psikososyal risk etmenleri
DESCRIPTION
Psikososyal Risk Etmenleri. Konunun Genel Amacı. Katılımcıların, işyerindeki sağlığı ve güvenliği olumsuz etkileyen psikososyal risk etmenleri hakkında bilgi sahibi olmalarını ve bu etmenlere karşı alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini tartışmalarını sağlamaktır. - PowerPoint PPT PresentationTRANSCRIPT
1
Psikososyal Risk Etmenleri
2
Konunun Genel Amacı
• Katılımcıların, işyerindeki sağlığı ve güvenliği
olumsuz etkileyen psikososyal risk etmenleri
hakkında bilgi sahibi olmalarını ve bu
etmenlere karşı alınması gereken iş sağlığı ve
güvenliği tedbirlerini tartışmalarını sağlamaktır
3
Öğrenim Hedefleri• Bu dersin sonunda katılımcılar;
– İşyerlerinde çalışanları olumsuz etkileyen psikososyal risk
etmenlerini tanımlar
– Türkiye’de ve dünyada psikososyal risk etmenlerine
maruziyetin yüksek olduğu iş kollarını karşılaştırır
– Psikososyal risklerle ilgili kişiye yönelik değerlendirme
yöntemlerini sıralar
– Psikososyal risk etmenlerinin işyerinde kontrolü ve iş
güvenliği uzmanının bu konudaki görevlerini açıklar
4
Oturum Planı• İşyerinde sağlığı olumsuz etkileyebilecek psikososyal
risk etmenlerinin– Çalışma ortamı, çalışma süresi– Yönetsel ve çalışanlarla ilgili sorunlar– Çalışanların sosyal ve ekonomik hakları (sendikalaşma,
kreş, gündüz bakımevi vb.) gibi faktörlerle ilişkisinin incelenmesi
• Özel yaklaşım gereken çalışma grupların tanımlanması
• Ayrımcılık, baskı ve mobbing gibi psikososyal sorunların tartışılması
5
Oturum Planı
• Stres kaynakları ve stres yönetimi• Psikososyal risk etmenlerine maruziyetin
yüksek olduğu iş kolları• Çalışanların ruhsal ve bedensel sağlıklarının
korunmasında ekip çalışması ve psikolojik danışmanlığın önemi
• İlgili mevzuat
6
Psikososyal Risk Etmenleri
• ILO, psikososyal etmenleri, «iş doyumu, iş
örgütlenmesi ve yönetimi, çevresel ve
örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve
gereksinimleri arasındaki etkileşimler»
bağlamında tanımlamıştır
7
İş Stresi
• Stres, işyerlerinde kas-iskelet sistemi
hastalıklarından sonra en sık rastlanan ikinci
sağlık sorunudur
• İş stresi iyilik halini ve üretim kapasitesini
etkileyebilir ve ilginç olarak zamanla iş
stresiyle baş etme yeterliğini geliştirebilir
8
STRES NEDİR?
Kişinin kendisini tehdit altında hissetmesine neden olan, fiziksel veya
psikolojik zorlanmalar karşısında,
savunma ya da uyum sağlama amacıyla verdiği tepkidir.
9
STRESÖR
Birey ve organizmanın uyumunu bozan stres deneyimleşmesine
neden olan iç ya da dış ortamlardan kaynaklanan uyaranlara stresör
denir.
10
Stres-Tanımlar
• «Çalışanın yetenekleri ve becerileri, işin gereksinimleri ile
uyuşmadığında oluşan, zararlı fiziksel ve duygusal yanıtlardır»
OSHA, 1999
• «İş organizasyonu, çevresi, işin zararlı ve çekinilecek yönlerine
duyusal, bilişsel, davranışsal ve fiziksel bir reaksiyondur»
Avrupa Komisyonu
11
Stres-Tanımlar
• “Bireyin, tehdit edici çevre özelliklerine karşı gösterdiği bir tepki” (Steers,1981)
• «Kişinin duygu ve düşünce süreçleri veya fiziki şartları ile ilgili, çevreyle baş edebilme gücünü tehdit eden bir gerilim durumu» (Davis, 1982)
• «Kişinin gerçek dünyası ile beklentileri arasındaki farklılığa gösterdiği tepki» (Magnuson 1990)
12
İşyerlerinde Stres Kaynakları
13
İş Stresinin Neden ve Sonuçları
14
Bireysel Stres Kaynakları
• Kişilik tipleri (A tipi, B tipi; kardiyo-vasküler hastalıklara yatkınlık)*
• Yaş (orta ve ileri yaşlarda stresten etkilenme daha fazla; menapoz ve andropoz belirtileri, fiziksel-zihinsel denge ve kontrolün azalması, çalışma temposuna uyamama, vb.)
• Cinsiyet (kadın çalışanlar daha çok etkilenir; cinsiyet ayrımı, cinsel taciz, şiddet, aile yaşamı ile iş yaşamı sorumlulukların çatışması).
• Aile hayatı (kayıplar, ayrılıklar, hastalıklar, taşınma, vb.)
• Sosyoekonomik düzey
15
Kişilik Tipleri
• A tipi kişilik davranışları: – Sürekli zamanla yarışan ve sabırsızlık duygusu
içinde olan çoğu zaman ses tonları ve hareketleri yaşadıkları bu telaş duygusunu açıkça sergiler.
– Hızlı konuşurlar, konuşanın sözünü kesme eğilimindedirler. Konuşmanın gidişini denetlemeye çalışırlar.
– A tipleri aynı zamanda aşırı derecede rekabetçidirler. Nitelikten çok niceliğe önem verirler.
16
Kişilik Tipleri
• B tipi kişilik davranışları: – A tipi kişiliklere göre daha rahat, uysal, daha az
rekabetçi ve daha az saldırgandırlar. – A tipleri küçük ayrıntılara takılma eğilimi
gösterirken, B tipleri olaylara daha geniş bir bakış açısından bakabilirler. Yaşama karşı daha az telaşlı bir yaklaşımları vardır.
– B tipleri de stres yaşarlar, ancak zorlamalar ve tehditler karşısında daha az paniğe kapılırlar.
17
En Stresli Meslekler1. Madenci2. Polis memuru3. Gardiyan, inşaat işçisi, pilot, gazeteci4. Reklam yöneticisi, diş hekimi5. Aktör6. Doktor, radyo-TV çalışanı7. Hemşire, film yapım ekibi8. Ambulans personeli, müzisyen, itfaiye personeli9. Öğretmen10. Sosyal işçi, personel müdürü
18
Strese Yanıt Evreleri
• Tehlike durumuna hazır olma-Alarm aşaması
• Direnme-karşı koyma aşaması
• Tükenme aşaması
19
Strese Yanıtın Evreleri
1. Evre: Tehlike durumuna hazır olma- alarm aşaması:
– stres hormonlarının salgılanması, göz bebeklerinin büyümesi, kan basıncının yükselmesi ve terleme
– Organizma mücadele ederek ya da kaçarak stresten korunmaya çalışır.
20
Alarm Aşamasında Fiziksel Belirtiler
Kan akımı beyne ve kaslara yönlenir
Göz bebekleri büyür
Tükürük artar
Ter bezi faaliyetleri artar
Solunum sayısı artar
Kalp atışları hızlanır, kan basıncı yükselir
Ellerde titremeler başlar
Baş ağrısı olur
Sindirim yavaşlar, mide asidi artar
Depolanmış yağ ve şekerkana karışır
Aşırı yemek yer yadaiştahsızdır
21
Alarm Aşamasında Duygusal Belirtiler
Huzursuzluk, sıkıntı, gerginlik
Kaygılı olma, karamsarlık
Durgunlaşma, çökkünlük
Sinirlilik, öfke patlamaları
Aşırı duygusallık, kolay kırılabilirlik
İşte isteksiz tavırlar
Özgüven azalması, güvensizlik
22
Alarm Aşamasında Zihinsel Belirtiler
Unutkanlık
Konsantrasyonda azalma
Kararsızlık
İlgi azalması
İş kalitesinde düşüş
Hatalarda artış
Aşırı hayal kurma
Olumsuzluklar üzerinde odaklanmak
23
Alarm Aşamasında Sosyal Belirtiler
Sosyal hayatın yoksunlaşması
Randevulara gitmemek veya iptal etmek
İnsanlarda hata bulmaya çalışmak
Sözel hakaret ve suçlamalar
Birden fazla kişiyle dargınlık
24
Strese Yanıtın Evreleri
2. Evre: Direnme-karşı koyma aşaması:
– Organizma stres yaratan duruma karşı direncini
yükseltmeye çalışır
– Kişi stres kaynağı olan problemi etkili bir şekilde
çözdüğü zaman, vücut alarm aşamasında meydana
gelen zararları onarır ve yanıt sonlanır.
25
Strese Yanıtın Evreleri
3. Evre: Tükenme aşaması:
– Stresle etkili bir şekilde baş edilemediğinde ya da
stres kaynakları çoğaldığında alarm
reaksiyonundaki tepkiler yeniden ortaya çıkar.
– Tükenme, stresin devam etmesi durumunda
savunmanın azalıp kapasitesinin tükenmesi, kronik
etkilerin ve hastalıkların başladığı dönemdir.
26
Stresle sürekli ama etkisiz bir mücadele varsa bu tükenmeyi
getirir.
27
Stresin Klinik Sonuçları Psikolojik etkiler ve Davranış Bozuklukları
Sistemik Bozukluklar
Korku, endişe, panik Kardiovasküler etkiler (HT, ritim bozuklukları)
Öfke, ajitasyon, şiddete eğilim Nörolojik etkiler (parkinson, felç) Depresyon Gastrointestinal etkiler (spastik kolon,
epigastrik ağrı, iştahsızlık)Suçluluk duygusu, ağlama nöbetleri Endokrinolojik etkiler (diabet, tiroid
hastalıkları)Sosyal izolasyon, ekip dinamiklerine etki
Üreme sağlığına etkiler (mens düzensizlikleri, impotans, azospermi, libidoda azalma)
İntihara eğilim Kas-iskelet sistemi hastalıklarıAlkol-madde bağımlılığı Enfeksiyonlara yatkınlıkDikkat kaybı Dikkat kaybı, uyku bozuklukları
28
STRES HER ZAMAN KÖTÜ MÜDÜR?
Stresin hepsi kötü değildir *
Olumlu stres, hoşa giden aktivitelerin getirdiği yaşamsal zorluklardan kaynaklanır.
Olumsuz stres, uyum sağlamamız gereken nahoş durumlar olduğunda yaşadığımız strestir.
29
Stres; bazen insanın çaba göstermesini, çalışmasını, başarmasını sağlar.
30
Olumlu durumların yarattığı stresle başa çıktığımızda olgunlaşırız,
kendimize güvenimiz artar, bu da stresin hayatımıza getirdiği olumlu
etkidir.
31
OLUMLU STRES OLUMSUZ STRES
Duygusal bir ilişkiye başlamak
Üniversiteyi kazanmak
Yeni bir iş
Boşanma
Ölüm
Ağır iş yükü
Problemli ilişkiler
32
Psikososyal Sağlık Kontrolleri• Mental durum muayeneleri
• Uluslararası geçerli ve güvenilir ölçek ve formlar
kullanılabilir:
– Beck Anksiyete Ölçeği
– Beck Depresyon Ölçeği
– Maslach Tükenmişlik Ölçeği
– Uyku düzeni sorgulama formu
– Dikkat Dağınıklığı Testi
33
İş Stresinin Kurumsal Sonuçları
• Örgütte kalite, üretim ve verimlilik sorunları,• Çalışanlarda iş tatminsizliği ve moral kaybına,• Yöneten ve çalışanlar uyumsuzluk, çatışma• İş gücü devri* (yüksek olması o örgütteki çalışan giriş ve
çıkışlarının fazla olduğunun bir göstergesidir)
• Maliyet yükü;– işe devamsızlık, sigorta ve hastane masraflarının
artması, hırsızlık ve sabotaj, sakatlık ve erken emeklilik ödemeleri
34
İş Stresiyle Mücadele
• Stresle başa çıkma, bireylerin stres faktörlerine karşı sergiledikleri bilişsel ve davranışsal girişimlerdir (Lazarus ve Folkman, 1984).– Mesleki-kişisel stres kaynaklarının belirlenmesi– İş ortamından kaynaklanan tehditlere yönelik
kurumsal düzenlemeler– Kişisel ve gruplara yönelik önlemler ve çalışanların
stresle başa çıkma yeterliklerinin geliştirilmesi
35
Stresle Mücadelede Aşamalar
Stres kaynaklarını teşhis etme
Stres kaynaklarını azaltmak ya
da yok etmek
Çalışanlara stres
yönetimi deneyimi
kazandırmak
Çalışanlara stresin
sonuçları hakkında bilgi
vermek
Stresle mücadelede daha etkili yöntemler uygulamak
ÖRGÜTSEL AŞAMALAR
36
İş Stresiyle Kurumsal Mücadele • Olumlu örgüt iklimi (hiyerarşik yerine yatay örgütlenme)• Sosyal destek sistemleri, Koçluk• Katılımcı yönetim, Örgütsel rollerin belirlenmesi ve çatışmanın
azaltılması• Kariyer planlama ve geliştirme• Zaman yönetimi• Ücret yönetimi• Etkin iletişim• Stres yönetimi eğitimi, Personeli güçlendirme ve ekip
çalışması, Stres danışmanlığı• Çalışma ortamının iyileştirilmesi (aydınlatma, gürültü, temizlik,
termal konfor, ergonomi, vb.)
37
Personeli Güçlendirme-Ekip Çalışması
• Personeli güçlendirme; yardımlaşma, paylaşma, yetiştirme ve ekip çalışması yolu ile çalışanların karar verme haklarını (yetkilerini) arttırma ve çalışanları geliştirme süreci olarak tanımlanabilir (Conger vd., 1988).
• İşi yapan birey alanında uzmandır ve doğal olarak iş hakkındaki fırsatları görüp karar vermesi bireyin inisiyatifine bırakılmalıdır (Saruhan ve Türker, 2003, s.817).
38
Personeli Güçlendirme-Ekip Çalışması
• Ekip, tek tek bireylerin özellikleri ve performanslarının toplamından daha kapsamlı bir şeydir
• Ekip içinde üretim (bilgi, beceri, davranışlar) işin sonucunu etkiler
• Ekip içinde çıkan sorunlar, ekibin kendi dinamiklerine uygun yollarla daha etkili şekilde çözüme ulaşır
• Ekip tanımlanmış rollere uygun olarak iş sürecine ilişkin yeterlik ve sorunları düzenli olarak refleksiyon toplantılarında ele almalıdır
39
Tanımlama«Ne oldu?»
Duyguların ifade edilmesi«Ne düşündün ve hissettin?»
Değerlendirme «Yaşantıyla ilgili
olarak iyi ve kötü olan şeyler nelerdi?»
Analiz«Ne yaptın, bu
davranışını nasıl algılıyorsun? başka
ne yapmak isterdin?»
Eylem planı«Eğer bu durumla
yeniden karşılaşırsan neleri
değerlendirmek istersin?»
REFLEKTİF UYGULAMA ve TOPLANTILAR
40
Stres Yönetimi Eğitimi
• Stres Yönetimi Eğitimlerinde;
– Özellikle stresin neden ve sonuçlarının tanınması,
stresin fizyolojik ve psikolojik sonuçlarının
azaltılabilmesine yönelik bireysel stratejilerin
belirlenmesi amaçlanır.
41
Stres Yönetimi için Bireysel Yöntemler
• Gevşeme Teknikleri: – Derinlemesine (otojenik eğitim), aşamalı (meditasyon,
biyo/nöro feedback), hızlı gevşeme egzersizleri
• Problem çözme teknikleri – a) Problemi saptama; b) Seçenekleri gözden geçirme; c) Bir
çözüm yolu seçme; d) Eyleme geçme; e) Sonuçları değerlendirme.
• Zamanı iyi kullanma becerilerini geliştirme– Zaman planları, zaman cetveli, iş dağılım çizelgeleri
• Etkili iletişim – Ben dili, açık uçlu sorular, etkin dinleme
42
Stres Yönetimi-Öneriler1-Gevşeme egzersizlerini sürekli uygulayın
2- Bekleyin, Düşünün ve Yavaşça İlerleyin. Yaşam temponuzu yavaşlatın.
3- Geleceği Planlayın.
4- Olumlu Düşünüp İyimser Olmaya Çalışın.
5- Gününüzü Daha İyi Planlayın.
6-Uykunuzun düzenli olmasına dikkat edin
7- Yaratıcı hobiler edinin
43
Stres Yönetimi-Öneriler8- Rutin Işler Arasında Kaybolmayın:
9- Problemlerinizi belirleyin
10- Problemlerinizden bahsedin
11- Stresinizi yönetmeyi öğrenin
12- Zihninizi problemlerden arındırmanın yollarını bulun.
13- Gerginliği azaltan gündelik aktiviteler yapın
14- Beslenmenize dikkat edin.
15- Şu tuzaklardan kaçının:Yalnızlık, kaçınma, soğukluk, katılık, kontrol, öfke.
44
Mesleki Tükenmişlik Sendromu
• Psikolojik ve fiziksel olarak uzun süreli yoğun iş stresi ve aşırı yük sonucunda gelişen tükenme halidir
• Stresle baş edilememesinin sonucudur• Maslach tükenmişliği «profesyonel bir kişinin
mesleğinin özgün anlamı ve amacından kopması, hizmet verdiği insanlar ile artık gerçekten ilgilenmiyor olması» olarak tanımlamıştır.
45
Mesleki Tükenmişlik Sendromu
• Özellikle sağlık çalışanlarında sık görülür. Temel özellikleri:– Enerji kaybı– Motivasyon eksikliği– Sosyal geri çekilme– Duyarsızlaşma, kişisel beceri ve performansta azalma
• Oluşmasında etkili faktörler: rol çatışmaları, rol belirsizlikleri, aşırı iş yükü, dinlenme zamanlarının azlığı, denetim yetersizliği, çalışanın işi üzerinde kontrol yetkisinin
olmaması, sosyal ve aile desteğinin yetersizliği
46
İşyerinde Zorbalık-Mobbing
• Kurumlardaki hiyerarşik örgüt yapısı, otoriter yönetim tarzı uygun bir ortam sağlar
• Kurum liderinin yönetim becerilerinin yetersizliği
• Aşırı rekabet• Toplumun sosyal, kültürel, ahlaki normları
– İşyerlerinde liyakata bağlı ilerleme mekanizmasının olmaması
– Hemşehrilik ilişkileri, vb.
47
İşyerinde Zorbalık-Mobbing
• İşyerinde sistematik, sürekli ve uzun süreli psikolojik taciz
• En az 6 ay, ortalama 15 ay, kalıcı etkiler 29-46 ay arası ortaya çıkar
• 30 yıllık çalışma süresine göre maruz kalma riski %25– Düşey psikolojik taciz: üstlerin astlarına yönelik– Yatay psikolojik taciz: iş arkadaşlarıyla rekabet, çıkar
çatışması gibi nedenlerle uygulanır– Dikey psikolojik taciz: çalışanın yöneticiye psikolojik şiddet
uygulaması (nadir)
48
Mağdur Etkileri Açısından Zorbalık Davranışları*
• Kendini göstermeyi engelleme; sürekli eleştiri, sözünü kesme, yüksek sesle azarlama
• Sosyal ilişkilere saldırı; çalışana iş ortamında yok sayma, iletişimin kesilmesi
• İtibara saldırı; asılsız söylentiler
• Mesleki durumuna saldırı; nitelikli iş verilmemesi
• Kişinin sağlığına doğrudan saldırı; ağır işler verilmesi, fiziksel-cinsel şiddet tehdidi
49
İşyerinde Zorbalığı Önleme
• Birincil önleme: ortaya çıkmadan önce örgütsel önlemlere yönelik
• İkincil önleme: acil durumlara yönelik• Üçüncül önleme: uzun erimli, bakıma ve ruhsal
sorunları azaltmak ve desteğe yönelik• Hukuki boyut: TCK 86(1): kasten başkasının
vücuduna acı veren veya sağlığının ya da algılama yeteneğinin bozulmasına neden olan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis ile cezalandırılır.