notatbok frå ein barndom

1

Notatbok frå ein barndom ferdig_A 11.09.15 12:54 Side 1

Norah Lange

Notatbok fråein barndom

Frå spansk vedGunstein Bakke

SamlagetOslo


Til Oliverio Girondo

– som ingen knuslete lovord kan gjere rettvise –

for hans strenge, sjenerøse og tolmodige

skuld i denne boka


9

Oppstykka, lykkeleg, aldri avbroten for meir ennhøgst ei natt av gongen, stig den første reisa vi gjorde

frå Buenos Aires til Mendoza fram for meg i minnet, slikeit landskap vender att ende gjennom den doggete vind-augsruta i ei vogn.Ei redsle er årsaka til at eg og mine fem år likevel aldri

har gitt slepp på den kvelden då vi kjem til Monte Cománfor å overnatte der og morgonen etter fortsette mot måletvårt.Hotellet var lite, og vi måtte alle – foreldra, vesle Edu-

ardo, vi fem, guvernanta, barnepika – sove på tre trongerom, men verken dette eller annan umak kunne ha dempafryden i oss jentene over å få ete middag saman med deivaksne i spisesalen på eit hotell.Alle fem var vi kledde i kvite matrosbluser, og så utol-

modig såg vi fram mot dette at vi syntest mor aldri vartferdig med å pynte seg, og at barnepika brukte endå meirtid enn elles på å få vesle Eduardo til sengs.Då vi endeleg steig inn i spisesalen, fann vi den tom så

nær som eitt bord der det sat eit par, og like etter at vihadde sett oss, høyrde vi kelneren seie til far i ein fortru-leg tone:– Det er sirkusdirektøren i selskap med den sterkaste

dama i verda. Kvar kveld løfter ho tre menn med tennene.Fem par nyfikne auge sperra seg opp samtidig og feste


10

blikket på paret. Ettersom eg sat med ryggen til, måtte egsnu meg for å ta dama i augnesyn. Medan eg betraktahenne, meinte eg å legge merke til at ho sakte, men sik-kert vart endå større, endå styggare, og det var over mifatteevne korleis direktøren kunne spøke, sjå henne ete,halde seg så roleg attmed henne.Far, som sat rett imot meg, bad meg sitte ordentleg,

men før eg lydde, såg eg at kvinna smilte til meg, og etter-som eg ikkje fann mot til å svare henne, snudde eg megskundsamt for å halde fram med måltidet.Eg hadde aldri vore på sirkus, og det var ikkje råd å

førestille seg at ei kvinne kunne ha tre menn hengandeetter tennene sine. Medan eg bøygde meg over tallerke-nen, fekk berre tanken på dette ei bølgje av redsle til åstige opp langsmed beina mine, utan at eg klarte å staggeden. Eg trudde kvinna kan hende var misnøgd med at egikkje hadde svart på smilet hennar, og at ho ville nytteførste høve til å gripe fatt i meg med tennene. Ettersomeg sat med ryggen til, var det umogleg for meg å vere påvakt dersom ho skulle reise seg frå bordet sitt for å nærmeseg vårt. Langsamt og utan skånsel, voks redsla til slikeproporsjonar at eg heilt på gråten bønfall mor om å fåsitte ved sida av henne.For å få sove måtte vi den natta vente til trøyttleiken

hadde teke brodden av det vi så altfor godt visste, at sir-kusdama var innlosjert like i nærleiken av romma våre.Neste dag drog vi, fordelt på to stasjonsvogner – foreldramed vesle Eduardo og barnepika i den eine; guvernantaog vi fem i den andre – mot nabolandsbyen.


11

Etter tre timar med humping og skumping måtte viover eit elvefar. Før vogna vår glei ned i det dunkle vatnet,stirte vi engstelege og hjelpelause mot den som var køyrtuti framfor oss, og klamra oss til mor, som lente seg overvesle Eduardo utan å sleppe oss med blikket, medan plas-kinga til hestane stenkte dei kvite kjolane våre og vatnetnesten nådde over hjulakselen. Samankropne sørgde vi forå avleie redsla ved å kjæle med hundane, som gøymde segbak seta. Vel framme på den andre breidda fekk vi del iden fine gleda som seinare alltid skulle vere knytt til søle-restane frå skvettande hjul, det lettare travet til hestaneetter ei myrlendt og vanskeleg strekning.Før kvelden fall på, fekk vi auge på det gamle huset der

vi måtte installere oss medan dei bygde ferdig det nye. Eitektepar frå San Luis tok imot oss i porten til hagen. Kvinnavar kledd i ein kjole med eit gedige, blomemønstra slepsom vi gjetta at ho hadde funne fram frå ei kiste for å gimottakinga større glans, men i løpet av den halvannanmånaden vi hadde tilhald der, tok ho den aldri av seg. Vedmiddagstid vart vi nøydde til å tenne ei rekke lamper ogvokslys for å halde oppsyn med veggane, der det yrte avedderkoppar og chagastegar, noko som ikkje forhindra atvi bykste til berre ein stol strauk borti ein stol, sikre på atei mus var i ferd med å klatre opp langs beinet på oss.Medan vi budde i det gamle huset, fekk vi for vane å

vende utslitne attende om kvelden slik at vi straks fekksove og såleis ikkje lenger enn nødvendig måtte stå utmed redsla for dyra som søkte husly der. Om daganesprang vi rundt på eigedommen, klatra i trea og tok oss


12

opp på taka som var svarte av slyngplanter for å leite etterflaggermus, og lykkast vi med å fange ei, sperra vi henneinne i eit bur.Der dei hang urørlege frå ein ståltråd, likna dei mørke,

samankrølla tøystykke. Andre gonger trudde vi at flag-germusene gret medan dei skjulte andletet sitt, og etter åha teke dei ut av buret sette vi dei på ei grein for at deiskulle flyge sin veg.På den tida kjende eg verken frykt eller avsky for dei,

men då vi hadde flytt frå dette dystre huset – fullt avavsondra, mystiske delar – til det svære bygget som varblitt reist for oss, såg eg dei sitte så tett samantrykte motdei lyse veggane, og flukta deira innved dei opna vind-auga var så lydlaus, som av fuktig bomull, at eg trongberre førestille meg korleis dei kunne streife kinnet mittfor at motviljen skulle ta endeleg feste i meg.


13

E g ser henne omgitt av eit mildt skjær som ingen kunnekomme nær utan å forstyrre, utan at det vart tilføydd

meir ynde enn det som var nødvendig og verkeleg.Ho steig opp på hesten sin, kledd i desse vide, mørke

skjørta som var i bruk på den tida.Vi såg henne i heilfigur på den eine sida av hesten,

med andletet skjult under den breibremma, svarte hat-ten. På den andre ei einsleg hand i hansken sin; profilenså klar som om ho brått hadde stilt seg inntil ei lampe.Frå den eine flanken på hesten syntest heile skap-

ningen hennar å danne ei motvekt mot den andre, derandletet hennar låg i lys. Når ho sat slik, vart vi fylte avein dobbel sødme: Vi kunne sjå henne frå den eine sida,skuggesida, den minst kjende, og på den andre, der ho varheil, fann vi henne intakt, den same som kvar dag synteseg for oss gjennom sitt register av kjærleg merksemd.Når far hjelpte henne å stige til hest, trong han berre

å falde hendene saman slik at ho kunne stø ein fot der.Mor steig opp og gav seg omgåande, alle reie klar, til åvente oppmerksamt. Sjølv om rørslene hennar var nye,fann dei straks saman i eit velkjent landskap.Far leidde skimmelen sin nærmare, og ved å sparke

den lett med støvelen fekk han hesten til å strekke fram-og bakbeina i kvar si retning heilt til salen var ført ned påeit nivå der det ikkje var nødvendig å bruke stigbøylane.


14

Vi jentene stod i ein halvsirkel og kommenterte denunderdanige og lydige haldninga til hesten, og etter å habydd oss på denne førestillinga fjerna dei seg i sakte trav. Den skinande sida av mor forsvann, og berre den minst

kjende, den strengaste, vart att hos oss. Då dei nærma segdei første poplane, som danna grensa for eigedommen,hadde vi allereie ei kjensle av at noko mangla. Det raud-lege skjegget til far min var det einaste vi kunne skimte.Eg veit no at den andre sida til mor, den lysande, heldt

seg heilt inntil hans.


15

T re vindauge opnar mot barndommen min. Det førstehøyrer saman med kontoret til far. Dei få gongene vi

kom inn i dette rommet, kjende vi oss litt hemma blantdei strenge møblane i kjølig, glatt lêr og veggane som vardekte av teikningar og kart over fjerne land. Det ante ossat hit kom ein berre for å tale om alvorlege ting, eller nårdet var påkravd å kvitte seg med ein gardsarbeidar ellerein tenar. Av arbeidsbordet hans minnest eg berre densvære globusen som far frå tid til anna snurra framfor ossfor at vi der og då skulle peike ut Noreg og Irland. I eitskåp låg det stablar av piler, bogar, piper og halskjeder somindianarane hadde gitt han i gåve på dei ulike ekspedisjo-nane hans, og som vi iblant fekk lov til å snuse rundt i.Når vi gjekk for å legge oss, kunne vi frå dørene våre

skimte ein lysstråle, unnseleg og lite å ty til for trøyst, fråterskelen hans. Det var timen då far skreiv, og berre mormed sitt uforanderleg milde vesen gjekk inn dit for å talemed han.Når det i minnet brått kjem lys i vindauget hans, synest

det romme same vemodet som slike brev som er påbe-gynte og sidan avbrotne av årsaker ein ikkje kjenner, forlang tid seinare å bli funne att i djupet av ein skuff.Vindauget til mor var meir gjestmildt. Det høyrde til

eit syrom. I hus med mange barn er syromma alltid deivennlegaste, dei som oftast blir oppsøkte. Framfor syborda


16

som var oversvømde av band og blonder, studerte vi oftedei små kleda som ikkje var i vår storleik. Aldri hadde detfalle oss inn at nokon, slik heilt utan vidare, kunne kommeetter oss. Mor sat lange timar på syrommet og strikka ogbroderte ørsmå saker. I dette rommet verka ho meir til-gjengeleg, meir mottakeleg for alt ein måtte fortelje henne,slik at vi, dei yngste, då vi vart tretten eller fjorten år gamle,forstod at det ville vore lettare å tru oss til henne der, omredsla og skamma, det skjendige og triste ved denne bry-same alderen. Dei tre eldste hadde gjort det. Susana og egfekk ikkje del i denne omsorga: eit vindauge så bortgøymt,eit lys så veleigna for å dekke over rauden og ilska, trongentil å gråte og kjensla av å vere skild frå dei andre ved einsmittsam sjukdom. Frå vindauget hennar kom alltid detlyset som er godt for barn. Eg har ikkje seinare fått auge påandre. Barna kjem til rom der dei ikkje er venta, rom somikkje er laga for dei; dei små plagga deira blir tilverka pågolde gardsplassar, i soverom vane med andre nærvær,andre kjærteikn, andre minne, eller ved tetid, under sam-tale med gjestar, i ledige stunder som avleier all glød. Eghar sett så mange kvinner som ikkje endrar tonefall, somheld fram med å utføre dei same rørslene, som ber overmed spøk om tilstanden sin eller prøver å skjule den, somser på livet utan verken større eller mindre misnøye, somom det dei har inni seg, ikkje er nok til å få dei til å innsjåat dei lever den veldige gleda det er å få eit barn; som omeit barn som skal bli fødd, høyrde til vanleg dagsorden ogdet ikkje var nødvendig å skilje ut alle dei dagar og alle deinetter denne ventinga varer, for seinare å kunne snakke om


17

den med eit uttrykk som ikkje er det same som det ein bru-ker når ein kommenterer andre hendingar.Mor mi var annleis. Mor mi strikka verken sokkar

eller barnekjolar i sine ledige stunder. Fritida var deiandre tinga. Ho levde i ansvaret for det ho venta, og hoventa heile dagen og heile natta. Når ein trødde inn i eitslikt rom som var innsett av kjærleik, var det som einførte og rørte seg på ein ny måte. Kvar gong eg såg hennetrekke seg attende til dette kammerset for å tråkle samanbitte små ting, hadde ho det litt forstørra og triste blikketsom kjem av å skode innover, og som eg sidan har lagtmerke til hos dei som har stått og sett utover havet. Nårvi leikte i hagen, var det lampa hennar, litt søvnig om vin-teren, som forsikra oss om at ho fanst der. Vi var ikkjeklar over at vi frå ein dag til den neste ville ha eit nyttnamn i husstanden, ein ny munn å kysse før vi gjekk tilsengs.Det tredje vindauget var Irene sitt. Eg kjende alltid ein

snev beundring og ein snev frykt for henne. Ho var seksår eldre enn meg. Iblant fekk ho lov til å sitte med tilbords i den store spisestova når dei besøkande var folkein var fortruleg med. Dei eldre søstrene mine talte omhenne med senka stemmer. Dei hadde avdekt løyndom-mar ho bar på, og når dei kommenterte desse i eit fryde-fullt og fordekt tonefall, var dei utan minste aning om atdet snart nok ville bli deira tur. Susana og eg, dei minste,var ikkje skarpsindige nok til å forstå kva som låg tilgrunn for all denne kviskringa og tiskinga. Ein kveldhøyrde eg dei snakke om bryst. Når eg tenker på det, for-


18

står eg frykta som ho, den eldste, må ha vore åleine om åkjenne når ho merka at kroppen fekk kurver, at brystkas-sen vart mindre stiv, at brysta tok til å gjere vondt og røreså vidt på seg.Frå vindauget hennar venta vi oss alltid dei største

overraskingane. Irene snakka til oss om kvinnerov, omflukt, om at ho ein vakker morgon ville dra sin kos medkleda i ein bylt, som Oliver Twist, fordi ingen i huset elskahenne, eller fordi nokon venta på henne utanfor. Kanhende var det derfor vindauget hennar alltid stod for megsom så løyndomsfullt.Ei natt då vi alle hadde gått til sengs, kom Irene bort

til senga mi for å ta farvel. Inntulla i eit teppe heldt ho einliten bunt med klede i armane. Ho snakka med sønder -knust stemme og erklærte at ho drog sin veg fordi vibehandla henne dårleg, og fordi ho var svært ulykkeleg.Eg tenkte straks på vindauget. Eg tenkte at tida var

kommen. Eg stod opp, og gråtande følgde eg henne. Etterei stund forstod eg på Martas botferdige lepper at detheile var eit narrespel.Såleis vart vindauget hennar langsamt borte, heilt til

det var som eit av dei andre.


19

Ho var fire år eldre enn eg. Det var som om vi alltidfekk auge på henne lenge før dei andre, og som om

ho alltid venta på noko.Ho beit seg i leppene heilt til dei blødde, og reiv i ro

og mak opp all huda på hendene med neglene sine. Eg serhenne framleis for meg i denne stillinga som pla få oss tilå grøsse: eine handa open, den andre alltid ovanpå denne,med så stillsame rørsler at ingen kunne merke korleisfingrane forsiktig gnura den opptrevla huda, heilt til detomsider – på grunn av ei litt for nervøs rørsle – kom eilita stripe blod som fekk henne til å rynke panna for så,utan å ytre eit ord, å klø vidare på ein annan og mindreømfintleg hudplett, med ei atterhalden og liksom mis-nøgd hand.Eg kjem alltid til å hugse hendene hennar. Med all den

oppflisa huda likna dei sidene i ei bok som er lesen såmange gonger at hjørna bøyer seg bakover. Eg veit ikkjekorleis ho heldt ut kontakten med ting, å komme bortikleda, å komme borti sin eigen kropp. Ho var likeglad,apatisk, alvorleg, og barndommen hennar var den kon-sentrerte verda til den som ventar, utan å gi noka hjelp tildet som måtte vere undervegs.Far, som visste at ho ikkje kunne klokka, tvinga henne

til å øve kvar dag. Utan å hulke, nesten utan tårer, gretMarta stille medan ho dekte andletet med ei open hand.


20

Mellom dei utstrekte og sprikande fingrane klarte vi åskimte eit fuktig auge, ein bit av nasen, ei munnvik.Enkelte gonger la ho av seg apatien og underheldt seg

på eiga hand. Ei natt gjekk ho i gang med å ta på seg alledei stiva underskjørta, fulle av faldar og rysjer, som var ibruk på denne tida. Litt etter litt este figuren hennar ut,heilt til det vesle hovudet hennar var ein blond prikk øvstpå ei veldig krinoline. Då mor kom inn på rommet, slikho gjorde kvar kveld, for å breie godt over henne, fann hohenne utkøyrd og sovande i senga, forvilla i ein labyrintav sløyfer og blonder.Neste morgon, ved frukosttid, var det ingen som

spøkte med henne. Ho hadde funne attende til det alvor-lege og fjerne uttrykket sitt. Eine handa var utstrektunder bordet; den andre klorte roleg mellom fingrane.


notatbok frå ein barndom

Documents