Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Novom Sadu

Herbologija I Znaaj i suzbijanje parazitnih cvjetnica

Student: Dipl.ing. Jelena Suboti

Mentor: Prof.dr Branko Konstantinovi

Novi Sad, 2011

1

SADRAJ

Parazitne cvijetnice...... Slinosti i razlike izmeu rodova Cuscuta sp. i Orobanche spp............................................ Vilina kosica Cuscuta sp. ... Rasprostranjenost i tetnost..... Specijalizacija i domaini.... Pojava i simptomi.................................................................. Rasprostranjenost, epidemiologija i ekologija................................... Mjere zatite...................................................................................... Volovod Orobanche spp. ................................................................. Rasprostranjenost i tetnost.............................................................. Specijalizacija i domaini.................................................................. Pojava i simptomi.............................................................................. Rasprostranjenost, epidemiologija i ekologija.................................. Mjere zatite......................................................................................

3 3 5 5 6 6 7 8 11 11 13 13 13 14

2

Parazitne cvjetniceParazitne cvijetnice kao parazitne biljke poznavali su jo stari Grci, prije 1000 godina. Meutim, njihova biologija prouavana je tek tokom 20. Vijeka. Evidentirano je oko 3000 hiljade vrsta parazitnih cvijetnica koji spadaju u 15 porodica i skoro su sve dikotiledone vrste. Kao i kod fitopatogenih bakterija i gljiva, veina parazitnih cvjetnica ivi na raun domainaod kojih uzimaju gotove organske materije. One se privruju za stablo ili korijen biljaka na kojima se ishranjuju pri emu naruavaju normalan bilansu ishranina biljaka, to dovodi do znaajnog smanjenja prinosa i kvaliteta proizvoda. Kod gajenih biljaka esto dovode do njihovog uginjavanja. U ratarskoj i povrtarskoj proizvodnji od velikog znaaja su viline kosice rod Cuscuta i volovodi red Orobanche (Bala i sar, 2010).

SLINOSTI I RAZLIKE RODOVA Cuscuta sp. I Orobanche spp.

Ovo su obligatni i polifagni paraziti jer parazitiraju vie poljoprivrednih kultura. Njihovo razvie je slino ali se razlikuju po morfolokim karakteristikama i patolokoj specijalizaciji. Vrste iz oba roda se razmnoavaju sjemenom, a Cuscuta i vegetativnim djelovima stable. Oba roda imaju sitno sjeme, manje od 1mm. sjeme ima malu teinu i raznosi se vjetrom na velike udaljenosti. Vitalnost u zemljitu sjeme moe3

ouvati i do 20 godina. Ono sukcesivno klija iz godine u godinu, kako dospije na povrinu zemlje. Klija u vlanom zemljitu pri temperaturi od 12 do 30C. pri klijanju sjeme daje blijedo-uti koni koji se jednim krajem privruje za zemljite, dok se drugi izduuje traei kontakt sa biljkom hraniteljkom, kod vrsta iz roda Orobanche sa korjenom, a kod vrsta iz roda Cuscuta sa nadzemnim djelovima biljke hraniteljke. Kada doe u kontakt sa biljkom hraniteljkom, ovaj koni se proiruje dajui apresorijum. Pomou apresorijuma ove parazitne cvjetnice se privruju za biljku hraniteljku. Od apresorijuma koji ima oblik krtole stvara se jedan klinasti izrataj koji se probija kroz koru i dopier do kambijuma, odnosno sprovodnih snopia i sitastih cjevi odakle crpi asimilate i vodu. Na taj nain je uspostavljen parazitski odnos biljka domain i parazitna cvjetnica. Poslije uspostavljanja ovoga kontakta biljke iz roda Orobanche rastu brzo, izbijajui iz zemljita, daju uspravno stablo duine 20.60 cm, razgranato ili nerazgranato, to zavisi od parazitne vrste. Vrste iz roda Cuscuta daju konasto, njeno puzee stablo. U svome daljem razvoju parazitne cvjetnice iz oba roda stvaraju mnogobrojne apresorije i uspostavljaju nove kontakte sa biljkama domainima, a zatim na vrhovima stable daju vei broj cvjetova in a kraju i veliki broj sjemena koje obavlja nove zaraze u narednim godinama. Tako, usljed ovog parazitskog naina ivota vrste iz ova dva roda imaju reduciran korijenov sistem u vidu jakih i snanih rizoma, a stablo i reducirano lie u vidu bljedih ljuspi, jer ovi organi nisu mnogo ni potrebni usljed parazitskog naina ivota. Samo im je cvjet ostao potpuno razvijen jer donosi sjeme za ouvanje vrsta. Vrste iz oba ova roda ive iskljuivo na raun svoga domaina kome nanose veliku tetu jer smanjuju prinos zrna pri njihovoj jakoj pojavi (Aimovi, 1998).

4

VILINA KOSICA Cuscuta spp.

Rasprostranjenost i tetnost: Ova jednogodinja (rijee dvogodinja) cvjetnica je rairena po cijelom svijetu i veoma je tetna za mnoge biljne vrste, naroito za leguminoze (lucerku i djetelinu). Kod nas praktino nema lokaliteta gdje ova cvjetnica nije prisutna. U uslovima intenzivne proizvodnje lucerke, esto moe da ogranii proizvodnju. tete koje priinjava u proizvodnji lucerke i djeteline su velike, jer esto dovodi do potpunog unitenja usjeva, a dugi niz godina sjeme ove cvjetnice ostaje vitalno u zemljitu (Bala i sar., 2010). Utvreno je da u Evropi egzistira 18 vrsta roda Cuscuta, a 10 na Balkanskom poluostrvu i Srbiji (Kojii sar., 2000). Prvi put se Cuscuta sp. navodi kao parazit suncokreta u SAD (1960), a u Jugoslaviji Aimovi (1981;1988), gdje je teta bila slabija i ograniena samo na neke parcele zasijane suncokretom, pogotovo na ivinim djelovima (Aimovi, 1998). Tokom 2003-2004 godine praena je rasprostranjenost krupnozrne viline kosice C.campestris yuncker u agroekosistemima u Slovakoj. Konstantovana je na 80 lokaliteta u raznim djelovima slovake na biljkama domainama kao to su krompir, eerna repa, lucerka, duvan i perun. Osim na gajenim biljkama, ova vrsta je konstatovana i na 18 vrsta korova. Meutim, C.campestris nije bila konstatovana u hladnijim klimatskim podrucjima na nadmorskoj visini iznad 240m. Gledajui visinu prinosa i kvalitet u usjevu eerne repe, ustanovljeno je da je teina korijena napadnutih biljaka iznosila od 12,7-22,0 % u poreenju sa nenapadnutim biljkama, a sadraj eera je u napadnutim bio nii od 12,5-37,4 %. Do sniavanja oba parametra dolazilo je i u situaciji kada je u toku vegetacije5

(krajem jula) odstranjena vilina kosica zajedno sa liem eerne repe. Cilj ove mjere bio je sniavanje produkcije sjemena viline kosice. Lisna masa se regenerisala, ali sniavanje kvaliteta i kvantiteta prinosa nije zaustavljeno (Tancik i sar., 2005). Domaini i specijalizacija: Postoji veliki broj vrsta Cuscuta koje parazitiraju razliite biljne vrste: C.campestris, C.trifolii, C.monogyna, C.pentagona, C.lupuliformis, C.tine, C.prodan, C.epilinum, C.racemosa, C.approximata, C.epithymum, C.europaea i dr. (Stojanovi i sar., 1981). Moemo rei da se kod nas najvie panje poklanja C.epithymum (djetelinska obina), C.indecora (krupnosjemena), C.planiflora (sitnosjemena) i C.campestris (poljska vilina kosica) (Brzica, 2010). U naoj zemlji najtetnija i najrasprostranjenija je C.trifolii koja pored lucerke i djeteline parazitira i mnoge druge gajene biljke, kao i biljke spontane flore. Od gajenih vrsta esto se javlja na eernoj repi i brojnim povrtarskim vrstama kao to su mrkva, paprika, crni luk, krompir i dr. Postoje varijateti i forme ove vrste (Stojanovi i Mijatovi, 1971). U Slovakoj Republici u poslednje vrijeme tendenciju rasta tetnosti i rasprostranjenosti pokazuje vrsta C.campestris na duvanu, eernoj repici, krompuru, lucerki i dr.vrstama (Tancik i sar., 2005). Pojava i simptomi: Pojavu viline kosice u usjev lako uoavamo. Javlja se u oazama sa karakteristicnim simptomima u vidu tepiha u okviru kojih biljke mogu da budu prekrivene isprepletanim stablom parazitne cvjetnice. Izgled stabla je konast, svijetloute do narandaste boje,koje se uvija oko stabla domaina. U drugoj polovini ljeta dolazi do masovnog cvjetanja sa karakteristinim grozdastim cvastima sa brojnim sitnim cvjetovima ukaste, ruiaste ili plaviaste boje. Zahvaene biljke sve vie zaostaju u porastu, njenije su i lako poleu pod pritiskom viline kosice. Kod nekih biljni vrsta plodovi su sitniji i loijeg kvaliteta (Bala i sar., 2010). Na naim podrujima se najee sreu dve vrste viline kosice i to krupnozrna i sitnozrna. Krupnozrna za svoj razvoj zahtjeva svjetlost, pa se zbog toga nalazi na srednjim i vrnim djelovima, a vrlo rijetko na prizemnim djelovima biljaka. Stablo je zadebljalo, ukaste boje, a sjeme klija tokom itave vegetacije i za dva do tri dana nakon klijanja se prihvata za za biljku domaina (Zlatari, 2011). Sitnozrna obrazuje mnogobrojna stabla na zaraenim biljkama, konastog izgleda je i sputa se do zemlje te tako obrazuje gust pokriva. Tako, prilikom kosidbe najnii djelovi stabla viline kosice ostaju na biljkama domainima, pa je6

suzbijanje oteano. Djelovi stabljike viline kosice ostaju vitalni tokom blage zime na korijenovom vratu lucerke ili djeteline, a poto ove biljke uvlae korijenov vrat u zemlju tokom zime, da bi se zatitile od izmrzavanja, tako se i djelovi stabla viline kosice tite poto se nalaze obavijene oko korijenovog vrata. Sa pojavom toplih dana u proljee, na korijenovom vratu se obrazuje gust splet od stabla viline kosice, koje ubrzo poinje da se grana (Zlatari, 2011). Vilina kosica je stalni pratilac djetelinita i lucerita. Javlja se na crvenoj djetelini i lucerki svuda gdje se ovoj parazitnoj cvjetnici ne poklanja dovoljno panje. Kako spada u najznaajnije patogene djeteline i lucerke, ukoliko se ne prduzmu odgovarajue mjere, vilina kosica je sposobna da za 3-4 godine, a nekada i prije, potpuno kompromituje proizvodnju crvene djeteline i lucerke. Vilina kosica se javlja i na eernoj repi, mrkvi, crnom luku, a rijee na duvanu, krompiru, suncokretu, graku, pasulju, tikvi, paprici, soivu, lanu, konoplji, bobu, hmelju, vinovoj lozi, kupini, rui i drugim vrstama iz spontane flore (Milisi, 2010). U usjevima lucerke i crvene djeteline vilina kosica se prepoznaje po utim flekama u okviru kojih biljke zaostaju u porastu i na kraju uginu. Ove fleke, oaze, se poveavaju, ak i po vie metara godinje. Prisustvo viline kosice se lako utvrdi zbog gusto uvijenih stabala oko biljaka domaina. Prisustvo se najprije zapaa na rubovima polja, u vidu utih oaza. Parazitirane biljke zaostaju u porastu i na kraju uginjavaju, pa se u usjevu pojavljuju ogoljena mjesta na ijim se rubovima nalazi vilina kosica koja se dalje iri. Vilina kosica se iri sjemenom i fragmentima konastog stabla koji se ire koenjem. Sjeme je vrlo vitalno, klija kad se nae pri samoj povrini zemljita (efekat svjetlosti) (Milisi, 2010). U naim uslovima vilina kosica se obino prvo javlja na korovima, odakle prelazi na suncokret, najee na ivicama parcela na kojima se ne koriste herbicidi. Na suncokretu se javlja kao i na drugim biljkama, sjeme klija u jedan tanki koni koji se priljubljuje za suncokret. Haustorijama crpi hranjive materije. Stablo se brzo razvija u duinu i neprekidno grna, sporalno se uvija oko stabla i lia suncokreta i prelazi sa jednu na drugu biljku, obrazujui gustu mreu konia. Zahvaene biljke zaostaju u porastu i uginjavaju (Mairevi, 2002). Osobine parazita, epidemiologija i ekologija: vilina kosica je obligatni parazit koji nema korijen, lie i hlorofil. Iz konastog stabla obrazuje sisaljke (haustorije) pomou kojih uzima gotove organske materije iz domaina. Stablo je konasto, cilindrino i razgranato, svjetloute do narandaste, ili ruiaste boje. Na stablu se formiraju grozdaste cvasti sa mnotvom sitnih cvjetova, ukaste, narandaste ili plaviaste boje i sladunjavog mirisa. Cvjetovi su na kratkim drkama, imaju krunine listie, pranike i tuak. Sjeme se obrazuje u aurama, okruglasto jei veoma sitno, po povrini hrapavo sa karakteristinim udubljenjima. U svakoj auri se formira po 4 sjemenke (Balai sar., 2010).7

Usljed parazitskog naina ivota ove parazitne cvjetnice imaju reducirane pojedine organe, korijen i listove. Najvei dio biljke sastoji se iz konastog stabla koje je sposobno da se povija i pue uz biljku domaina, a na vrhovima stabla se javljaju cvjetovi. Obrazuje veoma vitalno sjeme. Osnovna karakteristika vrsta iz roda Cuscuta je da sjeme klija sukcesivno u toku vie godina (Aimovi, 1998). Postoje podaci da nedozrele sjemenke proklijaju bre od zrelih, ije klijanje poinje poslje 3-6 mjeseci i traje nekoliko godina bez obzira na uslove sredine, a pojedine sjemenke proklijaju tek poslije dueg niza godina (Josifovi, 1964). Optimalna temperatura za klijanje sjemena kod veine vrsta je izmeu 12 i 18C, a kod americke krupnozrne (C.pentagona) izmeu 20 i 30C. Sjeme klija uz povoljnu vlanost zemljita, samo ako se nalazi blizu povrine ili na samoj povrini zemljita. Svjetlost povoljno djeluje na klijanje sjemena i razvoj klice (Aimovi, 1998). Vilina kosica se odrava sjemenom u zemljitu, ili u kontaminiranom sjemenu. Sa parcela na nove njive, ili regione se iri kontaminiranim sjemenom i nezgorjelim stajnjakom. Sjeme viline kosice neoteeno prolazi kroz probavni trakt ivotinja (Bala i sar., 2010). Sjeme viline kosice zadrava klijavost od 10-40 godina, tako da velika koliina ovog sjemena ostaje na zaraenim parcelama, a moe zadrati klijavost i na temperaturi od 120C (Zlatari, 2011). Neravnine i nabori na povrini sjemenki viline kosice slue za lake ienje od sjemena lucerke i djeteline koje je glatko. Postupak se zasniva na dodavanju metalne piljevine sjemenu, pri emu piljevina ulazi u nabore na sjemenu viline kosice, te se zatim odvaja pomou magneta (Tancik i sar., 2011) Cvjeta od maja do avgusta. Jedna biljka viline kosice godinje proizvede i do 3000 sjemenki. Razmnoava se uglavnom sjemenom, ali moe i vegetativno (Koji i sar., 2000). Kada se nae u povoljnim uslovima sjeme klija u koni blijedo ute boje, koji je na jednom kraju deblji, a na drugom tanji (Bala i sar., 2010). Koni krajem koji je zadebljao priljubljuje se uz zemlju odakle klica crpi vodu. Na suprotnom kraku, na tjemenom vrhu klica nosi ostatke sjemena odakle crpi hranjive materije do uspostavljanja kontakta sa biljkom domainom. Poslije klijanja klice, parazitna biljica raste i povija se nekoliko dana traei kontakte sa biljkom domaina. im doe u kontakt sa domainom, vrh konia se prijubljuje uz epidermis domaina, a zatim formira jedno krtolasto proirenje-apresorijumna kome sa unutranje strane stvara jedan klinasti koni-haustoriju koja se probija kroz koru i dospjeva do floema, odnosno sprovodnih sudova, odakle od napadnutih biljaka crpi vodu i asimilate. Haustorija preuzima ulogu korijena biljaka viline kosice. Nakon uspostavljanja parazitskog naina ivota, biljke viline kosice se naglo razvijaju, granaju i cvjetaju, irei se dalje na susjedne biljke. Napadnute8

biljke bivaju praktino isprepletene i obavijene konastim stablom viline kosice. To sve utie na smanjenje koliine i kvaliteta biljaka i sjemena ili plodova (Koji i sar., 2011). Ovaj parazit se moe nai na nepoljoprivrednim i na poljoprivrednim zemljitima. Obino se sa uvratina iri na parcele (Tancik i sar., 2011). Mjere zatite: najefikasnije su preventivne mjere zatite kao to su: dugoroni plodored i upotreba nekontaminiranog sjemena. Na zaraenim parcelama treba izbjegavati gajenje osjetljivih domaina, najmanje 10 godina. Sjemenski usjevi ne bi smjeli da imaju zarazu vilinom kosicom. Sjeme djeteline i lucerke treba da je deklarisano, oieno od sjemena viline kosice, tzv.trifoli mainama koje magnetom odvaja sjeme Cuscute. Pri zasnivanju novog lucerita, prije prve kosidbe, treba detaljno pregledati parcelu i ukoliko se vilina kosica pojavi treba preduzeti efikasne mjere za njeno suzbijanje. U mladoj lucerki vilina kosica moe se suzbiti i herbicidima na bazi imazetapira i propizamida, tretiranjem usjeva poslije prve kosidbe. Ukoliko postoje pojedinane oaze, te oaze prije kosidbe treba runo pokositi i to najmanje pola metra ire od zahvaene oaze. Pokoeno zaraeno bilje paljivo treba sakupiti u dakove, iznjeti i spaliti. Zaraena oaza (strnjika) moe se tretirati i herbicidima na bazi glifosata, ili na manjim povrinama da se spali brenerom (Bala i sar., 2010). Suzbijaje ovoga parazita veoma je vano uraditi prije poetka cvjetanja. Naroito je bitno suzbiti ga na uvratinama, da se parazit ne bi irio po parceli. Od hemijskih sredstava mogu se primjeniti: KERB 50 WP (propizamid) (3-4kg/ha) primjenom poslije prvog koenja ili REGLONE FORTE ili DIDIKVAT (5l/ha) za tretiranje arita (Tancik i sar., 2011). S obzirom na klijavost sjemena i nakon unitavanja moemo oekivati ponovno pojavljivanje viline kosice. Najvanije je ne dozvoliti da se useli u unutranjost parcele. Meutim, ako se vilina kosica pojavi u usjevu djeteline ili lucerke, oaze suzbijati GRAMOXONOM ili REGLONE FORTE koji ne djeluju na korijen lucerke. Nakon tretiranja vilina kosica ostaje bez domaina i osui se. Dobri rezultati se dobijaju i primjenom glifosata 1l/ha, ali dok je lucerka visine 30 cm. Uvratine njiva i nepoljoprivredne povrine, ako je prisutna vilina kosica, najbolje je tretirati totalnim herbicidima na bazi glifosata koji se translokaciono ire na sve izdanke i suzbija vilinu kosicu, dok herbicid na bazi parakvata ili9

dikvata djeluje lokalno. U eernoj repi, lucerki, salati za suzbijanje ove parazitne cvjetnice moe se koristiti herbicid Kerb, ali naredne godine tu se ne smije sijati lubenica, dinja, krastavac, tikve i tikvice (Koji i sar., 2011). Povrine koje su bile zakorovljene vilinom kosicom i gdje postoji vjerovatnoa da je sjeme ostalo u zemljitu i nije klijalo, ne bi trebalo koristiti za sjetvu narednih 4-5 godina (Zlatari, 2011). Usljed jaeg napada ovog karantinskog parazitnog korova usjevi su prorijeeni, pa se ne isplati njihovo gajenje, te esto puta dolazi do preoravanja usjeva u drugoj ili treoj godini, iako znamo da je vjek lucerke od 7-10 godina. U luceritu ova parazitna biljka moe da se nae u oazama ili rasuta po cjelom polju. Bez obzira na nain javljanja borba sa ovom karantinsko-parazitnom cvjetnicom nije jednostavna. Poljoprivredni proizviai treba da nakon prvog otkosa paljivo pregledaju svoja lucerita i parcele pod crvenom djetelinom i da najmanju zarazu vilinom kosicom obiljee i nakon toga pristupe njenom suzbijanju. Izvori zaraze vilinom kosicom su: sjeme, korovske biljke koje su domaini lucerke, voda za navodnjavanje, ivotinje koje se napasaju na luceritima i korienje stajnjaka u kome se nalazi sjeme viline kosice (Staji, 2011). Suzbijanje bi se sastojalo u : Sjetva istog sjemena Izbor parcele za zasnivanje lucerita- najmanje 5 godina plodored Ne sijati osjetljive biljke na napad viline kosice na parcele na kojima je predhodno bila gajene lucerka, djetelina ili neka druga leguminoza Mehaniki uklanjati biljke viline kosice- koenje arita, plamenom ili upanjem biljaka hraniteljki ako je njeno prisustvo sporadino Duboko oranje ako ne znamo istoriju polja Koristiti organsko ubrivo samo od ivotinja koje se nisu napasale i hranile biljkama na kojima je primjeeno prisustvo viline kosice Izbjegavanje sprovoenja ispae na parcelama koje su tek zasijane Stalni pregled parcela Karantinskim mjerama sprijeiti promet zaraenog sjemena u regione u kojima se Cuscuta nije pojavila Hemijske mjere borbe mogu biti veoma efikasne ako su arita jasno izdiferencirana i u oazama, onda se mogu koristiti preparati na bazi a.m. dikvat-dihlorid i dikvat-dibromid (5l/ha) uz dodatak okvaivaa tako to se istretiraju arita i zahvati se dio usjeva. Nakon primjene preparata uniti se nadzemni dio usjeva koji se kasnije regenerie. Dok mjesta gdje je bila vilina kosica ostaju gola. Preparati sa a.m.propizamid (3-4l/ha) koriste se poslije prvog koenja u zasnovanoj lucerki i crvenoj djetelini (Staji, 2011).

10

VOLOVOD Orobanche spp.

Rasprostranjenost i tetnost: Kod gajenih biljaka registrovano je preko 130 vrsta Orobanche dok je u Srbiji do sada opisano 26 vrsta, 56 varijeteta i 226 formi. Najznaajniji patogen suncokreta je Orobanche cumana, ali u proizvodnji mogu se javiti i druge vrste, izmeu ostalog i Orobanche ramosa, koji se najee javlja na duvanu. Glavni areal rasprostranjenosti parazitnih cvetnica iz roda Orobanche su tropske i suptropske zemlje, ali i u veini zemalja umerenog klimata se javljaju neke od vrsta iz ovog roda (kori i sar., 2010). U mnogim zemljama svijeta su prisutne i priinjavaju znaajne tete. O.cumana koja je otkrivena u Rusiji 1886.godine izazvala je velike tete na suncokretu. Ova vrsta dominira i kod nas na suncokretu (Mairevi, 1999). Volovod je parazitna cvjetnica. Jedna od rijetkih koja nije porijeklom iz Amerike. Na suncokretu je ustanovljeno najvie prisustvo O.cumana Wallr., ali postoje podaci da suncokret parazitiraju i vrste O.crenata Forsh, O.minor S.W., i O .ramosa (Mairevi, 2002). Masovna pojava volovoda je vezana za podruje sjeverne Bake (Mihaljevi, 1996). Veina istraivaa smatra da je volovod veoma tetna parazitna cvjetnica suncokreta, a i drugih biljaka, i da tete mogu iznositi 50-95% (Bala i sar., 2010). Veliku progresiju ova cvjetnica je doivjela poetkom 20.vjeka kada je masovno napala sve gajene sorte i praktino onemoguila gajenje suncokreta. Iz Rusije, u kojoj se najvie gajio suncokret, dolo je do irenja suncokreta, a samim11

tim i O.cumana. Danas je O.cumana kao i druge vrste, rasprostranjena u mnogim evropskim i vanevropskim zemljama koje gaje suncokret (Aimovi, 1998). U Jugoslaviji je prvi put zabiljeena pojava O.cumana na suncokretu u Vojvodini 1951.godine, u Makedoniji 1976.godine, neto kasnije i u Rumuniji, Turskoj, Maarskoj i Bugarskoj. O.ramosa se pojavila 80-ih godina dvadesetog vijeka na sucokretu (Aimovi, 1998). Li Xiaojian et al.(1988) navodi na suncokretu 5 vrsta Orobanche, i to: O.aegyptica, O.brassicae, O.cernua, O.coerulescens i O.cumana (Aimovi, 1998). Volovod je ugrozio suncokret u regionu Baka, a po prvi put masovnije i neke lokalitete Banata u 2001.godini. Glavno arite su parcele pod suncokretom na lokalitetima Subotica-Baka Topola, sa tendencijom irenja ka Senti, onoplji, Aleksi antiu i Beeju. Pored toga volovod se javio i na drugim lokalitetima gdje do sada nije uoeno njegovo prisustvo, ali gledajui u cjelini, nije bitnije uticao na ukupnu proizvodnju suncokreta, ali su tete na pojedinim parcelama bile znaajne (Mairevi, 2002). Prisustvo volovoda je utvreno u veem reonu Mediterana,veim djelom Balkanskog poluostrva. Problem sa ovom parazitnom cvjetnicom imaju Slovaka, Rumunija, Ukrajina, Italija, Maarska, Bugarska, a posebno panija i Turska u Evropskom djelu (Wegmann, 1991). tetnost ove parazitne cvjetnice zavisi od intenziteta napada, odnosno od broja izdanaka volovoda po jednoj biljci sucokreta, pri slabom napadu zabiljeen je pad prinosa za 5-20%, a pri srednjem 20-50%. Na jako napadnutim biljkama, glavice ostaju sterilne ili sa slabo nalivenim i za preradu neupotrebljivim sjemenom. Velike tete koje je volovod izazivao na domaim sortama bile su jedan od osnovnih razloga odustajanja mnogih proizvoaa od gajenja suncokreta (Mari i sar., 1987). Volovod (Orobanche cumana Wallr) se naglo iri u Vojvodini u prethodnih 58 godina. Dominantno je prisutna rasa E volovoda kod nas i novosadski hibrid Bavanin, Perun i umadinac su otporni prema ovoj rasi. Naglo irenje novih rasa volovoda u vie zemalja (panija, Turska, Bugarska, Rumunija, Ukrajina Rusija, Kina...) primoralo je naune radnike da bolje proue mehanizam parazitiranja i mehanizam otpornosti suncokreta prema ovoj parazitnoj cvjetnici. Izvori otpornosti prema volovodu nalaze se u vie divljih vrsta suncokreta, uz napomenu da je najvea frekvencija gena za otpornost skoncentrisana u H. tuberosus-u. Postojanje gena otpornosti prema volovodu u divljim vrstama, omoguava oplemenjivaima stvaranje otpornih hibrida. Upotreba molekularnih markera omoguava ubrzano stvaranje otpornih hibrida prema volovodu. Nove rase volovoda koje ne moe12

kontrolisati dominantni gen Or5 (rasa E) su se po javile u vie drava, ali su najzastupljenije u Turskoj i paniji. Nisu jo pronaeni izvori otpornosti prema nekim novim rasama i nije dovoljno prouena genetika otpornosti (kori i sar., 2005). Ova parazitna cvjetnica do pre dve godine nije bila poznata poljoprivrednim proizvoaima Negotinske Krajine kada je prvi put uoena u ataru sela Radujevac u fazi cvjetanja na povrini od 0.5 ha. Ubrzo nakon toga, u cilju spreavanja irenja sjemena ovog parazita, cjelokupna povrina zaraene njive je istanjirana. Prole godine volovod je uoen u ataru sela Kobinica u fazi sazrijevane zrna suncokreta na povrini od 0.5 ha, meutim ve je bilo kasno za spreavanje irenja sjemena ove parazitne cvjetnice. Obilaskom terena na kome je predhodne godine bio prisutan volovod ustanovljeno je njegovo dalje irenje (Ili, 2010). Domaini i specijalizacija: postoji veliki broj vrsta Orobanche koje parazitiraju gajene biljke ( O.cumana, O.crenata Forsh, O.minor S.W., O .ramosa, O.aegyptica i dr.). kod nas na suncokretu dominira vrsta O.cumana. unutar Orobanche vrsta postoji vie fiziolokih rasa, to oteava rad na stvaranju otpornih sorti i hibrida. Volovod se, kod nas, pored suncokreta javlja na duvanu, paradajzu, kupusu, dinji i mrkvi (Bala i sar., 2010). Ovaj parazit je pedesetih godina u naoj zemlji priinjavao znaajne tete na poljima suncokreta sve do uvoenja otpornih Ruskih sorti kada je problem njegovog suzbijanja reen. Poslednjih godina problem volovoda je opet aktuelizovan sa pojavom novih rasa ovog parazita(Ili, 2010). Simptomi: prisustvo ove parazitne cvjetnice se prepoznaje po neujednaenosti biljaka u okviru manjih ili veih oaza. Zaraene biljke zaostaju u porastu, slabije su ishranjene i pri viim temperaturama gube turgor. Oko zaraenih biljaka pojavljuju se snana, nerazgranata stabla sa ljuspastim listiima bez hlorofila, sa cvjetovima plaviaste boje. Visina ovih stabala najee se kree od 25-70 cm. Volovod ima atrofiran korijenov sistem, koji se razvija u korijenu biljke domaina i pomou kojeg uzima organske hranjive materije. Na korijenu jedne zaraene biljke moe se nai i do 300 stabala volovoda (Josifovi, 1964). Jae zaraene biljke ne cvjetaju, ili daju veoma niske prinose zrna koja su polutura i tura. Moe doi i do uginjavanja jae zaraenih biljaka (Bala i sar., 2010).

13

Osobine i epidemioligija parazita: volovod je obligatna parazitna cvjetnica. Na nerazgranatom stablu razvija hermafroitnedne cvjetove tubastog oblika i povijene krunice. Plod je aura u kojoj se obrazuje veliki broj sitnih i lakih sjemenki. Odrava se sjemenom u zemljitu 8-12 godina i predstavlja glavni izvor zaraze. U prirodi sitno sjeme volovoda iri se uglavnom kontaminiranim sjemenom, vjetrom, vodom i mehanizacijom. U povoljnim zemljinim uslovima i pod uticajem korijenskih izluevina biljke domaina, sjeme samo klija u fini koni, koji prodire u korijen domaina. Koni volovoda grana se u korijenu domaina i formira zadebljanja iz kojeg se razvija klinasti izrataj, koji dopire do floema. Iz floema crpi hranjive materije, to omoguava dalje razvie. Na gornjem djelu klice razvija se pupoljak iz koga raste stablo volovoda. Pojava stabla na povrini zemljita obino se poklapa sa cvjetanjem suncokreta. Primarni korijen parazita razvija sekundarne konie, koje rastom dospjevaju do drugih ila domaina, izvre zarazu i na taj nain se iri zaraza u okviru jedne biljke. Ubrzo nakon primarne infekcije ostvaruje se niz sekundarnih zaraza i kao rezultat izbija veliki broj stabala volovoda. Nakon formiranja ogromnog broja sjemenki, stablo volovoda se sui i sjemenke se oslobaaju i rasejavaju. Toplo i suvo vrijeme pogoduje razvoju volovoda (Bala i sar., 2010). Mjere zatite: zahvaljujui uspjenoj selekciji na otpornost sorti i hibrida, danas u proizvodnji uglavnom postoje visoko otporni genotipovi suncokreta. Gajenje ovakvih genotipova je najbolja mjera u zatiti od volovoda. Kod odabira hibrida treba voditi rauna o rasprostranjenosti rasa volovoda i otpornosti hibrida prema aktuelnim rasama parazita. Preventivne mjere se sprovode upotrebom istog sjemena, dugoronim plodoredom, mehanikim i hemijskim unitavanjem volovoda prije cvjetanja suncokreta. Gustom sjetvom suncokreta poslije strnih ita, moe dosta uspjeno da se isprovocira klijanje sjemena volovoda u zemljitu i prije obrazovanja novog sjemena, usjev se istarupira i upotrijebi kao stona hrana, ili kao zelenino ubrivo (Bala i sar., 2010). Sve rase volovoda mogu se uspjeno suzbijati i hemijskim putem i to gajenjem IMI-resistance hibrida (RIMI) uz primjenu odgovarajuih herbicida iz grupe imidazolinona (kori i sar., 2005). Velika produkcija sjemena kao i njegova vitalnost u zemljitu i14

suena mogunost upotrebe hemijskih preparata suava i mogunost borbe protiv ovog parazita na jedinu mjeru , a to je gajenje otornih hibrida suncokreta ili IMIresistance hibrida (RIMI) uz primjenu odgovarajuih herbicida iz grupe imidazolinona. Potrebno je da proizvoai suncokreta obiu svoje parcele i parcele u blizini i na osnovu toga dali je volovod prisutan ili ne izaberu hibride suncokreta koje e sijati u narednoj vegetacionoj sezoni (Ili, 2010). Imidazolinoni su herbicidi inhibitori enzima acetolaktat sintetaze (ALS ili AHLS) koji je odgovoran za sintezu a.k. valin, leucin i izoleucin. Kljuno mjesto djelovanja je enzim koji postoji u biljkama i bakterijama, ali ne i u toplokrvnim organizmima. Imidazolinoni su herbicidi koji se odlikuju povoljnim ekotoksikolokim osobinama, irokim spektrom djelovanja u suzbijanju korova, a primjenjuje se u malim koliinama poslije nicanja usjeva i korova (Shaner et all, 1991). Sve pomenute osobine svrstavaju ove herbicide u najatraktivnije u posljednjih 30 god. Iz ove grupe na naem tritu su zastupljeni imazamoks (Pulsar 40), imazetapir (Pivot), za primjenu u usjevu soje, lucerke, graka i pasulja poslije nicanja i imazapir (Arsenal) kao totalni herbicid. Mnogo se radilo na stvaranju ekonomski znaajnih gajenih biljaka koje posjeduju tolerantnost prema imidazolinonima. Imazomoks se odlikuje osobinama mogunou primjene poslije nicanja sa produenim djelovanjem preko zemljita na korove koji e naknadno nii. Za njegovo aktiviranje nisu neophodne padavine. Poznato je da ovi herbicidi , zbog translokacije u korijenu suncokreta, djeluju i na parazitni korov volovod. Ovo potvruju brojni ogledi u svijetu i kod nas. Kombinovanjem genetske otpornosti suncokreta prema volovodu i primjenom preparata Pulsar 40, omogueno je suzbijanje ove parazitne cvjetnice (Malida i sar., 2004).

15