचे धोतर सोडले, की कटीचे कृपाण आपण होऊनच खाली गळते. हणजे पु हा लढाईचे त ड बघावयास नको. शाक्य रा ट्रावर कोसलचा राजा चालनू येवो िकंवा मगधाचा येवो- राजराजै वयर् भोगावयाचे आहे हणनू क्षित्रयांस प्रथम लढाईवर जावे लागे; पण आता या बुद्धपंथा या सं य त िभक्षूची दीक्षा घेतली की, अपघाती मरणा या या कटकटीतून ते पार िवमकु्त होतात. ऐ वयार्चा भोग मठांतूनही िमळतोच! अशी तु हा क्षित्रयांची ही दहेुरी सोय झाली आहे. बदु्धांना शरण गे यान तुमच मरण टळत खरेच. उगीच नाही मागे ते सेनापित िवक्रमिसहं देखील िभक्ष ुझाले! ताकंिसहं, थांब! हा या िभकंू्ष या टोळधाडीतील एक टोळ इकडचे येतो आहे बघ! या या पंथािवषयी तो काय मािहती सांगतो ती गमंत तरी ऐकू ये. अरे, हा तर या कृिषप ली खे यातील काणा िभकारडा; पण यास ओळख या कशाला! काणािभकु्ष : (प्रवेशून) बदु्धं सरणम ्ग छािम, ध मम ्सरणम ्ग छािम, सघंम ्सरणम ्ग छािम। (िभक्षेची थाळी पुढे करतो.) शाकंभट : िभक्षु, तुम या पंथात िशर यात िवशेष लाभ कोणता आहे?


काणािभकु्ष : पोट भरपूर भरते आिण ज मापासनू, रोगापासनू, हातारपणापासनू आिण मरणापासनू मनु य मकु्त होतो. शाकंभट : बाकी सोड; पण िनदान रोगापासनू तरी मनु य मकु्त होतो हे जर खरे आहे तर मग हा तुझा एक अधंळा डोळा तरी या पंथात जाताच तु या गु ने का बरा केला नाही? काणािभकु्ष : मी नवा िभख्खु आहे. मखु्य गु अजनू मला ओळखीत नाहीत. पण उपगु जींनी मला सांिगतले आहे की, बेटा! तु या या एका डो यानेच या दःुखपूणर् ससंारात जी दःुखे तू पािहलीस ती तुला पुरेशी झाली नाहीत की काय? तर तू उरलेली दःुखे पहावयास दसुरा िन याचा िमटलेला डोळा उघड याची िवनंती करीत आहेस? तुझ ेपूवर्ज मीचे सिंचत पु य उघडले हणनू तुझा एक डोळा उघडलाच नाही. आिण या अ यंत दःुखमय िहडीस ससंाराचे अध दःुख पाह या या यातना आपोआप टळ या! एक डोळा आहे तर इतकी दःुखे पािहलीस, दो ही डोळे असते तर ही उ त त दःुखे पाहता पाहता िदपून जाऊन आंधळाच झाला असतास! ताकंिसहं : कायरे िभक्ष,ु तु यासारखी धट्टीकट्टी माणसे अशी भीक मागताना तु हांला लाज वाटते का रे? लोक िधक्कार करीत धक्के मा न हुसकून नाही का रे देत! काणािभकु्ष : वा, ते काय हणनू? मी पूवीर् िभकारी हणनू भीक मागत होतो ते हा वाटे याची लाज- ते हा लोकही धक्के मारीत, पण आताशी मी िभकु्ष हणनू भीक मागत असतो. हणनू आता लोक मला आपण होऊन िभक्षा वाढतात. कारण नुस या िभकार् यावर भीक घालणारे उपकार करतात; पण िभक्षु िकंवा गोसावी िकंवा बैरागी होऊन जो भीक मागतो तो उलट भीक घालणार् यावर उपकार करतो असा गु चा उपदेशच आहे मळुी या लोकास. शाकंभट : बरे; तुम या या धमर्मताचे सार तू काय समजतोस थोडक्यात? काणािभकु्ष : वेदांची िनदंा करावी; ब्रा मणांची िनदंा करावी; आिण अशा भटां या नादी न लागता आ हा िभक्षूं या नादी लागते जा हणनू लोकास उपदेश यावा! शाकंभट : होय का! बरे तर मग मीही असाच भट आहे. हणनू तू या भटा या दारी िभके्ष या नादी लाग ूनको. जा! नाही तर (चापट उगा न) हा िभके्षचा िननाद ऐकावयास िमळेल. काणािभकु्ष : (दरू हटून वगत) अरेरे, हा ब्रा मण आहे हे मला कसे िदसले नाही! हाय! हाय!जर मला दोन डोळे असते तर या या ग यातील जानवे या या अगंरख्यातून देखील मला प ट िदस ूशकते. बुद्धं सरण ंग छािम, ध मम ्सरण ंग छािम, सघंं सरण ंग छािम. (जातो.) शाकंभट : हां हां सरण ंग छ, लवकरच ग छ, नाही तर ग चूच िमळेल! सरणातच जा! पण ताकंिसहं, ते काही असले तरी पोट भरपूर भरते हा जो का याने या बदु्धसघंात जा याचा िवशेष लाभ हणनू सांिगतला तेवढा देखील या सघंात जा यासाठी आपले मन वळिव यास परेुसे कारण आहे! ताकंिसहं : पण वेदिनदंा हणनू या सघंाचे याने वैिश य सांिगतले. तू ब्रा मण..


शाकंभट : अरे, वेदांनी माझ ेत ड पािहलेले नाही आिण मी यांचे त ड पािहले नाही. या मनु याची त डओळख देखील नाही याची िनदंा काय आिण तुित काय! पु हा ताकंिसहं, मी ब्रा मण आहे हणनूच मी ि थतप्रज्ञही आहे. ‘तु यिनदंा तुितर् मौनी’ या भागवत मतं्रा या ताइताचे ढालीवर मी मजवर नेहमी येणार् या मा या िनदें या आघातास िवफल करीत असतो आिण मा या तुतीचे सकंट मजवर कोणी कधी मळुी आणचू धजत नाही. अरे, हा आला पण दसुरा टोळ. गमंत क ये पु हा थोडी! दसुरा िभक्षु : (प्रवेशून) बुद्धं सरण ंग छािम, ध मम ्सरण ंग छािम, सघंम ्शरणम ्ग छािम. शाकंभट : थांबा, थांबा, सघंाला शरण जा याचे आधी मला धमार्सबंंधी थोडसेे िवचारावयाचे आहे. पण या धमार्चेही बोकांडी बसणारा हा बुद्ध कोण? ब्रा मण धमार्चे नांवाखाली आपले तोम माजिवतात हणनू तु ही िभक्षु हणता, पण हे नवे आचायर् तर धमार् या डोक्यावरच आपले तोम थािपतात. प्रथम बुद्ध! प्रथम यांना वंदन करा आिण मग िबचारा धमर्!! तसेच ब्रा मणांची िनदंा हेही तमु या धमार्चे एक त व आहे, हेही आ ताच पािहले. दसुरा िभक्षु : छेः! छेः! हे काय भलतेच. तु ही चकुता आहात. शाकंभट : असेनही मी चुकत क्विचत.् कारण ते हा मी तुम या धमार्कड ेएका चक या या एक डो यानेच पहात होतो. हणनूच आता तुम या दोडोळी टीनेही एकदा याचे व प पाहू इि छतो. दसुरा िभक्षु : हे भद्र पु षा, बुद्धाचे अनुशासन कौमदुीसारखे शीतल आहे. सतंापा या दु तराने आ ही सतंापत नाही, तर उलट या सतंापास आम या िवनयशील वचना या शीतलतेने शमवू इि छतो. भगवान ्बुद्ध ब्रा मणांची िनदंा करीत नाहीत इतकेच न हे तर त े यांचा अ यंत आदर किरतात. यां या पट्ट िश यांतील प्रमखु िश य ब्रा मण जातीतीलच आहेत. भगवान ् हणतात ते इतकेच की परोपकार त, िनरहंकारी आिण ब्र मिव असा जो स पु ष तो खरा ब्रा मण होय. याचा आदर चराचर िव व करीत राहील. मग याची ज मजात कोणतीही का असेना? प्र न गणुाचा आहे. ज मा या आकि मक योगायोगाचा नाही. अहो यांस अ पृ य हणनू जग िधक्कारते यांसही ते दयाळू भगवान ्बुद्ध आदराने जवळ करतात - स मानतात मग ‘िक पुनब्रार् मणाः पु याः भक्ताः राजषर्य तथा’! बुद्धाची दया महासागरासारखी खोल, आकाशासारखी िव ततृ! ित्रिवध तापांपासनू मकु्त होऊ पाहणार् या अिखल मानवांनो, हणा, बुद्धं सरण ंग छािम, ध मम ्सरण ंग छािम, सघंं सरण ंग छािम! (जातो.) शाकंभट : अरे, हा िभक्षेकिरता देखील थांबला नाही. ताकंिसहं : याचे िवचार पण िकती गभंीर! तु ही आ ही अशा सघंात कोण या झाडाचा पाला! शाकंभट : ते का? चल तू िन मी क ये गभंीर िवचार आ ता या आ ता. या सघंात जा या या लाभाचीच िचिक सा क ये. काय? पिह याने या सघंात गे याने ज म टळतो हणे. याचे


आपणांस काहीच सोयर सतुक उरत नाही. कारण हा ज म तर येऊन गेलाच. आिण दसुरा ज म ये याची िनदान या ज मी तरी काही भीित नाही. दसुरे काय? ताकंिसहं : मरण टळते! हा मात्र आ चयर्कारक लाभ आहे, नाही? शाकंभट : हो. क्षित्रयांना लढाईवरील मरणा या पजंातील ही पळवाट सापडली खरी! पण अथं णावरील मरणा या हातून या सघंात जाताच कोणचाही मनु य सटुतो का? पु हा मरण टळते हणजे कोणाकोणाचे? एकटे तुझ ेमाझचे का तु या मा या शत्रूचें पण? मा याप्रमाणेच मनु यमात्रांचेही मरण टळत असेल तर यापेक्षा मरण आलेले काय वाईट? मी िचरंजीव होणार! माझा शत्रहुी िचरंजीव होणार! हणजे आमची भांडणे, भीित, म सर आिण मारामार् या हे सगळे लटांबरही िचरंजीव होणार! पु हा असे पहा की, मरण टळणे हणजे ज मभर िजवंत राहणे. पण याबरोबर खायला यायलाही हवे! नसुते मरण टळून उपयोग नाही. दु काळ, दािर य्र िन दगदग ही टळली पािहजेत. पण तरीही अडचणच. अरे, जो तो जर ज म झाला की िचरंजीव होत चालला तर या जगात नुसती जागा देखील िमळणार नाही, जागा रहायला! मी तू आमचे पुत्र, पौत्र, प्रपौत्र, यांची मलेुबाळे, सनुालेकी, या मलुांची मलेुबाळे सनुालेकी एकेका घरात सात सात न हे तर स तर स तर िप यांचे पूवर्ज िजवंत एका पंक्तीस जेवायला बसणार. ताकंिसहं, घे टाळी! यांचा सपैाक- ती स तरा या िपढीची, पणजी या पणजीची पणजी, मो या सासबूाई हणनू करीत बसणार! आिण ित या पाठीशी खेळत घरांतील लेक हणनू पणती या पणती या पणती या पणतीची- वास गदुम न गेला. बापरे! अरे, एव या कुटंुबास नुस या ना यांचे श द देखील पुरिवता नाकी नव येतील. नावे पुरणार नाहीत नावाने हाका मार यास, मग अ न व त्र पुरिव याची गो ट दरूच. छ मनु यमात्राचे मरण टळ याचा मागर् जर बुद्धांनी खरोखरच शोधून काढला असेल ना तर मनु यमात्राच मरणच ओढवले असे समज. यातही जर मरण टळले तर सरण पुरिवणारे हे मशानातील सपर्णिवके तर ठार मेलेच हणनू समज! धंदाच बसणार यांचा. यांना वतःला जाळ यापुर या लाकडांची देखील यांची िवक्री होणार नाही. बघ ही बदु्ध धमार्तील यंग मला कशी प ट िदसताहेत! थांब, मीच थापू का एखादा धमर्? होऊ का एखादा प्रितबुद्ध? छट िवचार फारच गभंीर होत चालला नाही कारे माझा? ताकंिसहं : हणनूच हणतो, सोड तो िवषय. मा या मदवूर इतका ताण पडू पहात आहे की, म जािपडं फुटून बुद्धपंथात जाऊन उ या टळणारे मरण आजच ओढवायचे. मग सघंात नाही जायचे न या? शाकंभट : छे छे तसे कशाला? कारण आपले मखु्य येय मरण टाळणे हे नसनू मरेतो चैनीत जगायचे कसे हे आहे. आिण िभक्षु होऊन बुद्ध सघंात जाताच जेवण भरपूर, िभक्षा भरपूर, िभक्षुणी भरपूर, काबाडक ट मळुीच नाहीत. कोणाकडून तरी उदरंभरणाची आपली विृ त साधायची ना? आिण आज जु या प्रविृ तमागार्पेक्षा आता या न या िनविृ तमागार्ने ती अिधक साधते आहे. प्रविृ त काय? िनविृ त काय? दोहींत विृ त आहेच. आ ही ब्रा मणी िभकु्षक प्रविृ त चालिवतो. प्र-


हणजे असा चक्क पुढे हात पस न विृ त हणजे दिक्षणा मागत होतो; तर हे बुद्ध िभकु्ष िनविृ त, िन हणजे असा नको नको हा ससंार हणत, दरू सरत, हात पस न विृ त हणजे िभक्षणा मागतात. िमळून विृ त साधतेच! चल आपण तर जाणारच या सघंात. ताकंिसहं : मीही येणार. ये या जा या लढाईतून क्षित्रय हणनू यमराजाकडून वेठीस धरले जा याची भीित तरी उरणार नाहीच नाही असा िभकु्ष होताच! शाकंभट : चल तर हण ‘‘बुद्धं सरण ंग छािम, ध ममं ्सरण ंग छािम, ’’ अरे थांब, पण ताकंिसहं बुद्धांनी सघंात िभक्षुणी घे यास आरंभ केला आहे ही तू आणलेली बातमी अगदी खरी आहे ना? ताकंिसहं : अरे, मा या मेले या धमर्प नी या मतृीला साक्ष ठेवून सांगतो की ही बातमी खरी आहे. नाही तर मी काय कोणी अिवचारी गहृ थ आहे की काय की िभकु्ष हो यास इतका उतािवळपणे िसद्ध होईन! शाकंभट : हण तर मग ती उरलेली प्रितज्ञाही, ‘‘सघंं सरण ंग छािम.’’


प्रवेश ४ था (सेनापित व लभिसहं महानामा महाराजांना वंदना देत येतात.) व लभ : महाराजे महानामा यांचा आिण शाक्य प्राजकाचा जयजयकार असो! महानामा : या, सेनापित तु हांला क पनाही नसेल इतके मोठे सकंट या आप या शाक्य रा ट्रावर एकाएकी कोसळले आहे! हा लखोटा सांगतो की, सवार्ंस इकड ेमतै्रीचा सिंध कर या या थापा याने कालपयर्ंत िद या आिण यामळेु कालपयर्ंत आ हांस मोहिनदे्रत याने फसिवले; तो कोसलचा राजा िव यु गभर् एकाएकी दोनतीन बाजूनंी शाक्य रा ट्रावर तुटून पडून वादळासारखा पुढे घसुत येत आहे! सरासरी चाळीस वषार्ंपूवीर्, राजे शुद्धोदन, या शाक्य रा ट्राचे नपृित, वारले. यांचे पुत्र िसद्धाथर्, भगवान बुद्ध, तर यांचे आधीच सं यासी होऊन गेले. इतकेच न हे तर यांचा मलुगा राहुल, भाऊ आनदं, चुलत भाऊ देवद त, प नी यशोधरा, राजमाता, मोठमोठे ीमतं कुलातील सरदार, शूर वीर, यांनाही सं य त िभकु्षधमार्ची दीक्षा देऊन बुद्ध आप या सघंात नेते झाले. पण याहून या शाक्य रा ट्राची प्रबलतम हािन यां या सं यासाने झाली ते सेनापित िवक्रमिसहंही बुद्धां या अ याग्रहाव न ससंाराचे कृपाण खाली ठेवून सं यासाचे कौपीन वीकार करते झाले! कारण बुद्धांनी प्रितज्ञा केली होती की, जर सवर् रा टे्र आपापली कृपाणे, आपापली श त्रे आपणहून खाली ठेवतील आिण सवर्जण श त्रधारणा या कू्रर कमार्स पापासारखे या य समजतील तर पृ वीतलाव न युद्धाचे उ चाटन क न टाकून शांततेचे आिण दयेचे साम्रा य सवर्त्र या िपढीचे डो यादेखतही नांद ूलागेल! या िद य देखा याने िदपून या शाक्य रा ट्रातील झाडून सार् या क यार् पु षांनी बदु्धां याप्रमाणेच सं यासाचा असा आ य केला. ही राजधानी पराक्रमशू य झाली. पराक्रमाला पाप समजले जाऊ लागले. दंडशक्तीला उ ंडतेसारखे हीन लेख यात येऊ लागले! अशा ि थतीत आ हांस आप या या गणतंत्राने, या प्राजकसभेने शुद्धोदन महाराजां या रा यासनावर बसिवले. पण आ हीही भगवान ्बदु्धांचेच िश य झालेलो होतो. यायोगे श त्रबळाची आज चाळीस वष अक्ष य उपेक्षा झाली! आिण याचेच हे कडू फळ आता आ ही उपभोगीत आहोत. व लभ : िचतंा नाही. शाक्य हो! अजनूही शत्रनेूच आरंिभले या श त्रयुद्धात देखील आपण शत्रूसं चीत क शकू. आता प्रथमतः आपण सवार्ंनी शाक्य रा ट्राची या या पराक्रमावर आिण प्रामािणपणावर अिधकांत अिधक िन ठा असेल अशा कोणा पु षास युद्धकालापुरते शाक्यांचे सवार्िधकािर व अपर्ण करावे. बहुमखुी बजबजपुरीपेक्षा युद्धकाळात रा ट्रशिक्त एकहाती, एककद्री, एकमखुी असणेच अ यंत िहतावह असते. यायोगे आपले िवखुरलेले शिक्तपुंज आता एकवटतील, आिण ते सहंतबल अजनूही शत्रूसं भारी होईल. याचा श द सवर् शाक्य रा ट्र वयमेवच िनबर्ंधवत ्मानील असा पु ष. एक सरदार : आहे. असाही पु ष आम या सदैुवाने शाक्यांत अजनू िजवंत आहे. या या ख गा या धारेस हेच कोसलांचे सै य चळाचळा कापत आले आहे आिण या या हाकेसरशी


आजही हे शाक्य रा ट्र आ मिव वासाचे फूतीर्ने सचंिरत होऊन सगं्रामात उडी घेऊ शकेल असा एक पु ष, असा एकच पु ष आजही आहे - पण हाय हाय तो सं यासी झालेला आहे! याचे नाव? आम या या त ण सेनापित व लभांचा वदृ्ध िपता आम या या शाक्य रा ट्राचा िपतामह भी म. आमचा िवगत सेनापित िवक्रमिसहं! महानामा : तोच प्रतापी पु ष अजनूही आप या रा ट्रा या सकंटात आप याला काही तरी मागर् काढून देईल अशी मला पूणर् आशा वाटते. तो पहा! या आप या िवगत सेनापतीचा ख ग! या िदवशी सेनापित िवक्रमिसहंाने, यां या मते श त्र हे शा त्राइतकेच परमपू य आिण लोकधारणेस अ यंत अव य असे साधन वाटते असताही बुद्ध भगवानां या अ याग्रहासाठीच तो ख ग खाली ठेिवला; आिण सं य त िभक्षूची दीक्षा ग्रहण केली तो िदवस मला अजनू प टपणे आठवत आहे! या िदवसापासनू या आप या शाक्य रा ट्रसभेने तो ख ग वतः या कृतज्ञतेचे िदग्दशर्न हणनू एखा या देवतेसारखा, या भवनात पूिजत केलेला आहे. या ख गाचे सहा याने िवक्रमिसहंानी आप या रा ट्रशत्रूचंी दहादा दाणादाण उडवून िदली! तो हा ख ग आप या रा ट्राची मिूतर्मतं फूित र् आहे. मी हणतो सामतं आिण स यहो, या िबकट प्रसगंी सेनापित िवक्रमिसहंास आपण आपले सवार्िधकारी नेमनू यास परत बोलािव यासाठी जो सदेंश धाडावयाचा तो याच दतूाचे हाती धाडावा! कोणाचीही मानवी िज हा आपले गत इतक्या वक्तृ वमय भाषेत सांग ूशकणार नाही की, िजतक्या दयो ीपक वाणीत या ख गाची ही लोहिज हा तो सांग ूशकेल. सेनापित िवक्रमिसहंाला तरी या ख गा या लोहिज हेची भाषाच अिधक पिरिचत, प्रामािणक, अपिरहायर् आिण आदरणीय वाटेल. एव याचसाठी आ ही आ ताच राजमदु्रांिकत आमतं्रणासह हा ख ग यांचेकड ेआमचा दतू हणनू धाडणार! ते सं यासी आहेत; श त्रास बहुधा िशवणार नाहीत. हाय हाय, हे सवर् जरी खरे असले तरी पण िनदान काहीतरी मागर् काढून दे यास ते कमी करणार नाहीतच नाहीत. िनदान शाक्यांस एखादा फूित र्मय सदेंश जरी यांनी िदला आिण हंटले की, ‘‘लढा’’ तरी तो एक श द यांचे त डून सटुताच एखा या िद य ब्र मा त्रासारखा आम या रा ट्रीय तूणीराची शिक्त अपराजेय क शकेल! भगवान ्बुद्धांचे आशीवार्द आिण िवक्रमिसहांची आज्ञा, िदग्दशर्न, सै य, सचंालन इतके अप्र यक्षच सा य तरी या वेळी या शाक्य धुरंधराकडून शाक्य रा ट्रांस िमळालेच पािहजे! िमळेलच. कारण ते दोघेही या शाक्य रा ट्राचीच सतंित आहेत. याच भमूाते या अकंावर यांनी ितचे तनपान केले आहे. आई या दधुाची कृतज्ञता यांना असलीच पािहजे. यातही या शाक्य रा ट्रावर हा जो भयानक छापा पडत आहे याचे एक कारण हेही आहे की, िव यु गभर् हा बुद्धांचा घोर वे टा अस यामळेु बुद्धां या जातीचाच म सर क लागनू तो ितला मातीस िमळवू इि छतो! कोण? दतूा, काय आहे? दतू : (प्रवेशनू) क्षमा असावी महाराज? राजधानीपासनू चार योजनावर आप या मखु्य सेनािशिबरात मोठा ग धळ माजला आहे. िव यु गभार्चे सै य अध रा य आक्रमनू वेगाने पुढे घुसत आहे. वाटेत जो जो शाक्य येईल यास कोसलचे सिैनक चराचर कापून काढीत चालतात.


िक येक गावे या गावे जळत आहेत. बायकामलेु यांचीही सरसहा शाका होत आहे. मोठा आका त झाला. सतं्र त लोका या झुडंी या झुडंी राजधानीकड ेजीव घेऊन पळत येताहेत. या बात या ऐकताच या सै य िशिबराचा धीर सटुला. अलीकडचे सै यात भरती कर यासाठी आ ही गावोगावी गेलो असता लढणे हे पाप आहे, आपण श त्र धरणार नाही, सिैनकांचा धदंा आिण कसायांचा धंदा सारखाच बिह कायर् हणनू धडधडीत लोक आमची िनदंा करीत. तरीही जे कसेबसे सै यात आले ते सवर् रडतराऊत. या भयंकर बात या ऐकून पुढे चाल क न जा याची आज्ञा होताच सेनािशिबरातून उघडपणे िश त मोडून मागे िफरले. यास रेट यास जाताच मोठा ग धळ उडाला. आज या आज याची यव था न झाली तर.. व लभ : आज या आज न हे या घटकेस. चल या चढ या वारीने मी ितकड ेआलोच. महाराज, आप या नगरगहृात, या आप या सथंागारात, सकंट घंटा वाज ू या. सवर् नागिरकांस जमवून सवार्िधकारी नेमावे; रा ट्रीय सकंटाची पूणर् जाणीव यावी आिण नागिरक सै य उभारावे. सेनापित िवक्रमिसहंाचा काय तो िनरोप येईतो मी सै यास सघंिटत क न शत्रसू त ड देत राहतो. य न आपला, यश ई वराधीन! त्री-पु ष, ससंारी, सं यासी, शाक्यां या बीजाचे असतील ते ते सवर्जण श त्र घेऊन उठा. या शाक्य जातीची, या प्राजकाची - या आप या रा ट्राची शपथ आहे! उठा! हा मी चाललो. शाक्य रा ट्राचा प्रख्यात िवगत सेनापित िवक्रमिसहंाचा मी पुत्र; मी शाक्य रा ट्राचा िव यमान सेनापित आहे; हे यापुढे शत्रू या प्र ययास आणनू देईन तरच नांवाचा व लभिसहं! (जातो.) (पडदा)


प्रवेश ५ वा सलुोचना : (माळ ओवीत खालील गाणे गणुगणुते) (चाल: पडला अिभम यू) माळ गुिंफताना । ऐका कवनाला । गुफंी कोण कशी माला ।। १ ।। घाली जगदंबा । ित्रगणुातीताला । ित्रगणुी िब वदली माला ।। २ ।। गुफंी प्रकृित देवा । िवराटासी । नव नव सयूर्मािलकांसी ।। ३ ।। प्रलयंकर काली । गुिंफ महाकाला । ती नरमुडंचुडं माला ।। ४ ।। उद्भवा घाली । घाली उद्भवाला । सिृ ट भकंूपांची माला ।। ५ ।। गुिंफ स यभामा । ी हिरला साची । माला पािरजातकांची ।। ६ ।। माळ मो यांची । गुफंी िचरा ती । राणी राजा यासाठी ।। ७ ।। फुलांची माळा । माळा ओिव रती । आिलिंग या अनंगा ती ।। ८ ।। िवरिहणी पिर ती । िप्रय मरण काला । ओवी अ ूंची माला ।। ९ ।। अजनू कसे यायचे नाही बाई! आता माग या पायी येतो हणनू सांगनू गेले. जाताना मी जाणनूबुजनूच हसत िनरोप िदला नाही. सामोरी हसत येऊन हणनू मधाच बोट तवेढे लावून ठेवले की यायोगे तरी मी स याचा चटका मा या व लभास लागनू राहील आिण पटकन परत पावली यायचे होईल! (पु हा गाणे हणते) हे काय, अजनू यायचे नाही! माझी वरमाळ पुरी झाली ओवून. अजनू यायचच नाही! जा तर नको येऊ, सेनापित हायचे आहे ना आताशी. पु षांना एखादा अिधकार िमळा याची पिहली खूण हणजे यांना घरात प नीशी बोलायला वेळ सांपडनेासा होतो. यापेक्षा ते चक्क असे का सांगत नाहीत की हे पहा मी आता मोठा थोर झालो आहे, घरातील यःकि चत ्बायकांशी बोलणे मा या योग्यते या खालची गो ट आहे. पण ही चुकी बायकांचीच आहे. या लघाळीसारख्या जातात कशाला बोलायला? मी तरी आज आता वारी आली हणजे वचन िद याप्रमाणे हसत हसत सामोरी जाणारच नाही. पण सामोरे जावे. थकून भागनू येईल माझा व लभ. चटकन मळुीच िदसले नाही तर िचतंावेल याचे मन. ते हा हसत हसत तेवढे सामोर जावे हणजे झाले. पण बोल ूनये चांगली घटकाभर! (माळ नीट पहात) नको गड,े घटकाभर न बोलणे चांगल नाही. कारण पूजेची वेळ आधीच त डाशी आलेली, अबो याला देखील घटका कोठली उरायला! एक दहा पांच क्षण आपले ही सो याची ता हनवाटी उपकरणी लाव यात गुंतलस दाखवाव. बघूच नये ितकड,े (थोड ेथांबून) इ श, कोणाला कळेल तर लोक हसतील मला. परकर नेसले या मलुी जशा आप या आप या मनाशीच बोलतात िन गट्टी तुट्टी करतात ना तशी काय मी हे मनाशी खेळत आहे! माझ ेव लभ मला अगदी पोरसवदा हणतात ते खोटे नाही. पण मी हणते सखुांत, सगंमात जरी भेटीला मी अधीर झाले, पोरसवदा हसले; सले; तरी, दःुखात, सकंटात, गभंीर प्रसगंात, अशी अगदी एखा या िवदलेुसारखी, त्री रा यातील त्री सेनानी सारखी ऐटीत नीडरपणे ठाण मांडून या प्रसगंी त ड देत उभी रािहली हणजे तर


झाले ना! मग तर ही पोरसवदा पोर अगदी थोरसवदा ठरेल ना! अगदी व लभासारख्या थोरांनी देखील वयवंराचा सवदा क न आणावी अ शी थोरसवदा (आरशात पाहत) अगदी शाक्यांची सेनापतीण! दासी : (प्रवेशून) बाईमहाराज, बाहेर एक सेनापतींकडचा घोडे वार आला आहे तो.. सलुोचना : तो नाही, ते हण! अग, ओळखल हो मी की सेनापित वयमेवच आले आहेत. पण मला फसवून बाहेर आणनू सामोरे जा याचा मान मजकडून बळेबळे घे यासाठी मला फसिव यात येत आहे की कुणी सिैनक िनरोप घेऊन आला आहे हणनू! दासी : खरोखर! बाई महाराज सलुोचना : लु चे! माझा पगार घेऊन, मला फसवू पहाणार् या मा या शत्रसू सामील झालीस काय! (कमलनालाने मारते.) सेनापितच आले आहेत. जा, यांस सांग की यायची वेळ अजनू झाली नाही. आणखी थो या िवलबंाने यावे! (चाल - न पयाम आता है-) समयी सखा न ये । मी जात फसनुी आता गे । बघत वाट थकले । मी दािर बसिुन आता गे ।। ध्रु.।। मािन या आता गोडी गलुाबी पु हा । सख्याशी मांिडले मी यदु्ध सिुन आता गे ।। १ ।। गांठ होतांिच या । शत्रकंुठी पाश हा । आिलगनाचा । फेकीने कसिुन आता गे ।। २ ।। दिूत जा सांग । आलात जा तसेची । िप्रया रडवीनची । मी हसिुन हसिुन आता गे ।। ३ ।। दासी : शपथ! वािमनी, सेनापित नाहीत. ते एक अ यंत िनकडी या सकंटाची बातमी आ यामळेु तसेच राजधानी सोडून सेनािशिबरास गेले. जाताना धाव या घो याव न इतके काय ते या सिैनकास सांिगतले. मी दोनचार िदवसांत येतो; िनदान, सिव तर वृ त धाडतो. जा, घरी सांग; तो आहेच दाराशी. सलुोचना : काय, हणतसे तरी काय? (घंटा होतात) आिण हे काय? नगरभवनातील, आप या राजधानीत या सथंागारातील सकंटघंटा! सकंट कसले? कुठे तो घोडे वार? अग, मा या व लभाला उ ेशून मी आताच, ‘‘आणखी थो या िवलबंान यावे’’ हणनू िवनोदात हंटले ते काय आिण ही बोलाफुलाला गांठ पडली ती काय? कशाला मेले मी तसे अशुभ वाक्य स याने हणाले! अग, आज ते जाताना मी यां याशी धड बोलले देखील नाही थटे्टथटे्टन. (पु हा घंटा वाजतात.) चल, चल! या मे या कोसल या िव यु गभार्ने तर नसेल ना काही घात केला?


प्रवेश ६ वा (बुद्धदेव, सेनापित िवक्रमिसहं (िभक्ष ुिवक्रम) आिण इतर िभकु्ष बसले आहेत.) िवक्रम : शेवटी चाळीस वषार्ंपूवीर् मला वाटलेली भीित अशी खरी ठरली! केवळ दयेने दु टता, केवळ का याने क्रोध, केवळ अिहसेंने ह या, केवळ शा त्राने श त्रे सदोिदत आिण सवर्त्र वशीभतू होत नाहीत, िजकंली जात नाहीत, न ट किरता येत नाहीत! हेच कठोर स य शेवटी आप या डो यांदेखत प्र ययास आले ना? भगवन ्ज म, यािध, जरा आिण मृ यूपासनू मनु यमात्रास िविनमुर्क्त कर यासाठी मनु यात जर कुणी अिधकांत अिधक याग केला असेल, तप केले असेल, िचतंा वािहली असेल तरी ती तथागत, भगवन ्बदु्धदेव, आपण होय. ित्रिवध तापांचा अशेष नाश कर याचा या आयर्पंथाचा आपण आिव कार केलात, तृ णानाश केला असता मनु य ज मपरंपरे या कैचीतून सटूुन मकु्त होतो हे जे आपण ताि वक िनदान ठरिवलेत यावर आिण आप या पारलौिकक व पा या मकु्तीवर यांचा िव वास बसत नाही त ेऐिहकवादी लोकही आपले एव यासाठी वभावकौतुकच किरतील, सादर कृतज्ञच राहतील की िनदान या ज मी, या आयु यात तरी ज म यािधजरामृ यु या चारी सकंटांपासनू दैिहकतः ही मकु्त; अक्षरशः पूणर् मकु्त करणे, मनु याचे हातात नाही; एवढ तरी आपण िसद्ध केलेतच! िकतीही दःुखमय असले तरी बद्धास वा बुद्धास याच जगात देह आहे तोवर रािहलेच पािहजे आिण जगात आहो तो भौितक अथीर् तरी या चारी आधी याधींना मनु यमात्रास मग तो पारलौिकक अथीर् बद्ध असो; मकु्त असो- त ड देलेच पािहजे हे कठोर स य आता सशंया पद आहे असे हण याची मानवी आशेची िहमंत पु हा होणार नाही. मनु यप्रय नांची आपण शेवटची पराका ठा केलीत आिण िनसगर्शक्तीपुढे मनु या या य नान हात टेकले. हाही काही थोडा लाभ झाला नाही. असला पराजयही आंिशक जयचे होय. जे जे अपिरहायर् हणनू ठरेल यास त ड दे यास जो शूर आहे तो आप या अ लड इ छां या अ ूंतच गटांग या खात न बसता दंड थोपटून स ज असतो. आता जर या भौितक अि त वात तरी ज म, यािध, जरा मृ यु या चार शत्रसू त ड देलेच पािहजे, तर मग या भौितक शक्तींशी या या लागणार् या झुजंीत वपक्षास कमीत कमी हािन होऊन अिधकात अिधक लाभ या प्रकारे होईल अशीच युद्धनीती मनु यान अवलबंन केली पािहजे. मा या मते ती युद्धनीित हणजे मनु य जातीच अिधकांत अिधक सखु साध यात िकंवा पािहजे तर असे हणा की, ितचे दःुख कमीत कमी कार या तव ससंािरक सवर् काम यथावत ्करणारा कमर्योग हीच होय. आप या मते ससंारीक कािमनी, कृिष, कृपाण या ित ही व तंूचा आं यंितक याग करणारा कमर्सं यास हाच मरेतो जग याचा उ तम मागर् होय. परंतु आता अनुभवानेच िसद्ध झाले नाही का की, या ित ही यागांतही आं यिंतक श त्र यागाची प्रितज्ञा तरी लोकिहतास अ यंत बाधक होते. कारण आप या सारख्यांचा श त्र यागाचा हा उ ा त उपदेश स प्रवृ त लोकच पाळणार. तदनुसार ते केवळ दया, अिहसंा, क्षमा या भावनां या आधारावर जग ूपाहणार; आिण मखु्यतः, दु ट, दजुर्नच आप या उपदेशास लाथाडून श त्राने, शक्तीने, बळाने कुरघोडी क पाहणार. अशा


साम यांत पोथी या पानांची पोचट ढाल पक्क्या पोलादा या आघाताखाली िपचून िपचनू जाऊन पु यशीलांचा िवनाश आिण पापशीलांचा िवजय होणारच होणार; हे भािकत जे मी चाळीस वषार्ंपूवीर् केले ते आज स य होत आहे की नाही पहा. हे मी आनंदान हणत नाही; अ यंत दःुखाने हणत आहे. माझ ेहे अिन ट भिव य खोटे ठरावे हणनू तर मी मा या इ छेिव द्ध आप या हण याप्रमाणे श त्रसं यास क न िभकु्षधमार्च आप या आजे्ञनुसार तंतोतंत पालन करीत आलो. पण शेवटी श त्रयदु्धे शांितमय जगातून नाहीशी हो याचे थली या श त्र-युद्धां या रणधुमाळीत या जगातून ती शांितच नामशेष हो याची पाळी आली. एक बाजसू मगधाचा राजा िबिंबसार आपला िश य झाला, क्षमेचा आिण अिहसेंचा भोक्ता झाला; पण याचा पोटचा पुत्र अजातशत्र ूआपला वे टा झाला; बापािव द्ध याने बंड केले, आिण बापास ठार मा न तो िसहंासनावर आम या सवार्ं या छातीवर िवराजमान झालेला आहे. ही मगधाची बातमी जनुी होते न होते तो ही कोसलची बातमी येऊन थडकली की, िव यु गभार्नेही आप या िप यास मरणाचे दारी ढकलनू रा य ीस दडपले. तो िपताही, कोसलाचा तो प्रसेनिजत ्महाराजही आपला िश य, आप या दया, शांित, आिहसेंचा भोक्ता! पण या आप या उपदेशाचा पिरणाम या याच पुत्रावर या िव यु गभार्वर लवलेशही न होऊन तो झाला आपला कट्टर वे टा! याने, या दु ट पतु्राने, श त्रशक्ती या आधारावर बंड केले आिण तो सु ट िपता, श त्रसं यासाचा अिभमानी, या बंडात जीव घेऊन पळत असता, मृ युमखुी पडला. यांनी यांनी आपला उपदेश ऐकला ते ते सु ट, राजा िबिबसार, राजा प्रसेनिजत ्आिण हे शाक्य मारले गेले जा या या पंथास लागले आिण जे जे तो उपदेश न ऐकता श त्रालाच शा त्रासमान पूिजत रािहले ते ते दु ट भरभराटले. शेवटी िनबर्ल का याला क्रोधाने मािरले; दबु या दयेचा प्राण दु टतेने घेतला. बुद्ध : िभक्षु िवक्रमिसहं! या मा या सं य तसघंाचेमळेु आजवर लोकक याण असे काहीच साधल नाही असे का आपले हणणे आहे? िवक्रम : भगवन,् या सं य तसघंानेच न हे, तर सं यास आ मानेही जीवमात्रावर जे उपकार केले आहेत याला पारावार नाही. अहो, सवर्सगंपिर याग क न वनाम ये सं यासी जो श द बोले ते उ या मानवाचे शा त्र होत आलेले आहे, ‘धम िह िव व य प्रित ठा’ हे वाक्य त य आहे. पण हे वाक्यही अगदीच अत य होणार नाही की, ‘सं यासो िह धमर् य प्रित ठा’ इतक्या थोर थोर िवभतूीं या पद पशार्ने हा सं यासा म वगार्समान पू य झाला आहे. आप या या सघंाचीच गो ट घेतली तरी हणजेच आपली गो ट घेतली तरी, आज चाळीस वष भगवन ्आप या या अ यंत सरळ, सो या आिण क णामय शीतळ धम पदेशामतृामळेु सह त्राविध जीवांची तळमळ शांत झाली आहे. यज्ञांच वैय यर् आपण िसद्ध क न शेकडो उपयुक्त जीवांस जीवदान देलेत; देवदेवतांच का पिनक बडं मोडून टाकून सदाचरण आिण लोकपे्रम हेच खरे धमर्साधन हणनू थािपत केलतं. आपले िभक्षु गावोगाव जाऊन रोग्यांची सेवा किरतात, अड यांची सटुका किरतात, पर परांचा म सर क नका, अ यो यी दया करा, अपराध क्षमा करा, इ यािद उदा त उपदेश


करीत घरोघर समाधानाचा शीतल सदेंश पोचिवतात, हे आपले उपकार, हे दयामय देवा, जगत ्कधीही फेडू शकणार नाही. परंतु आप यासारख्या महान ्िवभतूीं या चाळीस वषार्ं या अ यंत उ कट िवशुद्ध प्रय नांनीही, ‘श त्रबळाची उपेक्षा हािनकारक आहे’, हे स य अिसद्ध झाले नाही. पण हे सकृ शर्नी भासणार अपयशच या या प्रय नांचा यश वी पिरणाम होय. आनंद : (प्रवेशून) बुद्धं सरण ंग छािम, ध मम ्सरण ंग छािम, सघंं सरण ंग छािम. भगवन!् शाक्यगणतंत्राचे वतीने यांचा प्र यक्ष राजप्रितिनिध तथागत बुद्धांची आिण िभकु्षवर िवक्रमाची भेट घे यास आला असनू याने अशी अ यंत दःुखकारक बातमी आणली आहे की, कोसलचा राजा िव यु गभर् याने असावध अशा शाक्य प्राजकावर एकाएकी वारी क न याची अगदी धूळधाण उडिवली आहे. िवक्रम : काय शेवटी या थरावर गो ट आलीच ना! आनंद! जा जा, या शाक्य राजदतूाला बुद्ध भगवानांचे समीप घेऊन या, या (आनंद जातो.) भगवन,् पािहलेत ना! आप या आ यंितक अिहसंामय उपदेशाने काही यिक्त क णामय बनतील, पण सवर् शिक्त तशा बनू शकणार नाहीत. प्र यक्ष आप या दैदी यमान उपि थतीत जर जगाची ही ि थित तर आपला अवतार अ तंगत झा यावरची कथाच काढावयास नको. कू्रर प्रवृ तीचे असरु या जगात यिक्त पे आिण रा ट्र पे राहणारच. हे यवहारतः प्र ययास येतच आहे. त वतःही ही उभी िपढीची िपढी जरी आपण सं य त क न सोडू शकू असे आपण गहृीत धरले तरी जे कोिटकोिट जीव पुढील िपढीत ज म घेणार यांची पूवर्सिंचत कम िभ न अस यामळेु यांची उपजत प्रविृ तही पर पर िविभ नच असणार आिण हणनू एकाच उपदेशापायी कोणी दयाशील होऊ शकेल तर कोणी होऊ शकणार नाही. कारण या को यविध जीवां या मनोिवकासा या को यविध परंपरा असणारच, एतदथर् दयेने द्रवतील तर ठीकच, पण जे दु ट तसे वळणारच नाहीत यास दंडाने, बळाने या परोपद्रवी दु टतेपासनू परावृ त केले पािहजे. जसे िपसाळले या कु यास आपण दंडाने परावृ त करणे हीच खरी भतूदया समजतो. अिधकांत अिधक सु ट प्रा यांचे िहताथर् एका दु ट प्रा यास दंिडणे हाच खरा धमर् समजतो. िहसेंची दंत, नखे श त्राने छाटून टाकते तीच अिहसंा होय.! शाक्य राजदतू : (प्रवेशून) बुद्धं सरण ंग छिम, ध मम ्सरण ंग छािम, सघंं सरण ंग छािम. भगवान ्शाक्य रा ट्रा या िजवावरच जे सकंट आले आहे ते इतके असह आहे आिण जो सदेंश मी आपणांकड ेआणीत आहे तो इतका वयर् आहे की, आप या प्र नांचीही अपेक्षा न किरता ते सवर् आपण होऊनच मला सांगनू टाकावे लागते आहे. सेनापित िवक्रमिसहं, शाक्यांवर कोसलाचा कू्रर राजा िव यु गभर् िवजेसारखा कोसळून पडला आहे. वसै य वाताहत झाले आहे. एकच वीर तेवढा अजनूही न डगमगता रणांत िव यु गभार्स अडवून उभा आहे- तो हणजे, िवक्रमिसहं, आपला पुत्र व लभिसहं, आिण मरणास न शाक्य रा ट्रा या दयात जीवनदायी अशी अजनू एकच आशा, एकच धुगधुगी उरलेली आहे ती हणजे हे शाक्यां या धरंुधर सेनापती, हे वीरवर, हे शाक्य रा ट्रिपतामह- तुमचे साहा य आिण भगवान ्बुद्धदेवांचे आशीवार्द! आमची अशी प्राथर्ना आहे की,


आम या िवक्रमिसहंानी जो सं यासा म वीकारला आहे यास आमची ही िवनंती िवसगंत असताही शाक्य रा ट्रा या प्राणांितक सकंटी याची मकु्तता कर यासाठी िवक्रमिसहं, आपण गजद्रासारखे धावून यावे, ीकृ णांसारखा प्रितज्ञाभगंही उिचतकाली आतर्पिरत्राणाथर् तरी उिचतच समजावा. िव यु गभार्ला िजकंले नाही तर हे शाक्य रा ट्र न ट झा यावाचून रहात नाही. आिण िव युद्भार्ला िजकं याला आपणच एक वीर समथर् आहा. बुद्ध : राजदतू! तू शाक्य रा ट्राला आमचा िनरोप कळीव की, तुम या दःुखाने तथागतास फार दःुख होत आहे. परंत ुिततकेच दःुख िव युत गभर् आिण यांचे कोसलीय सै य यां या दःुखािवषयीही होत आहे. कारण तु ही यां या छळा या आिण अ याचारा या आगीत पोळत आहा तर ते छळक सतंापा या आिण अिततृ ण म सराचे आगीने भाजत आहेत. आ हांस दोघेही सारखेच. दोघेही वैर सोडा हेच आमचे अनुशासन! िवक्रम : अहो, पण या दु टाने वैर धरले, याने ते सोडले पािहजे ना! उ या या पीठाचे वतीने जगांतील वाघ जातीलाही आदेश धाडावा की, परवापासनू गायगरुांचे वैर सोडा! तो आदेश वाघाकडून जे हा पाळला जाईल ते हा देखील आपणांस असे आढळून येईल की, वैर सोड याचा आदेश मनु यातील दु ट, दजुर्न पाळ यास िसद्ध नाहीत! हणनू अशा दु टांचे दमन दंडानेच केले पािहजे. बुद्ध : पण जे दमन दंडाने होत ते थायी नसत.े मनच दु टतेपासनू परावृ त करणे हा दु टांस सु ट कर याचा उ तम मागर् न हे काय? िवक्रम : तो एक क पने या पोकळीतील उ तम मागर् असेल! जसे मे यावर िमळणार वगार्तील अमतृ तृ णाशमनास अगदी उ तम; पण या सतृ ण जगा या ता हे या जीवांस गाव या टेकडीवरील उ या टाकीत येणार् या लहान ओ याचे ओंजळभर गोड पाणीच अिधक शीतलता देत. का यांत क पवकृ्ष मोठा उ तम; पण प्र यक्ष उ हात अगदी सा या िबचार् या वडिपपळांचाच उपयोग यापेक्षा शतपट अिधक होतो! आिण दसुर असे की दु टाचे मन सदपुदेश ऐक या या स प्रवृ त ि थतीत आण यासच दंडशक्तीची मात्रा बहुधा पिहला रामबाण उपाय असतो. आपला चाळीस वषार्ंचा अनुभव हेच सांगतो की, दु टतेची एक ि थित अशी आहे की ती प्र यक्ष बुद्धा याही साधुवादाने असाधु व सोडीत नाही. िव यु गभर् हा तसाच एक दु ट आहे; हणनू याचे मन दंडाने वळिवता जरी आले नाही तरीही ते पंग ुक न टािकता येतेच येते. पण नसु या उपदेशाने ता कािलक लाभही होत नाही; थायी तर होत नाहीच नाही. या या क्रोधाची नखे छाटली, दंत उपटले तर मग तो नुसताच वतः जळफळत पडला, शांत झाला नाही तरीही हा लोक तरी याप्रमाणे या या प्राणघातक रक्तपी हावेपासनू मकु्त होऊन िनभर्य शांित भोग ूशकेल. बुद्ध : िभक्षुप्रवर िवक्रम, आप या या भाषणातील ममर् मी ओळखून आहे. पण आ ही सं य तकाम सं यासी, सं यास धमर् अिहसेंचा परु कतार्, तथािप आपण हणता याप्रमाणे या अथीर् आ यंितक अिहसंा ही आचरणे मनु यास केवळ अशक्य आहे आिण या अथीर् प्रबळ अशा


दु ट दजुर्नांनी ितचा अवलबं कर या या आधीच केवळ सु ट सजुनांनीच काय तो ितचा आ यंितक अवलबं केला असता अशी असमय अिहसंा के हा के हा िहसेंअतकीच लोकघातक होऊ शकते हे आपले िवधेय अखंडनीय आहे, नाकारताच येणार नाही, या अथीर् आ ही यापुढे असे अनुशासन देतो की, या य युद्धांत आततायी शत्रूशंी लढ यासाठी श त्रधारण कर यास मा या गहृ था मीय अनुयायांस माझी अनुज्ञा आहे. एतदथर् शाक्य रा ट्राने या असधुारणीय िव यु गभार् या या अ याचारी आक्रमणाचा प्रितकार कर यासाठी श त्रधारण अव यमेव करावे. या िहसेंचे पाप या सदाचारी प्रितकार् यांवर नसनू या अ याचारी अनुयायांवर आहे, म यु तन ्म युमृ छित. हे राजदतूा, जा आिण ही माझी अनुज्ञा शाक्यांस कळवः या धमर्युद्धात तुम या अिसलतेला माझ ेआशीवार्द सहा यक होवोत! राजदतू : भगवन!् आप या आशीवार्दािवषयी उभे शाक्य रा ट्र आपले अ यंत आभारी आहे. आता या शाक्य अिसलतेला सहा यक हावयासाठी आपण हे दैवी आशीवार्द मला िदलेत ती शाक्यांची

अिसलताही तेवढी मला भगवानांनी अपर्ण करावी की हा राजदतू मागले पायी शाक्यांकड ेपरतलाच! होय, ती शाक्यांची अिसलता आप याच चरणापाशी आज चाळीस वष कोशबद्ध होऊन पडलेली आहे. बुद्ध : शाक्यांची कोशबद्ध अिसलता? कुठे आहे? इथे? राजदतू : होय भगवन!् ही पहा इथे! या शाक्य सेनापती या देहकोशात गु तीसारखी गु तपणे िनवसत असलेली वीरता- हीच आम या शाक्यांची रा ट्रीय अिसलता आहे! भगवन,् ितला तेवढी आता आम या हाती या. या ख गह त सेनापित िवक्रमिसहंाचे समरशृगं रणांगणात फंुकल जाताच शाक्यां या रानातील को हेही िसहं होतील! बुद्ध : हणजे, िभक्षुवर िवक्रमांनी तलवार उपसावी? सं याशाने आप या व त्रांस, रक्तांत, िभजवून ती भगवी करावी? अशक्य! राजदतू, आ ही सं यासी, िवरक्त, समदशीर्, आ हांस तुम या सांसािरक वादिववादात पडावयाच नाही. आ हांस तु ही सवर्च सारखे. सं याशाने श त्र उपसनू माणसा या शाका करीत सटुाव आिण आ ही यास अनुमोदन यावे हे तु हांस िवचारवले तरी कसे? आ यंितक ब्र मचयर् आिण आ यंितक श त्र याग या तर सं य त िभकु्षधमार् या दोन मलूभतू प्रितज्ञा आहेत. या कशा तोड या जाणार? िवक्रम : क्षमा करा! िकंवा क नका. पण भगवन ्मला हे तु हास सांिगतलचं पािहजे की, सांसािरक वादात जर सं याशाने, िवरक्ताने पडावयाच नसेल, जर आ ही यायी िन अ यायी दोघांनाही सारखंच मानावयाच असेल तर तथागत बुद्धां या या अनुशासनाचा अिधकांत अिधक भगं करणारा अपराधी हणजे तथागत बुद्धच ठरतील. भगवन ्आपण पवूीर् राजगहृी असताना तेथे एक शेकडो जीवास मारणारा यज्ञ होणार होता. तो बिलदानाचा कळप वाटेन चालत असता यातील एक लहानसे कोक लगंडत चाललेले आपणांस िदसले. आपणांस ते पाहताच इतकी दया आली की, या कोकरास आपण वतः कडवेर घेऊन या कळपामागोमाग राजयज्ञागारी गेलात,


िवप्रांशी वादिववाद क न यज्ञात जीविहसंा करणे पाप आहे असे आपण यांस पटिवलेत आिण कोकरासदु्धा सवार्ंची मकु्तता केलीत. एका कोकरा या, शंभर पशूं या िहसेंस वाचिव यासाठी आपण सं य त कमार्चे मकुुटमिणही सांसािरक वादिववादात भाग घेते झालेत, आिण येथे शेकडो अभर्क मलुां या, शेकडो अनाथ क यां या, हजारो िनरपराध माणसां या प्राणाशी बेतली असता आपण हणता सांसािरक वादात सं याशास पडता येत नाही! हणे सं याशास शाक्य आिण िव य गभर् दोघेही सारखेच. समबुिद्ध हा सं यासाचा धमर्! परंतु सं यासी िभकु्ष चोय या सोलनू ऊस खातात, भसू फंुकून तांदळू खातात, गढूळ डबके सोडून चांग या वहा या नदीच पाणी िपतात. दभु या गाई या कासेत हात घालतात, सापाचे िबळात हात घालीत नाहीत. मध जरी खातात तरी िवषारी मधमाशांची पोळी आप या काखेत लाग ूदेत नाहीत. ते हा चांगले आिण वाईट आ ही ओळखतो. बुद्ध : मग अशा समयी सं याशाने काय करावे असे आपले मत आहे? िवक्रम : काय करावे? गायीची मान जब यात धरणार् या वाघापुढे ध म पदाच एकही अनु टुप न गाता, कारण ते अनु टुप पुर हो या या आधीच या गायीचा कंठनाल िच न तो याघ्र ितचे रक्त घटघटा िपऊनही गेलेला असेल!, एका झडपेसरशी ख गाने या वाघाचे म तक छाटून टाकले पािहजे! तसेच या दु ट िव यु गभार् या सै यावर त काळ कोणाही इतर ससंारी सिैनकापेक्षा अिधक िनकराची चाल क न जाऊन यास खर् या सं याशाने अव य तर ठार केले पािहजे. आिण िनरपराध सह त्रावधी शाक्यां या बायका-मलुांस जीवदान िदले पािहजे. वगर्प्रा ती या वेडापायी पशुह या चाल ूदेणे हे जर सं य त िभकु्षस िनदर्यपणाच, आहे; तर अिहसें या खुळापायी ही नरिहसंा चाल ूदेणे याहूनही शतपट िनदर्यपणाच सं यािस वास कलकं लावणार नाही काय? भगवन,् मला समरात उत या. मा यात अजनूही दु टांचे शासन कर याची शिक्त आहे. िनदान याचे यापुढील क्रौयर् तरी पंग ुकरीनच करीन. िनरपरा यांची पुढील घोर िहसंा तरी टाळीनच टाळीन. न हे क्विचत ्अजनूही या अ याचारावर शाक्य रा ट्र िवजयही िमळवू शकेल! बुद्ध : तरी काय? आज शाक्यांवर िव यु गभर् जय िमळवीत आहे. उ या शाक्य यां यावर जय िमळिवतील. तरी काय? जयाने ते वैर तसेच पढेु चालणार! जो परािजत होईल तो दःुखीच राहाणार. हणनू जो खरा सं य तकाम आहे, खरा उपस त, शांत आहे तो या जयापजया या दो ही गो टी सोडून व थ झोप घेतोः ‘‘जयो वैर प्रसवित दःुखे शेते परािजतः । उपस तः सखेु शेते िह वा जयपराजयम ्।। िवक्रम : हाय, हाय! हे मी काय ऐकत आहे! भगवन,् आप या वतःला जे हा वाटले की आपण िनवार्णपदी पोचलात यानंतरही केवळ दःुखत त जगास पाहून आपणांस आले या कळव यामळेु लोकक याणाथर् आपण हा देह चालिवलात तो काय या वचना या आधारे? केवळ सुखे शेते! -सखुाने झोपतो इतकाच सं यासाचा मखु्य गणु? तर मग आपण िनवार्णपदी के हाच झोपा काढावया या हो यात. देह याग करावयाचा होता. सखेु शेते याचा लाक्षिणक अथर् आपणांस


अिभपे्रत असेल तर मग ती ि थतप्रज्ञता, कमर्फलाचा अतं याग, श त्र-सं यासाप्रमाणे श त्रधारणातही शक्य आहे, काटा काढावयास सं यासी सईु घेतोच की नाही? मग खलकंटक काढावयास ख ग का घेऊ नये? दहा कोसांवर कोणास काटा मोडला तर तुमचे अतंःकरण कळवळत आिण यास औषध दे यास जाता ते हा आपली झोपमोड लाक्षिणक वा ताि वक अथीर् नसली तरी अक्षरशः होत नाही काय? आपण हणता जय वैरास प्रसवतो आिण परािजत अ याय दःुखी होतो; ते काही अशंी खरे आहे. पण अ यायी मनु यास पराजयाचे जे दःुख होत ते टाळ यासाठी यायाचा पराजय क न घ्यावयाचा काय? चोरास चोरी फस याचे दःुख होऊ नये हणनू सावांना घराची दार उघडी टाकणे भाग पाडायचे? का ते पराजयाचे दःुख अ या य कमार्ची िशक्षा हणनू या दु टास भोगणे प्रा त होणेच ेय कर मानावयाचे? अ यायी आततायांस पराजयाचे दःुख होत ते वाईटच; पण जर दजुर्नांचा उ ंड अ याय तसाच चाल ूिदला तर िनरपराध सजुनां या छळान अवधी मनु य जाित सतं्र त आिण दःुखी होते याची वाट काय? ते याहून सह त्रपट वाईट आहे! यातही दु टांस जे दंडाच प्रायि चत िमळत तेच यां यातील दु टाई कर या या प्रवृ तीस प्रथम भयाचा आळा घालते. आिण ती अशी पंग ूझाली हणजे सदपुदेशाने वा सवंयीने ती न ट होऊ शकते. परदःुख हे के हा के हा परक याणाच अपिरहायर् मू य असते. आपण ससंार सोडलात ते हा यशोधरेला केवढे दःुख झाले; पण िपता वा प नी यां या दःुखासाठी आपण परत घरी गेला नाहीत, जे त ण वा त णी यांना सं य त दीक्षा देऊन आपण सघंात घेतलेत यां या यां या घरी रडारड चाल ूहोते. या तव िक येक नगरांनी आप यावर बिह कार घालनू आपणांस काढून लावले. देवद ताने नवीन पंथ काढला; आपण िवरोध केलात यामळेु तो दःुखी झाला, कु्रद्ध झाला. वैर इतके वाढले की आप यावर मारेकरी घातले. पण आपण याचा पंथ वीका न आपला बुद्ध सघं देवद ता या दःुखा तव वा ते वैर ितथेच थांबिव यासाठी िवसजर्न केला नाहीत. कारण हेच ना की लोकक याणाथर् देवद ताच दःुख आिण वाढत वैर हे अपिरहायर् मू य होत. अपरा याच दःुख टाळणे हणजे लाखो िनरपराधी लोकास दःुखी ठेवणे होते तर मग तोच याय सं याशा या श त्रधारणासही का लाग ूनये? या रा ट्रांचे अ न खाऊन हा सं यासाचा िपड प्रितिदन पोसला जात आहे या रा ट्रावर एक अ यंत उ ंड प्र यक्ष आप या बापासही रा यासाठी मा मागे न घेणारा हा राक्षस सह त्राविध सिैनकांिनशी चालनू आला आहे, अशा वेळी एका तरवारी या झटक्यासरशी तो राक्षस मारणे शक्य आहे असे वाटत असताही जो सं यासी आपली झोप िबघडू नये हणनू तो ख ग सावर याचे सोडून आपले पांघ ण साव पाहतो; आप या रा ट्रांतील लाख त्रीबाल-वुद्ध भोसकले जात असता यां या ककर् श िकंका यांनी झोप मोडू नये हणनू कानांत िनरथर्क आिण अनथर्क प्रितज्ञांचे बोळे घालनू ‘सखेु शेते’ व थ घोरत पडतो, या सं यासास शतवार िधक्कार असो! सह त्रवार िधक्कार असो! सखेु शेते! केवळ व थ घोरत पडणे हे का उपसतंाचे सं यासाचे येय आहे? ते अजगरांचे येय अस ूशकेल, आळशांचे अस ूशकेल, आ पलपो यांचे अस ूशकेल! सं याशांचे न हे! ते हा भगवन ्मला आज्ञा यावी.


हणा, आधीच शाक्यां या आशेची आिण आयु याची घिटका मोजावयास घातली आहे. ते हा िवलबं न करता हणा, ‘‘जा’’ आिण मी ग डासारखी झपे घेऊन कोसल या या अ युग्र भजुगंाचे शाक्यां या प्राणास पडलेले भयंकर िवळखे तोडून फोडून िवि छ न क न टाकतो. पहाः पण, पण दंश हो याचे आधी मला तेथे पोचू या. हणा, ‘‘जा’’! बुद्ध : िभक्षुवर िवक्रम, आप यासारख्या त वज्ञानी सं य त िभकु्षने असे एकाएकी उ तेिजत होऊन उठावे, हे आ चयर् आहे. काही झाले तरी मला तु हांला आम या सघंा या प्रमखुतम िभकू्षला श त्रयदु्धात श त्र घेऊन जा, लढा; असे सांगणे शक्य नाही. सघंाची आिण सं यासाची मलू िभ तीच या काही प्रितज्ञांवर अवलबंून आहे यांतील आ यंितक श त्रसं यासाची ही शपथ कोणाही िभक्षूला मी तोडू देणार नाही. िवक्रम : ददुव रा ट्राचे की यात हा दबुळा सं यासधमर्च सव च धमर् समजला जाईल! दसुरे काय? शाक्य दतूहो जा आिण राजसभेत सांगा की अदरूदशीर्पणाने आ यिंतक श त्रसं यासाची प्रितज्ञा करणे ही चूक झाली हणनू तीमळेु लोकक याणास अ यंत हािन पोचत आहे असे प ट झाले असताही ती चूक वतः या ढिन चयाचे तोम माजिव यासाठी सधुार यास नाकारणे हणजे ढिन चय नसनू केवळ दरुाग्रह आहे, असे िवक्रमिसहंास वाटते असताही बुद्ध भगवानांची अनुज्ञा नस यामळेु यांची ि थित एखा या मतं्रबद्ध नागासारखी झाली आहे. यांस असे मयार्देबाहेर हलता येत नाही. शाक्यां या रक्षणाथर् ख ग िन कोिषत क न समरात िशर यास उ युक्त असताही तुम या साहा याथर् मला येता येत ... राजदतू : हा, हा! ते अशभु वाक्य, तो िनदर्य िनणर्य, ती रा ट्रघातक अथर् यिक्त पुरी कर याचे आधी एक पळभर तरी थांबा! बदु्धदेवां या इ छेचा शेवटचा श द आपण एका वणाने ऐकलात, पण याचे बरोबरच या आतर्, त्र त, मरणो मखु शाक्य रा ट्राचाही शेवटचा श द दसुर् या वणाने ऐका आिण मग तुम या या िनणार्यक वाक्याचा शेवटचा श द बोला! शाक्य रा ट्रा या आ याची या भयानक सकंटातील तळमळ, िजवाची तगमग, या या शवेट या आशचेा तो शेवटचा श द यक्तिव याचे साम यर् कोणाही एका यक्ती या िज हेत असणे शक्य नस याने शाक्य जातीची ही जातीय िज हाच आप यापुढे ती रा ट्रीय क णा भाकील! (िवक्रमिसहंाचा ख ग काढून याजपुढे ठेवतो.) िवक्रम : (दचकून) काय? हा माझा ख ग! हे माझ ेकृपाण! चाळीस वष होतील मी सं यास घेतला, ते हा हा मी खाली ठेवला! या ख गाने मी बारा वेळा शत्रसू धूळ चारली आहे. राजदतू : सेनापित, या या मठुीवर या बारा िवजयांचे मारक हणनू बारा र नांचा जडाव चढवून हा आपला ख ग आमची रा ट्रीय म ता हणनू आम या राजसभेत आ ही शाक्य सदा लटकत ठेवीत असतो. प्र येक नवा सेनापित याला वंदन क न आपले पद वीकारतो. तो हा ख ग! शाक्यांनी या ख गास आमचा प्रितिनधी हणनू आपणांस आमचा सदेंश दे यास, आमची प्राथर्ना ऐकिव यासाठी आिण मन वळिव यासाठी धाडलेला आहे. शाक्य रा ट्र जर आता मरणेच


असेल तर िनदान वीरोिचत प्रितकार करीत तरी मरावे; पण तेही आता आपण हा ख ग उचलनू रणात अगदी विरत उतराल तरच शक्य! महाराज, क्षणभर मी जो प्रकार पहात आलो तो डो यांसमोर आणा. ती आमांप ली, केदनावती, लींबणीय कोसला या सै यांनी लावले या आगीत गावेची गावे भडकत आहेत पहा! कडाकडा मोडून पडणार् या पेटले या बहालां या आिण छपरां या खाली हातारे आिण मलेु िजवंत दबून जळून जात आहेत ते पहा! यां या मांसाचा तो उग्र वास कोस कोस पसरत आहे! मारा, हाणा करीत कोसलचे शेकडो सिैनक नाग या तलवारी घेऊन भेटेल या शाक्यास सपासप कापीत, लटुीत, ठेचीत धावत आहेत. पहा! या ि त्रयां या थ यावर घोड ेघातले पहा, ती मलेु ठेचून गेली पहा! या रक्ता या िचळकां या, ती मुडंकी, या िकंका या, तो पळ, तो क ह! महाराज शाक्य रा ट्र आपले मलू आहे. हा कसाई िव यु ् गभर् आिण याचा दु ट सेनानी चंड सरुा घेऊन याचे पाठीवर येत आहे! ते रडत यालेले लेक आप या कमरेला िबलगत आहे, आपण दया करा, वाचवा! िवक्रम : वाचवतो! या शाक्य सं याशाला रा ट्राची इतकी ददुर्शा चालली असता सखुाने झोप लागते याला लागो! मला तरी ती लागते नाही, भगवन,् ऐकलतं ना सारे! मग उचल ूना हा ख ग? बुद्ध : सं यासधमार् या,िभक्षुधमार् या हे सवर् वी िव द्ध आहे! याहून मी काहीच सांगू इ छीत नाही. िवक्रम : तर मग तु ही न सांगता मी अशा या दबु या जाितघातक, मनु यिहतिवरोधक सं यसधमार्चाच हा सं यास केला पहा! हे कतर् याचे कृपाण उचलले पहा! मा या शाक्य रा ट्रा! हे सतं्र त मनु यमात्रहो! रा ट्रधमार् तव, मनु यधमार् तव, भतूदये तव अपिरहायर् साधन हणनू हा सं यासी हे श त्र उचलीत आहे. पहा! हे श त्र मी अशा पिरि थतीत उचलीत आहे की, यायोगे िव यु गभार् या क्रौयार्स परािजत नसले तरी पंग ुक न टाकून सह त्राविध जीवांस मी वाचवू शकणार आहे. गे या चाळीस वषार्तील श त्रसं यासाने मी िजतक्या साधूंचे पिरत्राण आिण िजवांची दःुखापासनू सटुका क शकलो नाही िततके लोकक याण या श त्रधारणाने मी ये या चाळीस िदवसांत क शकेन! जातो मी. क्षणाक्षणाचा उशीर शाक्यांचा गळा मरणा या फासांत अिधकािधक गुतंवीत आहे. तरीही हे चराचरहो, तु हीच साक्ष आहात की मी लोकिहतास प्रसगंी प्रितकूल जाणार् या प्रितज्ञांनी पंग ुअसले या या सं यासा मास सोडून जात आहे; या आ यंितक अिहसेंमळेु दु टांचे पिरत्राण आिण साधूंचा िवनाश होतो ती अिहसंा धमर् नसनू प्र यक्ष अधमर्च अस यामळेु मी ितला सोडून जात आहे; भगवान ्बुद्धदेवास न हे! (जातो.)


अकं ३ रा प्रवेश १ ला (िव युत गभर् आिण कोसलचा सेनापित.) कोसल सेनापित : कोसले वर िव यु गभर् महाराज, आप या शाक्यांवरील वारी या यशावर आज जवळ जवळ कळसच चढला! शाक्यांचा सेनापित व लभिसहं आज आप या हाती सापडला याहून आप या कोसल रा ट्रा या पराक्रमास अिधक भषूणभतू ती कोणती गो ट असणार? तो व लभ लढव या मात्र खरा मोठा हटेल वीर! काल याने कोसल या सेनेस दे माय धरणी ठाय कर याचा प्रसगं आणला होता. पण महाराज कोसले वराचे दैव बलव तर िव युत गभर् : आिण हे कोसल सेनापित, तुमचा पराक्रम बलव तर हणनू हा व लभ आपले हाती सापडला. आता या सधंीचा उपयोगही तसाच कौश याने क न घ्यावयाचा! ही पहा, ही दोन पत्रे मा या हाती शत्रूकंडून आताच दे यात आली. हे पिहले पत्र या गौतम बुद्धाचे आहे. हे अजाणांचे आचायर् जगातून नसुते छूमतंर हणताच युद्ध बदं करणार होते! िसहंा या दाढा हातारी या िहर यासारख्या मऊ आिण लविचक करणार होते! हे मला आज्ञा सोडीत आहेत की

‘वैर सोडा, श त्र खाली ठेवा.’ दंडबलाहून क्षमा िहततर आहे. आम या विडलांस यां या या भगंड छंदाचे वेड लागले, हणनूच कोसल रा ट्राचे दंडबल इतके तु छ होत आले की शाक्यांसारख्या आम या सामतंांनी देखील आ हांस धा यावर बसवू पहावे. बुद्धाची जाित शाक्य हणनू बाबांनी शाक्यां या मलुीशी लग्न करणे मोठा स मान मािनला आिण मागणी घातली. पण यांनी एका दासीलाच शाक्य क या हणनू बाबांना िदली. ित या पोटी मी आलो आिण या शाक्यां या कपटाने ज मभर मा या ‘कपाळावर दासीपुत्र’ हणनू कलकं मारला गेला! ती आठवण झाली की अगंाची आग होते. या शाक्यांस मी कोसल या घो यां या टापांखाली तुडिवणार आिण मला बुद्ध हणतो वैराने वैर वाढत! श त्राने वतःचीच बोटे कापली जातात! कोसल सेनापित : याला वतःच श त्र पेल याची कुवत नस यामळेु या याच बोटांस ते लागते असा आमचा कोसले वर कोणी नेभळट बुद्धधमीर्य शाक्य नाही! आपली नखे आप यालाच लागतील हणनू िकंवा उ या वनांतील पशूंचे वैर यायोगे वाढते हणनू िसहं काही ती कापून टाकीत नाही. महाराज, तुम या विडलांप्रमाणे या बुद्धवेडास तु ही बळी पडला नाही आिण कोसलचे सै यबळ आिण श त्रबळ ससु ज ठेवलेत हणनू आज कोसल रा ट्र, रा ट्र आहे. नाहीतर आज जी शाक्यांची ि थित आ ही करीत आहो तीच कोसलची ि थित सीमाप्रांतावरील बबर्र रा टे्र करती! बुद्धाचा उपदेश ऐकून जर वनचा िसहं आपली नखागे्र आिण दाढा कापील तर उ या या या पाठीवर चढून माकड ेदेखील िमरवू लागतील! मगृच याची मगृया करतील! आ ही िदिग्वजय करीत कोसलचे साम्रा य थापणार! िव यु गभर् : या तवच या आगतंकु उपदेशपत्राला उ तर हणजे यास असे फाडून तुडिवणे! आता दसुरे पत्र; पण पिह या या अगदी उलट. कारण हे एक्या श दिन ठ सं याशाचे नसनू


श त्रिन ठ सं याशाचे आहे. हे या सेनापित िवक्रमिसहंाचे आहे. हा िभकु्ष झाला होता हणनूच शाक्य आप या हातात गवस याइतके दबुळे झाले. हा आता पु हा श त्र ध न यांचा सेनापित होऊन समरात उतरला आिण त क्षणी शाक्यांत अपूवर् चेतना पेटून तो या पत्राने आ हांस देश सोडून जा यास आज्ञापीत आहे! यास थोड ेचुचका नच घेणे बरे. कोसल सेनापित : यापेक्षा सं याशाची आ यंितक श त्र-धारणाची शपथ याने मोडली हणनू खूप िनदंा क न ितचाच गवगवा करावा हणजे शाक्यांत तो पु कळ अपू य आिण अिप्रय होईल! िव यु गभर् : अगदी ठीक. याचबरोबर बुद्ध जेणेक न शाक्यांत अ यंत पू य आिण िप्रय होईल असे कर याचे आपले धोरणही चालिवले पािहजे. कारण सं यासप्रवण बुद्धत वांस अिधकािधक आच न शाक्य रा ट्राचा कृिषक्षय, प्रजाक्षय आिण शिक्तक्षय जसा होत आला तसाच होत राहून ते अिधकािधक दबुळे होईल हणनू मी शाक्यांस उ ेशून खालील अथार्ची घोषणा या प्र नाचे अप्र यक्ष उ तर हणनू करणार आहे की, कोसले वरास ीगौतम बुद्धांिवषयी फार आदर वाटत आहे. ससंारांतील कोणताही मोह यांस सं यासधमार्पासनू चळवू शकला नाही. श त्रसं यासाची, अिहसेंची, दयाममतेची यांची, प्रितज्ञा यांनी अशा कठीण प्रसंगीही अभगं ठेवली. खरा िनिर छ, मकु्त तो असा असतो. शाक्यां या शत्रूनंा देखील यांचा फार आदर वाटतो. पण हणनूच या शाक्यांनी, तशा थोर िवभतूीला ज म िदला यांनी, यांचे अनयुािय व प करणे सोडून बुद्ध भगवानांची याने आज्ञा मोडली, यांचा उपमदर् केला, सं यासा या पिवत्र प्रितज्ञा मोडून जो पितत झाला, वजाती या नांवाला याने कलकं लािवला, या पापी, पितत िवक्रमिसहंा या मागे शाक्यांनी लागावे याचा आ हांस अ यतं खेद होत आहे. हणनूच भगवान ्बुद्धांचा उपमदर् याने केला या िवक्रमास हुसकून देऊन, यास पितत हणनू जाितबिह कृत क न शाक्य आपली राजधानी आठ िदवसां या आत आम या हाती सोपवून देतील तर आ ही यांची शाका करणार नाही. याउपर एकही रक्तिबदं ुगाळणार नाही. नाही तर िवक्रमास दंड दे यासाठी याचा पुत्र सेनापित व लभिसहं जो आम या िवजयी सै या या हाती पडला आहे याचा त काळ वध केला जाईल. उलट पावली याचे उ तर हवे! कोसल सेनापित : वा! अगदी योग्य. हे घोषणापत्र इकड ेप्रिसद्ध करावे िन िवक्रमिसहंाने अडवून धरलेले आपले हे एक सै य तसेच उभे ठेवावे पण इकडून गु त छापा घाल यासाठी आडमाग यां या राजधानीवर, किपलव तूवर, चढाईन दसुरे सै य धाडून यावे. शाक्य शरण आले तर सहजच यांची शाका क न यांस नामशेष क न टाकता येईल. िव य गभर् : या शरणागती या साप यात शाक्य सापडले तर माझा डाव सहजासहजीच साधणार. ते लढले तरीही साधणारच. काही झाले तरी आता शाक्यां या आजवर या छळाने माझी तृ त न झालेली सतंापतृ णा मी शाक्यां या राजधानी या नरडीचा घोट घेऊन तृ त करणारच करणार!


प्रवेश २ रा (निलनी आिण सलुोचना) सलुोचना : सखे, मी हे काय ऐिकले? शेवटी शाक्यांचा सेनापित, माझा प्राणपित, माझा व लभ शत्रूं या हाती सापडला ना! निलनी, या वीर केसरीने कोण याही वीराने गाजिवला नसेल असा पराक्रम गाजिवला! शाक्याचे उधळून गेलेले सै य एकत्र क न िवजेसारख्या अक मात ्कडकडत येणार् या कोसलां या सै यास कोलमडून मागे हटिवणारा पिहला आघात केला आिण शेवटी शत्रू या दसुर् या सै याने एकाएकी दसुरीकड ेयेऊन घेरले तरी एखा या हटेल ह तीसारखा झुजंत रािहला. आिण शेवटी शत्रूं या हाती तो सांपडला तो केवळ याचे रा ट्र िनबर्ल होते हणनू, याचा पराक्रम कमी पडला हणनू न हे. (चाल: रे कहां जा िनसार) गे नसे िजत पहा । सेनानी । अबल तो । हणनुी हा ।। ध्रु. ।। अबल परी तद्रा ट्रिच हणिुन अपजयी हा ।। १ ।। निलनी, मा या व लभा या या वीरते या अिभमानाने डोल ूलाग ूकी माझा व लभ मला आता िन याचा अतंरला हणनू भ न येणार् या या मा या दयाशी सां वनाचे चार श द बोल ूलागू, का या िव यु गभार्ने मा या व लभाला रणबंदी केले याचा िशर छेद कर यासाठी क्रोधाने अधं झाले या वािघणीसारखी िपसाळून कोठे तरी झपेा घेत चाल ूलाग!ू निलनी, मा या व लभाचे तो मेला कोसलचा राक्षस कोण हालहाल करील, नाही ग! ते मेले या मा या सेनापतीस टाकून बोलतील, छळतील! आिण अशा वेळी तेथे समाधानाचा एक श द देखील बोल यास कोणी ममतेच नसेल. हे बघ निलनी, डोके जरी नुसत कलकलले तरी लगेच मा याकड ेयायचे बरे का ग. आताशी सेनापितपद वीकार यापासनू दगदग भारी पड.े यात जे हा एखादा िरकामा क्षण सापडनेा, ते हा चटकन असे मा या छातीशी म तक ठेवायचे. माझ ेहात असे डोक्यास लावायचे िन हणायचे, ‘बघ या तु या वक्षा या मऊमऊ गालशुांत म तक टेकताच यांनी सगळा शीण कसा शोषून घेतला बघ! आता मनाला िकती तजेला आला हणनू सांग?ू’ अ सा गोडबो या वभाग ग यांचा! पण आता या कू्ररां या छळांनी सतं त झाले या या म तकास कोणाचे ममतेचे अ ु शीतलिवतील? कोणाचे बोलणे यांचा शीण हरण करील? निलनी : खळेु, वीर पु षांचे ते केवळ चोचले असतात उिणवा नसतात. रणदुंदभुी या िधगंा या या तालावर मरण मारणार् या भयंकर िकंका यांचा जो रणक लोळ माजतो तोच वीरांचे शीण घालिवणारे मधुर सगंीत असते, तु हा आ हा ललनां या लवचीक अगंाया न हेत! मोहक मिहलां या मांसल वक्षा या मऊमऊ गालशुावर म तक टेकणे ही यांची एक लहर असते, आव यकता नसते. सखे, एक वेळ म त ह तीचा पाय फुलमाळांनी बांधता येईल; पण हुता यां या पायास लपंट लोभाने आ हा ललनांस ससंारा या दाराशी बांधून ठेवता येणार नाही.


ससंारा या सग या भोगांचा रंग यात प्रितिबिबत झाला असताही अशा वीरा यांचा आ मा ि थतप्रज्ञां या आ यासारखा फिटक त ्िनलप, िनः पहृ आिण िन सगं असतो! वीर व लभच पहा! रागावू नकोस. तु यावाचून इथे असता क्षणभर करमत नसे ना याला? पण परवा कतर् याचे रणशृंग फंुकले जाताच तु यासारख्या लाव यलितकेस अकंाव न त काळ दरू सा न परत तुला िनरोप कळिव यालाही घरी क्षणभर न परतता वदेशाथर्, लोकिहताथर् िशर हातावर घेऊन रणा या आिण मरणा या जब यात नीट चालनू घेता झाला. या वीर व लभाहून कोणचा सं यासी अिधक मनोजयी िकंवा सं य तिद्रय अस ूशकणार आहे? (चाल - समुरण तोरा-) सं यासी कोण । या हुता याहून । िनःसगं िजतकाम ।। ध्रु.।। रणशृंग होताच । आिलगंनातूिन रित या उडी घे । रिण देवकायीर् सहसा उफाळोन ।। १ ।। सलुोचना : हणनूच सखे, ते तसे क्षणात आपणांला सोडून गेले याचा राग न येता उलट अशा िनः पहृ कतर् यवीरांचा लोभ तसा क्षणभर तरी आपणांवर बसतो, हाच आप या अगंनांचा परम िवजय होय अशी कृतज्ञ ध यता आपणांस वाटावयास हवी. लपंट पे्रमापेक्षा असे यागी पे्रमच आ हा कािमनींना खरोखरच लपंट करते. हणनूच अशा वीरवरा या या यागी पे्रमास शोभेन अशी ही यांची अधार्ंगीही या सकंटात वागणार. निलनीर मी सेनापित व लभाची प नी; सेनापित रा ट्रिपतामह िवक्रमांची नुषा, मी कोिलयन क्षित्रय कुलाची क या- निलनी, मी या दु ट िव यु गभार् या सै यास आिण शक्य तर यास नािगणीसारखी डसणार. मी सिैनक वेष घेऊन शाक्यां या सै यांत िशरणार. वीर व लभ कतर् याचे रणशृंग वाजतांच जसे मजकड ेवळून पहा यासाठी देखील थांबले नाहीत तशी मी पण आता या मा या मांड या ससंाराकड ेिनरोप घे यापुरती देखील वळून पाहणार नाही. हा बघ, स ग यांचा पट तसाच मांडलेला; ही बघ ती माळ! सखे, पुरे आठ िदवस झाले असतील नसतील आम या प्रीितसगंमा या पिह या वाढिदवशी भगवान कामदेवाची पूजा कर यासाठी मी ही माळ ओवीत होते, मी येथेच व लभांना गळ घालीत होते, या वेळी यां याशी खेळ यासाठी हा स ग यांचा पट मांडला. हाय हाय! मी यांस पे्रमाची गळ घालीत होते. याच क्षणी मला काय माहीत की काळाचा प्राणघातक गळही मा या िप्रयकरा या मानेवर फेकला जात होता! नाही तर मी शेवट या भेटीचा तो क्षण पोरसवदा अबो यात आिण स यात घालवला नसता. हा ससंारा या पटावरील सखुाचा शेवटचा डाव खेळून घेतला असता. चालले मी हा ससंारा या स ग यांचा पट असा उधळून . (चाल - आख ने तेरे गमम) शत ज म शोिधताना । शत आितर् यथर् झा या । शत सयूर् मािलकां या । दीपावली िवझा या ।। ध्रु. ।। ते हां पड ेिप्रयासी । क्षण एक आज गांठी ।


सखु साधना युगांची । िसद्धीस अिंत गाठी ।। १ ।। हा हाय जो न जाई । िमिठ घाल ुमी उठोनी । क्षण तो क्षणांत गेला । सिख हातचा सटुोनी ।। २ ।। निलनी : हां हां! सखे, अगदीच वैताग ूनकोच! अजनूही दान आपणांस अनुकूल पडणारच नाही हणनू कशाव न? कोणी सांगावे, आपले शाक्य िपतामह िवक्रम आता रणांगणात उतर याने शत्रूवंर शाक्य अजनूही िवजय िमळिवणार नाहीत हणनू! व लभांची सटुका होणार नाही हणनू - पु हा तु या िप्रयकराशी प्रीितरतीचा अपुरा रािहलेला हा डाव तुला िवयोगानंतर या अिधकच मनोहारी झाले या एखा या नवसगंमात पु हा खेळता येणार नाही हणनू! याहूनही आ चयर्कारक अशा सुखा त घटना या जगात घड या आहेत! सलुोचना : आिण घड या नाहीतही. िविध हा काही इ टलोलपु अ लड पे्रक्षकां या पैशाने ओशाळलेला कोणी नाटककार आहे की काय! की यांनी याची सगळीं नाटके अनैसिगर्क िवपयार्स क न सखुा तच रचली पािहजेत. निलनी : ते खरे ग. पण मन काय हणते तेही ऐकले पािहजे. याला अशा आशेने धीर.. सलुोचना : छ ! कसले मन? हे बघ, मनासारखी गो ट घडतेो या मा या मना या मखुावर मी िववेकाची मदु्रा ठोकून िदली. मरणापूवीर् माझा व लभ जे हा आिण जर कधी भेटेल तर आिण ते हाच याचा हात काय तो ही मदु्रा उघडील. स या तू मला मन काय हणते त ेसांग ूनकोस, कतर् य काय हणते तेवढेच सांग. निलनी : वीरांगने, ऐक तर! कतर् य हेच हणते की, व लभ शत्रूं या हाती सांपडले असता, ही आपली शाक्य जाित या छळकाचे, िव यु गभार्चे तरवारीने भोसकली जात असता आ ही क्षित्रय क यांनी अंतःपुरात असे मळुमळुु रडत न बसता तू हणतेस तसे सिैनक वेष घेऊन, शत्रूचंा शक्य तो सडू उगवीत, ख गार ख गातून उठले या वालावर चढून िप्रय मतृीसह सती जावे! कारण (चाल - मज याहो जगी आसरा) मतृका ठ तणृाग्नीत ना । सती जातात वीरांगना ।। ध्रु.।। श त्रसघंिषर् घे चेतना । तया रणाग्नीत दा णा । सऽूडाऽ या । जातात वीरांगना ।। १ ।। सलुोचना : तर मग झाला ना तुझाही तोच िन चय? हे बघ जनिहताला हािनकारक अशा सं यासाचाच सं यास क न माझ े वशुर िवक्रमिसहं राजधानीपासनू सदुरू िजकड ेशाक्यांची सेना लढवीत आहेत. ितकडचे आपण दोघी पु षी वेषाने जाऊ हणजे ितकड ेआपणांस सहसा कोणी ओळखणार नाहीत. मामजंीनी तर मला कधी पािहलीही नाही. चल, उधळला, बघ हा मांडलेला ससंारा या डावाचा पट आिण झटपट उचलली बघ ती अिसलता. स या मा या सवगं यांने रणांगणाचा डाव मांडला आहे तोच खेळू मी जाणार! सखे, मा या रितरंगा या आचायार्नेच मला रणरंगाची िव या िशकिवली आहे. पिहलीने मी रितपित भगवान ्कामदेवाला जसे प्रस न केले


तसेच आज दसुरीने रणपित भगवान ्काितर्केयालाही प्रस न करणार. मा या आचायार्ंची मी िववेदी पट्टिश या या दो ही वेदांत उ तीणर् होणार आिण यांचा असा दहेुरी लौिकक जग तलावर गाजवणार! (चाल: न नु ब्रूवनी) रित अगंणी । कामदेव जसा। अ ुिसचंनी अिभषेिकला ।। ध्रु. ।। रणरंगणी रक्त-वष अजी । अचीर्न देवा काितर्केया तसा ।। १ ।।


प्रवेश ३ रा (िभक्षु शाकंभट आिण एक िभक्षुणी) शाकंभट : तुला खरेच सांगतो की बुद्ध भगवान ्जे हणतात की या ससंारासारखे दःुख नाही आिण या सं यासासारखे सखु नाही ते अक्षरशः स य आहे. िनदान या बुद्ध सघंासारख्या एखा या ीमतं सघंातील सं यास हा तरी या मा या दिरद्री ससंाराहून शतपट अिधक सखुकर आहे, यांत दमुत होणेच शक्य नाही. तरी अजनू मी साधारण िभकु्ष हणनू अशा दु यम िवहारांतील- मठातील- दु यम टोळीतूनच ठेवलेला आहे! अग या सं यासात या ससंारातील जीवाचे सवर् सखु िमळून, यावाचून या ससंारातील जे परम दःुख की या िजवा या सखुासाठी िजवापाड मेहनत करावी लागणे, ते देखील या सं यासात नाही. अग, शेती न करता धा य, चूल न पेटवता अ न, झाड ेन लावता फळे, ती चावून िगळ याची काय मेहनत पडले तवेढी लोकक याणाथर् आ हा िभक्षूंना घ्यावी लागणार! फार काय, पण जपजापा या ढालेखाली लपता आले तर सं यास मात पाय ठेवताच आयदीपणा देखील पु य होतो हा माझा तरी अनुभव आहे खरा! िभक्षुणी : इ शऽऽग बाई! तुमचा अनुभव तसा असेल पण शाकंिभकु्ष, माझा मात्र उलट अनुभव आहे हो. मी काही खायला घरी न हते हणनू िभकु्षणी झाले नाही. पण मला पोटदखुी भयंकर छळी आिण मा या घराशेजार या एका ओंगळ हातारीची भयाण ददुर्शा पाहून आपण हातारे होतो की काय याची भीित वाटे. इतक्यात हे तमु यासारखेच चार लफंगे िभकु्ष गावात येऊन सांग ूलागले की, बुद्ध भगवानां या धमार्त िशरताच मनु य सवर् दःुखांपासनू मकु्त होतो! न हातारपण, न रोग, न मरण! ते हा हुरळले मी. मला वाटले आता ज मभर अशी कंबर ताठ, डोळे मा , चाल ठुमकती, ता याची मतूीर्ची मिूतर् राहणार मी! पण िभकु्षणी होऊन पहाते तो सारेच ओंफस?् सगंती सोबतीला तरी कुणी चांगला िभकु्ष हवासा हणावा तर ही तुमची जोडी! अडला नारायण-! या धक्क्याने माझी पोटदखुी मात्र दु पट झाली! शाकंभट : अग, दु पट पोटदखुीिवषयी िवचारशील तर अशा दहेुरी सगंतीसोबतीचा तो अव यंभावी पिरणाम असणारच. तो दोष असलाच तर िनसगर्धमार्चा होय. बुद्धधमार्चा न हे! आिण हातारपण टाळ यासही एक उ तम उपाय होताच. िभक्षुणी : सांगा, सांगा, शाकंिभक्षु अजनू तरी सांगा. या ज मात कधीही हातारे न हो याचा तो उ तम उपाय कोणचा? शाकंभट : त णपणीच जीव देणे! या सईुने हा हातारे हो याचा पायात तलेला काटा काढ याचे सोडून तू बदु्ध धमार्ची कुर् हाड घेऊन यावर धावलीस हा तुझा मखूर्पणा! िभकु्ष काय करतील याला? तीच गो ट तु या या धमार्िवषयी या इतर आशांची! तुला एवढे कळेना की जगांतील प्र येक धमर् लोकाचे सवर् दःुख दरू कर या या, ज म, जरा, यािध आिण मरणापासनू यांची सटुका कर या या या आशा दाखिवतो, या वचनिचठ्ठय्ा िलहून देतो या सवर् पारलौिकक


पिरभाषेत असतात, या लोका या भाषेत न हे. या ज मास हे धमर् टाळणार तो हा ज म अस ूतरी कसा शकेल? कारण हा ज म तर येऊन गेला देखील! अथार्त या सग या पुढ या ज मा या आशा. सग या धमार्ं या या अस या आशां या हंु या नेहमी परलोका या पेढीवर पटिव यासाठी िलिहले या असतात. आिण यावरील िद य प ता उघ या डो यांनी वाचू लागताच ते िदपून जात अस यामळेु मरणाने डोळे िमट यानंतरच तो क्विचत ्वाचता आला तर येणार! या सग या धमार्ं या कामधेनु यमराजा या गो यात बांधले या, यां या क पवकृ्षां या आंबराया मशाना या प याल या उ यानात लावले या, आिण अग या सवार्ंचे वगर् मे यानंतर िदसणारे! उ या जर अगदी या ज मी, या जगी आिण अक्षरशः सवर् दःुखांच िनवारण करणारा धमर् खरोखरीच िनघाला ना, की याचा अनुयायी होताच कुप य केले तरी रोग होते ना, हातारे झाले तरी जरा येती ना आिण हाक मारली तरी मरण ओ देते ना, तर वेड ेपोरी अशा धमार् या प्रचारासाठी हजारो िभक्षु प्रचारक अगदी तु या घरापयर्ंत धाड याची आव यकता तरी पडती का? अशा धमार्त ये यासाठी या लोकीचे तर काय पण चंद्रलोकीचे लोक या धमर्मिंदराकड ेपायी चालत येते आिण भयंकर दाटी झा यामळेु या मिंदराची दार तु ही उलट बंद क लागतेत ना तरीही ‘असा हा धमर् आमचा ज मिसद्ध हक्क आहे’ असे गजर्त लोक बंड क न उठते बंड! पण या सवर् धमार्ं या वचनिचठ्ठय्ांची रक्कम या ज मा या चलनी ना यात रोखठोक मोजनू देणारा सावकार यां यांत कोणी नाही. या उदाहरणा या उ तराचा पडताळा पहाताच येत नाही अशा उ तराप्रमाणे हे सारे धमर् सारखेच खरे िकंवा खोटे असणार! िभक्षुणी : इ शऽऽग बाई. शाकंिभक्षू, पण जर का तु ही असा धमार्िव द्ध उपदेश िभकु्षणींना देता आिण यां याशी असा लगटीचा सबंंध ठेवता हे मी बुद्धदेवा या कानावर घालनू गवगवा केला तर? शाकंभट : तर काय! अग ि त्रया िकती उल या काळजा या असतात हे बुद्धदेव चांगले जाणनू आहेत. या िचचाबयाने नाही का प्र यक्ष बुद्धदेव ित याशी असा लगटीचा सबंंध ठेवतात हणनू एक मोठे प्रकरण माजिवले? जो जगाचा गवगवा या िनल जर् आरोपासही ऐक यास कचरला नाही तो ऐक यास मीही कचरणार नाही! आिण धमार्िव द्ध मी जे बोलतो की ज म- यािध-जरा-मृ यु यांपासनू अक्षरशः आिण इहज मी मनु यास मकु्त कर याची कोण याही धमार्ची प्रितज्ञा ही केवळ एक थाप आहे, ते मी प्र यक्ष बुद्धां याच उदाहरणाव न िसद्ध क न देऊ शकतो. प्रथम ज म तो बुद्धांना येऊन गेलाच. याधींचे तर बोलणचं नको. प्रथमतः त े मशानांतील िवकीणर् पे्रतव त्रचं वापरीत. पण भयंकर रोग यापासनू उ प न होऊ लागले ते हा नवीन व त्र ेवापर याची िभक्षूंस आज्ञा देऊन वतः तर राजप्रद त बहुमोल झगा वाप लागले. पिह याने औषधे घेणे पाप समजले; पण पुढे राजवै यसदु्धा येऊ जाऊ लागले. आिण वतःचा एक देह वाचिव यासाठी श त्रवै याकरवी लाखो रोगाणूचंी ह या कर यासही अिहसेंचे भोक्ते मागेपुढे पाहीनासे झाले. कसला राजिबडा पु ष िदसे तो ता यात! जर ते हाच अवतार समा त होता तर िनदान जरे या हाती


तरी ते नाहीच सापडले असे भोळसट लोक हणते. पण जण ूकाय तेवढीही फुशारकी मारावयास िमळू नये हणनू िनयतीने यांस उदंड आयु य देऊन आता जरे याही हाती सोपवून िदले. कोण याही इतर हातार् याप्रमाणे दांत गळू लागले, अगंप्र यंगाचे पोक िनघाले. जरेचा उ या जगातून नायनाट क िनघ या या प्रौढीचा जरेन यास वतःच जजर्र क न असा सूड उगिवला! आिण मरणािवषयी तर आता वतः बुद्ध भगवानच येता जाता आपला मृ यू जवळ आ याचे िभक्षुवगार्स सांगनू सघंाची मरणो तर यव था लावू लागले आहेत! पण वतः िनवार्णपद पोचले या भगवानांची इतकी ददुर्शा होत असताही या वगार्त बुद्ध भगवान ्वारंवार सदेह जातात येतात हणनू भोळे लोक हणतात या वगार्तील एक तरी अ सरा यां या शु ूषसे कधी आलेली पािहलीस का तू? अग हणनूच अ सरां या वरातीची वाट न पाहता तु यासारखी जी टाकाऊ िभक्षुणी िमळेल तीच अशी बगलेत मा न या ज माची आपली वरात साजरी करणे हेच मी शहाणपण समजतो. िभक्षुणी : इ श ग बाई. मला काय हंटलेस? टाकाऊ? भटुर या! शाकंभट : अग, टाकाऊ हणजे दसुर् या सग यांनी टाकून िदलेली; मला टाकािवशी वाटते ती न हे. सग यांना ह याशा वाटतात यांना आमचा हात पोचतो कशाला! हणनूच सग यांनी टाकले या नरोटीला देखील िभक्षु स पात्रच समजतात! (घंटा होते.) िभक्षुणी : इ शऽऽग बाई! ही झाडलोट, आवराआवर इ यािद कामाची घंटा झाली. शाकंभट : हणजेच मा या यानाची वेळ झाली. जा तू आत. िभक्षुणी : हा लागलाच आता मा या नावे शंख हायला! इ शऽऽ ग बाई. जाते हो- येतेच मी परत! इ शऽऽ ग बाई! (जाते.) शाकंभट : आता मला देखील चटकन ् यान लावलेच पािहजे. नाहीतर या िवहाराचा तो मखु्य मठाधीश थिवरडा हणजेच थेरडा आता येईल मला पण झाडलोट कर यासाठी वेठीस धरायला. यात या यात हा महा थिवर आपला महानंदीच आहे इतके बरे. कोणी नुसता डोळे िमटून जरी बसला तरी तो िभक्षु यान करीत आहे असे समजनू याला हा कामास ध न नेत नाही. यामळेु मठा या कामाची वेळ हीच साहिजकंपणेच मा या यानाची वेळ होते. हो, िभकू्षचे मखु्य येय सवर् कामांचा सं यास. नसुती झाडलोट का होईना, पण हेही कामच हणनू याची देखील टाळाटाळ क न मी पूणर् िन काम बन याचा यथाशिक्त प्रय न जो करतो तो िभकु्षधमार्स अनुस न आहे. हा आलाच कोणी तरी बोलावू! आता डोळे िमटून चटकन ् यानाची धारणा केली नाही तर डोळे चोळीत खरा याची धारणा करावी लागेल! पण गमंत ही की डोळे िमटून मठाचे सगळे काम सपेंतो बस याची सवय करता करता मला यान-समाधीची नसली तरी िनद्रा-समाधीची िसिद्ध मात्र साधली खरी. हो, बसनू गाढ झोप घे याची कला हीही एक िसिद्धच न हे का! बापरे, आलाच हा. (डोळे िमटतो तोच एक िभकु्ष प्रवेशतो. तो जसजसा पुढे जातो तसतसा


डोळे िमचकावीत आिण तो सशंयाने परत बघताच डोळे िमटीत तो गे यावर) गेली ही याद! पण याला आज शंका आलीशी िदसते. आज आता या नुस या डोळे िमचकावून यानाने भागणार नाही. यानाची पिहली बा य परीक्षा हणजे डोळे िमटलेले असणे. पण शेवटची परीक्षा हणजे को या हलकट िभक्षुणीने गदुगु या के या तरी शुद्धीवर न येणे. ती परीक्षादेखील उतरेल असे यान आज लावले पािहजे! याची ही प्र यक्ष गु िक ली (भांगेची गोळी काढून) ही माझी पूवर्पिरिचता, गु बाजीसारखी थापेबाजी न करता जी अगदी या देही, या क्षणी, सकल दःुखांचा भगं करते आिण हणनूच जी पुढे पुढे प्राकृतात भांग या नांवाने गाज यास गांजापेक्षाही योग्य ठरणारी आहे ती ही गिुटका! -चल भगवती भांगे, िविहरीत गळ पडावा तशी तू मा या ग यात अशी धाडकन पड! (गोळी िगळून) ओम!् ओम!् वा, मनाचे बाहेरचे डोळे कसे िमटत चालले आिण मनाचे आतील डोळे उघडत चालले. कोण िचत्रिविचत्र तरंग! कसा तरंगत चाललो आहे मी. अलौिकक दशर्ने दाखिवणारी सिवक प समािध ती हीच तर नसेल ना? उपाय िभ न, पण विृ त एकच. योगशा त्रात माझी खरोखरीच प्रगित होते आहे की काय? आिण अरे मी हरवत चाललो! अहो धरार धरा! िनिवर्क प समाधी या उतर या िनसर याव न घसरलो मी. (जिमनीवर पसरतो) झोपे, मठातील कामकाज आटोप यावर तरी मला जागे होऊ देशील ना? कोण हणतो शा त्रवचने खोटी हणनू! हा पहा ततंोतंत अनुभव! सगळीं काम ंटळली नै क यर्िसिद्ध परमां अिचरेणािधग छित । (सपशेल पसरतो.) िभक्षुणी : (अक मात ्प्रवेशून) इ शऽऽग बाई! यानाच ढ ग करता करता वारी िनजली वाटते. गदुगु यांच अजंन देते िन सगळे ढ ग उघडकीस आणते थांब. (गदुगु या क न) अग बाई खरेच यान! गदुगु यांनी देखील भगंत नाही! अभगं समािध तर नाहीना तर मग थिवरांना हे कळिवलेच पािहजे. अभगं समािध लागले यापाशी ते वतः पहारा देऊन यां या देहाचे रक्षण करतात. अहो थिवर महाशय! याहो या! शाकंिभकंू्षना अभगं समािध लागली! अभगं समािध! शाकंभट : (ताडकन ्उठून) कोण हणतो ही अभंग समािध हणनू? ही अभगं समािध नाही. ही सभगं समािध आहे. भगवती भांगे या प्रसादाने ती लागली असता ितला सभगं समािध हण याचे सोडून अभगं समािध हणनू मी भांगेशी कृतघ्न होणार नाही; सभगं समािध हण! सभांग समािध! सभांग हण! िभक्षुणी : (आपले आिण याचे त ड दाबीत) चूप! चूप! हळू! शाकंिभकु्ष थिवरान ऐकल तर! शुद्धीवर या! शुद्धीवर या!! ताकंिसहं : (प्रवेशून) थांबा, या चोराला मी शुद्धीवर आण यासाठीच आलो आहे. नीचा भटुर या, बोल. या खडावा कोणा या? चोरा, मा या खडावा चोर यास! मागे माझी झोळी चोरलीस ती पचली. पण आता जीव घेतो तुझा. आण या खडावा! शाकंभट : (लगदालगदी करीत) या मा या खडावा! िन तु या अस या हणनू काय झाले? िभक्षु झालास तरी खडावासाठी प्राण टाकतोस?


ताकंिसहं : टाकणार! मा या पायातील खडावापायी माझा प्राण गेला तरी बेह तर! (एकेक खडावा घेऊन तडातड मारीत राहतात.) िभक्षुणी : इ श ऽऽ ग बाई! पूवीर् सुदंोपसुदं या मोिहनीपायी झुजंले तसे या खडावापायी झुजंनू हे दोघेही प्राणास मकुणार खिचत! अहो शाकंिभकु्ष (तो िझडकारताच) इ शऽऽग बाई!! अहो ताकंिभकु्ष (तोही िझडकारताच) इ शऽऽग बाई!! मलुगी : (पड यातून) वांचवा, मला वांचवा. (प्रवेशून) िभकंू्षनो, वांचवा मला. मी शाक्यां या राजघरा यातील एक क या आहे. कोसलां या सै यातील दै य, एक तर मला सेनापित चंडाची दासी कर यासाठी नाहीतर मला ठार मार यासाठी धावत येत आहेत. बदु्धिवहारात मला अभय िमळलेच पािहजे! शाकंभट : िभऊ नकोस मलुी! (खडावा पराजीत) या िवहारात कोणी सिैनक िशरले तर मी असे छाटून टाकीने यांना! फडशा पाडीन यांचा! सिैनक : (प्रवेशून) काय हणतोस िभकार या? शाकंभट : (थरकापत) काही नाही! बदु्धिवहाराचे िनयमांप्रमाणे सश त्र सिैनक आत िशरतच नसतात. ही िनराि त वाट यामळेु मी हंटले ते िशरले तर मी फडशा पाडीन यांचा. आपण आत िशरणार असे माहीत असते तर मी तसे मळुीच बोललो नसतो! सिैनक : थापा ठोकतोस! ए भागबूाई! ए भागबूाई! शाकंभट : (िभक्षुणीस) ए बाई! ओ दे, तुला हाका मारताहेत! िभक्षुणी : इ शऽऽग बाई! मी नाही हो यां यात. सिैनक : िभ या, ितला नाही तुला- थापा ठोकतोस. शाकंभट : िशव िशव! आ ही िभक्ष,ु अिहसंा हेच आमच मखु्य त. ठोकणे, मारणे, िपटणे असले िहसंा मक श द उ चारणे हे देखील आ ही पाप समजतो. ते हा वीरवरांनो, आ ही थापा ठोकू कसे? नाही महाराज, आ ही अिहसंा त इतके कडकपणे पाळतो की, आ ही थापास देखील ठोकीत नाही, चका यांनादेखील िपटीत नाही, ग पास देखील झोडीत नाही, हाकेलादेखील मारीत नाही. क्षमा करा! आपण या मलुीला घेऊन सखु पपणे जावे. जातो आ ही आत. अिहसेंची माळ जप याची आमची वेळ जवळ आली. मलुगी : पण िभक्षूंनो, अिहसेंप्रमाणेच दया हेही तमुच त नाही का? मा या दःुखाची- शाकंभट : आ हांला दया येते. पण मलुी, तुला आ ही सोडवली तर यांचा क्रोध आिण सेनापित चंड यांचा काम अतृ त रािह याने यांनाही दःुखच होईल. यांचीही दया यावयास नको काय? तुम या दोघां याही दःुखाची अशी दया येत अस यामळेु आ ही कोणाचेच दःुख दरू कर या या भानगडीत पडत नाही. जातो आ ही आत. दयेची माळ जप याची आमची वेळ जवळ आली! सिैनक : हा कोण िभक्षुणी या मागमंाग दडत आहे? ओढा याला!


ताकंिसहं : मी तो! या शाकंभटासारखा भागबूाई ब्रा मण मी न हे, आपला क्षित्रय. आपलाच जातभाई! हात जोडतो! सिैनक : अरे अरे, एक वेळ तू असला कोणी मदुार्ड आिण बा फळ ब्रा मण असतास तर तुला एक तु छ िवदषूक हणनू िजवंत सोडला असता; पण तू शाक्य क्षित्रय! तुझ ेहे शाक्य रा ट्र आज आ हां कोसलां या घो यां या टापाखाली तुडिवल जात असता रा ट्रा या पराजयाने कु्रद्ध होऊन रणात आम या िव द्ध लढला असतास तरीही एक वेळ िजवंत सोडला असता. पण - शाकंभट : पण तसे पहाल तर तो पूवीर् क्षित्रय होता ते हा लढाईच जुपंली न हती. लढाई जुपंली ते हापासनू तो िभक्षु आहे. आिण आ हां िभकंू्षना जात नसते, रा ट्र नसते. या शाक्यां या आिण कोसलां या युद्धात कोणीही जय पावो! आ हांस याचे काय? याचा जय होईल यास आ ही राजा हण.ू या पलीकड े या जयापजयाचे आ हांस काहीच सोयरसतुक नाही. प्र यक्ष बुद्धाचीच आज्ञा आहे की ससंार हे परम दःुख, यासाठी लढाईच पाप कोणचा शहाणा करील आिण ते केले तरी- ‘‘जयो वर प्रसवित दःुखे शेते परािजतः । उपस तः सखेु शेते िह वा जयपराजयम’्’।। हणनू आ ही सखेु शेते! सखुाने झोपत असतो! सिैनक : हर हर! नीचांनो! मला बुद्धदेवांची सवर्च मते जरी समंत नसली तरी या तथागत महा मा बुद्धा या िहमालयासारख्या ि थतप्रज्ञततून प्रसवले या पिवत्र वाग्भागीरथीचे हे तुषार या नीचां या मना या डबक्यात पडताच असे गिल छ झालेले पाहून मला देखील लाजेने मान वाकिव यावाचून राहवत नाही. आता एका घटकेपूवीर् यःकि चत ्खडावांसाठी चोर् या क न या तु हा दोघा िभक्षुकांस या लढताना पािहले, या तु ही तुम या प्र यक्ष रा ट्राचे आिण तुम या जातीचे वाटोळे हो याचा प्रसगं गदुरला असता या लढाईत लढणे हे पाप आहे हणनू हणताना ऐकून आिण या तुम या याडपणास बुद्धा या अिहसें या ढालेखाली लपिवताना पाहून मला तुमचा एकदम िशर छेद करावासा वाटतो. या अशा अिहसंाधमार् या अधमार्चा आ ही रा यातून समळू नायनाट करणार आहोत. शाकंभट िन ताकंिसहं : पण आ ही िभक्षु आहेत, अवघ्य आहोत! आपण शा त्र जाणताच! नैन िछदि त श त्रािण । सिैनक : िम याचार् यांनो, अशा िम याचारी िभकू्षस िभकु्ष हणनूच िजवंत ठेवणारा मी कोणी, दु ट दयेचे आिण अनथर्क अिहसेंचे याला दोन लांब कान फुटले असा बु ू गाढव नाही समजलात! धरा रे यांना, नाकात वेसणी घालनू वेठीस धरा. आिण मग लढाई या त डावर उभे क न शत्रूं या शक्य िततक्या बाणांस यथर् कर यासाठी यां या या देहां या चाळ या होईतो यांचा आडोसा करा.


ताकंिसहं : (शाकंभटाचे ग यात पडत) हाय रे िमत्रा, मठात देखील क्षित्रयांचा िप छा मरण सोडीत नाही! शाकंभट : तरीही हे क्षित्रया, पिह याने तू रडू नयेस; प्रथम या ब्रा मणाने रडावे आिण मग वा क्षित्रयाने हेल काढावे, हेच युक्त. अयायायी! अरे असे ढोस ूनका. आता मात्र शाक्य रा ट्रावर सकंट आले आहे यात शंका नाही रे बाबा! अयायायी! (सिैनक धक्के मारीत नेताना एकदम वळून) अरे, पण ती िभक्षुणी सोडलीत! ितला तरी घ्या बरोबर? िभक्षुणी : इ शऽऽ ग बाई, मे या तु याबरोबर सती जायला मी कोणी तुझी लग्नाची बायको आहे की काय? इ शऽऽ ग बाई! (जाते.)


प्रवेश ४ था (समरसभा - िवक्रमिसहं, सलुोचन (वेषांतिरत सलुोचना आिण इतर दोन सेनानी.) िवक्रम : शाक्यां या उवर्िरत शेवट या सै याचे सेनानायकहो, लढाई या भर रणधुमाळीतही ही वयर् समरसभा जी मी बोलािवली आहे ितचे मखु्य कारण हणजे आपला शत्र ुजो कोसले वर िव यु गभर् याचे एक अ यंत मह वाच पत्र आपणांस आले आहे ते होय, हे आपण जाणतच आहा. या पत्राच उ तर आपणांस या क्षणी देलेच पािहजे. या पत्रा या उ तराचा क्षण हाच बहुधा आप या शाक्यां या रा ट्रीय जीवनाचा शेवटचा क्षण होणारा आहे! कारण िव यु गभार्ने धाडले या या पत्रातील मागणीप्रमाणे जर श त्रे खाली ठेवून िवनाअट शरण जाणेच ेय कर असे तु ही ठरिवलेत तर शाक्यांचे रा य या क्षणी मरण पावलेच. परंतु जरी तु ही तसे न ठरिवता युद्ध चाल ूठेवलेत तरीही फार तर आणखी चार सहा िदवस शाक्य िटकाव ध शकतील इतकेच काय ते. कारण फारा िदवसां या श त्रबळा या केले या रा ट्रीय उपेक्षे या पापाचे प्राणघातक पिरणाम आता आय या वेळी तु ही िकंवा मी िकतीही धडपड केली तरी - आ हास भोग यावाचून ग यंतर नाही! िव यु गभार्चे हे मखु्य सै य जरी आपण येथे अडवून धरले आहे तरीही या यापाशी अनेक उपसै ये आहेत. यापकीच एक आप या राजधानीवर चढून चालले आहे ही गु त बातमी आपणांस आताच कळली आहे. ते हा आपण युद्ध चाल ूठेवलेत तरीही िवजय िमळणे शक्य नाही. केवळ शत्रसू तो िवजय सहजासहजी न िमळू देता आपण पूणर् मर याचे आधी यासही अधर्मेला क न सोडणे - इतकेच समाधान आता आप याला िमळणार आहे. आिण तेही वीरोिचत कतर् य आहे ते हा बोला. या क्षणी तु ही जो िनणर्य बोलाल ते या आप या रा ट्राचे शेवटचे वाक्य होणार आहे; हे िचरंतन उ तरदािय व लक्षात बाळगनू काय ते बोला. िव यु गभार्चे पिहले िवधेय हे आहे की, बुद्ध भगवानािवषयी याला फार पू यबुिद्ध वाटते. कारण बुद्धांनी श त्र यास, अिहसंा िन दया या त वांचा केवळ उपदेशच केला नाही तर आजबूाजसू युद्धाचा असा वणवा पेटला असताही ते जगा या जजंालात न फसता त वांचे आचरण ि थरिन ठेने जसे या तसेच करीत आहेत. यांची ही श त्र यासी सं यासिन ठा अ यंत आदरणीय आहे. बदु्ध जगातील थोर यिक्त आहे. पिहला सरदार : जर तो श त्र यास िव यु गभार्ला खराच अिभनंदनीय वाटते असेल तर प्रथमतः, यानेच आज या आज दयेची िहसंा कर याचे सोडून तसला श त्रसं यास घे याची दया करावी! सलुोचन : एका अथीर् श त्र यास आदरणीय आहेच. शाक्य तर यास आता अनुकरणीयही समज ूलागले आहेत. कारण दु टा या कंठाचा अचूक छेद करणारा जो श त्राचा यास - हणजे फेक तो श त्र यास. ती बाणाची फेक, तो पट्टय्ाचा वार, तो ख गाचा आघात आ हांसही आदरणीय वाटते आहे. आ ही याचेच अनुकरण करणार.


िवक्रम : िव यु गभार् या या अिंतमो तरातील दसुरे िवधेय हे की, बुद्धां या या आदरणीय तापासनू मी चळलो, सं यासी असताही श त्र यासाची प्रितज्ञा भगं क न िहसंामय युद्धात श त्र ध न िनघालो या मला या बुद्धाज्ञाभगंािवषयी आिण त युतीिवषयी आपण कठोर दंड यावा. सलुोचन : िदलाच की दंड. कठोरातील कठोरतम दंड, आप या श त्रधारणा या िसद्धतेसरशी, हे सश त्र सं यािसन,् आपणास शाक्यांनी िदलाच आहे. कारण सवर् दंडांची प्र यक्ष सहंतमिूतर् असलेला राजदंडच शाक्यांनी आपणांस अिपर्ला आिण आपणांस रा ट्राचे सवार्िधकारी अन य शा ते नेिमले. पिहला सरदार : हे त ण वीरा, तू अगदी ठीक बोललास. आिण तो राजदंड सश त्र सं याशास दे यातच िव यु गभर् हणतो तसे सेनापितच न हेत तर आ हीही थोडसेे त युत झालो आहोत खरेच. कारण एका व लभाचा अपवाद सोडला असता कोसलां या अक मात ्छा यामळेु गांग न जाऊन एकही लढाई न देता, श त्रबळास हीन लेखणार् या आिण हणनूच हीनतर झाले या आ ही शाक्यांनी शत्रपूुढे सारखा पळ काढ याचे आिण केवळ मारले जा याचे जे त धरले होते ते हा सं याशी सेनापित िवक्रमिसहं समरात उतरताच आ ही पाळीनासे झालो. हे वीरवर, तु ही आलात हणनू आज चार िदवस तरी या कोसल या सै याचा जो आ ही यथे छ फडशा पाडू शकलो, या कू्ररक यार् िव यु गभार्ची नांगीही जी थोडीफार ठेचू शकलो ती आमची त यिुत झाली खरीच! दसुरा सरदार : भगवान ्बुद्ध जगांतील अ यंत े ठ मनु य आहेत हीच गो ट याच बुद्धांवर चारदा मारेकरी घालणारे यांचे हे शत्रचु जे हा बळे बळे सांगत पुढे येतात ते हा हेच प ट होते की, िन प्रितकारी आ यंितक अिहसंा या िहसकां या प यावर पडते. तो आ हांपुढे तवेढा बुद्धांचा आदशर् ठेवतो, वतःपुढे न हे! आ ही सवर्च असे अप्रितकारी बुद्ध सं याशी झालो तर ही शाक्य वसुधंरा या या आयतीच पदरात पडणार. आिण तुम या मनासारख्या प्रितकारी सश त्र अिहसेंचे अनुयायी झालो तर ती पूवीर् या या बापास जशी िहसंकता आली नाही तशी या िव यु गभार्लाही येणार नाही. हणनू तो आम या मनात आप यािवषयी अनादर उ प न क पाहतो, आिण बुद्धाचे ढ गी तोम माजवतो. िव यु गभार्स हणाव, बुद्ध जगातील अ यंत े ठ पु ष आहेत ना? तर मग वतःच अिहसंा ती होऊन आिण सं यास घेऊन यांचा िश य हो बापडा! िवक्रम : आता या दोन प्रा तािवक िवधेयांनंतर िव यु गभार् या अिंतमो तरातील जे मखु्य िवधेय यावर मी आपले मत मागतो. जर शाक्य आताचे आ ता िबनअट शरणिचठ्ठी धाडतील आिण रा य िव यु गभार्चे वाधीन करतील तर बरे. नाही तर यां या हाती पडले या सेनापित व लभाचा त काल िशर छेद क न, तो हणतो, आजवर शाक्यांस मी िदला हा दंड काहीच न हे असा अ युग्र दंड तुमची राजधानी हातात पडताच तु हांस देईन! मलुालेकरांसदु्धा शाक्यांची शाका करीन. या या या भयकंर धमकीला काय उ तर धाडावे ते सांगा. व लभ माझा मुलगा हणनू अशा प्रसगंी माझ ेमन ममतेने िवचिलत होणे मानवी िनसगर् आहे. मा या मताचा पिरणाम आप यावर होईल, हणनू मी या िनणर्यात कोणतेही मत न देता तुम या बहुमताप्रमाणेच िनणर्य


देणार आहे. जर क्विचत ्तुमचे िनणर्या मक असे काहीच सांिघक मत झाले नाही तरच मी माझ ेसवार्िधकािर वाचे अिधकारी मतच िनणर्या मक मत हणनू समजेन. स यहो, ही एक वेळ एका रा ट्रा या सवर् वनाशाची आहे. ते हा अिवचारी वीरता िकंवा अिवचारी भी ता या दो ही दवुृर् तींकड ेतोल झकूु न देता जे बोलणे ते प ट बोला. पिहला सरदार : सेनापित, या तीन िदवसां या िनकट या झुजंीनंतर मी हे सांगणे नकोच की, मी वतः या मरणास भीत नाही. माझीं चार मलेु मा या समक्ष मी मोजनू मोजनू या रणांत झुजंवली; मारली जाताना पािहली. पण आता ही माझी शाक्य जातची जात मारली जातांना या डो यांनी पहावी िकंवा नाही हा प्र न मजपुढे आहे! सेनापते, आपण यापढेु लढलो तरीही राजधानी पडणारच; शत्र ुअ यंत प्रबळ, मानवी प्रय नां या पलीकडची गो ट कोण साधू शकणार? गे या तीन चार िदवसांत पराक्रमाची पराका ठा करावयाची ती केली. पण आता प्रितकाराची आशा लवलेशही उरली नसता केवळ आपण मरणासाठी म न या सह त्राविध अनाथ िन असहाय शाक्य प्रजेचा प्राणनाश करणे जवळ जवळ पापच होणारे आहे, असे माझ ेमत होत आहे. मग मला ही िकंवा पुढील एखादी िपढी याड हणनू हणाली तरी चालेल! केवळ वतःला वीर हणवून घे यासाठीच रा ट्रातील हजारो माणसांची क तल उडिव यास कारणीभतू होणारी देशवीरता, देशवीरता नसनू देशद्रोह होय! रणाने शाक्याचे िहत साधणे शक्य होते तोवर मी रण मांिडले. आता शत्रसू शरण जा यानेच शाक्यांची ददुर्शा काही अशंी तरी टळणारी अस याने िव यु गभार्ला तसे िबनाअट शरण जाणे हेच मी आपले खरे कतर् य समजतो. दसुरा सरदार : या अिभजात शाक्य सरदारांनाही शाक्यांनी शरण जा यावाचून जर अ य मागर् िदसत नाही तर मी तरी अिधक काय सांगणार? िवक्रम : आपले दोघांच मत तेच बहुमत होणार. तोच िनणर्य, ते हा शरण जाणे योग्य ना? दसुरा सरदार : छे, छे मी ते योग्य हणत नाही! ते अपिरहायर् आहे इतकेच हणतो. शरण जाणे योग्य कसे हण!ू अहो शाक्यांनी शरण जाणे हणजे हे आमचे रा य, हे प्राजक, हे गणतंत्र, यांचा सयूर्वशंा या अ वाकंू या शाखेचा राजवेष उत न घ्यायचा. बावन िप यांचा हा राजमकुुट िव यु गभार् या लाथेने आम या म तकाव न खाली कोलमडत जायचा. बायाबापु यांस यात्रे या प्रसगंी पाह यास िमळ यासारखे एक खेळणे हणनू तो कोसल या राजधानीत कुठ या तरी प्रदशर्नात ठेवला जायचा! हणजे शरण जाणे. आ हांला दा याला बांधून िकंवा पहार् यात घेऊन िव यु गभार्चे पुढे नेले जाणार, िव यु गभर् िमशांना पीळ भरीत हणणार, काय रे! भाम यांनो! थकलात का लढून? आिण या या रागीट लाथे या धक्क्यासरशी दरू धडपडत जावयाचे! जगा या हाटाहाटांतून आिण चौकाचौकांतून लोक हणायचे ‘ते शाक्यांचे रा य बुडाले! गाढव कुठले! जगात अिहसंा थापू गेले आिण आ याचीच िहसंा क न बसले! एक देखील लढाई न देता रा य बुडवून टाकले! भागूबाई कुठले!’ आिण ते श द मी जाऊ तेथे ऐकू! छट, शरण जाणे योग्य नाही, ते योग्य नाही, ते योग्य नाही आिण अपिरहायर् असले तरी िचतंा नाही. पण मग व लभासारखा


मोहरा या शरण न जा या या पोकळ डौलापायी म यावा? पोकळ ऐट कारण नाही तरी ते शाक्यांचे छत्र, तो राजवाडा, तो मकुुट हे िव यु गभार् या िवजयी घो या या टाचेखाली चूणर् होणारच. जग शाक्य रा ट्र मेले हणनू हणणारच मग या व लभाचा तरी बळी का यावा, कोण या त डाने यावा? व लभ तो आमचा पराक्रमी सेनापित, शाक्याचे गांगरलेले, अ ता य त झालेले सै यच शक्य तो झुजंवून, शत्रचूी लाट थोपवून शेवटी सव पाय हरले ते हा हाणा, मारा करीत जातीिनशी शत्रवूर तुटून पडणारा आिण घेरला जाऊन पाडाव होईतो झुजंणारा शाक्य वीर व लभ याचा िशर छेद तू सखुाने कर, असा शाक्यांनी िव यु गभार्ला कृतघ्न सदेंश धाडावयाचा? अशा िव वासघाताने व लभा या या पे्रमळ आिण त ण अंगनेची मान कापून ितला त ड तरी कसे दाखवू! तुमचे घर हुता यां या तीन िप यांचे ऋण आप या घरा याचे िनःसतंान क न फेडू! आिण शाक्यां या उरले या जातीची शत्र ुिचडून राखरांगोळी करील तीस कारणीभतू होऊ! केवळ पोकळ ऐटीसाठी! छ सेनापते! शरणच जावे! नाही, शरण जाऊ नये! दो हीही मागर् सारखेच या य; सारखेच ग्रा य. ठरवू तरी काय? िपतामह, मी सवर् तु हांवर सोपिवतो. मला मतच नाही. तुमचे मत तेच माझ ेमत. िवक्रम : हे त ण वीरवरा, आता तू काय ते बोल. या तीन िदवसांपूवीर् त ूएक अज्ञात सिैनक हणनू सेनेत िशरलास. या तीन िदवसांत तू जी शौयार्ची पराका ठा केलीस, तु या घो याची ती िबजली फेक, बाणांचा तो अचूक ल यभेद आिण मनाचे ते िन ठुर साहस यां या योगाने तू तीन िदवसांत सिैनकाचा सेनानी झालास. शाक्यांत या त ण िपढीचा मी तुला प्रितिनिधच समजतो. बोल. आता तु या मतावर सवर् िनणर्य अवलबंून आहे. कारण तु हा ितघांपैकी एकाने मतच िदले नाही. एकाने शरण जाणेच युक्त हे मत िदले. आता तूही जर तेच मत देशील तर तुम या बहुमताने शरण जाणे हाच िनणर्य ठरेल. सेनापित व लभाचा प्राण आता िव यु गभार् या तरवारीवर अवलबंून नसनू तु या िजभेवर अवलबंून आहे. व लभाची त ण दियता याची वाट पाहत याकुळतेने दाराशी उभी आहे, ितला आठव. राजधानीतील शाक्यांची मलेुमाणसे िदसली की, कापीत कोसलची शेकड लालभडक ख ग ंशाक्यां या राजधानीत रक्ता या िनशनेे िझगंनू माग मागीर् घुसताहेत असे िचत्र समोर रेखाट! मग बोल. तु या ता यसलुभ वृ तीचा ओढा चटकन ्प्रकु्ष ध वीरास साजेल अशी युद्ध! यदु्ध!! हणनू गजर्ना करीत उठेल. ती बाज ूतुझी वाभािवक प्रवृ तीच असणार हणनू मी तु या या तेज वी प्रक्षोभास पायबंद घाल यासाठी या दसुर् या उलट पक्षाचे इंिगतच अिधक िव ताराने मांडतो आहे. आता काय ते िनि चत सांगनू टाक. सलुोचन : रा ट्र िपतामह सवार्िधकािरन,् माझ ेिनि चत मत मी सु प ट श दांत सांगतो. अवधारावे! आपण आज श त्रे खाली ठेवून िबनअट शरण गेलो तर िव यु गभर् आ हांस कोणते िविश ट वरदान देणार आहे ते या या पत्रात मला मळुीच आढळत नाही. तो राजधानी घेणारच. शाक्यांचे रा य बुडिवणार, शाक्यां या मकुुटाचे कोसल या िसहंासनास पादपीठ करणारच. इतकेच न हे तर आजवर शाक्यां या गावांस आग लावीत, सरसहा कापाकापी करीत, देश उजाड करीत


जसा तो इथवर चालनू आला तीच दशा तो पुढे चालनू राजधानी घेत यानंतरही करणार नाहीच असे काही वचन या पत्रात तो देत नाही हे मा या या दोघां विर ठ सेनानीं या यानात आलेले नसावे. हणनू शरण गे यास रा ट्रावर असा कहर यापुढे गदुरणार नाही असे ते समजले. परंतु आजवर झाला तसा कहर मी पुढे उडिवणार नाही असे िव यु गभर् हणत नाही. तो या पत्रात जे हणतो ते इतकेच की जर तु ही शरण आला नाही तर आजवर या कहरातून अिधक भयंकर कहर तुम यावर गदुरेल! पण आजपयर्ंत या छळाहून अिधक भयंकर कहर असणार तरी कोणता? पु हा हेही यानात धरा की या िव यु गभार्ने इकड ेसामाचे बोलणे काढून यामळेु अिधक असावध झाले या शाक्यांवर ही जशी अिधक िह त्रकमीर् चाल अचानक केली याचे वचन हणजेच वंचना होय. ते हा पिरि थित थोडक्यात अशी आहे; शाक्य रा ट्र नाश होणार हे बहुतेक िनि चत. िवजयाची आशा सटुली; पण तरीही अजनू शाक्यांस एक आशा आहे. ती हणजे सडूाची. मरण टाळणे अशक्य आहे पण तरीही एक गो ट शक्य आहे. ती हणजे मारीत मारीत मरणे! पिहला सरदार : ही तुमची विृ त हणजे केवळ क्रोधाची अधं प्रितिक्रया आहे. सलुोचन : आहेच ती तशी. पण ही दिलत क्रोधाची प्रितिक्रयाच उ मादा या ह तीचा अकुंश असते. सापा या शपेटीवर पाय पडला तर साप चटकन ्उलटून दंश घेतो, िन आपण मरता मरता शत्रसू मरणो मखु क न सोडतो तो काही िवजयासाठी न हे, तर सडूासाठी आिण सापाची जात अशी सडू घेणारी आहे, अशी मनु यास धा ती अस याने मुगंीस िकंवा बागरु यास मलेुही जशी सहज िचरडतात तशी माणसे सापास िचरडू धजत नाहीत. वाघास बाण लागनू तो घायाळ तरीही केवळ या िनराशप्रितिक्रये या आवेशाने उडी घेऊन मगृयू या नरडीस दात देतो. तो वाघ मरतो; तरीही वाघाचा हा सडूघेऊ प्रितिक्रयेचा वभाव पाहून वाटेल तो मनु य वाघा या मगृयेस सशा या मगृयेसारखा सहज गमतीने जात नाही. मुगंी ती काय! मनु या या पायास डसते ते हा ितला पक्के माहीत असते की या डस याने मी यिक्तशः वाचत नाही. पण ती जग यासाठी डसत नाही, तर आप याला मार याचा काही तरी दंड मारणारालाही भोगावा लागावाच हणनू डसत.े ती डसकी मुगंी मरते. पण पु हा ित या जाती या तशा डसक्या मुगं्यां या वा ळात मनु य तर काय साप देखील सहसा घुसत नाही! मधमाशांची एक जात आहे. यांचे मोहेळ पाडताच या मधाचा नाद सोडतात, आप या इतर माशांचे काय होईल ही िचतंाही बाळगीत नाहीत. तर एकेकटी जी माशी असेल ती तशीच या मोहोळ उडिवणार् या माणसास गावोगाव पाठलागीत जाते, डसते, ते हा ितची नांगी या माणसा या अगंांत इतकी पक्की जते की ितला परतता येत नाही. ती ितथेच मारली जाते. पण तरीही जाणनूबुजनू तसे मर यास जाते. कारण सडू घेत मर याचे समाधान अपमािनत जीवना या समाधानाहून ितला अिधक आनंद देते. यामळेु रेशमी िक यां या उ या वसाहतीस मनु य कधीही िजतका भीत नाही िततका या मधमाशां या एकेका माशीस िभतो. प्रािणमात्रा या क्रोधास ही जी िनसगार्नेच सडूाची नांगी ठेवली आहे ित यात हा असा दैवी हेतु


असतो की, ही सडूाची प्रविृ त आततायी आक्रमणास याचे पापी अपहरण सहसा अगदीच व त पडू देत नाही. यामळेु तो आततायी कम कर यास िततक्या िनभर्य वेगाने धावत नाही की, िजतक्या तो सडूाचे भय नसते तर धावला असता. आततायी पीडपेासनू या प्रमाणात उरलेले जग अिधक सरुिक्षत राहते हणनू जर आता शाक्य रा ट्र मरणेच अिनवायर् आहे तर वतः या जग यासाठी नसले तरी िनदान उरले या जगाने जगावे हणून तरी शाक्यांनी िव यु गभार्वर वाघासारखे तुटून पडावे, एकेका शाक्याने िनदान पांच पांच कू्ररकमीर् कोसलांचे कं्रदन करीत दंड देत देत सडू घेत घेत मरावे हणजे हा िव यु गभर् आप यासारख्या इतर लहान सहान प्रमखु प्राजकांवर तरी यापुढे असा सश त्र छापा घाल ूधजणार नाही, यास इतके सहज िवजय सपंादणे शक्य होणार नाही! अशा वेळीं सडू ही नुसती उपजत प्रितिक्रयाच न हे तर परोपकारक कतर् य आहे. हणनू माझ ेआप या प्र नास अगदी िनःसशंय असे एकच उ तर आहे की शरण न हे, सडू! िवक्रम : हे त ण वीरवरा, तु या िनणर्यास बाधा कर यासाठी न हे तर या वीरोिचत आिण उ फूतर् युिक्तवादाने तू या िनणर्याचे समथर्न केलेस यात लेशही कमीपणा येऊ नये हणनू मी एक चेतावणी देतो की तू इतर सवर् कायर्कारणे िवचारात घेतली असता एक मह वाची गो ट अगदीच गाळलीस. आ ही श त्र खाली ठेवीत नाही. आमचे उ तर शरण नाही. सडू! या तु या िनणर्याचा विन या दु ट िव यु गभार्चे कानी पडताच या या प्रित वनी या भयंकर आघातासरशी व लभा या मानेवर या दु ट िव यु गभार्ची तरवारही पडून याचे िशर त काळ तुटणार आहे! याचा तलुा िवसर पडला नाहीना? तू या एका पिरणामास मळुीस मह व देत नसशील तर गो टच वेगळी. सलुोचन : रा ट्रांरा ट्रां या िचरंतन हािनलाभां या िवचारात यक्तीस कोण मोजतो! िपतामह तो िवचार िवचारात घे याचा अिवचार मी क शकत नाही. पिहला सरदार : अशा एका अज्ञात युवकाला िवचार काय िन अिवचार काय! यास सेनापित व लभाच मह व काय कळणार! तू वीर आहेस पण कोठ या तरी खे यापा यात राहणारा तू एक राजकारणाशी अरपिरिचत असा अजाण युवक आहेस. वीरयवुका, तू या धैयर्धुरंधर सेनापित व लभाला कधी पािहले तरी आहेस का? अरे, याचे ते िप्रयदशीर् िद य मखुमडंळ जर तू पािहले असतेस तर हाय, तु या या िनणर्या या श दासरशी तुटून त ेतेज वी मखुमडंळ या दु ट िव यु गभार् या कुर् हाडी या घावासरशी तुटून खाली कोसळत आहे असे तु या मन चक्षूस िदसनू तुला भोवळ आली असती. यक्तीस कोण मोजतो? अरे पण रा ट्र रा ट्र हणजे काही आकाशात तरंगणारा कोणी वतंत्र पदाथर् नाही! यक्तीचे रा ट्र आिण यातही असामा य वैयिक्तक थोरवी आिण ती रा ट्रीय सेनापित वाचा अिधकार यांहीक न अिंकत असलेली सेनापित व लभासारखी यिक्त हणजेच रा ट्राची एक मिूतर्मतं अिभ यिक्त असते! या या दोन वंशांचा इितहास हणजेच शाक्यांचा गे या तीन शतकांतील इितहास होत आहे यांपैकी एक हणजे आमचा राजवंश; तो भगवान ्बुद्धां या सं यासवादी िज हेने छाटून िनवर्ंश क न टाकला, शाक्यां या


राजवंशाचे खालोखालचा हा दसुरा रा ट्रीय वंश या िपतामहांची कुलपरंपरा. तो वंश आज तु या या श त्रवादी िज हेने छाटला जाऊन िनवर्ंश होत आहे. हाय हाय आिण ती बघ व लभाची त ण नववधू सलुोचना! महाराज ती माझी भाची आहे. लहान असता पािहली होती. चांदणीसारखी चमके! पुढे आ ही दरूदेशी गे यान ती पु हा भेटली नाही. ित या वयास िवशीदेखील उलटली नाही. ित या प्रीितिववाहास अजनू पुरते वषर् देखील उलटले असेल नसेल! ित या यौवनलितकेस मोहोराचा पिहला बहार देखील अजनू लहडला नाही तोच ित या सखुाशेचे कोवळे कंुकू पुसनू टाक यास तू धजतोस तरी कसा! या कोमल मना या क यकेचा असा केसाने गळा कापू नकोस! त णा, तुझ ेया जगात कोणी िप्रयकर माणसू की जे न भेटले असता तुझा जीव तळमळू लागतो असे आहे का? असेल तर ती िजवलग मिूतर् डो यांपुढे आण. नंतर लगेच या िजवलगाचे िप्रय मखुमडंल कंठनालापासनू कसाया या कुर् हाडी या घावाने खा कन तुटले आिण रक्ता या जाड िचळकां या उसळून उडा या असे घोर य समोर आण; आिण या या या का पिनक वेदनांसरशी तु या मनास जी िव हलता याकुल करील या या शतपटीने व लभा या प्र यक्ष िशर छेदाची वातार् ऐकताच याची िजवलग नववधू सलुोचना िव हल होईल ते आठव आिण मग काय ते बोल! याहून मी अिधक काय सांग!ू सलुोचन : मी मघाच सांिगतले की, रा ट्रीय िकंवा जागितक िहतािहती यक्ती या सखुदःुखाचा प्र न गौण आहे. पण या गौण प्र नावरही जर माझ ेमत मागत असाल तर मी िवचारतो की, आ ही श त्र ेखाली ठेवली आिण शत्रनेू क्विचत ्व लभास िजवंत ठेिवलेच तरी तो कशासाठी ठेवील? हे शाक्य रा ट्र ठार मा न तो िव यु गभर् जे हा कोसलला परत जाईल ते हा या या िवजयी रथा या पुढे या व लभाची शाक्यांचा िविजत सेनापित हणनू िधडं काढ यासाठीच ना? दात पाडलेला वाघ बायकामलुात दाखवीत िफरतात तसे िफर यासाठीच ना? अशा जीवनीय ददुर्शेहून या मानी सेनापित व लभास हे मरणीय हौता य अिधक वांछनीय वाटत असेल असे मला तरी वाटते. सरदार, आहे माझहेी या जगात एक िजवलग माणसू अजनू आहे. (गिहव न) याची भेट मला पु हा कधीही होणार नाही अशा भीषण सकंटात मी याला या या कारणासाठी रा ट्रिहताथर् ढकलनू िजतक्या लौकर या या िशर छेदाला अनुमित देईन, देवा, याच याच कारणासाठी, िततक्याच लवकर आज मी मा या व लभा या मा या िप्रयकरा या सेनापित (ग धळून) महाराज, मला क्षमा करा! या यिक्तिवषयक प्र नात मला पाडू नका! व लभांची नववधू दारात उभी राहून यांची वाट पाहत असेल! ितने ितथे मळुुमळु रडत मिलन वदन होऊन बस यापेक्षा शत्रू या रक्तात हाऊन धुऊन, आप या पती या सडूाची मशाल चेतवून, िवरहा या अधंःकारातून िप्रयकर गेला ती वाट काढावी आिण यास जाऊन भेटावे. पिहला सरदार : त ण सेनाने, हे तुझ ेकठोर भाषण एखा या नाटकातील वीररसाचा आिवभार्व आणणार् या को या नाटकी नाियकेचे समाधान क शकते. पण मलुीचे दय, वा तिवकता, िकती कोमल आिण नेहदबुर्ल असते याची तुला काय क पना असणार! मनाला िवचार की, जर ती


व लभाची नववधू तुला आता प्र यक्ष भेटली आिण आप या शोकाकुल अलकांना मागे सारीत िन भ न आले या अ ूं या पटलातून तुला कसाबसा पाहत हणाली, ‘मा नकोस मा या दियताला रा ट्रासाठी न हे, कारण रा ट्र तगत नाहीच; पण केवळ लोकानी तुला वीररसाचा भाषणे करणारा उ तम नट हणनू टा या िपटा या एव यासाठीच केवळ मा या िप्रयकराला मरणा या दारी ढकल ूनकोस. क णेचा एक तरी अ ू गळू दे!’ तर तू ितचे समाधान काय सांगनू करशील? सलुोचन : असे सांगनू की, मलुी आज या शाक्य रा ट्रा या प्र येक दसुर् या घरा या दारात तु यासारखी कोणती तरी नववधू िव यु गभार्ने मारले या ित या कोणातरी िप्रयकरा या ह येची बातमी ऐकून शोकावेगाने केस ओढीत ओक्साबोक्शी रडत बसली आहे. या सवार्ं या एकित्रत दःुखासाठी रडता रडता शाक्य रा ट्रा या डो यात तु या एकटी या शोकासाठी िनराळा हणनू गाळ यास क णे या आसवांचा एकही िबदं ुउरला नाही! िपतामह, अवघ्या चारपांच िदवसांपूवीर्, या सै यात ये यापूवीर् मीही अशीच दारात - उभी - उभा राहून मी या मा या िजवलगाची वाट पहात हो ये - (हंुदके देत गांग न वगत) -अग बाई मी काय बोल ये. मा या मनाने बंड केले! बंदीतून िनसटू पहाते! िववेका पहारेकरी, पकडा याला! िवक्रम : हणजे, हणजे! वीरयुवका, तू चलिबचल कसा होतोस! ि थर हो आिण मनास काय वाटते ते प ट सांग! सलुोचन : (साव न) महाराज, क्षमा करा! माझी भाषा थोडी वहावली. काय, माझ ेमन काय हणते िवचारलेत! पण समरांगणात उतर याचे आधी अतं थ बंडखोरास राजे बंदीत टाकतात तसे मा या मनास बुद्धीने बदंीत टाकून याचे त डास मोहोर ठोकली आिण िववेकाचा खडा पहारा उभा केला हणनू माझ ेमनास आता मतच नाही, मला मत आहे आिण ते मी शाक्य रा ट्राचा एक सिैनक या ना याने सु प टपणे देत आहे की एका सेनापित व लभा या प्राणासाठी रा ट्रा या जीवनासच न हे तर मतृीसही याड शरणागतीचा िचरंतन कािळमा लाव यापेक्षा या व लभा या आिण आप या सवार्ं या प्राणांचा बळी शत्रचूा नुसता फडशा पाडीत पाडीत रणांगणात अिभमखु आघाती हावा, हेच मला युक्त िदसते. माझी िनि चित आहे की वतः व लभ िपतामहांचा पुत्र आहे, वभावाचा वीर आहे, शाक्यांचा सेनापित आहे, एका वीरांगनेचा व लभ आहे! मी यां या िशर छेदास एव याचसाठी समंित देतो की जर आपण शरण गेलो आिण व लभ क्विचत ्सटूुन आले, तर ते सेनापित वतः यां या अशा िशर छेदास आपण यालो हणनू आपलाच िशर छेद कर यास सोडणार नाहीत. शरण नाही, रण हाच माझा शेवटचा श द? िवक्रम : साधु! साधु!! हे त ण ससंारी वीरा, तू आ हा वदृ्ध सं यासी धीरांना मनोिनग्रहात लाजेने खाली मान घालावयाला लावलीस खरी! अहो, मनु य आप या हातातील िचं यांचा चडू जसा सहज फेकून देतो तसा जो संसारी वीर आप या धमार्थर्, आप या रा ट्राथर्, परोपकारी या यबुद्धीं आपले िशर हातावर घेऊन फेकून देतो याहून अिधक िजतिद्रय, अिधक िन सगं, अिधक िनिलर् त असा कोणता सं यासी अस ूशकणार आहे! ऐका, सेनानींनो, या समरसभेचा शेवटचा श द ऐका! जर


हा त ण सेनापित शरणागतीस समंित देता तर दोन मते ितकड ेपडून तचे बहुमत िनणर्या मक झाले असते. पण याचा शेवटचा श द रण असा आ याने आिण एकाने मतच न िद याने तुम यांत दो ही पत्री एकेकच मत पडून शेवटचा िनणर्य मा या मनावर अवलबंून राहतो. या तव मी तो िनणर्य असा देतो की या त ण वीरा या शवेट या श दाप्रमाणेच शाक्यांचाही शेवटचा श द हाच राहणार की शरण नाही, रण! चला, उ या सकाळपयर्ंत आज चार िदवस सारख्या झुजंत असले या आप या सै यास िव ाम या आिण उ या आकाशातून वज्र तुटून पडावे तसे शत्रवूर तुटून पडा. शाक्यांचा शेवटचा श द उ चारीत चला. करा ही समरसभा िवसजर्न! सवर्जण : शरण नाही रण! शरण नाही रण! मारीत मारीत मरण!


प्रवेश ५ वा (पु ष वेषात सलुोचना आिण निलनी.) सलुोचना : (इकड ेितकड ेबघत) निलनी, बघ बघ मा या दयावर रक्ताचे डाग िदसताहेत का? मी एक अघोर ह या क न आले आहे! निलनी : हे काय बाई महाराज! आज तीन िदवस आपण रणांगणाव न येताना देशशत्रूं या रक्तात नुस या हाऊन िनघाले या असता! अशा परम प्रतापी झुजं या वीरांगनेची वक्षावरील व त्र ंिवपक्षा या रक्ताने रंगनू लालभडक झालेली असणारच! सलुोचना : अग, वक्षावरील व त्र ंन हत ग! वक्षाचे आतील दय बघ! प्र यही रा ट्रिरपु िव यु गभार् या आततायी सै याची छाटाछाट करताना यां या रक्ता या िचळकां यांनी वक्षावरील व त्र ंलालभडक होत, पण याचा एकही डाग दया या िवमल धवलतेवर पडत नसे. पण आज, आज निलनी मी एका अ यंत िनरपराधी िन पापाची ह या क न आलेली आहे. दु टाचा गु त वा प्रकट वध न हे तर सु टाची, मा या मांडीवर िव वासाने िनजताना मान ठेवले याची गु त ह या! या रक्ताचे डाग मा या दयावर उडाले आहेत असे मला वाटते! या भयकंर ह येची आठवण होताच मला कोणी ह यारी हणनू पकडावयास मागे लागले आहेत असे भय वाटते. हणनू हणते मला या ह येचा मागमसू देखील नाहीसा केला पािहजे. तर पहा पहा, मा या दयावर अशा को या िन पाप रक्ताचे डाग उडाले आहेत का! अग असे कसे व न व नच माझ े दय िदसेल तुला. मा या डो यातून लवून बघ. हणजे माझ े दय िदसेल तलुा. िव वासघातक ह ये या रक्ताचे डाग दयात पडतात हणनू हणतात; यातही ते सांडलेले रक्त, सखे, एका अनुरक्ताचे रक्त होते! (चाल: बोल भावे दा बोल) हाय सखे गे हाय । सांडी मी जे । अनुरक्ताचे । रक्त ते एक्या ।। ध्रु. ।। मांडीवरी मा या । िनजवी या चुंबुनी । मी केसाने कापी । कंठा या या । अनुरक्ताचे । रक्त ते एका ।। १ ।। निलनी : सलुोचना बाईमहाराज. हे काय हणता आहा तु ही! ह या कोणाची? अनुरक्त कोण? वीरांगने, अशी अक मात ्िवचिलत का झालीस? मला भीित वाटते. सांग ना नीट काय ते! सलुोचना : माहीत नाही तुला अनुरक्त कोण? अग, मी यावर अनुरक्त, जो मा यावर अनुरक्त, तो माझा व लभ! निलनी, मी व लभाची ह या क न आलेली आहे. तरवारीन नाही. अग, अशा िव वासघाताला तलवारीची धार बोथट पडते. ही बघ मा या िजभेची धार! िव वासाचा घात करणार् या या आघातास तरवारीची धार चळचळ कापते तो घात या िजभे या धारेने केला. निलनी, मी मा या िजभेने मा या व लभाचा िशर छेद केला, मा या केसाने मा या दियताचा गळा कापला. (थरथर कापत मचंकावर लवंडते.)


निलनी : हे काय अभद्र बोलता बाईमहाराज! वायूचा तर झटका आला नाही यांना? काय क बाई मी आता. महाराज, महाराज कोणी चटकन ्आप या िशिबरात आले तर आमचे हे वेषांतर उघडकीस नाही का येणार अशा वतर्नाने? सलुोचना : खरेच, अजनू वेषांतरात आहे नाही मी? ते हा नाटक चाल ूअसताच रंगभमूीव न नटवेषातच पे्रक्षकांतील आप या ने यास बघताच चटकन ्हाक मा न जाणार् या अडाणी नटासारखच हे माझ ेिवसरभोळे वतर्न हा या पद होत आहे खरेच. तर आता असे कर. उतर हा माझा नाटकी वेष. तू मात्र तशीच आप या पु ष वेषात आप या छावणी या देवडीवर पहारा देत बस, आिण मी आत या कक्षात मनाशी थोडा वेळ बोलत बसते. आपण पु षवेष घेऊन जे हा िनघालो ते हापासनू मी मा या अबला मनाला बंदीत टाकून या या मखुावर मोहोर ठोिकली होती आिण ती व लभाचा हात जे हा उघडील ते हाच उघडील असा माझा पण होता. पण आता तो पण मी आपणच होऊन अशक्य क न टािकला. कारण निलनी, केवळ मी मत अनुकूल िदले नाही हणनू शत्रसू शरण जा याचे ठरले नाही, आिण शाक्य शरण येणार नाहीत तर कू्रर िव यु गभार्ने व लभास ठार मार याची आज्ञा सोडली आहे. ही रात्र िवसा याची; उ या शत्रवूर शेवटची चढाई. आमचा रणिनणर्य याचे हातात आता पडत असेल - आिण यासरशी याचे हातांतील ख ग मा या व लभा या कंठावर! हाय, हाय! आता माझा व लभ मला कसचा भेटणार! आता मा या मना या गो टी बोलायला िन ऐकायला ते कसचे येणार! माझ ेबुिद्धवाद ऐकावयास सगळे जग उरलेच आहे. ते बुिद्धवाद मी गेले आठ िदवस बोलतेच आहे. पण आता एका तात मा या मना या गो टी बोलावयास मा या मनावाचून दसुरे कोणी उरले नाही. हणनू मी आता काही वेळ या या त डावरची मदु्रा काढून टाकणार. मी आता थोडा वेळ माझी मी होणार! मा या नाटकाचे बाकी प्रवेश सपंले. आता शेवटचा प्रवेश तेवढा उरला आहे. नाटककाराचे पाठ बोलणे बोलनू दोन प्रवेशांमधील वेळ पड यामागे आलेले नट जसे आपले आपण होऊन वतःचे बोलणे बोल यात घालिवतात तशी मी पण घालिवणार. मी आता िववेकिवरिचत वीररसाची नसुती भाषणे पाठ हणणे सोडून क्षणभर मा या वतः या अ लड बोलीत मा या मनाशी एका त करणार आहे. होय, एका त. या एकाचार या मा या अन य एका िजवलगाचा रअतं क न साधलेला हा एका त. चल, या आत या कक्षात चल आिण उतर हा माझा नाटकी वेष. आिण मग पहार् यावर जाऊन बैस. (दोघी आत जातात. आतील पडदा उघडतो.) सलुोचना : ( त्रीवेषात आरशासमोर) हं. हं. आता मी माझ ेमला ओळखले. ही तीच माझी मी सलुोचना. अगदी तशीच की, जशी एक्या आठदहा िदवसांपूवीर् हातांनी कामदेवा या पजेूची माळ गुफंीत, त डाने माळेचे गीत हणत मनाने मा या व लभाची वाट पहात अगदी माग या पायी येतो हणनू बाहेर गेले या मा या व लभाची वाट पहात - मा या भवनांतील शयनमिंदरात, या अ लड एका तात असताना िदसत होते! पुढे काय झाले ते जसे झालचं नाही असे समजनू आता


ये, मा या मना ये, िन मा याशी बोल. तुझी िववेकबुद्धीची ती सास ूपळभर िनजली आहे. ते हा त वर मा या मना, मा याशी अगदी मनसोक्त बोल. घरातील िदवसांची सगळीं कतर् ये आटोप यावर सासनेू सं याकाळी घडीभर देवास जाऊन यावयास आिण िवसावा घ्यावयास सांिगतले तर या वेळेस कुलवधू मोक या मनाने हसत बोलत बसतात. मा या या जीवनाचा िदवस मावळत सं याकाळ होत आली आहे. तर चल मना, उ या उ या देवास जाऊन येऊ चल. (व लभाचे िचत्र काढून) ही पहा मा या देवाची मिूतर्! मा या देवा, मा या व लभा, मा या िप्रयकरा, असे छातीशी िबलगावे जरा. (चाल: ख्वाजा के कदम पे) येिच आिज जाता जाता । एकदा मला घे । िजवलगा मला घे । ये ना । छाितशी मला घे ।। ध्रु. ।। नसे आयु य वा धनी ना मृ युही या या ।। िप्रया एका त हा ऐका एका तुझा माझा ।। िजवलगा मला घे ।। अहाहा, मा या िप्रयकराशी एका तात इतक्या िदवसांनी पु हा असे अगदी सहज बोलताना मला िकती हलके वाटते आहे हणनू सांग?ू लवकर परत येणार होतात ना? आप या प्रीितिववाहाला वषर् झाले हणनू या आप या र यु सवाचा पिहला वाढिदवस साजरा करावयाचा होता ना? या मगंलासाठी मगंला पद कामदेवाची पूजा बांधावयाची आहे ना? मग लवकरच यायचे ना? मी आता पुनः िन कारण स यात वेळ घालवायची चुकी करणार नाही. मी पे्रमाचा देखील अबोला धरणार नाही. इतकंच फार तर िवचारीन की व लभा, सांगा बरे आता पु हा, त्री ही पु षाची शृंखला की फूित र् ते? तु ही या रणांत आततायी शत्रचेू िनदार्लन केले, दियता तुम या या दियतेने देखील या रणात तसेच या शत्रचेू िनदार्लन केले आहे. तुम या हातून गळते न गळते तो ते कृपाण उचलनू तुमचे कृपाण गळले असे शत्रूसं भासहूी िदले नाही. मग वीरा, शोभते ना तु हांस ही वीरांगना! मग सांगा बरे त्रीपु षांची शृंखला की फूित र्! पु षाची यूनता की पु षाची पूित र्? माहीत आहे मला याचे काय उ तर देऊन मला पु हा पेचात धराल ते; असच हणाल, ‘खरे; पण तुझा गु कोण? तू कोणाची िश या?’ आपलीच बरे, व लभा आपणच या वीर वाची आिण कतर् याकतर् यशा त्राची चार सोपी सतू्रे मला िशकिवलीत बरे आिण आपणच िदलेला हा धमार्धमर् िवचारणेचा वर, भो या सांबा, भ मासरुासारखा शेवटी आप याच िजवावर उलटला. आिण मघा या समरसभेत आप या म तकावरच याचा नाशक ह त ठेवता झाला. इंिद्रयनाश हणजे इंिद्रयजय नसनू इंिद्रयसखेु यथाकाम उपभोगीत असताही लोकिहता या साधनी य यय येताच या वैयिक्तक सखुांचा बळी दे यास त काळ िसद्ध होणे हाच खरा इंिद्रयजय होय. असा कमर्योग जो आचरतो तो ससंारी सं याशासारखाच िवदेहमकु्तीचा अिधकारी असतो ही आप या िप याची, िपतामह िवक्रमिसहंाची, या सेनापित सं याशाची, धमर्सतू्रे आपण ब्रीद हणनू पाळलीत मला ब्रीद हणनू धारण करिवलीत ती िशकिवलीत तशी मी आचरली. यात काही चुकले असेल


तर याचे दािय व, हे सेनापते, तुम या सिैनक िश तीत आहे. कारण या समरसभेत तो अघोर िनणर्य देणारी मी नसनू शाक्य सेनापित व लभां या अगदी िनकटतम िशक्षणात आिण िश तीत कसलेला यांचा एक रा ट्रीय सिैनक होता. पण आता मात्र मी सलुोचना आहे. मा या व लभाची ती अ लड पोरसवदा िप्रयकरीण आहे. भगवान ्कामदेवा या पजेूसाठी मी फुले गुफंीत होते आपण िनघालात ते हा! बाई, बाई िकती तरी सकुली! यांचा काय अपराध! या म यर् जगात फुले सकुणारच, पाक या गळणारच, सवुास जाणारच. पण हणनू मी काही जगाला दोष देत सटुत नाही, याचा सारखा ितटकाराच करीत नाही. कारण फुले फुलतातही जगातच, पाक या उमलतातही जगातच, सवुास दरवळतातही जगातच! (चाल - म मन को फिसया) सकुतातिच जिग या । जरी की । फुले गळत पाकळी पाकळी । उमलित ना याही किलका । या ।। ध्रु. ।। परंतु सुदंर क या पाक या फुलती ही जिग या । िवसर ना हे वैतागीं । तुिझया ।। १ ।। चुकले इतकेच की, फुले उमलली आहेत तोच चटकन ् याचे काय कोडकौतुक पुरवावयाचे, काय साजसजावट करावयाची, काय पूजापु पांजिल वहावया या या वाहून घ्याय या या मी घेत या नाहीत. या िदवशी ते जाता जाताच पे्रमा या अबो यात वेळ न दवडता ही फुलमाळ ताजी होती तोच चटकन ्गुफूंन यां या ग यात मी घातली नाही! आिण हंटले नाही घ्यायचे न गड ेमला एकदा! पण अजनूही िकिचत ्सिंध आहे ही मा या भक्तीची माळ मा या देवा या ग यात घाल याची! कारण जे हणतात की वगर् आहे तेच हणतात की आततायी नाशनाथर् केले या धमर्युद्धात हत झालेले ते या वगार्स जातात. ते हा ते जर शक्य असेल तर माझा व लभ हत होऊन वगीर् जाऊन देव झालाही असेल. युद्धा या रात्री मीही धारातीथीर् अिभमखुी हत होणार आिण िप्रया या पाउली पाऊल देत वगार्स जाणार. ते हा ही माळ सकुली असली तरीही मी अशी बरोबरच ठेवावी. कारण जर आम या बरोबरचे पािथर्व देह वगीर् देवगित पावतात तर आम याबरोबर असलेली पािथर्व फुलेही वगीर् देवफुलांची गित का पावू नयेत? ही एवढी उरलेली रात्र गेली की उ या याच वेळी रात्री वगार् या दारात पाऊल टाकताच माझा व लभ देव, मी देवांगना िन ही देवफुलांची माला, पािरजातकांची माला होणार! माझी अपूणर् रािहलेली कामदेवाची पूजा पूणर् होणार. माझा व लभ िदसताच ही माला या या अशी ग यात घालीन. हणेन घ्यायचे न गड ेमला एकदा; ते मला असे यांचे बाहु पस न या सिुवशाल वक्षी घेतील. मी माझ ेहात या बिल ठ कंधावर असे टेकून, या दयावर अशी डोळे िमटून प्रीितसमाधीत अशी त लीन होईन. (इतक्यात ित या पसरले या बाहूत व लभ येऊन उभा राहतो.) व लभ : सलुोचने, सखे!


सलुोचना : कोण व लभ? आ चयर्, भक्ता या यानाची उ कटता झाली हणजे या या इ ट देवाचा साक्षा कार होतो हणतात ते काही खोटे न हे तर! मी वगार्तच आहे की व नात! देवा, तू मा या मनाचा केवळ भास तर नाहीस? असेनास का! याला मी स य हंटले तो भासासारखा नाहीसा झाला, मग याला मी भास समजते तो जर असा सं पशर् प्र यक्ष मिूतर्मान ्िटकून राहील तर तो भासच स य आहे, भास तोच स य, स य तेच भास. मग व लभ, बोलाना आपण भास आहात की साक्षा कार की साक्षातच? आपण भलूोकी आहोत की, वगीर् की व नीं? व लभ : िप्रये, मी साक्षात ्व लभच आहे. सरतेपदी या तु या मा या मायामय जगात िजतका पूवीर् वा तव वाटते होतो िततका तरी वा तव आहेच आहे. मला देखील हा माझा पुनजर् म आहे की ज मच आहे याची शंका वाटते! पण ते जाऊ दे सगळे, ज म वा पुनजर् म, वगर् वा व न, आभास वा वा तव या एका िवपला या आ चयर्कारक आवतार्त आपली ही अद्भतु भेट झाली आहे खरी. तर ये आिण या आिलगंना या सखुसागरात एकदम उडी टाकून दोघेही िनम जनू जाऊ ये. (भेटतात.) सलुोचने! - सलुोचना : व लभा! व लभ : माझा िशर छेद झाला तरी िचतंा नाही. पण दु ट शत्रसू शरण जाणे बरे नाही असे मत तू िदलेस ते खरे ना? सलुोचना : होय िप्रया - व लभ : मग याचा मला फार राग आला आहे. सलुोचना : नाही िप्रया, ते शक्यच नाही, बरे, आता परत येतो असे सांगून आपण या िदवशी राजसभेस गेलात आिण रा ट्रीय रणाचे रणशृंग फंुकले जाताच मला तशीच टाकून िनरोप देखील दे यास न येता िन याचेच अतंरलात हे खरे ना? व लभ : होय िप्रये, वीरकतर् य मागे पाऊल टाकू देईच ना. सलुोचना : तर मग याचा मला फार राग आला आहे. व लभ : नाही िप्रये, ते शक्यच नाही. तू वीरांगना आहेस. सलुोचना : तसेच मी शाक्यांनी शरण जाऊ नये हणनू जे मत िदले याचा राग आपणांला येणेही शक्यच नाही. कारण व लभा, आपण वीरवर आहात! पण सख्या, माझ ेमन अजनू देखील ग धळले आहे की, आपण िकंवा मी, कोणी तरी िकंवा दोघेही हे व नच पहात आहोत. तर सांगा की, कोण या योगायोगाने माझी आपली ही भेट होत आहे? आपली सटुका कशी झाली, मी इथे आहे हे आपण कसे ओळखलेत? चटकन ्सांगायचे बरे का. कारण ते सिव तर ऐक यापेक्षा अनंत पु याचे फळच अशा या पळ या पळी आप या आिलगंनात वतःस िवस न आप या वक्षावर असे िनमटूपणे िनजणे फार आवडत आहे, तरीही ते थोडसेे तरी ऐकावेसे वाटते. व लभ : मी आहत होऊन शत्रू या हाती पड यानतंर गे या चार पांच िदवसांत तुम या पराक्रमाने शाक्यांनी िव यु गभार् या सै याचा जो फडशा पाडला यायोगे कोसल सै य पु कळच अ यवि थत


आिण घाबरे झाले. मा या बंदीवरील दो ही पहारेकरी घायाळ झालेले सिैनकच होते. ते गुगंनू पडत. अशा एका रात्री शेजार या गावाहून शत्रसुै यात बळाने यास आणणे भाग पडले होते असा एक शाक्य शेतकरी दैवयोगाने ितथेच उभा होता, याने मला ओळखले आिण धाडसाची पराका ठा क न या या पहारेकर् यां या गुगंीत आप या िक या लावून कुलपू उघडून मला बाहेर काढले. या याच ग या या वेषात मी िव यु गभार् या सै यातून िनसटलो. आपले सै यात हा असा पोचलो तो सेनापित िपताजी िवक्रमिसहंाकडून समरसभेचा िनणर्य कळला. यात या त ण सेनानीने शरणागतीचा िधक्कार क न शाक्य रा ट्रा या मतृीस तो कलंक तरी लागू िदला नाही या शाक्यां या मिूतर्मान ्अिभमानास आिण पराक्रमास पहावे हणनू या तु या डरे् यावर आलो. तो बाहेर तुझा उभा असलेला पहारेकरी मला हटक याचे िठकाणी ग धळून जाऊन मा या पायावर एकदम डोके ठेवता झाला, याचे म तक वर उचलनू पहातो तो ती निलनी! दोन चार वाक्यांत ितने काय त ेमला सांिगतले आिण मला कळले की शाक्यां या पराक्रमाची मिूतर् हणजे ही माझी अ लड, सकी, पे्रमळ, पोरसवदा सलुोचना! आता उ यां या शेवट या रणकंदनात आपण सेनापित नाही होणार. या मा या िचमकु या सेनापती या पथकांतील आ ही केवळ एक सिैनक! सलुोचना : आता उ याचे उ या. कालचे काल. सख्या या अिंतम उ या या िन या कठोर कैचीत हा जो आजचा लवलेष सापडला आहे तेवढाच मला स या म या, हा माझा व लभ िन या या आिलगंनात अशी िव न, िवतळून िवस न चाललेली ही मी याची सलुोचना इतकेच मला मरत आहे. सख्या, मला कसेसेच होत आहे. तुमचे ते या िदवशीचे जसे जाणे, तसेच हे येणे. दो हीही अपघाितक, अक मात,् दो हीही अस य; व लभा, मला जरा अकंावर घ्या. कामदेवाची पूजेची ही माझी सकुलेली माळ अशी ग यांत ळू या. मा या नयनांतील हे िनवत आलेले नीरांजन आप याव न क्षणभर ओवाळू या. नाथा, मला कसलीशी गाढ झोप लागते आहे. मा या पे्रमा या शेवट या सगंमा या या शवेट या रात्री या अशा या गोड गुगंीवरच भगवान ्कामदेवा, मा या जीवनाचाही शेवटचा पडदा पडू यावा! पण थांबा; केवळ उ या तेवढी मला रणापुरती जागी करावी अ.ं अजनू रणश ये या या रितश येप्रमाणेच आप याशी सहश या करावयाची माझी उरलेली हौस तेवढी पुरवावयाची आहे. तर उठवावे अ ंमला तेव यापुरते. नाही तर या उ या या रणश ये या चटक्यान ही माझी रितश येवरील जीवनाची अंितम िनिबड िनद्राही मधनू मधून दचकेल! नाथा, नाथा, कुठे आहात! व लभ : काय? सलुोचने, सलुोचने, हा मी इथेच आहे. काय, काय? सलुोचना : मला कायसे अस य हवेस होत आहे. ही गोड गुगंी! का मोहक मू छर्ना!! की मधुर मरण!!! व लभ : हणजे हे काय! माझी सखी बोलता बोलता मिू छर्त झाली! िहची नाडी, िह या जीवनाचे हे सतू्र छे-छे, भाब या पे्रमा. वे या मना ही मू छार्ही न हे. या मा या कमनीय कांते या जीवनाचा हा धागा मृ यूचा हात सारखा िहसडून गुडंाळीत आहे. मरणा, या ित या


नाडी या या जीवना या धाग्याने त ूितला खेचनू नेऊ पहात आहेस; पण मी तुला तशी नाही नेऊ देणार. तुझ ेपाश मा या ग यात मा या शत्रू या हाती सापडलो ते हा पडले; पण यातून मी िनसटलो हणनू का तू चवताळून माझा पाठलाग करीत येथे आला आहेस? तसे असेल तर तुझा नेम चुकला आहे. माझा गळा हा मा या िप्रयेचा; एका अबलेचा; गळा आहे. एखा या अडाणी धनुधर्राप्रमाणे लक्ष चुकलेले ते तुझे पाश ित या ग यांतून काढून या मा या ग यांत टाक! हाय हाय, ही चालली! या मा या कृपण आिलगंनातून माझी सखी मरणा या पाशात सारखी सारखी िहसडली जात आहे! आता काय क . िहचा वासर िहचा प्राण, माझी र नाची ठेव रनाही! या िह या लाव यिनधान देहातून मी बाहेर जाऊ देणार नाही. या सुदंर सो या या पेटी या मोहक मखुावर मी एखा या कट्टर कंजषुासारखा हे चुंबनाचे कडीकुलपू घालणार िन ित या दयाची पुडातील ती ित या प्राणाची अमोल र नांची ठेव मी बाहेर पडू देणार नाही! सलुोचने, लाडके- आता काय क ! निलनी, निलनी! निलनी : (प्रवेशून) वािमन ्हे काय? आपण अक मात ्शोकिव हळ का? व लभ : माझी सलुोचना मू छ या िनसर या उतरणीव न अक मात ्मृ युचे डोहात घसरली. निलनी : महाराज हे काय अभद्र बोलता! हे झाले तरी कसे? व लभ : अग, कसे हणजे काय? मघा समरसभेत ितने मा या वधास समंित िदली होती ना? याचा सडू हणनू या या चांडाळाने, या ित या व लभाने या या या सुदंर सखी या दयात सखुाची सरुी भोसकून ितचा वध केला! नाही समजले? निलनी, मागे मी ितला एकटी सोडून अक मात ्रणांगणा या मृ युमखुात गेलो ना ते हा या अपघाितक िवयोगा या अस य दःुखाने िजला मी घायाळ केली याच या मा या सखीला मी या मृ यु मखुातून असा अक मात ्परत येताच या आकि मक सगंमा या अस य सखुाने ठार मा न टािकली. निलनी, शोक मा या दयात मावत नाही. या सेनािशिबराची िश त मोडून माझा मकू शोक हंबरडा फोडू पहात आहे! निलनी : (ऐकून) हे काय? कुठे तरी मोठा उंच गलका होत आहे. व लभ : अग, गलका नाही- तो मा या या मकू शोकाचा प्रित वनी ितकड ेदरू छावणी या िश तीबाहेर जाऊन मनसोक्त थैमानत आहे! (चाल - कोन खेले तोसे) मकू शोक भर माझा । गे हा हाय । हंबरडा फोडी ।। ध्रु. ।। वा गिहवर या वनदेवींचा। सहदःुख भर साचा। गे हा हाय हंबरडा फोडी ।।१ ।। (रणशृंग वाजते. ‘शत्रचूा छापा, उठा!’ असे हणत शाक्य सिैनक येतात.) शाक्य सिैनक : छापा! छापा! सेनापते, शत्रचूा शरू सेनापित चंड याने आमचे छावणीवर ितकड ेउ तरेकडून भयंकर छापा घातला आहे! उ या आ ही शत्रवूर शेवटची चाल करणार होतो तो या आधीच शत्रनेू अक मात ्घाला घात यामळेु आता या रात्री हीच सोक्षमोक्षाची सिंध समजनू


सवार्िधकारी िवक्रम िसहांनी शेवट या रणास त ड देखील िदले. सवार्ंनी ितकडचे मारीत हाणीत िनघावे ही यांची आज्ञा- व लभ : िशरसावं य! हे उचलले कृपाण! ऊठ सलुोचने, जाितशत्र ुचालनू आला - शेवटचे रण त ेहेच! ऊठ! लोकक याणाथर् वैयिक्तक जीवनसखुाप्रमाणे वैयिक्तक मरणसुख देखील क्षणभर बाजसू ठेिवले पािहजे. (पु हा गलका. ‘धावा उपसा श त्रे - धावा!’) हो धावतोच. निलनी, चाललो मी! या रणात आहत होऊन ित या शेजारीच मरावयास परत येईतो मा या िप्रये या मतृ देहाचे रक्षण कर. जर परत न आलो तर या िशिबरासह तो अिग्ननारायणास अपर्ण कर! आिण आता, जाता, जाता- सखे हा तु या कामकुाचा शेवटचा मकुा िनरोप! (चाल - उठो िपया जागो) सखा तुझा जातो । िनरोपा सिख देई ।। ध्रु.।। जा यासी या परत न येणे । या जा या या । िनरोपा सिख देई ।। १।। आसूतं पुस या । उमटे न कंठी । मकुा कामुक हा । िनरोपा । सिख देई ।। २ ।। (चुंबून) चला, फंुका ते रणशृंग! (सिैनकांसह जातो.) सलुोचना : (दचकून जागतृ होत) काय! ही रणशृगें (हाताने चाचपीत) व लभा- उठवा मला - हात या - (दचकून उठून) काय व लभ गेले? का आलेच न हते? का ते सगळेच व न होते? निलनी : हे काय, पुनजर् म? सखे ये, कडकडून िमठी मा दे प्रथम! देिव ग धळू नकोस. व लभ खरेच आले होते. पण या अक मात ्सखुा या अितशयास न साहून मू छार् येऊन तू इतकी िन चेतन पडलीस की, आ हांला िन याची अतंरलीस हणनू आ ही िवलापू लागलो तोच ितकड ेउ तरेकड ेआप या सै यावर शत्रूचंा िबकट घाला पडला! ितकड ेमोठी रणधुमाळी माजलेली आहे. यासरशी तीतच व लभांनी उडी घेतली. सलुोचना : आिण मला अशीच टाकून िदली? मला रणात जाताना उठवा हणनू मी सांिगतले असता फसिवले ना मला? निलनी : मरणातूनही माणसे रणासाठी उठतात हे काय माहीत यांना? सलुोचना : माहीत होते! मी मरणाशी या या मू छ या दारात पाऊल टाकताना असा करारच केला होता की मला या शेवट या रणापुरती तेवढी मरणाने एक मधली सटुी यावी िन व लभाशी रणश येवरही सहश या कर याची माझी हौस िफटू यावी! निलनी : अग, या रणधुमाळीची ही तुंबळ लाट तु या िशिबरात घुसली की काय? सलुोचना : बघतेस काय, उपस ूहे ख ग आिण घाल ूये उडी तीत! निलनी : पण तू मू छने थकलेली -


सलुोचना : अजनू तु या यानात आले नाही? मू छने थकलेली न हे. मी मरणाने मेलेली आहे. पण शूर वीरांची म तके छाट यावरही यांची कबंधे लढतात हे तू ऐकले नाहीस का? निलनी, तसे हे माझ ेकबंध लढणार, शाक्यांचा सडू उगवीत, शत्रूचंी िशरे उडवीत, हाणमार करीत व लभ असतील ितकड ेजाणार. निलनी : मग हा त्रीवेष तरी बदल. पु हा पूवीर् या पु ष वेषात - सलुोचना : अग, या स गाची बतावणी सपंली. ते माझ ेस ग लढत होते; आता माझी मी लढणार! त्रीवेषात भवानी लढली. त्रीवेषातच शूर त्रीस रणात दसपट अवसान चढते. मी त्रीवेषात लढणार!

(चाल - बोलो बोलो बोलो-) मकु्त- ख ग- कर ऐशी ऐशी। त्रीवेषातिच लढे भवानी । मिहषासरुमिदर्नी रणी जशैी ।। ध्रु.।। वीरसतुा मी नीरव लभा ।। दु ट दै य दल विधनिच तैशी ।। १ ।। (तोच ‘कोसलचा जय’ लटुा, हाणा’ करीत कोसल सिैनक येतात.) निलनी : सावध, सखे! हे शत्र-ु सवर् सिैनक : हाणा, मारा! एक सिैनक : पण ही त्री आहे. दसुरा सिैनक : पण ती शाक्य आहे. सवर् सिैनक : हणनू मारा! सलुोचना : आिण ती लढव यी आहे हणनू मारा. (लढाई जुपंते.) सवर् सिैनक : कोसला जय! (गजर्त लढतात.) सलुोचना आिण निलनी : शाक्यांचा सडू! (गजर्त लढतात.) (सिैनक काही ठार होतात, काही हटतात, तसेच झगडत सवर् बाहेर जातात.)


प्रवेश ६ वा (एकीकडून सेनापित चंड आिण दसुरीकडून याचे अनुचर येतात.) चंड : काय आप या सै यातील उरले सरुले ते सारे इतकेच सिैनक? अनुचर : होय; कोसल सेनापते चंड महाशय, आप या आजे्ञप्रमाणे या भयंकर रात्री युद्धातून वाचले असे जे हे कोसल सिैनक रणांगणात िवखुरलेले सापडले ते गु तपणे एकत्र क न आणले आहेत. शत्रपुक्षाचीही पूणर्पणे नासाडी झाली. पूवीर्चा शाक्य सेनानी सलुोचन ही वा तिवकतः व लभांची प नी सलुोचना होती. ते आपणांस कळलेच आहे. ती त्री चंड : त्री? या रात्री या आपण घातले या छा यात सवर्च शाक्यांनी लढाईची पराका ठा केली खरी; पण या सवार्ंत जर खरे पौ ष कुणी गाजिवले असेल तर ते या त्रीने! ती पु षवेषात काळासारखी लढली तर त्री होताच एखा या कृ येसारखी! जे हा काळोखातही ओळखून मी व लभाला प्राणघातक वार क न पाडला ते हा ितलाही घायाळ झालेली पण बेछूट लढत असलेली दरू या प्रकाशात पािहली होती. पुढे अनुचर : ती बहुधा ितथेच गतप्राण होऊन पडली. शाक्यां या अवघ्या सै यात एक िवक्रमिसहं तेवढा वतः घायाळ असताही काही अनुयायांसह अजनू रणांगणात आपला पाठलाग करीत रक्तास चटावले या वाघासारखा रणचुडी पेटवून िहडंताना िदसला. बाकी शाक्यांचे सगळे सै य कापले गेले; सेनापते, चंड! आिण आपलेही! चंड : शाक्य आज लढलेच तसे अनपेिक्षत शौयार्ने! जर ते यदु्धा या आरंभापासनू तसे लढते तर आमची यां यावर वारी कर याची छातीच झाली नसती. तरी देखील महाराजांनी िदलेली कामिगरी मी पूणर् केली. शाक्यांचे शेवटचे सै य ठार केले. या िवजयापेक्षाही िव यु गभर् महाराजांचे चरणी वाह यासारखा आणखी एक अमू य पुर कार बरोबर घेऊन मग ितकड ेजावे असे मला वाटते. हे पहा, शाक्यां या नांवाचा मागमसूही जर पुसनू टाकणे असेल तर तो बुद्ध नाहीसा झाला पािहजे. दचकू नको तो आजही इतर जातीतील हजारो जणां या मनांत कोसलांनी शाक्यांचा घात केला हणनू आप यािवषयी वेषबुिद्ध भरवू शकेल; भरवीतही असेल. या तव मी यासही या छा यातच ठार मारणार होतो, माझा तो हेतु साध याची धडपड मला अजूनही सोडवत नाही. अनुचर : पण आपला जीव घेऊन येथून िनसटणेच दघुर्ट झाले आहे. चंड : शाक्य जर लढणे सोडतील तर बुद्ध भगवानां या श दाबाहेर आ ही जाणार नाही आिण शाक्यांशी सिंध क , ते हा बुद्धांनी शाक्यांस िनरथर्क िहसेंपासनू परावृ त करावयास यावे हणनू आ ही यास आिमषमय आमतं्रण पूवीर्च िदले होते आिण बुद्धाने यायोगे हुरळत जाऊन याच रात्री इथे ये याचे मा यही केलेले होते. अजनू पहाट झाली नाही तो अजनू टेकडीकडून या वाटेने या पलीकड या िवहारास ये याचा सभंव आहे. तोवर आपण बाजसू दबा ध न रहावे. नाही आला तर उजाडता पुढे िनसटून जावे. पण जर का तो आला तर अहाहा! याचे िशर छाटून या शाक्य


िवजयावर मी कळस चढवीन. मग या पायी आ ही उरलेले वीरही ठार झालो तरी याची िचतंा नाही. याचा श त्रबळा या उपेक्षेचा दधुखुळा आिण दबुळा उपदेश शाक्यांस दधुखुळे बनिवतो आ हांस उपयोगी पडला. पण आता वतः कोसललाही दधुखुळे बनिवतो यास िजवंत न ठेवणे हेच इ ट. चला! या िवखुरले या पे्रतां या आिण िढगां या पलीकड े या वाटेशी दबून बस ूचला (जातात.) सलुोचना : (रक्तबंबाळ मकु्तकेश प्रवेशून) या अधेंरात िजतके िदसते यात या रणभमूीवरील पे्रत न ्पे्रत शोधून पािहले पण माझा व लभ घायाळ होऊन कुठे पडला तो अजनू िदसत नाही. माझी निलनी लढाईत कामास आली ते हा इकडूनच कुठून तरी या वीरिसहंाची या मा या व लभाची घनगजर्ना उठत होती. मा या प्राणा! शाक्यांचा सडू शक्य तो उगव याचे तुझ ेकरावयाचे काम सपंले. आता मी तुला जाऊ यावे हे खरे. पण प्राणा, एक क्षणभर, अगदी क्षणभर तरी, धीर धर! मा या रणके्षत्री पडले या व लभा या पायाचा अगंारा तेवढा एकदा मी लावला की हे अगं टाकून िदलेच आिण प्राणा, तुला वैर सोडलेच हणनू समज. (पे्रते बघत) व लभा, व लभा! मािहती िवचारावयास मनु य हणनू उरले नाही! देवांनो, देवतांनो, भतुांनो, पे्रतांनो, वनदेवींनो, रणदेवीनो, जे कोणी हे माझ ेमनाचे मानवी प्र न ऐकत असाल ते सांगा! शाक्यांचा सेनापित वीरिसहं व लभ यांचा घायाळ देह कुठे पडला आहे ते! व लभा, मा याबरोबर रणश येवर सहश या करावयाची होती ना! मग एकटेच कुठे आहात; मी सोबतीस आले आहे, थांबावे जरा व लभा! व लभा व लभ : (रणांगणांव न िकिचत उठत) काय ही सलुोचनेची हांक! ती मला सोडून मृ यू या परतीरास पोचली होती ना! मग मृ यु या परतीरावरील हाक मला प ट ऐकू यावी इतका मी मृ यु या जवळ आलो तर! मू छची नाव मला घेऊन वैतरणीव न िकती जलदीने चालली आहे! सलुोचना : व लभा, आहात का इथे कुठे! व लभा! व लभ : ओ िप्रये सलुोचने! तूंच का ही खरीच? सलुोचना : (ितकड ेधावत जाऊन) होय सख्या, मीच ती नाथ! तुम या पाठीस हात धुवून लागलेली मी ती तुमची सलुोचना! आपण आप या अकंाव न मेले या मला खाली ठेवून रणाकड ेएकटेच िनघताना मी इतकी दचकले की मरणातून देखील जागी झाले आिण प्रितजे्ञप्रमाणे (आप या) मागोमाग शत्रूस मारीत, हाणीत पु हा आप या पायाशी आ ये. रितशेजे या सवंग या, या रणश येवरही जागा यावी न जरा मला! झाले हा माझा शवेटचा हट्ट -

(चाल- अबिरत भर आयी) अगंना रितरंगी । शेजारी रितशेजेची । रण शेजेसिह घेई रणरंगी ।। ध्रु.।। जाग जीतुनी येणे नाही । गाढ झोप ती येते पाही । सरक जरा मज िनज ुदे सगंी ।। १ ।। बघावे न मला; घ्यावे न मला एकदा शेवटचे!


व लभ : प्राणांनो, मा या इंिद्रयांची सरती वात आणखी एकदाच तेवढी सारा. ित या चमकेत मा या िप्रयेला पाहू या, भावू या, भास ू या! सलुोचना : अहाहा, िप्रया या कामा या रितशेजेप्रमाणे िन कतर् याची रणशेज ही िकती मऊ आिण मोहक लागते आहे! व लभ : हणनूच या धमर्रणशेजेअतकीच ती का य रितशजेही शुभ आिण पु य होती! सलुोचना : अशा मरणानेच आपले जीवन सफल झाले. आपले कथानक सखुा त झाले. व लभ : कोणची घटना सखुा त वा दःुखांत हे आपण सखु कशात मानतो यावर अवलबंून आहे. लोकक याणाथर् मरेतो लढणे हीच आपली कालची इ छा ती पुरी झाली हणनू मरणच सखुा त! आं! सलुोचने जवळ आहेस ना! माझ ेप्राण - ही शेवटची हाक सलुोचने! सलुोचने : आिण ही शवेटची ओ! ओ व लभा! ( या या वक्षावर डोके ठेवून पडते तोच िहलाल घेऊन िवक्रमिसहं आिण सिैनक प्रवेशतात.) िवक्रम : इथनूच कुठूनसा श द आला. हं, इकड ेया पाहू! अहो, हाच तो माझा वीरपुत्र, शाक्यांचा वीर सेनानी व लभ आिण हाय हाय! न हे ध य ध य! हीच ती माझी सून, व लभाची व लभा, शाक्यांची रणदेवता सलुोचना! वा वा मलुी, या रात्री या रणघालीत मला जे हा समजले की या शाक्य सेनेतील तो त ण वीर सलुोचन हणजेच माझी सनू सलुोचना ते हा तुला दरू कोसळ या िवजेसारखी झुजंताना पाहून मला जे सानंद आ चयर् वाटले याहून िवगिुणत आनंद आिण आ चयर् तुला इथे अशी एखा या जादनेू ध न ठेवले या िवजेसारखी मरणशेजेवरही आप या िजवलगाला आिलगंीत गतप्राण िनजताना पाहून मला वाटते आहे! अहो, या वीरा या प्रणयी प्रणियनीचे हे नैि ठक कामचयर् सं याशा या निै ठक ब्र मचयार्हून पिवत्रतेत लेशमात्र उणे नाही, परोपकािरतेत तर लवलेश तरी अिधकच असेल! शाक्यांत देवी यशोधरा सं य त अग्र ािवका महािभक्षुणी हणवीत आहे ते योग्यच आहे. पण या त ण क यकेचा, सलुोचनेचा, या कामदेवा या पूिजकेचा याग, इंिद्रयिनग्रह, कतर् यत परता या महान ्देवी यशोधरेइतकीच उ कट असनू हुता मता केवळ अलौिकक आहे! कामदेवा या पूजकांनो, तुम या या अशा शुभकामी सगंमलोलपु अनुरक्तीहून अिधक िन काम, िवरक्त िन िनःसगं असे काय अस ूशकणार आहे! मा या शूर, सशुील, सुदंर सनेु, बाळे सलुोचने, या तु या वीरवर व लभाला मरणमचंकावर िदलेले हे तझु ेशेवटचे आिलगंन, हा तु हा दोघांचा काम देवा या पूजेचा शेवटचा का य सं कार, एखा या देवपूजे या धमर्सं कारासारखाच मगंल आहे; पिवत्र आहे; य चावत ्त ण क यकांना िन कुमारांना क याणप्रद आहे. चंड : (आप या सिैनकांसह पुढे डोकावत दबकत येऊन) नाईक, तु ही हणालात िततकी माणसे या िवक्रमाजवळ मळुीच नाहीत. आप याइतकीच आहेत. यात हा घायाळ, ते हा चला बघता काय? बुद्धा या आधी या त डात चालनू घुसले या मगृयेचा कंठ झपेेसारखा दातांनी कडाकड


फोडा. (कोसले वर महाराज की जय असे गजर्त ते तुटून पडतात.) तभ्र टा िवक्रमा, मी तुलाच शोधीत होतो. घे घे! (वार करतो.) िवक्रम : दु टा चंडा, मीही तुलाच शोधीत होतो. घे घे! (वार करतो) बुद्ध िश य : (बुद्धासह प्रवेशून) हा! हा! तथागत भगवान ्बुद्ध आपणां उभयतांसही शा त हा हणनू उपदेशीत आहेत. कारण ते शांतता थाप यासाठीच आलेले आहेत. चंड : हट! िसहंा या त डाचे हिरण िहसकावतोस? (िवक्रमावर धावतो.) बुद्ध : (िवक्रमास साव न) िवक्रमा, सेनापित चंड रणो मत झाले आहेत. क्रोध हा खवळले या सापासारखा कोणासही अनावर होतो. पण तु ही सजु्ञ आहात. तु हांस आमचे धमर्सतू्र माहीतच आहे की ‘अक्रोधेन िजयेत ्क्रोधं । असाधुं साधुना िजयेत ्।’ चंड : काय नीचा बुद्धा, असाधु हणतोस? कोसल सेनापतीस असाधु हणतोस? तुझी जीभच छाटून टाकतो घे. ( बुद्धावर चालनू जातो.) िवक्रम : (चडंास वार क न घायाळ करतो आिण खाली पाडून या या छातीत पाय रोवून) भगवान,् तुम या वतः या अक्रोधाने तरी याचा क्रोध शांत झाला का? का तो उलट अिधकच िपसाळला? जर हा साधुपिरत्राण करणारा ख ग म ये पडला नसता तर आता सु ट बुद्धाचा वध दु ट चंडाने केला होता. बुद्ध : पण काही झाले तरी तु हांस अशी ह या शोभत नाही; तु ही सं यासी आहात! िवक्रम : आिण हणनूच या असधुारणीय लोककंटक दु टाचा िशर छेद करणारा पिहला आिण अ यंत प्राणघातक वार या मा या सं य त ख गानेच केला पािहजे! केला; या चांडाळास शेवटी वतः ठार केला. रणातील घावांनी िवकल झालेला हा माझा देह आता अधर् घडीत पडणारच. पण तो आता अिधकच कृताथर् होऊन पडले! वा! या या या उसळ या रक्ता या िचळकां यांनी माझा सं यासी वेष आिण हा माझा सं य त ख ग बुद्ध : कधीही न धुत या जाणार् या पापी कािळ याने कलिंकत झाला आहे. िवक्रम : भगवान,् जरा प्र यक्षा या प्रकाशात येऊन नीट पहा तर खरे हा लालभडक रंग आहे, काळा न हे हे डोळे असणारा कोणीही सांग ूशकेल. या दु टा या लाल रक्तात रंग याने या सं याशी बा याचा मळूचा रोगट, िफकट िपवळेपणा जाऊन तो उगव या सयूार्सारखा उठावदार आरक्त आिण तेज वी िदसत आहे! चाळीस वषार्ं या िनःश त्र सं यासात िजतका परोपकार िन पु य मी जोडू शकलो नाही िततके या एका क्षणात असख्य िनरपराध जीवांना जीवदान देणारे हे सं याशाचे श त्र चालवून मी जोडले आहे. लोकक याणाथर् त परता हे सं याशाचे ऐिहक कतर् य असले तर ते मी कधीही केले न हते इतक्या उ कटतेने आज केले आहे. हणनू आजच मी खरा सं यासी आिण िभक्षु शोभत आहे. बुद्ध : हे महामना िवक्रमा, ऐिहक लाभालाभा या टीने तुझा कोिटक्रम जरी अखंडनीय भासला तरी पारलौिकक या तू जे सं यासधमार्नु प अिहसेंचे महा त घेतलेस यापासनू त ूआज या


िहसेंने युत झाला आहेस. यायोग तु यासारखा िवतृ ण, परम ज्ञानी आिण यागी िभकु्षप्रवर अगदी िनवार्णिनकट असनूही आज िनवार्ण युत झाला. िवक्रम : या चंडा या अ याचारापासनू यापुढे होणार् या असख्य िनरपराध त्रीपु षां या िहसेंस टाळ यासाठी मी या दु टास मारले या दोषा तव मला िनवार्णपद िमळत नसेल तर अशा िनवार्णाचा मी िधक्कार करतो. जो लाखो लोका या छळास उपेक्षेचे सहा य क नच िमळतो तो िनवार्ण नसनू नरक होय. धमर् : (प्रकट होऊन) परंतु हे महाकमर्योिगन ्वीरवरा, तू िनवार्ण युत झालाच नाहीस. उलट या हौता यानेच िनवार्णपदी प्रा त झालास. कारण, वािवमौ पु षौ लोके सयूर्मडंलभेिदनौ । पिर ा योगयुक्त च रणे चािभमखेु हतः ।। िवक्रम : हे िद य पु षा तू कोण आहेस? देव की देवदतू? धमर् : सवर् मानव धमार्ंचे अिध टान असणारा मी धमर् आहे. हे बुद्धदेव, तु ही पिर ाटांत े ठ आहात! मानषुकावर तुमचे अनंत उपकार आहेत. हे शाक्य रा ट्र आिण ही शाक्य जाित आज गतप्राण झाली पण ितचे मखु्य जीवनकायर् पूणर् क न मग ती लयाला गेली. कारण ितने तथागत बुद्धाला ज म िदला! आिण हणनूच एका अथीर् ती िचरंजीव होणारी आहे. तु या शीतल आिण सरल धम पदेशाने मोिहत झालेले देव आिण दानव, यक्ष आिण तक्षक, आयर् आिण अनायर् अिखल मानव वीप वीपांतराहून तु या या ज मभमूीचा पु यतम भिूम हणनू शोध करीत करीत आप या भिक्तभावा या पु पांजिल अपर्ण कर यासाठी येथे येतील. या शाक्य जातीचे इितहास, धमर्पुराणासारखे अ यािसले जातील, राजे आिण महाराजे यांचे मकुुट आिण साती सागर यांचे मािणकमोती तु या मतूीर्व न ओवाळून टाकतील. कोणाही मनु या या चरणावर िवनत झाली नसतील इतकी कोिट कोिट मानव म तके तु या यान थ मतूीर् या चरणी युगोयुग िवनम्र होतील. हे पिर ा महाकमर् सं यािसन ्बुद्ध, तू िनवार्ण पदाचा अिधकारी आहेसच; परंतु हे वीरवर महाकमर्योिगन ्िवक्रम, तूही याच िनवार्णपदाचा अिधकारी आहेस! कारण, धमार्चे मखु्य ममर् जे मानुषकांचे अ यंत िहत ते साध यासाठी तू सवर् व याग क न अिभमखु समरात लोकक याणाथर् झुजंत लोकिहसकांचा वध केलास! वतः प्राण यागही कर यास कचरला नाहीस. ददुवाने तुझी मिृत यिक्त पाने बुद्धासारखी मागे उरणार नाही. पण लौिकक हा बहुधा योगायोग असतो. योग्यतेचे अन य गमक नसतो.आिण तु या कमर्योगा या मह ते या या िव मतृीचा या तु या शाक्य जातीस जसा भयंकर दंड यावा लागला, श त्रबळा या उपेक्षेने आिण कृिष, कािमनी, कृपाण यां या आ यिंतक सं यासा या अितरेकामळेु जसे हे दबुर्ल शाक्य रा ट्र प्रबळ दु टां या िहसेंस बळी पडले याचप्रमाणे आिण जवळ जवळ याच कारणासाठी हे उभे आयार्वतर्ही यवन-हूण-शकां या राक्षसी आक्रमणास बळी पडले. शाक्य रा ट्राचा हा आजचा िवनाश हा अस या भावी उ या आयार्वतार्वर येणार् या घोर सकंटाची केवळ पूवर्सचूना आहे. काळाने लहान प्रमाणावर क न


पािहलेला तो केवळ पूवर्प्रयोग आहे. वीरवर िवक्रम, यांत िनि क्रय सं यासाचे सवर् ऐिहक आिण पारलौिकक लाभ असनूही जो अ यिधक लोक िहत साधक आहे अशा तू उपदेिशले या आिण आचरले या शुभ कामीं शिक्तपूजक कमर्योगाचा अवलबं करणे हेच या सकंटा या कचा यातून मकु्त हो याचे साधन आहे. धमार्चे मखु्य व प आिण उि ट जे मानुषकांचे ऐिहक आिण पारलौिकक धारण, उद्धारण ते अशा कमर्योगानेच अिधक प्रमाणात साधत अस याने, मानवहो, माझ ेिनि चत आिण उ तम मत हेच आहे की- य यिप -- सं यासः कमर्योग च िनः ेयसकरावभुौ ।। तथािप -- तयो तु कमर्सं यासात ्कमर्योगो िविश यते ।। (समा त)

marathi - sangeet sanyast khadag... स ग त स यत खग अ क प हल प रव श...

Documents