sumqayit_1988._cinayet_ve_ceza.pdf

7/21/2019 Sumqayit_1988._Cinayet_ve_ceza.pdf

1/383

Eyruz MMMDOV

Ramazan MMMDOV

Bak

, NURLAR - 2014


2/383

Eyruz Mmmdov, Ramazan Mmmdov.Sumqayt 1988: Cinayt vcza.

Bak, NURLAR Nriyyat-Poliqrafiya Mrkzi, 2014, 384 s.

1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqayt hrindktlvi itia-lar trdilmidir. Kitabda SSR vAzrbaycan SSR Prokurorluqlarnnvmstqil Azrbaycan RespublikasBaProkurorluunun mkdalartrfindn aparlm istintaq materiallarndan, cinayt mllrinin icra-

larnn, zrrknlrin, onlarn xilaskarlarnn v digrlrinin ahidifadlrindn, hminin mhkm materiallarndan istifad olunmu-dur. Bununla bel, uydurma Byk Ermnistan problemi, ermnimslsin hsr olunmuoxsayldbiyyatdan istifadetmkl, hminhadislrin sbb vnticlri, cinaytin sifariilri, tkilatlarvicra-larakarlanr. Bavermicinaytdyalnz icralarn, hm donlarn dahamsnn deyil, bir qisminin czalandrldgstrilir.

Eyruz [email protected]: (050) 322 65 17

Ramazan Mmmdov,[email protected]: (050) 334 35 95

ISBN: 978-9952-490-14-5 E. Mmmdov, R. Mmmdov, 2014


3/383

Sumqayt mksevrlr v zhmtkelr hridir.

Burada alan hr bir insann Sumqaytn quruculuun-

da byk rolu olmudur. Onlar istehsalatda, thsild,

mdniyytd sl fdakarlq nmunsi gstrmi,

gnclik hrinin an-hrtini artrmlar. Sumqaytn

bnvrsini qoyan, bu zalda yln insanlarn vladlar-

nn glckdatalarnn yolunu layiqincdavam etdirrkSumqaytdaha gzl, iravan bir diyara evircklrin

bhm yoxdur.

Heydr liyev,

Azrbaycan xalqnn mummilli lideri

(1974-c ildSumqayt hrinin25 illik yubileyindki xndan)


4/383


5/383

1988-ci ilin fevralnda Sumqaytda ba vermihadislr, slind, Azrbaycan xalqna qarynldilmitxribatdr. Ona gr d hazrda mnim gstriimlbu mslhaqda cinayt ii yenilnib. stintaqn hditxribatn tkilatlarnmyynldirmkdir. stintaqhrktlri tam baa atdqdan sonra bu hadisy si-

yasi qiymt verilck. Azrbaycan dvlti bu cinaytinalmasnda v tkilatlarn myynldirilmsindmaraqldr vbu idmkdalq etmk istyn xslr,tkilatlar vdvltlrlmkdala aqdr.

lham liyev,Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti


6/383


7/383

N SZ

Azrbaycan z mstqilliyini elan etdikdn sonra onun tarixi,adt-nnlri v mdni irsi haqqnda bir sra maraql v samballsrlr ap olunaraq geni oxucu auditoriyasnn ixtiyarna verilmi-dir. nformasiya bolluu olan bir raitd dqiq mlumat toplamaq,onu analiz etmk voxucu qarsna xartmaq byk msuliyyt tlb

edir. Sosialist cmiyytinin yetirmsi olan Sumqayt hri haqqndaSovetlr lksinddastanlar qoulmu, mdhiyylr sylnmidir.

65 il rzindhr byk, rfli, eyni zamanda tin bir yol ke-midir. Sumqaytn quruculuunda mxtlif milltlrin nmaynd-lrinin grgin myi vbyk zhmti olduunu grrk. Sumqayt azbir zamanda ninki respublikada, o cmldn dnyada z tarixi, yeniadt-nnlri, mdni irsi olan beynlmill vzhmtkelr hrikimi tannmdr.

Azrbaycann sabiq prezidenti, ulu ndr Heydr liyev 1974-cildSumqaytn 25 illik yubileyinditirak etmi,hrin fallarqar-snda xedrk demidir: Sumqayt mksevrlr vzhmtkelrhridir. Burada alan hr bir insann Sumqaytn quruculuundabyk rolu olmudur. Onlar istehsalatda, thsild, mdniyytdsl f-dakarlq nmunsi gstrmi, gnclikhrininan-hrtini artrm-lar. Sumqaytn bnvrsini qoyan, bu zalda yln insanlarn vladla-

rnn glckdatalarnn yolunu layiqincdavam etdirrk Sumqaytdaha gzl,firavan bir diyara evircklrinbhm yoxdur.Ulu ndr H.liyevin dediyi szlrdn 40 il yaxn vaxt keir.

Sumqaytda yaayan insanlar bu, tarixi xsiyytin mdrik szlrinihe bir vaxt unutmurlar vz doma hrlrinin sl tssbkelrinevrilrk onu inkiaf etdirir, trqqi yollarnda byk uurlar qaza-nrlar. Bu, bizim hammzsevindirir.

Sumqayt yaca Azrbaycann baqa hrlrindn kiik olsa da,

onun zngin tarixi vardr. Bu tarixi hrtrfli hatetmk, olduu kimiqlmalmaq voxuculara atdrmaq olduqca mrkkb bir idir.


8/383

8

Sumqayt inkiaf etdikc, problemlri d oxalmdr. Bununla

bel, o, irliydoru inamladdmlar atm, trqqi etmi, z xom-linvsaf niyytingr, Azrbaycan tarixindlayiqli yerlrdn birinitutmudur.

1988-ci ilin fevral aynda ermni milltilri xaricdyaayan hava-darlarnn, SSRDvlt Thlksizlik Komitsinin, Ermnistann x-susi xidmt orqanlarnn v Danak partiyasnn li il Sumqaytdatxribat trtdilr v onun ks-sdas dnyann bir ox lklrindneidildi. sl hqiqti dnya xalqlarna atdrmaq n respublikann

alimlri, tarixilri, politoloqlar, jurnalistlri bir sra qiymtli srlryazdlar, kinofilmlr kdilr vdnya ictimaiyytin tqdim etmynail oldular. Bu, ermnilri vonlarn xaricdki dostlarnhe crqaneetmir vonlar bu gn dancaq z iyrnc siyastlrini davam etdirmk-ddirlr.

Oxucularn diqqtinatdrmaq istyirik ki, Azrbaycan Respubli-kasnn xalqlar dostluu hri kimi tannan Sumqaytda 1988-ci il,fevral aynn 27-29-da trdilmiitialar nticsindmxtlif millt-lrdn olan 32 nfr qtlyetirilmidir. Bu itialararadrmaq nSSR BaProkurorluu trfindn 18/55461-88 saylxsusi cinayt iialm, yzlrladam mhkmqarsnda cavab vermli olmu, birnesi uzunmddtli hbs czasna mhkum edilmidir.

Zahirn antiermni grntl, slindisox ustalqla tkil olun-muvilk baxda grnmyn, mahiyytingrantiazrbaycan, an-tisumqayt xarakteri dayan hmin hadislrdn artq 25 il vaxt keir.

Bu hadislrin sbbini n dostluq hri Sumqay

tda, n d buradayaayb-yaradan 80-dn artq mxtlif milltlrdn olan insanlarn biri-birinqarolan mnasibtlrindaxtarmaq dzgn olmazd.

Azrbaycan Respublikasnn prezidenti cnab lham liyev, 1988-ci ilin fevral aynda Sumqaytda trdilmihadislrlbal, aparlmcinayt ilrin yenidn baxlmas n hquq-mhafiz orqanlarnamfaviq gstrivermidir. Bir ne il rzindorqan iilrinin apar-dqlar istintaq v ld etdiklri mlumatlar, mxtlif informasiyalar

bizsas verir deyk ki, Sumqayt hadislrinin tdqiqat ilmulolan SSRBaProkurorluu birtrfli istintaq ii aparm, btn cinaythadislrini xuliqan elementlrinin stnatmdr.


9/383

9

Geni oxucu ktlsi n nzrd tutulmu Sumqayt,1988.

Cinayt vcza kitabnda mlliflr alblar ki, Azrbaycan oxucu-suna vdnya ictimaiyytinmlum olmayan bzi mqamlara aydnlqgtirsinlr, qaranlq suallara dqiq vkonkret cavab versinlr. Aparlanaradrmalar bir daha onu gstrir ki, Sumqayt hadislrinin ssenarisi1988-ci ildn ox-ox vvllr tutulmu, Dalq Qarabaproblemininermni milltilrinin istklrinuyun hll olunmadbir vaxtda on-dan ehtiyat variant kimi istifadolunmasplanladrlmd. Bu, beldoldu.

Ermni milltilri vxaricdyaayan ermni lobbisi dnyann ay-r-ayr lklrinin parlamentlrin, beynlxalq qurumlara mracitlrgndrir, bu id satn alnm ktlvi informasiya vasitlrindnistifad edrk, guya Sovet Azrbaycannda 70 il rzind ermnilrqar milli sart siyasti aparldn, Sumqayt hrind is on-lara qar soyqrmn trdildiyini iddia edir v dnya ictimaiyytiniSumqayt genosidini tanmaa sslyirlr.

Bir qayda olaraq, daima yalan vbhtan zrindqurulan ermniideologiyas z iyrnc v mkrli planlar il xarici oxucular slhqiqtdn uzaqladrr, onlarermniprst mvqe tutmaa arrlar.Tarix isz iini grr, olduu kimi qalr. Onu thrif etmk, dyimkqeyri-mmkndr. Bunu ermni xalqbirdflik baa dmlidir!

Sumqayt,1988: Cinayt v cza kitabnda irli srln ver-siyalar, mhakimlr, mlahizlr z obyektivliyi v subyektivli-yi il seilir. Bu, tbiidir. Balca amil ondan ibartdir ki, kitabn

mllifl

ri Sumqay

tda trdilmiktlvi itialar

n, qanl

hadislrin CNAYTN Dalq Qarabaproblemi il lokal mkan vrazisbblrindn daha ox qlobal xarakter dadn, hadislri sifarivern v tkil edn qvvlrin izlrinin respublikann hdudlarndanox-ox uzaqlara gedib xdngstrmyalmlar.

Oxucular tez-tez sual verirlr: Bs, grsn, Sumqaytda bavern hadislrin SFARLR, TKLATILARI vCRAILARIkimlrdir? Bu suala kitabda cavab axtarmaa, bzi qa-

ranlq mqamlara aydnlq gtirmyalacaq.


10/383

10

Azrbaycan. Sumqayt.

1988-ci il. Fevraln 28-dn 29-na ken gecSumqaytda 32 nfr insan qtlyetirilmidir.

STA-nn xbri, mart 1988-ci il

1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqaytda ba vern qanl

aksiyann sifariilri, tkilatlar v icralar, grsn, kimlr ol-mudur? Bu suallara dqiq vobyektiv cavab vermk olduqca tindir.

Bununla bel, 25 il rzind aparlan aradrmalar, thlillr, analizlrgstrir ki, Sumqaytda bavern hadislr Sovet ttifaqKommunistPartiyasMrkzi Komitsinin Bakatibi M. Qorbaovun dediyi kimi,bir qrup xuliqann ii deyil, bu hadisdaha ox siyasi vqlobal xa-rakter dayr.

Qorbaov Qrb satlmaqla yana, hakimiyytinin ilk illrin-dn ermniprst mvqe tutdu, Dalq Qarabaproblemi yarand. Buproblemin dyn ddyn grn Qorbaov v onun komandas,Ermnistan rhbrliyi, xaricdyaayan havadarlar, xsusi xidmt or-qanlarvdanak partiyasz niyytlrinatmaq n ox irkin vmkrli bir plana l atdlar. Onlar Kremlin razlilSumqaytda qanlaksiya trtdilr.

Sumqaytda trdiln hadislr ermni ovinistlrinin z mq-sdlrin atmas n sbb deyildi. Bu, bir bhan idi. Odur ki,hadisnin mahiyytini amaq, yaranma raitini, bu hrin obyekt kimi

seilmsi vbu hadisni trtmkdermnilrin gddklri mqsdlribir az genirh vthlil etmyalacaq. Btn bu suallara cavabvermzdn vvl, oxucular, qsa da olsa, Sumqayt hrinin tarixi iltanetmk istrdik.

FSANLR HR SUMQAYIT

Xalq arasnda geniyaylmSu qayt fsansi ox ehtimal ki, bu

yerin corafi

mhiti illaqdard

r. Belki, Xzrin qumlu sahilindqzmar gnaltnda yaaminsanlar suya byk ehtiyac duyurdular.Onlarn yegansu midi kiik ay idi. Bu ay da ox zaman yay ayla-


11/383

11

rnda gnin iddtli istisi nticsindquruyar, hali dsusuz qalard.

Aramsz sn klklr issuyu qurumuayn yatana qumu doldurar,onun mcrasndyirmi. Ona grd, ola bilsin, Su, qayt ifadsitbii flakt nticsindXzrin qumlu sahilindsusuz qalan insanla-rn uzun illr kdiklri zab-ziyytdn xilas olmaq midi ilzlriniAllaha tutub yalvarmaqlaryla baldr.

Bu torpan adilbalolan digr fsanisSum, qayt adlanr.El arasnda Sum vCeyran adlanan bu fsannin dmaraql tarixivar

Ucsuz-bucaqsz boz shra. Payz vqfsillrindaramsz snklklr, bahar v yay aylarnda is qzmar gnin yandrb-yaxan,torpaqovrulmubomboz quma evirn dzlmz istisi

Sahilboyu midsiz addmlarla irlilyn msafirlr sanki lmlarpr, ona tabe olmamaq n btn qvvlrini toplayrdlar.

Sum adlcavan bir olan vonun sevgilisi Ceyran adlbir gzl qzbyk midlrlirliydoru addmlayaraq, qarda gedn karvandangeri qalmrdlar. Aralarnda olan saf mhbbt veqin gc onlardatezlikl suyun taplacana inam artrrd. Bununla bel, yolboyu in-sanlarn dizlrindtaqt, gzlrindiq azaldqca susuzluq rklrdkiyanndaha da artrrd.

Suyun qarsnksn byk qaya idi. Onu yerindn trptmk isinsandan byk crt vhnr tlb edirdi.

- Necolursa-olsun, gedib suyun qabanksn qayanyerindnoynadb, sizsu gtircym!

Sumun bu szlri insanlarda bir mid yarad

r. Sum sevgilisinmhbbt dolu baxlarla baxb, ondan ayrlr v yola dr. Qardabyk bir flakti hiss edn Sumun sevgilisi onun dalnca qqrr:

- Sum, qayt!.. Sum, qayt!..Sum, qayt!..nsanlar gzlrini fq zillyrk midl gzlmy balayrlar.

Hr baxda bir sual oxunurdu. Grsn, Sum suyun qabanksmiqayanyerindn trpdbilckmi?.

Sum ox csur vigid olan idi. nsanlarsusuzluqdan xilas etmk

vonlarsu iltmin etmk arzusu sanki qollarna yeni bir qvvverir.O, qaya il arpr v tinlikl olsa da, onu yerindn oynada bilir.Bu vaxt suyun coqun dalalar trafa yaylr. Uzaqdan gln suyun


12/383

12

rltsn eidn insanlarn sevinc nidalar trafa yaylr. nsanlar su-

yun gldiyini grb bir-birilrini tbrik edirlr. Ceyran is sevgilisinicsartli vhnrvr hrktingrtbrik edbilmir. Sum dalalarnqoynunda itir vmhv olur. Bu ar drddzmyn Ceyran zn glatr. Rvayt gr, hmin vaxtdan bu yerlri Sumqayt, Ceyrannhlak olduu yeri isCeyranbatan adlandrrlar.

Bu, xalqn yaratdbir fsandir


13/383

13

Moskva. 1935-ci il.

Bakhrini elektrik enerjisi iltminetmk n Aberon yarmadasnda yeni

enerji mrkzi tikilsin

(SSRXalq KomissarlarSovetinin qrar)

XX srin 30-cu illrinin ortalarnda Bak hrinin elektrikenerjisintlbatndmk mqsdilmxtlif layihlr hazrlanmaa

balanmdr. 1935-ci ildMoskvada hazrlanm layihlrdn biri dBaknn Sumqayt rayonu razisind stilik Elektrik Mrkzinin inaolunmas ilbalidi. Bu da lknin nhng neft mrkzinin elektrikenerjisi iltchiz olunmasproblemini qismn hll edckdi.

1936-cildSumqaytda istilik elektrik mrkzinin tikintisindi-tirak edn fhllr vmhndis-texniki iilr n baraklar vmit-iaobyektlri tikilmybaland.

stilik Elektrik Mrkzi ilyana, metallurgiya zavodunun tikin-

tisi dplanladrlmd. Azrbaycanda yeni snaye mrkzi yaratmaqn Sumqayt razisinin seilmsi tsadfideyildi. vvla SumqaytRespublikann paytaxtBakhrinyaxn idi. Bu isglck hriniqtisadi, elmi-texniki vmdni ykslii n ox lverili rait ya-radrd.

Az bir zamanda Azrbaycan boruyayma, alminium, sintetik-kauuk zavodlarnn bnvrsi qoyuldu. Snaye mssislrinintikintisin Rusiyadan, Ukraynadan, Belorusiyadan, Latviyadan,Qazaxstandan, Ermnistandan, zbkistandan, Estoniyadan gnclraxd. Azrbaycann ayr-ayrblglrindn dSumqayta byk axn

baland.SSRDvlt MdafiKomitsinin qraril, 1944-c il, yanvar ay-

nn 17-d Sumqaytda Zaqafqaziya Snaye Tikinti tresti yaradld.Bu trest tkcSumqaytn inasildeyil, Grcstanda vErmnistandasnaye obyektlrinin tikintisi ildmul olurdu.

1949-cu ilin noyabr ay

n

n 22-d Azrbaycan Respublikas

AliSovetinin Frman il Sumqayta hr statusu verildi. Hmin ilSumqaytda 6400 nfr adam alrd. Burada ilmk insanlardan


14/383

14

hnr vcsart tlb edirdi. Ar l myi ox vaxt insanlartaqtdn

salrd. Fhllr gnd12-14 saat ilmli olurdular. Qda vziyyt ol-duqca ar keirdi. axta, qar-boran, dnizdn sn soyuq imal klyiinsanlarn belnamnasib bir vziyytdqalb ilmlrini sual altnaqoyurdu. Bzilri qorxaqlq gstrir, bzilri ar l myintab gtirbilmir, bzilri is yngl qazanc ld etmk n Sumqayt trkedirdilr. Lakin vtnprvr vcfakegnclr az deyildi. Onlar yeniSumqayt hrinin vsnaye mssislrinin yaranmasurunda sylalr, onlara taprlan imsuliyytlyanardlar.

1952-ci ilin sonunda Azrboru zavodunda ilk boru istehsal olunubBakneftilringndrildi. Bu hadisillaqdar Sovetlr lksindfaliyyt gstrn bir ox metallurgiya snayesindalan metallurq-lar Sumqayta gldilr. Onlarn oxu yerli kadrlarn ixtisaslarnn art-rlmasilmul oldular. Sumqayta pnah gtirn metallurqlarn birhisssi Xzrin sahilindsalnmGnclik hrindyaamadahastn tutdular v geri qaytmadlar. Bunlardan Padqornn, Telzneri,Kovalyovu, Aleksandrovu, vanovu, Medvedyevi vbaqalarnmisalkmk olar. 1953-c ildisAlminium zavodunda ilk lvan metalistehsalna balanld. 1955-ci ild Smqaytda halinin say artq 40minatmdr.

Sumqaytda zhmtke insanlarn myi yksk qiymtlndiri-lirdi. Ayr-ayr mssis v tkilatlarda alan qabaqcl fhllr ol-duqca ox idi. Bu da rhbrlrin nzrindn qamrd. Sumqaytda,mkd frqlndiklrin gr, SSRAli Sovetinin frman ilmetal-

lurqlardan Murad Zeynalova, Zmin Hsnovaya, Tofi

q Krimova,inaat Aslan Osmanova, kimyalardan mad Pnahova, DadaDadaova, Aaxan AayevSosialist myi Qhrman adveril-midir. Neftqazavtomat Elmi- Tdqiqat nstitutunun direktoru sgrAbdullayev is SSR Dvlt Mkafatna layiq grlmdr. Btnbunlar sumqaytllarn myinveriln yksk qiymt idi.

Sumqayt v sumqaytllarn uurlar haqqnda is saat-

larla danmaq olar. Bu haqda oxuculara lav olaraq mlumatvercyik.


15/383

15

1988-ci LN FEVRAL AYINDA

SUMQAYITDA NBAVERMDR?

1988-ci ilin fevralnda Stepanakertd ermni milltilri ktlvimitinqlr keirirdi. Onlar SSRvErmnistan SSR rhbrliyindn tlbedirdilr ki, Dalq QarabaAzrbaycan Respublikasnn trkibindnxarlb, Ermnistan Respublikasnn trkibin qatlsn. Bu, anti-konstitusion bir tlb idi. Bakda, Sumqaytda v Azrbaycann ay-r-ayr blglrind ermnilrin haqsz tlblrinqaretiraz dalas

gclndi. Azrbaycan torpaqlarnn toxunulmazlrsmi kildelanolundu.

Sumqayt 65 il rzindtin, lakin rfli bir yol kemidir. Buradabelsual dour: Yax, vaxt il dostluq hri adlanan, znd82milltin v etnik qrupun nmayndsini birldirn, da da zrinqoyub byk vnhng bir hr salan, beynlmill bir aildyaayaninsanlar 1988-ci ilin fevral aynn 28-dn 29-na ken gecbir qrup eks-tremistin li ilSumqaytda qanlaksiyann trdilmsinnec rvac

gr bilrdilr? Dostlua xyant edn kim oldu? Dalq Qarabaproblemini ortaya kim atd? Hadislr tkan vern, tlimatlandran,maddi vsait ayran qvvlr kimlr idi?

Bu suallar trafnda xarici dvltlrd mxtlif fikirlr dola-maqdadr. Ermniprst ktlvi informasiya vasitlri z uydurma cz-maqaralarilindi doxucularadrr, guya Sumqaytda ermnilrqargenosidin olmasnsbut etmk istyirlr.

Biz bu kitabda, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, hqiqtsyknib25 il bundan vvl Sumqaytda nbavermidir? - sualna ob-yektiv yanaaraq doru-drst cavab vermy, kimin haql, kiminhaqsz olduunu sbut etmyalacaq.

Ciddi elmi v jurnalist aradrmalar gstrir ki, bu hadislrinsl sbblri n Sumqaytla, n d ki sumqaytllarla bal olmam-dr. nki vahid bir aild slh v min-amanlq raitind yaayanazrbaycanllar, ermnilr v hminin digr milltlrdn olan sum-

qaytllar aras

nda hr hans

bir ictimai-siyasi, milli-etnik v ya dinimnsubiyytlr zminind he bir davt olmamdr. Sumqaytda

ba vern hadislrin kklri daha drin, miqyas daha bykdr v


16/383

16

bu hadislr iki millt arasnda xuliqanlq hrktlrindn daha ox,

qeyd etdiyimiz kimi, siyasi xarakter dayr.Sumqayt hadislrin Dalq Qaraba rakursundan baxmaq

grkdir. Byk Ermnistan yaratmaq xlyasnda olan ErmnistanRespublikasnn rhbrliyi, millti qvvlr, danak partiyasnnfallar, kfiyyat orqanlar Azrbaycan-Ermnistan mnasibtlrinigrginldirmkl separatizm geni meydan ardlar. Rusiyannermniprst mvqedn x etmsi nticsind, SSR DvltThlksizlik Komitsi, Ermnistann xsusi xidmt orqanlar v

xaricdyaayan ermni lobbisinin ssenarisi sasnda Sumqaytda qanlaksiya trtdilr.

Sumqayt hadislri Dalq Qarabaproblemi il, Dalq Qarabaproblemi isSSR-nin dadlmasplanlarilbalidi.

Aparlan mahidlr v aradrmalar gstrir ki, haqqndadflrlyazlmtarixi unutqanlq adlanan sosial bladan xilas ol-maq son drc tin problem evrilmidir. Bu problem qar isgrgin, ardcl vprinsipial tbliat ii aparmaq, ermnilrin hiylgrvmkrli siyastlrini ifa edrk dnya ictimaiyytinatdrmaq la-zmdr. Sumqaytda trdilmiitialarn hanssbbdn baverdiyi-nin, hansqvvlr trfindn vnmqsdltrdildiyinin hrtrflianalizinehtiyac olduundan, 1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da bavern hadislrin mahiyytini, kkn, icralarn, tkilatlarn vsifariilrini zxartmaa sy gstrcyik.

Sumqaytda fevral aynn 28-dhrdktlvi itialar, zoraklq

aktlar

baland

bardmlumat daxil olan kimi, Sumqay

t hrininprokuroru, Badliyymaviri smt Qaybov cinayt iinin qaldrl-masv istintaqa balanmasbardaadakmzmunda qrar qbuletmidir:


17/383

17


18/383

18

Qrarn trcmsi:

Q R A R(cinayt iinin qaldrlmashaqqnda)

28 fevral 1988-ci il Sumqayt hri

Sumqayt hrinin prokuroru, Ba dliyy maviri ..QaybovSumqayt hrindktlvi itialar bardmateriallara baxaraq,

M y y n e t d i :

28 fevral 1988-ci ildSumqayt hrinin razisindktlvi itia-lar, talanlar, ermni milltindn olan xslrin yaadqlarmnzillrindadlmas, elcdonlara qardigr zoraklq hrktlrinin ttbiqedilmsi hallar ba vermidir. Yuxarda gstrilnlr saslanaraq,Azrbaycan SSR CPM-nin 104-109-cu, 131-ci maddlrini rhbr tu-taraq,

Q r a r a a l d :

Cinayt iinin materiallarna gr, Azrbaycan SSR-nin CPM-nin

72-ci maddsinsaslanaraq, cinayt ii qald

r

ls

n vistintaqa bala-nlsn.

Sumqayt hrinin prokuroru,Badliyymaviri ..Qaybov


19/383


20/383

20

TALARIKM TRTMDR?

stintaqn ilkin mrhlsind 1050 nfr bhli xs qismindtutulmu, onlardan bir hisssi inzibati, bir hisssi is cinayt msu-liyytin clb edilmidir. 97 nfr barsind 55 cinayt ii baxlmasn mhkmlrgndrilmidir. Onlardan 92 nfri azrbaycanl, 2nfri rus, 2 nfri lzgi, 1 nfri isermni idi. Cinayt msuliyytin

clb edilmixslrdn 183, o cmldn qsdn adam ldrmygr38, 42 nfr barsind is mllrind cinayt trkibi v ya cinaythadissi olmadndan iin icraatna xitam verilmidir.

Hadislrlbalsaxlanlanlar arasnda mxtlif milltlrdn olanadamlar azrbaycanllar, ermnilr, ruslar, yhudilr vbaqalarvar-d. Sumqaytda xuliqanlq ednlrin arasnda ermnilr trfindnsatn alnmekstremist qruplar, cinaytkarlar, terrorular, txribatlar,narkomanlar vspirtli iki dknlri var idi. 30 nfr ismumiyytl

he bir ictimai-faydalmklmul olmurdu. (Gnc oxucularmzamlumat n bildirk ki, o dvrdhamiltmin olunurdu vidnyaynma hallarna, bir qayda olaraq, yol verilmirdi. - mll).

stintaq materiallarnda gstrilir ki, 444 adam mhkm qar-snda cavab vermi, onlardan 400 nfri 10-15 sutka tcridxanalardasaxlanlmdr. Bir nesi uzunmddtli hbs czasna, hmd manolu hmdov islm czasna mhkum olunmudur. Mlumat nbildirk ki, hmdovun mslsinMoskvada tlsik baxlmvonuSumqaytda bavern hadislrin tkilats kimi qlmvermilr.Bu haqda bir az geni dayansaq pis olmaz. 1988-ci ilin mart aynn12-dSSRBaProkurorluunun bir qrup nmayndsi hmdovgilinevinbasqn etmi, onu vanna otandan yarlpaq vziyytdsrk-lyib hytdki mana mindirmilr.

1988-ci ilin oktyabr aynn 18-dSSRAli Mhkmsihmdovun,Cfrovun, smaylovun mhkm prosesin balad. Mhkm pro-

sesi balayan gn Ostankino telekanalnn (indi ORT kanal

nnVremya xbrlr proqram - mll.) Xbrlr proqramnda b-

tn dnyaya xbr verdilr ki, Sumqayt hadislrindbaksn


21/383

21

nfrin mhkm iin balanlr. Ertsi gn Moskvada nr olunan

ktlvi informasiya vasitlri dbu bardictimaiyytmlumat atdr-dlar. Moskvada, SSRAli Mhkmsinin binasnda Sumqaytda ktlviitialarn ba vermsind mqssir bilinn xslrin mhakimsibaland. Mtthimlr krssnd yln .hmdov,T.smaylov,Q.Cfrov talanlar, yannlar, qtllrlnticlnn ktlvi itialarntkilindvyaxndan itiraknda tqsirlndirilirdilr.

MhkmprosesindSSRAli Mhkmsinin zv R.K.Brize sd-rlik edirdi. Mhkmnin trkibinSSRAli Mhkmsinin xalq iclas-

larV.A.Kuznetsov vS.Smirnov daxil idilr. Dvlt ittihamsSSRBa Prokurorunun kmkisi D.Kozlovski idi. (zvestiya qzeti,19.10.1988.)

ttihamnamlri vrqldikc, ahidlr dindirildikc mlum olur-du ki, mtthimlrin hr istintaq orqanlarnn tqsirlndirdiklridrcdgnahkar deyillr. Onlar, sadcolaraq, hmin hadislrdvtalanlarda itirak ediblr, ar cinayt hadissi trtmyiblr. Materiallaristintaqa qaytarldqda mhkmytzyiqlr baland.

O dvrd SSR Ali Mhkmsinin sdri V.Terebilovun Novoyevremya jurnalnda msahibsi ap olundu. Terebilov mhkmproses-lrinyuxardan, xsusilKommunist PartiyasMrkzi Komitsi apara-tndan tzyiqlr olduundan ikaytlnirdi. Vtlb edirdi ki, mhkmmstqil olmaldr. Terebilov daha sonra qeyd edirdi ki, hazrda SSRAliMhkmsi hmdovun, Cfrovun, smaylovun mhkmprosesinbaxr. Mhz yuxarlarn tzyiqi nticsindmhkmheyti obyektivli-

yini, humanizmini bir trfqoyub, hmdovun timsal

nda, nyin baha-sna olursa-olsun, tkilat obrazyaratmaq niyytindd.Moskovskiye novosti qzeti 1988-ci il, noyabr aynn 20-dya-

zrd: Vkillr belhesab edirlr ki, iin istintaq tam aparlma-yb. Cinaytlrin tkilatlar z xarlmayb, ba vermsininsbblri v raiti akar edilmyib. Buna baxmayaraq, 1988-ciil, noyabr aynn 18-d SSR Ali Mhkmsinin kollegiyas belbir qrar xarr: Cfrovun vsmaylovun cinayt materiallar

yenidn yoxlanlmaq n istintaqa qaytarlsn, .hmdov isnar czaya layiq grlsn.


22/383

22

Biz dflrl demiik: Cinayt varsa, cza da olmaldr. Bunu

QANUN tlb edir. Bununla bel, hmdovla bal, qsa da olsa, zfikrimizi bildirmk istyirik.

Yetkinlmmibir gnci byk snaye hri olan Sumqaytda i-tialarn tkilats kimi qlm vermk n qdr daltli idi? Ax,tarixdn mlumdur ki, hr bir itiayaratmaq n vvlcdn bykbir tkilat yaradlr v ora professionallar toplanlr. Bu i gnlrl,hftlrl, aylarla vaxt srf olunur, maddi videoloji imkanlar hazrlanr.Belolan halda, hmd hmdovun hanstkilatlndan danmaq

olard?Biz hmdovun Sumqaytda bavern hadislrditirakndan-

mrq. Bizqaranlq qalan vbir ox urlu insanlartssflndirnodur ki, yenic texniki pemktbini bitirn bir gnc Sumqaytdaba vern itialarn tkilats nec ola bilrdi? Bufikir he birmntiqsmr. Bunu Moskva beltlb edirdi, beldoldu.

Sumqaytda trdilmi ktlvi itialarla bal, AzrbaycanRespublikastrfindn qaldrlm18/60206 -li cinayt ii sonralarbir nemstqil icraata blnmdr. Bunun sbblri istintaq mate-riallarnda sasn iin hcmi il laqlndirilir. 18/55461-88 nmrlicinayt iinin ittiham aktnda bu barddeyilir:

Cinaytlrin trdilmsind yzlrl vtnda itirak etmidir.Mnzillrin talan olunmas, yandrlmas, insanlarn dylmsi, zorlan-masvqtlyetirilmsi aktlaraznlamxuliqan qruplartrfindn

trdilmidir. Onlarin bir qismi istintaq trfindn myyn edilrkhbs olunmu v cinayt msuliyytin clb edilmidir. Bzilri artqmhkum olunmular. Onlarn 1988-ci il 27, 28 v29 fevral tarixlrindayr-ayr vaxtlarda Sumqayt hrinin mxtlif mikrorayonlarnda vmhlllrind cinayt trtdiklri akarlanmdr. Onlarn cinaytkarfaliyytinin thqiqatdavam edir vhlox vaxt aparacaqdr.(Bu ab-zasdak sonuncu cml, he bhsiz ki, yuxarlarn sifariin xidmtedirdi, bir nv ictimaiyyti sakitldirmk n idi v vaxt qazanmaq

mqsdini gdrd. mll.).stintaq materiallarnn byk hcmli, ktlvi itialarda iti-rak ednlrin saynn oxluu illaqdar olaraq, cinayt ii bir ne


23/383

23

mstqil icraata blnmdr. O cmldn, hmin cinaytlrd iti-

rak etmi Sfrov Nizami Sumbat olu, Mmmdov Qalib Qdiraholu, Hseynov Vaqif Vahabli olu, Ncfov Nadir hmdxan olu,Gncliyev Elin li olu, sayev fsr slam olu, Qriqoryan EduardRobertovi barlrindcinayt ii 1988-ci il dekabrn 30-da ayrca ic-raata verilmidir.(c.1, i.v.1-3)

Qeyd etmk lazmdr ki, Sumqaytda bavern hadislr haqqn-da ktlvi informasiya vasitlrind, ayr-ayrkitablarda, internet sayt-larnda, sas mvzu kimi, adlarn kdiyimiz 7 nfr cinaytkarn

mllrindn danlr. Bu qrupun trkibind milliyytc ermni olanEduard Qriqoryann hadislrd rolu haqqnda daha geni v traflmlumatlar verilir.

Aparlan aradrmalar gstrir ki, E.Qriqoryan Sumqaythadislrind ona rhbrlik edn bir qrup ermni milltilrinin vDvlt Thlksizlik Komitsinin sifarilrini yerinyetirdikdn sonra,Sumqayt hrintrk etmk mrini almd. Lakin tsadf nticsindhrbilr trfindn saxlanlmvonu zrrknlr tanmlar.

Bel nticy glmk olur ki, gr Eduard Qriqoryan hrbilrtrfindn hbs alnmasayd, szsz ki, bada M.Qorbaov olmaqla,Moskva trfindn Azrbaycan xalq dnya ictimaiyyti qarsndanfuzdan salnacaqd. Sumqayt hrini issivilizasiyadan uzaq, qul-durlar, canilr hri kimi tarixdqara shifysalacaqdlar. Lakin bu,nMoskva rhbrliyin, ndermni milltilrinnsib olmad.

Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluu trfindn apa-

rlan genimiqyaslivldolunan mlumatlar sas verir deyk ki,E.Qriqoryanla balkifayt qdr materiallar toplanlmdr vonlaroxucularn ixtiyarna verilckdir.

Oxuculara bildirmk istyirik ki, Sumqaytda ba vern cinaythadislrinin hams icraata gtrlm, son nticd mhkmyverilmidir. Yuxarda qeyd etdik ki, harda cinayt varsa, orda dacza olmaldr. fsuslar olsun ki, 1988-ci ildSumqaytda bavern

hadislrdn sonra ermni ideoloqlardnyann ayr-ayrktlvi infor-masiya vasitlrindgeni tbliat kampaniyas apararaq bildirmilrki, guya Azrbaycann hquq-mhafiz orqanlar itialarda itirak


24/383

24

edn cinaytkarlara qarloyal mvqe tutmu, oxlarnhbsdn azadl-

a buraxmlar. Faktlar isbu fikrin sassz, bhtan xarakterli olduunusbut edir.

Yerli mtbuatdan aydn grnr ki, Sumqaytda trdilmiitia-larda hbs olunan cinaytkarlar mhkmqarsnda cavab vermivmxtlif mddtlrazadlqdan mhrum edilmilr.

(Kommunist Sumqaita qzeti, may, 1988).

MHKMHKM IXARMIDIR

Azrbaycan SSR Ali Mhkmsi Ryast Heytinin zv

T.A.Zabrannann sdrliyi il cinayt msllri ilri zr mhkmkollegiyasnn iclas baa atmdr. Dvlt v ictimai ittihamlar,Sumqayt hr prokuroru, Badliyy maviri ..Qaybov, 7 sayl


25/383

25

texniki-pemktbinin mllimi A.X.manov, hr hquq idarsinin

vkili A.Q.Abdullayev prosesd itirak etmilr. (Xalq iclaslar:Bak idman mallar fabrikinin ilingri A.Q.Nayev vZrgrliksnayesi birliyinin mhndisi S.S.Petrosyan).

Sumqayt 7 sayltexniki-pemktbinin agirdi, Lenin komsomo-lunun (mumittifaq Lenin Kommunist Gnclr ttifaq) zv, vvllrmhkum olunmam, Qribov Yaar Xanlar olu 1988-ci il, fevral ay-nn 29-da ktlvi itialarda itirak etmi v V.V.Srkisyana bdnxsarti yetirmidir.

Mhkm, Azrbaycan SSR-nin Cinayt Mcllsinin 72-ci madd-sinin 105-ci bndinsasn, Y.X.Qribovu azyallarn mk-trbiyvikaloniyasnda czasn kmkl 6 il azadlqdan mhrum etmidir.(Kommunist Sumqaita, may, 1988).

z istklrin yetmyn ermni milltilri Ermnistann,Rusiyann vxarici lklrin mtbuat shiflrind1988-ci ilin fevralaynn 27-29-da Sumqayt hrindtrdilmiqtllr barsindhe birsasolmayan, iirdilmimateriallar drc edirlr. Onlar iddia edirlrki, guya Sumqaytda 32 nfr yox, daha ox ermni ldrlmdr. Burqm onlarqane etmir vkonkret rqm dgstrbilmirlr. nkimilli ideologiyalarsaxtakarlq zrindqurulduundan uydurmalarlamul olurlar. Biz isbtn yazlarda ilk nvbdqanuna syknirik,uydurmalara deyil, konkret faktlara saslanrq. Yeri glnd, rsmi vhquq-mhafizorqanlarnn mnblrinistinad etmyi zmzborcbilirik.

AAIDAKI STATA FKR VERN!

Sumqayt hadislri Dalq Qaraba hadislri il baldr.Fevraln 22-dDalq QarabaMuxtar Vilaytindbalanmktlviitialar Azrbaycann n byk snaye mrkzlrindn biri olanSumqaytda vziyyti grginldirmidi. Nticlr mlumdur. 32 nfr

adam lmdr. 94 thriki v itirakhbs edilmidir.Sumqayttrafnda crbcr uydurmalar istintaqa mane olur. Msln, ayilryaylrdki, guya bir sra mssislrdxsusi olaraq metal ubuqlar v


26/383

26

baqa predmetlr hazrlanrm, rabitqovaqlarnn iilri ermnilrin

mnzillrindki telefonlarqsdn bkdn xarblarm. Bu vbunabnzr xbrlri yoxlamaq n mstntiqlr Sumqaytn bir ox sa-kinlrinin, mssislrin fhllrinin, mnzil-istismar kontorlarn-da, rabit qovaqlarnn v digr xidmt blmlrinin mkdalarndindirmilr. Belxbrlrin he biri tsdiq edilmmidir

A.F.Katusev,SSRBaProkurorunun mavini

(zvestiya qzeti, 1988-ci il)

1988-ci il 27-29 fevral gnlrindSumqaytda trdilmiktlvi itialar zaman

hlak olan sakinlrin siyahs:I. Ermnilr:

1. Avakyan Yuriy Baqratovi, Sumqayt hri, 3-c mikrorayon,ev 5/2, 47 saylmnzilin sakini.

Qtl hadissi fevral aynn 28-d, saat 19-20 radlrindbaver-midir.

Mstntiqlr: Oskin Nikolay Dmitriyevi, Bondarenko PavelPavlovi.

2. Trdatov Qabriel Abramovi, Sumqay

t hri, 1925-ci iltvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2, 6 saylmnzilin sakini.Qtl hadissi fevral aynn 28-d, saat 19-24 radlrindbaver-

midir.Mstntiqlr: Kauk Aleksandr Stepanovi, Avtandilov Oleq

Yuryevi.

3. Aruanyan Vladimir Ovanesovi,Sumqayt hri, 1936-cil

tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2, 16 saylmnzilin sakini.Qtl hadissi fevraln 28-d, saat 20-24 radlrindbavermidir.Mstntiqlr: Boytsov Mixail li, Quraya Vyaeslav Borisovi.


27/383

27

4. Movsesova Yersilya Baxiyevna, Sumqayt hri, 1902-ci il

tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2a , 18 saylmnzilin sakini.Qtl hadissi fevral aynn 28-d, saat 20-24 radlrindbaver-

midir.Mstntiqlr: Musin Valeri Fyodorovi, Devidenko Vyaeslav

Mixaylovi.

5. Aramyan Armo Aotovi, Sumqayt hri, 1928-ci iltvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2a, 21 saylmnzilin sakini.


Mstntiqlr: Kormikin Aleksandr Vasilyevi, Kauk AleksandrStepanovi, Kolobakin Yevgeniy vanovi, Abdullayev Vaqif Kamalolu.

6. Avakyan Lola Pavlovna,Sumqayt hri, 1961-ci il tvlldl,45-ci mh. , ev 10/13, 37 saylmnzilin sakini.

Qtl hadissi fevral aynn 28-d, saat 21.00-da ba vermi-dir. Mstntiqlr: lyin Oleq Serafimovi, Qameza Valeriy vanovi,brahimov Akif Qdrt olu, Hseynov Eldniz Hsrt olu.

7. Qambaryan Aleksandr Aleksandrovi, Sumqayt hri,

1926-cil tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 17, 40 saylmnzilin sakini.Qtl hadissi fevral aynn 28-d, saat 18-19 radlrindbavermidir.

Mstntiqlr: Fyodorov Anatoliy vanovi, Karabulin AleksandrKonstantinovi, Axundov Sxavt Bahadur olu, Soroixin ValeriyPavlovi.

8. Babayan Arak Arslanovi, Sumqayt hri, 1934-c iltvlldl, 4-c mhll, ev 27a, 12 saylmnzilin sakini.


Mstntiqlr: Simerenko Sergey Borisovi, tefanyuk Matveyevi,Cavadov M.B.


28/383

28

9. Avanesyan Albert Manvelovi, Sumqayt hri, 1955-ci il

tvlldl, 5-ci mhll, ev 28/19, 1 saylmnzilin sakini.Qtl hadissi fevral aynn 28-d, saat 22-24 radlrindbaver-

midir.Mstntiqlr: Valeyev amil Vazixovi, Zanko Anatoliy vanovi,

Piss Valeriy Vasilyevi.

10. Avanesyan Valeriy Manvelovi,Sumqayt hri, 1957-ci iltvlldl, 5-ci mhll, ev 28/19, 1 saylmnzilin sakini.


Mstntiqlr: Valeyev amil Vazixovi, Zanko Anatoliy vanovi,Piss Valeriy Vasilyevi.

11. Melkumyan Soqomon Markarovi,Sumqayt hri, 1932-ci il tvlldl, mhll41a, ev 2/b, 21 saylmnzilin sakini.

12. Aramyan Artur Armovi, Sumqayt hri, 1963-c iltvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2a, 21 saylmnzilin sakini.

13. Melkumyan qor Soqomonovi,Sumqayt hri, 1957-ci il

tvlldl, mhll41a, ev 2/b, 21 saylmnzilin sakini.14. Melkumyan Eduard Soqomonovi,Sumqayt hri, 1959-

cu il tvlldl, mhll41a, ev 2/b, 21 sayl

mnzilin sakini.

15. Melkumyan rina Soqomonovna,Sumqayt hri, 1961-ciil tvlldl, mhll41a, ev 2/b, 21 saylmnzilin sakini.

16. Ambartsumyan Mia Arsenovi,Sumqayt hri, 1941-ciil tvlldl, 4-c mikrorayon, ev 18/24, 2 saylmnzilin sakini.

Qtllr fevral aynn 29-da, saat 21.00da bavermidir.

Mstntiqlr: Xaritonov qor Aleksandrovi, Sosnin ViktorAnatolyevi, Boytsov Mixail li, Voytin Nikolay Vasilyevi, MamedovZeynal.


29/383

29

17. Arakelyan Arta Levonovi, Sumqayt hri, 1937-ci il

tvlldl,mhll41a, ev 5a, 9 saylmnzilin sakini.Qtl fevral aynn 29-da, saat 19-20 radlrindbavermidir.Mstntiqlr: Taradanov Yevgeniy Aleksandrovi, Quray

Vyaeslav Borisovi, Lsyakov V.P.

18. Danielyan Nikolay Artyomovi,Sumqayt hri, 1939-cuil tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 4/2, 25 saylmnzilin sakini.

Qtl fevral aynn 29-da, saat 21-22 radlrind bavermidir.

Mstntiqlr: Paramov Aleksandr Vasilyevi, Ostin NikolayDmitriyevi, Mixaylovskiy Valentin Aleksandrovi.

19. Danielyan Seda Osipovna, Sumqayt hri, 1938-ci il tvl-ldl, 3-c mikrorayon, ev 4/2, 25 saylmnzilin sakini.

Qtl fevral aynn 29-da, saat 23-24 radlrindbavermidir.Mstntiqlr: Bondarenko Pavel Pavlovi, Patra Yaroslav

Semyonovi.

20. Martirosov Qarri Artyomovi, Bak hri, 1954-c iltvlldl, Lenin prospekti, ev 43, 16 saylmnzilin sakini.

Qtl fevral aynn 29-da, saat 18-19 radlrindSumqayt hrindaxil olarkn bavermidir.

Mstntiqlr: Pavdovskiy Stanislav Yefimovi, Kozlenko AlekseyNikolayevi, Quliyev lham Nriman olu.

21. Melkumyan Raisa Arsenovna,Sumqayt hri,1934-c iltvlldl, mhll41a, ev 2/b, 21 saylmzilin sakini.

Qtl fevral aynn 29-da, saat 17-18 radlrindbavermidir.Mstntiqlr: Miin Vladimir Aleksandrovi, Qerasimenko Sergey

Anatolyevi.

22. Qriqoryan Emma irinovna, Sumqayt shri, 1930-cu il

tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 5/2, 45 saylmnzilin sakini.Qtl fevral aynn 29-da, saat 21-22 radlrindbavermidir.


30/383

30

Mstntiqlr: Bernatski Pyotr osifovi, Xarenko Aleksandr

Vladimirovi.

23. Melkumyan FiruzArakelovna, Sumqayt hri, 1918-ciil tvlldl,17-ci mikrorayon, ev 51, 59-cu mnzilin sakini.

Qtl fevral aynn 29-da, saat 17-18 radlrind ba vermi-dir. Mstntiqlr: Summer Leonid Danilovi, Mozalyov OleqAleksandrovi.

24. Tovmasyan Rafik Ambartsumovi, Sumqayt hri, 1956-cil tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2a, 8 sayl mnzilin sakini.

Qtl fevral aynn 29-da, saat 21-22 radlrind ba vermidir.Mstntiqlr: lyin Oleq Serafimovi, Fyodorov Anatoliy vanovi.

25. Mehdiyeva Tamara Gerasimovna,Sumqayt hri, 1915-ci il tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 16, 49 saylmnzilin sakini.

Qtl fevral aynn 28-d, saat 21-00 radlrindbavermidir.Mstntiqlr: lyin Oleq Serafimovi, Qameza Valeriy vanovi.

26. Srkisyan agen Qareginovi, Sumqayt hri, 1927-ci iltvlldl, 5-ci mhll, ev 14, 16 saylmnzilin sakini.

Qtl hadissi fevral aynn 29-da, saat 17-19 radlrindbaver-midir.

Mstntiqlr: Variev Yakov Nikolayevi, adura Pyotr Pavlovi.

II. Azrbaycanllar:1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqaytda bavern itialar

zaman6 nfr azrbaycanlhlak olmudur.


31/383

31

27. Babayev Vkil Krim olu.Masall

rayonunun Sdakndindkolxozu ailsindanadan olmudur.

Ail zvlri byk idi. Vkil 15 yandaSumqayta pnah gtirir. Zaqafqaziyatikintitrestinin 12 sayl yol-tikinti idarsind fhlilmybalayr. Aldmk haqqndan azda olsa, knd valideynlrin gndrir. Yaadolduqda iyerini dyimymcbur olur. Bir

mddt Sumqayt Superfosfat, Mit kimya-s zavodlarnda, Azrkimyatikinti trestindalmaa balayr. dbacarql, mksevrv zhmtke bir insan kimi byk hrmtsahibi olur. Sumqaytda bavern hadislrdn sonra, mart aynn ilkgnlrindVkil evglib xmr. Ailzvlri narahat olur. Sumqaytnxstxanalarna bakirlr, lakin tapa bilmirlr. Dostlaronu Bakda,Respublika xstxanasnn morqunda taprlar. Vkilin csdi tannmazolmudu. Vkilin byk ailsi vard. Skkiz vladatasz qald.

28. Xudaov DadaBalaolu.1942-ciildYardmlrayonunun Vlili kndindana-dan olmudur. 1967-ci ild ailsi il birlikdSumqayta glmi, Azrboru zavodunda idzlmidir. Xarakterc mlayim, sakit vsmimi insan idi. Elbu keyfiyytlringr,kollektiv arasnda byk hrmti vard. 1988-ci ilin mart aynn vvllrind Dada idnev qaydrd. Yolda gnc bir olann yaralolduunu grb ona yaxnlad, cavan olanqan iind idi. Onu gll il vurmudular.Dadagnci qucana ald, yaxnlqdakqzetkknn yanna gtirdi, kryini divara

sykdi. Yolun ortasnda olann lindn dn mxtlif yalar vard.Dadaonlarymaq istrkn stndbir nezabit vsgr oturmuBTR srtlglib onun stndn kedi vDadadnyasndyidi.


32/383

32

Meyidi bir hftdn sonra tapld. Doulduu kndd dfn olundu.

DadaXudaovun drd vladvard.

29. sgndrov Natiq Yadulla olu. 1965-ci ild mili rayonunda anadan ol-

mudur. Orta mktbi bitirdikdn sonra ordudaqulluq etmidir.

Hrbi xidmti baa vurduqdan sonra ta-leyini Sumqaytla balayr. Burada Evtikm

kombinatnda ilmy balayr. Axamlaris thsilini Azrbaycan naat Mhndislrinstitutunda davam etdirir. All, savadl vmdni olan idi. Sumqayt hadislrinditi-alarda itirak etmmidir. ksin, iyolda-larnitialara qoulmaa qoymamdr.

Natiq idn qaydarkn BTRin altnda qalmdr. Valideynlri15 gn onun meyidini tapa bilmdilr. On altnc gn Natiqi BakdaSemako xstxanasnn zirzmisindtapdlar. Doulub boya-baa at-dmili rayonunda dfn etdilr.

30. Orucov Canpolad Mhyddin olu.1965-ci ildErmnistann Sisyan rayonunun

ki kndind anadan olmudur. AillriErmnistandan kb Azrbaycana pnah gtir-

midir, Aberonun Saray qsbsind zlrinmskn salmlar.1982-ci ildCanpolad qsbnin orta mkt-

bini bitirdikdn sonra Rusiyada hrbi-xidmtdoldu. sgrlikdn sonra sndlrini AzrbaycanNeft vKimya nstitutuna verdi vqbul olun-du. Tlblik illri baland. nstitutda iloxudu. 1988-ci il mart aynda rus sgrlrini

Sumqayta gtirn ermni srcs onu avtobusun tkrlri altna salbldrmdr. Yerli camaat tcili olaraq onu hr xstxanasna apard.Canpolad cmi saat yaad. Onun beyin qapadalmd. Hkimlr


33/383

33

lacsz idilr. Bu haqda komendant Krayevmlumat verilsd, he bir

tdbir grlmdi.

31. liyev Surxay Valeh olu.1971-ci ild Ermnistann Qafan rayonu-

nun Siznk kndindanadan olmudur. Surxayox yaaya bilmdi.Cmi on yeddi bahar, onyeddi q. Byk arzular vard. Ali mktbdaxil olmaq, diplom almaq, valideynlrini

sevindirmk, ailhyatqurmaq fsuslar ol-sun ki, namrd gllsi qfil gldi, hmin andaSurxay qtl yetirdi. Dmn gllsi gncbir olann arzularnn ik amasna imkanvermdi vo, gzlrini yumaraq bdiyytqovudu.

32. Qasmov Yaar Nsrddin olu.Meyidin xsiyytini myynldirmk mmkn olmad v onu

hr qbiristanlnda basdrdlar. Oxuculara mlum olsun ki, itialarda itirak edn bzi gnclr,

cinayt xarakterli hadislr trtdiklrin gr, mhkm trfindnmxtlif mddtazadqdan mhrum edildilr. Altnfr azrbaycanlis rus qounlarnn v ermnilrin vhi hrktlrinin qurban ol-dular. Sumqaytda ba vern hadislrd 32 nfr qtl yetirilmidir.Onlardan, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, 26 nfri ermni milltindn

idi. Cinaytkarlar qtl yetirdiklri insanlar

balta, b

aq, armatur vucu ksik dmir paralarilldrmlr. Gllilqtlyetirilnlr isAzrbaycan milltindn olan gnahsz vtndalar olub. Burada bir sualmeydana xr: Grsn, gllatmaa rus sgrinkim icazvermidi?Bununla balMoskvadan gln hquq-mhafizorqanlarhe maraq-lanmadlar da. Demli, gizli atlan glllr kiminsmri ilolmudur.

General Krayevin mri vard ki, Sovet qounlarhrddinc vmin-amanlq raiti yaradacaq, he kim qar zor ilnmyck,

gllatlmayacaq. Bs necoldu ki, Sumqaytda 17 yalgnc Surxayliyevi gllilvurub ldrmlr? Bu suala indiydk cavab taplmr.Blk bu, xsusi orqanlarn gstrii idi? Mqsdlri isSumqaytda


34/383

34

qtllrin saynartrmaqla azrbaycanllar haqqnda mnfiimic yaradb,

btn dnyada rsvay etmk idi? Kim bilir. Blkd!Faktlar sas verir deyk ki, bu gnahsz 6 nfrin lmnd

ermnilrin li vardr. Aradrmalar gstrir ki, ktlvi itialar za-man hrbilr v rusiyal mstntiqlr, D.Xudaov, C.Orucov,N.skndrov, S. liyev vV.Babayevin hlak olmalarfaktna gristintaq iinBakQarnizonu Hrbi Prokuororluu trfindn 30.12.88-ci il tarixdxitam vermilr.

Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun apard istintaq

iindn mlum olmudur ki, ekstremist ideyalar daycs, Bakhrsakini, milliyytc ermni olan Valeri Markaryan v rus ordusununsgrlri bir neazrbaycanlnn lmnsbb olmular. Markaryanavtobusda sgrlri Sumqayta gtirdikdn sonra, raitdn istifadedrk avtobusu kd dayanm dinc insanlarn stn srm, 4nfr azrbaycanln qsdn ldrmdr. sgrlrin gz qarsndaermni milltindn olan Markaryan cinayt hadissi trdir, onun haq-qnda is he bir tdbir grlmr. Msl aydndr. Biz el glir ki,artq izaha ehtiyac yoxdur.

Bununla bel, Markaryanla balfikrimizi bildirmk istyirik.ahid qismind dindiriln Bak sakini Yusif Mmmdov

Sumqayt hadislri zaman Bak 1 sayl avtobus parknda srcilyib. Azrbaycan RespublikasBaProkurorluuna verdiyi izahatn-da deyilir ki, 1988-ci ilin fevral aynn 29-da, avtoparkdan (8 avtobus)Sumqayta rus sgrlrini gtirdik. Onlarhr partiya komitsinin qar-

s

nda drtdk. Bak

ya qay

dandan sonra eitdim ki, avtonqliyyatdstsindn milliyytc ermni olan src Markaryan Valera rushrbilri il birlikd Sumqayta daxil olmu, qarda ktlni grb,avtobusu onlarn stnsrm, nticdbir neazrbaycanlhlakolmudur. Markaryan hadisyerindn qamdr.

Y.Mmmdovun szn ahidlrdn mrah Babayev, Rasimxliyev, Mhrrm Qurbanov da tsdiq etmilr. Onlarn dediklringr, V.Markaryan Krunk cmiyytinin zv idi. Avtoparkda oxlu

ermni alrd. 1988-ci ilin vvllrindDalq Qarababizim ola-caq, artq bu mslMoskvada hll olunub deyirdi. Onun szlrinhmiyyt vermirdik. Sonralar Dalq Qaraba trafnda problemlr


35/383

35

qalxanda, Markaryann szlri yadmza dd. ox kinli v ovi-

nist idi. Avtoparkda oxlar il yola getmirdi. Xasiyytc kobud idi,azrbaycanllarla az nsiyytgirrdi.

Sumqaytda bavern qtl hadislrindn baqa, bir ox sumqaytl,o cmldn 23 nfr ermni, 7 nfr rus v50 nfr azrbaycanlmxtlif bdn xsartlri almlar. Aada onlarn siyahsndrcedirik.


36/383

36

1988-ci il, 27-29 fevral gnlrindSumqaytda trdilmiktlvi

itialar zamanmxtlif drcli bdn xsarti alan sakinlrinsiyahs:

Soyad, ad, atasnn adTvl-ld

nvan

1 Mdiyev Murtuz liheydrolu

1928 12 mik-n, ev 6,mn.38

2 Mehtiyev Qhrman Bir

olu

1948 1 mik-n, ev 19/43,

mn.223 Nuriyev Valeriy Quu olu 1960 3 mik-n, ev 11/8,

mn.264 Avanesyan Clyetta

Aleksandrovna1949 4 mik-n, ev 21/29,

mn.815 Mmmdov Aydn hmd

olu1949 3 mik-n, ev 19/33,

mn.376 Pnahov Pnah 1956 11 mik-n, ev 34,

mn.207 Marrazyan Yuriy

Aleksandrovi1949 4 mik-n, ev 27/10,

mn.348 Arutunyan Qurgen

Sergeyevi1924 3 mik-n, ev 21/31,

mn.169 Martirosyan Ararat

Andreyevi1927 Bak hri, Kirov

ksi-710 Martirosyan zabella

Aleksandrovna

1928 Bak hri, Kirov

ksi-711 Heydrov Prvrdigar

Hseyn olu1965 2 mik-n, ev 18, mn.

2612 Qasmov Heydr Qznfr

olu1957 1 mh-l, ev 5(a),

mn.1913 Bilbilayev brahim

Mmmd olu1948 Bak hri, 9-cu Buxta

dngsi, ev 25, mn.214 Yhyayev Bxtiyar

lisultan olu

1957 42-ci mh-l, 16 sayl

yataqxana, otaq 16


37/383

37

15 lkprov Ramiz

Mhrrm olu

1954 Xamaz r-nu, Lenin

ksi, ev 4316 Cbraylov Rvn Mlik

olu1962 Nasoslu qs., SMP

yataqxanas, otaq 117 rfov Ltif Cabir olu 1966 10 mik-n, ev 2,

mn.1118 liyev Samddin Hsn

olu1946 Qusar r-nu, PMK-3,

ev 219 Mixailyan Boris Xudanovi 1962 2 mik-n, ev 2, mn.31

20 Allahverdiyev dalt liolu

1963 Dostluq ksi-34,yataqxana-1, otaq 40

21 Dmiriyev Nuxbala Cmilolu

1930 5 mik-n, ev 6, mn.36

22 Arakelov AndreyVladimirovi

1964 4-c mh-l,ev19/14,mn.7

23 Ayvazyan Lyudviq Eqiovi 1948 17-ci mh-l, ev 4,mn.9

24 Martirosyan QarikKasumovi

1965 Bak , Kirov k-si,ev 21

25 Hseynov Yaar kr olu 1939 Bak , Krasin-48,mn.14

26 Qabrielyan Armo Aronovi 1944 34 mh-l, ev 8, mn.36

27 Podiev Vladimir Setrakovi 1934 4 mik-n, ev 24,mn.51

28 Quliyev Kamil Qdrt olu 1966 4 mik-n, ev 16, mn.529 liyev Rft Kamil olu 1964 Bak , Yusifzad-65,

mn.3030 Novruzov Nazim

msddin olu1964 1 mik-n, ev 5/7,

mn.2031 Nayev Azad Ovezdruevi 1968 Bak -117,h/h 5456 (a)32 smaylov Telman Labt

olu

1963 18 mik-n, ev 4, mn.1

33 Allazov Aslan Rid olu 1968 Bilcri, h/h 5456


38/383

38

34 Malik Oleq Anatalyevi 1967 Bilcri, h/h 5456

35 Strelyakov qor Lvovi 1969 Bilcri, h/h 545636 Qmbrov Hbib Aur olu 1968 1 mik-n, ev 17/31,

mn.1837 Akimov Aleksandr

Qriqoryevi1962 Bak , Yusifzad-15

38 Quliyev Eldar li olu 1940 Bak , Qoqol-48,mn.9

39 Qdimov Camal ingiz

olu

1969 Bilcri, h/h 5456

40 Lyubimov SergeyValentinovi

1968 Bilcri, h/h 5456

41 Skobkarev AleksandrSergeyevi

1967 Bilcri, h/h 5456

42 Par in qor Viktorovi 1966 Bilcri, h/h 545643 Zaxaryan Olqa Mixaylovna 1962 8 mik-n, ev 27/16

mn.67

44 Qazaryan EruVaqanovna 1930 36 mh-l, ev 22,mn.41

45 Frcov Telman Qurbanolu

1965 15 mh., yataqxana 3,mn.56

46 Ayrumyan ArmaisAvtovazovi

1961 5 mh., ev 11/18,mn.29

47 Rhimxanova AnaxanmAakii qz

1950 6 mik-n, ev 20,mn.143

48 Danielyan VitaliyNikolayevi

1972 3 mik-n, 4/3, mn.25

49 Krimov Abbas Krim olu 1935 1 mik-n, 13/31, mn.750 Petrosyan Manvel

samirovi1938 1 mik-n, ev 14/33,

mn.5851 Baqdasaryan Albert

Vladimirovi1972 6 mh., ev 11, mn.7

52 Sfryan rina Rikovna 1963 34 mh, ev 12,

mn.26


39/383

39

53 Qafarov Aur 1929 10 mik-n, ev 10,

mn.2054 amil mirah 1938 12 mik-n, ev 31,

mn.3355 lsgrov Aydn lyas olu 1960 Bak -118,

ernevski-856 Adgzlov Mmmd

Babakii olu1951 11 mik-n, ev 8,

mn.2757 Zkryan Boris Movsesovi 1922 9 mik-n, ev 49,

mn.1258 Abbasov rif Hbib olu 1960 6 mik-n, ev, ev 8,

mn.459 brahimov Sovxan brahim

olu1940 9 mik-n, ev 68,

mn.1360 Qasmov HacQasm olu 1933 9 mik-n, ev 51,

mn.7761 Yunusov Baba Yunus olu 1949 5 mik-n, ev 59, mn.6

62 Mmmdov Azr Hsnolu

1961 11 mik-n, ev 23,mn.46

63 Kutko qor Aleksandrovi 1969 Omsk hri, Autiloviksi, ev 3, mn.93

64 Mustafayev Raza Mustafaolu

1929 14 mh., ev 4/46,mn.20

65 Ramazanov Mikail Hsn

olu

1972 41 mh., ev 1, mn.6

66 Mmmdov Aa kprolu

1966 34 mh., ev 12/16,mn.37

67 biov Ehtibar Hsn olu 1969 Yataqxana sakini68 Mehr liyev Mehrli li

olu1968 Bak , Fabrisius

ksi-3769 fiyev Nail Surxay olu 1957 2 mik-n, ev 21/16,

mn.16


40/383

40

70 brahimov Elman Mmmd

olu

1971 Saray qsbsi, 1 May

ksi, ev 15, mn.2

71 Muradov Ehtibar Adil olu 1971 Sumqayt hri,nvan yoxdur.

72 Allahverdiyev Bhram 1972 nternat mktbi, -273 Mustafayev dalt Yaar

olu1965 1 mik-n, ev 9/5,

mn.5274 Krimov Cavan Hsn olu 1972 17 mik-n, ev 42,

mn.2375 Mrslov Gn 1964 naatlar qsbsi,

ev 16, mn.276 Babayan Arsuk Adamovi 1929 41 mh-l, ev 1,

mn.4577 Avakyan Aleksandr

Sukratovi1959 45 mh-l, ev 10/13,

mn.3078 Arakelyan Asya Tiqranovna 1947 41 mh-l, ev 5A,

mn.979 Plavdjan Aleksey Akopovi 1933 8 mik-n, ev 24a,

mn.980 Arakelyan Roza Rafikovna 1965 Bak ksi, ev 17/2,

mn.63Bir d tkrar edirik: Cinayt trdilmidir! Demli, cinayti

trdnlr czalarn almaldrlar! Bunu Qanun, hr eydn vvl,dalt v insanlq tlb edir! Cinayti trdn Qanuna mvafiq ola-raq czasn almaldr. Bu, cmiyytd birg yaay tmin ednaksiomlardan biri olmaldr. Ona gr d, tbiidir ki, Sumqaytdatrdilmi ktlvi itialarda itirak edn adamlar mhkmy clbolunaraq czalandrldlar. Aada Azrbaycanda (Bak v Sumqaythrlrind) vSSR-nin mxtlif hrlrind (Moskva, Volqoqrad,Voronej, Samara) keiriln mhkmlr trfindn mxtlif czalaramhkum olunmuadamlarn siyahsnveririk.


41/383

41

Azrbaycan SSR Ali Mhkmsinin

cinayt ilri zr1-ci drcli mhkmkollegiyastrfindn baxlan cinayt ilri

1. Baxov Prviz Frman olu 29 mart 1989-cu il tarixli hkml,CPM-nin 72-ci maddsil2 il mddtinazadlqdan mhrum edilm;

2. fndiyev Mahmud Qurban olu 29 avqust 1988-ci il, 3 ilmddtinazadlqdan mhrum edilm;

3. Yetkinlik yana atmamMmmdov Vqar Mrift olu 02

sentyabr 1988-ci il, 3 il 2 ay mddtinazadlqdan mhrum edilm;4. Balayev Mzahir Qznfr olu 24 avqust 1988-ci il, 9 il

mddtinazadlqdan mhrum edilm;5. sayev Elin Mhmmd olu 17 fevral 1989-cu il, 3 il

mddtinazadlqdan mhrum edilm;6. smaylov Taleh Saleh olu 16 may 1988-ci il, 15 il mddtin

azadlqdan mhrum edilm;7. Mmmdov Rft Binyamin olu, Cmdov Vaqif Qulam olu,

Mmmdov Yusif Muxtar olu vliyev Aahseyn bdlhseyn olu- 22 sentyabr 1988-ci il, hr biri 2 il 6 ay mddtinazadlqdan mhrumedilm;

8. zimov Sadiq Sahib olu 13 yanvar 1989-cu il, 3 il mddtinazadlqdan mhrum edilm; Vliyev Elman Balaca olu hminhkml, 2 il mddtinazadlqdan mhrum edilm;

9. Hacyev Mnsim Bolevik olu 21 sentyabr 1988-ci il, 2 il

mddtinazadl

qdan mhrum edilm;10.hmdov Taryel Malik olu, sdov Oruc Qureyi olu vDadaovlkin irli olu -31 oktyabr 1988-ci il, hr biri 2 il mddtinazadlqdan mhrum edilm;

11. Mmmdov Dilqam Qamad olu29 noyabr 1988-ci il, 6 ilmddtinazadlqdan mhrum edilm;Davudov Vidadi Zalil olu 3il, Qurbanov Sabir Qubuolu 4 il,Mehdiquliyev akir li olu 6 il,Qasmov Covdar Qnbr olu 3 il, Salmanov Mhmmd Mhrrm

olu 2 il mddtinazadlqdan mhrum edilm;12.liyev Balami Hsnqulu olu 30 dekabr 1988-ci il, 9 ilmddtin azadlqdan mhrum edilm;


42/383


43/383

43

29. Hseynov Arif Mustafa olu 10 noyabr 1988-ci il, 3 il

mddtinazadlqdan mhrum edilm;30. Samoylov Serqey Nikolayevi vPavlovskiy Boris Eduardovi

14 sentyabr 1988-ci il, hr biri 3 il mddtinazadlqdan mhrum edilmczalarna mhkum olunmular.

Sumqayt hr mhkmsitrfindn baxlan cinayt ilri

1. liyevlhamspolkom olu 25 yanvar 1989-cu il, 3 il mddtinazadlqdan mhrum edilm;

2. Yetkinlik yana atmamHseynov amil kbr olu 01 no-yabr 1988-ciil, 2 il mddtinazadlqdan mhrum edilm;

3. Novruzov liabbas Novruz olu 16 may 1988-ci il, 1 il 6 aymddtinazadlqdan mhrum edilm;

4. Mmmdov Nazil Clil olu 27 yanvar 1989-cu il, 10 ilmddtinazadlqdan mhrum edilm;

5. lkbrov dalt Aarza olu 01 aprel 1988-ci il, 1 il 6 aymddtinazadlqdan mhrum edilm;

6. Enteyn Aleksandr Vladimirovi 01 aprel 1988-ci il, 1 il 6 aymddtinazadlqdan mhrum edilm;

7. Mirzmtova Bik Seyidli qz v Hseynova KistamamNcmudin

8. qz06 avqust 1988-ci il, hr biri 5 il mddtinazadl

qdanmhrum edilm;9. Quliyev Fizuli Atakii olu vhmdov Yaqub Ali olu 19

oktyabr 1988-ci il, hr biri 5 il mddtinazadlqdan mhrum edilm;10. Yetkinlik yana catmamliyev Rafiq Mzffr olu 09 sent-

yabr 1988-ci il, 2 il mddtinazadlqdan mhrum edilm;11. Ncfov Nadir Xlfolu 01 aprel 1988-ci il, 1 il 6 ay mddtin

azadlqdan mhrum edilm;

12. Mmmdov Vaqif Zlfqar olu 31 mart 1988-ci il, 1 il 6 aymddtinazadlqdan mhrum edilm;


44/383

44

13. Rsulov Rauf Rsul olu 31 mart 1988-ci il, 1 il mddtin

azadlqdan mhrum edilm;14.brahimov Mhrrm Hseyn olu 02 avqust 1988-ci il, 4 il 6

ay mddtinazadlqdan mhrum edilm; hmdova Ayna liqulu qzaylq qazancndan 20 faiz tutulmaqla 1 il mddtinislah ilri czasnamhkum edilm(iyerind);

15. Krimovlqar Meti olu- 3 il mddtinazadlqdan mhrum edilmczalarna mhkum olunmular.

Bundan baqa:

SSRAli mhkmsinin 18 noyabr 1988-ci il tarixli hkm ilhmdov hmdman olulm csasna;

Volqoqrad vilayt mhkmsinin hkm il Nzrov LanBabaxan olu, sgrova Sevil Qarakii qz, Xdrov Namiq Mhmmdolu, Mehdiyev Zakir li olu;

Voronej vilayt mhkmsinin hkm ilMehdiyev lmdarHsnalolu, Rzayev Zakir li olu;

Samara vilayt mhkmsinin hkm il Hacyev NamiqBalolan olu mxtlif mddtlr azadlqdan mhrum edilmczalarna mhkum olunmular.

Bellikl, istintaq materiallarna saslanaraq demk olar ki, cinayt

d bllidir, cinaytkarlar da czaland

r

lm

lar. Hadislr hquqiqiymtini almdr. Daha nlazmdr? Mvzunu qapatmaq olar?!Xeyr, olmaz! nki cinayt hadislri tam kild aqlanmayb,

cinayt trdnlrin ishamsczalandrlmayb. Bir fakttsdiqlmk olarki, SSRBaProkurorluunun istintaq qrupu belqrara glmidir ki,ktlvi itialar milltlrarasmnasibtlr zminindtrdilmmi-dir. Bs, belolan halda, niyistintaq orqanlarcinayt hadislrininbavermsbblrini, hadislrin sifariilrini vtkilatlarnz

xarmamdr?cralar, yetkinlmmi gnclr hbs olunmudur. Biz onla-r mdafi etmk fikrind deyilik. Amma bizi narahat edn odur ki,


45/383

45

yeniyetm uaqlar, texniki-pe mktbinin agirdlrini bu i clb

edn qvvlr niy knarda qalmdr? Aydn msldir ki, bu idSSR Dvlt Thlksizlik Komitsi v onun Yerevanda faliyytgstrn xsusi xildmt orqanlarnn li vardr. Bu haqda aada traflmlumatlar verilckdir.

CNAYTNalt qatlaraldqca bir ox qaranlq mqamlara ay-dnlq gtirilck.


46/383

46

Nvbti sual:

TALARNYBAVERMDR?

Bu sual z mahiyytin gr vvlki iki sualdan kskin kild

frqlnir. Hadislri z gzlri ilgrm, onlarn canlahidi olmuhr bir vtnda, prinsip etibaril, vvlki iki suala tam hatli olmasa

da, bu v ya digr drcd znn obyektiv v ya subyektiv cava-bn ver bilr. Sonuncu suala is hr ks obyektiv v dolun cavabver bilmz. Bu suala cavab vermk n tkc hadislrin canla-hidi olmaq kifayt deyildir. Burada artq CNAYTN grnmyntrflrind, yni aysberqin alt qatnda olan mxfivqeyri-mxfima-teriallarla tan olmaq n grgin axtarlar, xsusi aradrmalar vanalizlrin aparlmastlb olunur.

1988-ci ilin fevral aynda SSRBaProkurorluunun istintaq qru-punun mstntiqlrinin materiallarntkrar-tkrar oxumaqla da bu su-ala obyektiv cavab tapmaq mmkn deyildir. nki istintaq iini aparanhquq-mhafizorqanlarnn iilri slindbu suala cavab axtarmaqniyytindolmayblar. Grnr, yksk ealonda ylnlr aada-klara bu haqda drin mlumat toplamaqadaan etmidilr.

stintaqa balamamdan bu suala, filosoflar demikn, apriori(ynitcrbdn istintaqdan qabaq, tcrbnin istintaqn nticlrini

gzlmdn) cavab blli olmudur: Bir ne qrup xuliqanlq ednadamlar dinc adamlara hcum edir, onlarn mnzillrinsoxulur, on-lardyr, syr, talan edir, zorlayr, igncymruz qoyur, ldrr.

Xuliqanlq edn, cinayt trdn dstlrin arasnda bir nenfri istisna etmkl, ksriyyti azrbaycanllardan ibart olmudur.Xuliqanlq hrktlri isbir milltin nmayndlrin- ermnilrqarynlmidir. Bununla bel, sanki istintaq orqanlarbu fakta diqqtyetirmmilr. lbtt, bel diqqtsizliyin tsadf nticsind ba

verdiyini gman etmk, n azndan sadlvhlk olard. Ciddi yanal-dqda isbunun qrzli olduunu grmk tin deyil.


47/383

47

Belnticyglmk olar ki, slindistintaqn bir mqsdi olmu-

dur: xuliqan nsrlri tapmaq vczalandrmaq. Mslytam ob-yektiv qiymt verdikdistintaqn birtrfli, blkdsifarili aparlma-saq-akar grnr. Dalq Qarabaproblemi dynddyndnSumqayt ehtiyat variantkimi isalnmdr.

Azrbaycan Respublikasnn prezidenti cnab lham liyevin1988-ci il, fevral aynn 27-29-da Sumqaytda bavermiktlvi iti-alarla laqdar imzaladsrncama uyun olaraq istintaq ilri ha-

zrda tzlnib.Cinayt iinin materiallardaim tzlnn http://www.prokuror-

luq.gov.az sumqayit-senedler internet saytnda da yerldirilmidir.Cnab Prezidentin siyasi dstyi il istintaq ilrinin uurla sona at-drlacana, Sumqaytda trdilmi bu iyrnc hadislr, nhayt ki,dzgn hquqi vsiyasi qiymt verilcyin, doma hrimizvurul-mumnvi lkdn yetrinctmizlnbilcyimizmid bslyirik.Bu istiqamtd aparlan diplomatiya ilrind, ermni milltilrinini zn amaq n, onlarn Azrbaycan xalqna yaxdqlar iftira vbhtanlar, Sumqaytda guya genosid - soyqrmolduunu bildirnmnfur virkin tbliatlarnifa etmkdsylr artrlmaldr.


48/383


49/383

49

Ermnilrin versiyas: Sumqaytda ktlvi itiala-

r azrbaycanllar tkil etmilr. Mqsd: ermnilr qar soyq-rm trtmk, bununla onlar qorxudaraq Dalq Qaraba urundambarizdn kindirmkdir.

Azrbaycanllarn versiyas: Sumqaytda ktlvi itialar ermniv ermniprst millti-separat qvvlr, xsusi xidmt orqanlar,Danak partiyas trfindn trdilmidir: Mqsd: azrbaycanllarnvhi, quldur, qanin, sivilizasiyadan uzaq bir toplum olduunu dn-ya ictimaiyytin atdrmaqdr. Azrbaycanllarla birg yaaman

qeyri-mmkn olduunu sbut etmk, bununla da Dalq QarabanAzrbaycann trkibindn cxarlb Ermnistan Respublikasnabirldirilmsi urunda mbarizaparmaqda siyasi dstkldetmkdir.

Mstqilfikir sahiblri aydn baa drlr ki, Sumqayt txribatndahr ey bir o qdr dsaddeyildir. Bu iki xalqetnik zmindtoqqu-durmaq kimsox srfli idi. Dnya miqyasltannmyazEduardTopol Azadlq radiostansiyasnn mxbiri Tengiz Qudavaya verdi-yi msahibsind bu hadislrl bal z fikrini bildirrk demidir:Bu, txribatdr. Mn buna tam minm. Mn z jurnalistlik trcmeyi-halma Sumqaytda balamam. lknin hr bir yerindn buraya ax-b hr cr insanlar glmilr. Mn qzetdilyirdim, bu gn ermnihaqqnda yazrdm, sabah azrbaycanl haqqnda... Bizim redaksiya-da benfr yazan adam var idi, onlardan iki tam onda bei yhudi,biri ermni qz, biri dazrbaycanl; biz hmyad idik vhr eyd

brabr idik. Vmn eidndki, sonra hr ey Sumqaytdan balan-d, talanlar, qrnlar dht, qarabasma mni gtrd: mnim b-tn dostlarm bu chnnmin iinddirlr! Mn o vaxtlar, Sumqaytdailyn dvrd, daturizmi il, alpinizmlmul olurdum vyadmda-dr, sovet hakimiyytinin 50 illiyi idi, ya hanssa baqa bir bayram idi,biz piyada Dalq Qarabaa yola ddk. Biz btn Dalq Qarabagzdik, mn ayaqlarmla, piyada btn Dalq Qaraba addm-ad-dm gzdim. Biz hr df meni keib nvbti knd yaxnlaanda,

knd sakinlri grrlr ki, kndtrf bir dstadam glir, ancaq on-lar hlnbizim siftlrimizi grmrdlr, ndki, kim olduumuzubilmirdilr, ancaq biz kndatar-atmaz, knd qadnlar frqi yox


50/383

50

idi, bu azrbaycanllarn kndi idi, yaxud ermnilrin bizi llrind

axr dolu bardaqla vrklqarlayr, bizhm azrbaycan dilind,hm dermni dilindxogldin deyir, xosz sylyirdilr... He birdmnilik yox idi. Mn bunu tsdiq edirm, nki mn hm ermnikndind axr iib rk ksirdim, hm d azrbaycanl kndind:YOXDHE BR DMNLK....

Politoloq, Na sovremennik jurnalnn daimi mllifi KseniyaMyalo Sumqayt hadislri il bal yazr: Milltlrarasmnaqilr adlanan toqqumalar SSR-d kifayt qdr stabil, ni-

zamlbir cmiyytdvkifayt qdr yksk rifah raitind, hm d,ox vacibdir ki, halinin ksr hisssinin yksk thsilmalik olduubir raitdbaverib yayld. Durunluq adlanan dvrn xarakte-rik gstricisi olan ar kili statikadan (sakitlikdn, skuntdn) birgz qrpmnda kskin dinamikaya (evik hrktlr) kemk nox gcl tsirmalik olan vasitlr ttbiq etmk lazm glirdi vbelvasitlr tapld. Bu, ilk nvbd, bandit aksiyalarnn keirilmsi nurlu surtd(qsdn) cinaytkarlarn, llxsus n qatcanilrin ge-nikild clb olunmasdr; onarn sas vzifsi ilk qan tkmkdir,hm delsullarla ki, insanlar, halinin ksr hisssini vahimdndonub qalmaa mcbur etsinlr. Beldoldu: Sumqaytda, Frqand,Oda...

Svante Kornell(AB), Con Xopkins adna Orta Asiya vQafqazUniversitetinin Badirektoru: Qounlar konfliktqarmrdlar. Onlarhadislr knardan laqeydcsin baxrdlar. Yeri gldikd is iki et-

nik qrupu qzdrr vdavt salrdlar.(Dal

q Qarabada konfl

ikt:mslnin hllinin dinamikasvperspektivi).Aleksey Zverev, rus politoloqu: SSR Dvlt Thlksizlik

Komitsi Sumqaytda hadislr zaman itialarn ba vercyindnv qtllrin trdilcyindn xbrdar idi. (Qafqazda mbahislisrhdlr mqalsi).

Sumqayt v Dalq Qaraba SSR mkannda yenidn-

qurma ad altnda gedn ictimai-siyasi mhitin yetidirdiyi birproblem idi. lkdnbaverirdi?


51/383

51

1988-ci ilin fevral hadislrindn sonra bir ox ermnilr

iki millti qar-qarya qoymaqda ilk nvbd millti qv-vlri, ovinistlri, hakimiyyt can atanlar qnamaa balad-lar. Sumqaytda hadislr obyektiv yanaan ermnilr az deyil-di. Hmin gnlrd ba vermi hadislr Sumqaytda yaayanermnilr z mnasibtlrini Kommunist Sumqayta qzetingndrdiklri mktublarnda bildirirdilr. Auk-Atayannmktubunu olduu kimi oxucularn diqqtintqdim edirik:


52/383

52

Mktubun ixtisarla Azrbaycan dilintrcmsi:

Bakdan gln qzetlri alb oxumaq istyirdim. Qzet kknn

qarsnda adam ox idi. Mnqzet atmad. Nxbr var? deysorudum. Eyni eyi yazrlar.

Sovetlrin vaxtnda bizi beynlmill ruhda trbiy etmidilr.Sonralar mlum oldu ki, SSR-dbeynlmill trbiyformal xarakterdayr. Btn ideyalar, arlar rm zllr zrind qurulmu-du. slindbeynlmill trbiyardcl, dostlua, qardala syknn

vhe bir vaxt xyantxidmt etmyn ideyalar zrindqurulmalidi. Bunu demokratiya tlb edir. Lakin bu mllr riayt olunurdu-mu? lbttki, yox! Azrbaycan-Ermnistan mnasibtlrindhr eyksinoldu. Elqvvlr var ki, milli zminddavt salr, qonuluqdayaayan milltlri biri-birinqarqzdrr, grginliyi artrrlar. Belinsanlar he bir vaxt z vtnlrini sevbilmzlr.

nanmaq olmur ki, 15 il Dalq QarabaPartiya Komitsinin bi-rinci katibi vzifsindilmiGevorkov milli mslilciddi mulolmasn. gr olsa idi, Qarabada mitinqlr keirilmzdi.

Sumqaytda hadislr ba verdi. ox qribdir, hmin an btndnya bu hadislrdn danmaa balad. Bu, qabaqcadan planladrl-mbir txribat idi. Sumqaytda cinayt hallarbavermidir. Hquq-mhafizorqanlaristintaqla muldurlar. Mhkmproseslri gedir.Cinaytkarlar czalarna atblar. Sorumaq lazmdr: grsn, niymhz icralar hbs olunub? Grsn, niysifariilr v tkilatlar

azadl

qda gzirlr, onlara qar

l gtrlmyib? Mtbuat dabirmnalmvqe tutmudu.Qaraba Komitsinin fal zv Ayrikyan fevral aynn 24-

d Vainqton tayms qzetin verdiyi mlumatda Stepanakertdmitinqlrin keirilmsini bildirirdi. Fevraln 26-da is Ayrikyannvasitsil ikaqo sandi tayms qzetind txribat xarakterli mqaldrc olunmudur.

Msly ciddi mnasibt bslynlr d var idi. Ermni ziyals

Ayrapetyan Qolos Rodin qzetinin 1988-ci il 4 may tarixli sayndaovinist Ayrikyanifa etmidir. dfmhkum olunmubu millti


53/383

53

nsr Ermnistann SSR-nin trkibindn xmas n meydanlarda

alovlu xlar edirdi. Dalq Qarabadan azrbaycanllarn qovulmastbliatilmul olurdu.

Mnim 70 yam var. Bakda anadan olmuam. Mharib itirak-syam. Sumqaytda 1 sayl trestin 9 nmrli tmir-tikinti idarsindalmam. He bir sxnthiss etmmim, hquqlarma toxunan ol-mayb. strdim, hr iki xalq tezliklbarsn, slh brqrar olsun. Bunubirmnalbaa dmk lazmdr.

A.Auq-Atayan,mharibvmk veteran.


54/383

54

SYASBRODA QRUPLAMAVAZRBAYCANA QARI QEYR-OBYEKTVMVQE

Sumqaytda trdiln hadislr rfsindSSR-dbavern icti-mai-siyasi proseslrin nec cryan etdiyinnzr salaq. 1985-ci ilinaprel aynda Mixail Qorbaov Sovet ttifaq Kommunist PartiyasMrkzi Komitsinin Ba katibi seildi. lkd yenidnqurma

siyasti elan olundu. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, yenidnqurmasiyasti bir ox xalqlarn gzlrini ad. Thrif olunmu dnnimizi,kemiimizi btn lpaqlilgrdk. nandmz adamlara, prstietdiyimiz insanlara, tsbit olunmu marksizm-leninizm ideyalarnamnasibtimiz kkndn dyidi.

Ermnistan rhbrliyi, xaricd yaayan ermni lobbisi, ermniQriqoryan kilssi Qorbaovun yenidnqurma siyastindn tarixi birans kimi istifad etmk niyytin dd. Onlar Kremlin dstyi ilAzrbaycana qartorpaq iddiasilxetdilr.

M.Qopbaovun trafnda ermniprst qvvlr cmlmidi.ahnazarov siyasi, Aanbekyan iqtisadi, Sitaryan is planladrmamsllri zronun kmkilri idilr. Bu lk Dalq Qarabaprob-lemini xaricdyaayan ermni icmasilrazladrmvQorbaovdandstk alacaqlarna sz vermidilr. Mhz lyn yaxn kmkliyiv Qorbaovun razl il bir ne millti ermni kadr mxtlif

vziflrdyerldirilmidi.

Q. . .


55/383

55

Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin xarici

laqlr bsinin mdir mavini Karen Brutensi, tbliat bsininmsul iisi Leon Onikovu, Marksizm-Leninizm nstitutunun direktormavini Mixail Medlovuvbaqalarnbuna misal gstrmk olar.Mdafnazirliyind, BaProkurorluqda vDvlt Thlksizlik orqan-larnda da ermni milltilri oxluq tkil edirdilr. Onlar gizli vaqkildmyyn qvvlr arasnda Dalq Qarabala balmslninhllindermnilrin mvqeyini mdafietmk n Moskvada yaa-yan bir ox vzifli xslri, deputatlar, politoloqlar, jurnalistlri satn

alrdlar.Sovetlr birliyind insanlar ilk illr yenidnqurma siyastin

inanrdlar. Lakin Qorbaovun Qrbin tsiri altna dmsi bir oxziyallar, alimlri, adi insanlar bhy sald. Bu, Qorbaovunmarksizm-leninizm ideyalarna qar dnk xdn grn ykskealonda olan qvvlr arasnda paralanmaya sbb oldu. Sovetttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin Siyasi Brosundaqruplamalar ml gldi. Birincilr sosial demokratlar idi. Buqrupa Qorbaov, Yakovlev, evardnadze v baqalar daxil idilr.kincilr yenidnqurma konservatorlarndan ibart idi. Bu qru-pa is Liqaov, Lukyanov, Rjkov v baqalar rhbrlik edirdilr.Birincilr Amerikann, ngiltrnin, onun kfiyyat orqanlarnn ya-xndan kmkliyi ilbyk Sovet imperiyasndatmaq, kommunistrejimini lv etmk, ikincilr isSSR-ni qorumaq vinkiaf etdirmkistyirdilr. Qruplamalar arasnda qardurma gizlin kildaparlrd.

M.Qorbaovun Qrbmeyl etmsi hlhakimiyytglmsindnqabaq balamd. O, 1984-c ilin dekabr aynda SSRAli Sovetininzv kimi, ngiltrysfr etmidi. Londonda ngiltrnin sabiq Banaziri Marqaret Teterlgrmd. Vbu grdn sonra glckdM.Qorbaovun hakimiyyt gtirilmsi urunda Qrb lklrindgrgin i baland. Sonralar Marqaret Teter msahiblrin birinddemidir ki, Mn insanlar tanmaqda he bir vaxt shv etmmim.Qorbaovu qbul edrkn ryimddedim: Bu insanla ilmk olar.

(Veerniy Leninqrad, 1991.)1984-ci ildSovetttifaqKommunist PartiyasMrkzi KomitsininBa katibi U.ernenko idi. O, ar xst olduundan, artq Kremld


56/383

56

glckdBakatib vzifsinkimin kemsi gizli mzakirlrsbb

olurdu. 1985-ci ild ernenkonun vfatndan sonra Siyasi Bronunzv, uzun mddt SSRXarici lr Naziri ilmi, 1985-ci ildSSRAli Sovetinin sdri olan A.Qromko Qorbaovun namizdliyini irlisrd vbu tklif yekdilliklqbul olundu.

Sonralar Qorbaovun Qrb dvltlrinin lind bir alt olduu,lkd hrc-mrcliyin yaranmas, yerlrd hakimiyyt strukturlarnaqaritatsizliyin gstrilmsi qabarq kildzn biruzverdi.

Yenidnqurma illrind Vainqton post qzeti yazrd:

Ken ay iri dvltlrin liderlri arasnda keiriln mxfigrd,sovetlrin vzifli xslri bildirdilr ki, Kremlin sas vzifsi ondanibartdir ki, Qrb dvltlrini xbrdar etsin ki, Sovetlr lksiniar gnlr gzlyir.

Dorudan da, Sovetlr lksini ar gnlr gzlyirdi. Vainqtonunyksk dairlrind Sovet hakimiyyt piramidasnn zirvsindylmi dissident tituluna layiq grlm M.Qorbaov yaranmvziyytdn xyolunu hr eydn vvl tfkkrdinqlabi dyiikliyinaparlmasnda grrd. Yuxarlar amiranlik, aalar is m-tilik psixologiyasndan, vrdilrindn xilas etmk n Qorbaovtfkkrdinqilabn flsfsini sosialist plralizmi adlandrdvbuprinsip hyata keirilmybaland. Hqiqtin axrncinstansiyasol-maq hququ he ksdyoxdur. Vya: He ks z fikrini hqiqtinson hddi saymaq hququna malik deyildir. Yaxud da: Biz hqiqtanlay ilbalmsllrdmonopoliya, tkbana aalq iddiasnda

deyilik. Hqiqt birgaxtar

lar vqar

l

ql

sylr nticsindz

x

rvs. (M.S.Qorbaov Perestroyka i novoye mleniye dlya naey strani dlya vseqo mira, 1988, sh.76, 172.)

M.Qorbaovun irli srdy nzriyy he d SSR-ni dnyadaolan kisini artrmaa ynltmdi, ksin, Son hqiqti sylmk vyetirmk hququ he kimdyoxdur, deySovet imperiyasndatma-a imkan yaratd. Sovet thsilinin, demk olar ki, btn mrhllrindtdris ediln flsfiidrak nzriyysinin mlum absolyut hqiqt yox-

dur prinsipin syknrk, yaay qaydalarn, normalarn qurmaqbaxmndan ox mbahisli bir flsf yaratmoldular. Bu flsfdcmiyyti son drcanarxiyaya, xaosa gtirib xartd.


57/383

57

SSR Xalq Deputatlar Sovetinin qurultaynda bir sra deputatlar

sovetlrin vaxtnda byk slahiyytlr malik, yksk vzif sahibiolanlar sovetlrin leyhin, Qrbin diktsi il, geni tbliat kampa-niyasna qouldular, lkd neqativ hallara qar obyektiv, ox vaxt-lar da qeyri-obyektiv xlar etmybaladlar. Bu deputatlar getdikctraflarna oxlu silahdalar topladlar. M.Qorbaov akarlq vfikirplyuarizmi adaltnda prdlnrk hmin demokratlarn qanunsuzhrktlrin ox vaxt gz yumurdu. lkd hrc-mrclik yaranrd,Qorbaov isxalqdan gizlin xarici dvltlrin balarilmxfigrlr

keirir, onlarn mslhtlri ilz nvbti addmndqiqldirirdi.

YEKUN, NTC:

1985-ci ildn sonra M.Qorbaovun yenidnqurma siyasstixarici dvltlr, xsusi xidmt orqanlar trfindn byk bir im-periyann dalmas n tarixi bir ans yaratd. Mrkzi KomitninSiyasi Brosunda paralanma ml gldi. Konservatorlarla sosial-demokratlar arasnda aq kildolmasa da, gizlin kildmbarizgedirdi. M.Qorbaov Qrb lklrinin tsiri altna drk, lkddemokratiya prdsi altnda trafna topladbir sra drnaqarasde-mokratlarn kmyi ilSovetlr lksini yava-yavadatmaa ba-lad. Bu proseslrin srtlndirilmsindisilk nvbdmili zmindmnaqilrin qzdrlmasn plana kildi.

1986-cildAlma-Atada, 1988-ci ildSumqaytda, 1989-cu ild

Tifl

isd, sonralar Frqan, Ohrlrindbavern itialar b-yk bir lknin bnvrsinin laxlamasna sbb oldu.Ermnistan Azrbaycana qar torpaq iddias ilxedrk d-

mnilik siyastini Moskvann tlimatsasnda ardcl aparmaa ba-lad. Qorbaovun xarici lklrsfrlri, Dalq Qarabaproblemi ilbal, Amerikada ermni lobbisi ilgr srhdlrin dyidirilmsisiastini gdrd.

Ermnistan vDalq QarabaMuxtar Vilaytinin rhbrliyi tcili

olaraq Xalq Deputatlar Sovetlrinin sessiyalarn keirib, DalqQarabaAzrbaycandan alnb, Ermnistan Respublikasna verilmsiqrar ilxetdilr vSSRAli Sovetin sessiyasnda bu mslnin


58/383

58

mzakirsini SSRrhbrliyindn xahietdilr. 1988-ci ilin fevral ayn-

da Azrbaycan RespublikasAli Sovetinin sessiyasnda Dalq QarabaMuxtar Vilaytinin Xalq DeputatlarSovetinin sessiyasnn xartdqraranti-konstitusion saydvqrarlv etdi.

Ermni separatlar xaricd yaayan havadarlarn kmyi ilAzrbaycana hr cr tzyiq etmybaladlar. M.Qorbaova mracitlredilir, onun qbuluna dr, bu mkrli virkin idErmni Qriqoryankilssindn dgeniistifadolunurdu. Btn bunlar aysberqin grnntrfiidi. Grnmyn trfindisAmerikann, ngiltrnin, SSR-nin

kfiyyat orqanlar, Ermnistann xsusi xidmt orqan, danak parti-yasnn millti qvvlri dururdu. Onlar gizlin faliyytkerk ikimillt arasnda olan milli mnaqini qzdrr, Moskvada faliyytgstrn bir ox ziyallarsatn alaraq Azrbaycana qartbliat apar-maa arrdlar.

Burada SSR-d gedn ictimai-siyasi proseslrdn, QorbaovunQrbmeyl etmsindn, xarici kfiyyat orqaqlarnn rolundan, DvltThlksizlik Komitsinin ayr-ayr respublikalarda txribatlar yarat-masndan, Dalq Qarbaproblemindermnilrin dstklnmsindn,milli respublikalarda mitinq v ttillr keirilmsindn danmaq,hminin siyastilrin, ideoloqlarn, jurnalistlrin fikirlri iltanol-maq yerindr.

Y.Liqaov, Sovet ttifaqKommunist PartiyasMrkzi Komitsinin katibi, Siyasi Brosunun zv

Zaqadka Qorbaova kitabnda yazr:1990-c ilin yanvarnda Amerikann qzetlrinin birind nr

olunan bir mqald deyilirdi ki, grsn Qorbaova kmk etmklazmdrm? gr bu kommunist rejiminin gclnmsin, sovet iqti-sadiyyatnn mhkmlnmsin srf olunacaqsa, onda bu yardmaehtiyac varm? Gstriln kmk o vaxt edilbilr ki, ayrlan vsaitKommunist Partiyasnn dalmasna, iqtisadiyyatda xsusi mlkiyyt

formasnn yaranmasna ynlsin. Qorbaov yenidnqurma siyastinbalayan gndn ikinci yolu sedi v onu yava-yava hyata keir-mybalad.


59/383

59

V.lyuxin, Rusiya FederasiyasDvlt Dumasnn sabiq deputat

Qorbaovun qtiyytsizliyi, siyasi nal respublikalar bir-birindn tcrid eldi. Sovetlr lksinin dadlmasna issbb DalqQarabaoldu. Xaricdssenarisi ilnib vyerlrdicralar trfindnhyata keiriln bu konflikt tdricn, lakin planlsurtdSSSR-ni da-tmaa balad. Qorbaov is milli mnaqini sndrmk vzin,onu daha da qzdrrd. gr el ilk andan konkret v qti tdbirgrsydi, torpaqlarn toxunulmazln qtiyytl bildirsydi, he bir

dantda olmaz, Sumqayt hadissi bavermzdi. Qorbaova bu haq-da Liqaov da Bakdan qaydarkn demidir. Lakin o, buna he birhmiyyt vermmidi.

Svetlana Lurye, Yerevan Dvlt Universitetinin elmi iisiQaraba urunda mbarizy qoulan bu ilrin Moskvann

icazsi ilaparldna min idik.(Ermnilrin ktlvi urunda Rusiyann v ruslarn obraz

mqalsindn)

Leonid Borisov, rus politoloqu:Predatelstvo. Kak ruilos velikoye imperiya kitabnda yazr:

1988-ci ildfacibavermidir. Rus ziyallarbir millti satm,

geriy baxmadan o biri milltin mdafi

sin qalxm

lar. Azrbaycanalimlri, yazlar, rejissorlar bir yerd ilyir, yncaqlarda iti-rak edirdilr. Birdn onlar dmn oldular, azrbaycanllar pis,ermnilri isyax adlandrdlar. Pislr hr cr silahdan attu-tuldu. Ermnilri mdni xalq, azrbaycanllar varvar adlandr-maa baladlar. Bu, sl satqnlq idi. Azrbaycanllarkommunizmintrfkelri kimi, ermnilri is azadlq v mstqillik urunda de-mokrat kimi qlmverirdilr. Azrbaycanllar bitrfdirlr, ermnilr

is proqressivdirlr. Azrbaycanllar vhi, ermnilr is milltin zmqddratntyin etmk urunda mbarizdirlr. Hr ey yuxarlarndediyi kimi gedirdi. Azrbaycanlilar haqqinda ishe kimfikirlmirdi.


60/383

60

S.Qriqoryants. Parisdyaayan dissident:

SSR-nin tarixi badan-baa qan iinddir. Cinaytkarlar vtkilatlar hamya mlumdur. Bs kimdir gnahkar? lbtt ki,Qorbaov!

(Russkaya msl qzeti, Qafqazda faci mqalsi).

Gevorq Emin, ermni airi:

Rus xalqna bir o qdr dvacib deyildir ki, ermni xalqnn tari-xini bilsin. Rusiya z tarixindiqqt yetirmlidir vonda o, Ermnistanmdafietmli olacaq. Bu iki dvltin siyasti hmist-stdb.Rusiyann Qarabaproblemindmvqeyindn isox ey asldr.

(Mnim Ermnistanda missiyam mqalsi).

N.Boroyan, ermni tarixisi:1918-20-ci illrddanak hkumti ermni xalqnn gzrannn

yaxladrlmasvzin, mslmanlarz ana torpaqlarndan qovmaqvhmin torpaqlarial etmk mqsdini gdrd.

Bir sra xarici lklrin kfiyyat orqanlar, ermni lobbisi, ekstre-mist qvvlr Qorbaova hr cr yardm vkmklik edirdilr. lkget-ged tnzzl doru irlilyirdi. SSR Mdafi naziri D.YazovSumqaytn ks-sdas sndli filminin jurnalistlrin verdiyi

msahibsindbildirmidir ki, SSR-nin iqtisadiyyat

1986-c

ildin-kiafda idi, 1987-ci ildbu inkiaf dayand, 1988-ci ildistnzzluramaa balad. Bu haqda SSRNazirlr Sovetinin sdri N.RjkovMrkzi Komitnin Siyasi Brosunda dflrlqeyd etsd, Qorbaovlkdyeni proseslr gedir, deybu sas fikirdn yaynrd. Bundanisxarici dvltlr istifadetmybaladlar. nki Qorbaov onlarnlindbir altevrilmidi..

Qromko znn Pamyatnoe xatirlr kitabnda Qorbaovun

namizdliyini irli srdyn gr peman olduunu bildirmi, httabelbir ifadiltmidir ki, grk hr eyi z limalaydm. Artqgec idi. Qorbaov xaricilrsatlmd.


61/383

61

YazBoris Oleynik Knyaz tm kitabnda yazr:

Landsberq ilbir videokasetbaxdqdan sonra mnhr ey aydn

oldu. Yanvar aynn 13 v14dbiz (Qorbaov nzrdtutulur-mll.)Minsk hrindidik. Vilnsd itialar baverdi, insan qanaxdl-d. Bu hadishaqqnda mlumatolanlar var idi. Vonlar QorbaovunMinskdlngimsini bu sbbdn tlb etmilr, yoxsa hmin hadislrola bilsin, he bada verbilmzdi. ndi mnaydn olur ki, Qarabada,Sumqaytda, Bakda, Frqand, Tiraspolda, Tiflisd ba vern i-

tialar da Qorbaovun icazsindn sonra ba vermidir. Mn bunainanmaq istmzdim. Lakin ssenarilrin hams eynidir: qounlarngecikdirilmsi, radikal qvvlrin itialarda itirak etmsi vsair.

Qorbaovun siyasti SSR-ni qorumaq yox, datmaq idi. O, trafnatoplamdrnaqarasdemokratlardstklyir, onlara hr cr maddi,mnvi yardm gstrirdi. Yenidnqurmadan bhrlnmk istynqvvlr millti hrkatlar, milli respublikalarda xalq cbhlri ya-ratmaa baladlar. lkdfikir azadlgenivst ald, iqtisadiyyatgetdikc tnzzl uramaa balad, mdniyytin kklri sarsld,xlaqszlq, narkomaniya baalb getdi.

SSR Xalq Deputatlar Qurultaynda zlrini vtnprvr vdemokrat adlandran Burlatski, Sobak, Afanasyev, Papov, Saxarov,Staravoytova, Borovik, Stankevi, gidyan, Nuykin vbir ox baqa-larmilli mnafedn xetmk vzin, milli zmindmnaqilriqzdrrdlar.


62/383


63/383

63

bi Nursultan Nazarbayev hadislrdn bir ne il sonra Moskvada

nr etdirdiyi Bez pravx i levx (1991) adl kitabnda yazrd:Rhbrlrdn he kim insanlarn qarsna xmaq v aq shbtetmk istmirdi. Daha dorusu, he kim bunu etmy qadir deyildi,nki hamyalnz tkil olunmuxalqla nsiyytdolmaa, vvlcdnhazrlanm mtnlri tribunalardan oxumaa vrdi etmidi. O vaxthtta kmk n D.Kunayevmracit etmychd gstrilmi, lakinbu tbbs msbt bir nticvermmidir. OnunKolbinlshbti belniticlndi ki, itialarn tkilatlarn Mrkzi Komitnin Bro

zvlri Nazarbayev, Kamalidinov, Mukaov arasnda axtarmaa ba-ladlar. Sabitliyi brpa etmy gclri atmadndan hiddtlnrkbzn bizim zmzbirbaa deyirdilr ki, qarqltrdnlr bizik.

Demli, sabitliyi dbiz yaratmalyq. Yalnz sonralar bizmlum olduki, elhmin vaxt Alma-Ataya daxili qounlarn byk hisslri gnd-rilmybalanmd.

Grndy kimi, Kreml artq Alma-Atada itialarn balanaca-ndan xbrdar idi v onlarn ssenarisind nzrd tutulan hadislristniln kildalnmad. Mrkz, Moskva, Dvlt kfiyyat orqanlarxarici hmkarlarilbirlikdbaqa planlara l atdlar. Nticd1988-ciildSumqaytda, 1989-cu ildTiflisd, Frqand, Oda, 1990-cildBakda, 1991-ci ildVilnsditialar baverdi. Bavern hadislrdbyk insan tlfatna yol verildi.

Hadislri analiz etdikd bir msly diqqt yetirmk vacibdir.Ayr-ayrrespublikalarda milli zmindyaranan konfliktlrin ssenarisi-

nin bir mrkzdn tutulduu ayd

n kildzn gstrir.Sumqayt hadislrindn vvl imkanlermnilr mant kassala-rndan pullarnxarmvhri trk etmilr. tialarn trdilmsihaqqnda kifayt qdr ahidlrin izahatlarmvcuddur. Bu ahidlrinarasnda SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin, SSR Daxili lrNazirliyinin mkdalar il yana, Ermnistanda hakimiyytd olanqvvlrin vKrunk cmiyytinin xbrlri vard. Lakin, glin, hltlsmyk vfaktlara mracit edk.

Tannmjurnalist E.Albaz SSRDvlt Thlksizlik orqanlarnnapardgizlin planlar vhyata keirdiklri txribatlar haqqnda silsilmqallriyloxuculara yaxtandr. O, 1992-ci ild, Moskvada nr


64/383

64

olunmuMina zemedlennoqo deystviye kitabnda yazr: Tiflisd9

aprel gn rfsind Grcstann Dvlt Thlksizlik Komitsininpolku hazr vziyyt gtirilmidir. KQB-nin mkdalar insanlarmeydandan tankla, tstehkamdmir bellrldadanda onlarfoto vvideokamera ilkmybaladlar.

KQB-nin dst-xtti zbkistanda hyata keirildi. Frqanhrindbavermihadislrdxsusi xidmt orqanlarnn li vardr.Sovet ttifaqKommunist PartiyasMrkzi Komitsinin katibi, SiyasiBronun zv A.Yakovlev Sumerki kitabnda yazr: Bir ne

konfliklr v hycanlhadislrdn tutmu, Novoerkasskdan bala-yaraq fhllrin glllnmsi, Alma-Ata, Sumqayt vFrqandinsanqannn axdlmas SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin ssenarisisasnda bavermidir.

* * *

Alma-Atahri.halinin etiraz aksiyas.

(1986, dekabr).

Alma-Ata


65/383

65

Alma-Ata

Ermni halisininS.Vurun adna

mdniyyt saraynatoplamas

(Sumqayt, fevral,1988)

zbkistanda ba vern

hadislr faciilbaaatd. Hrbilr, hmiolduu kimi, gzlm

mvqeyindidilr.(Frqan, Talak,

iyun, 1989).


66/383

66

Frqan, Talak

Frqan, Talak

Vilns hrind

itialar vhrbilrinmdaxilsi.(Vilns,yanvar, 1991).


67/383

67

Vilns

Vilns

Tiflis hrinditialar mtbuat shiflrind.

Tiflis,aprel, 1989


68/383

68

Analogiyaya fikir verin:Alma-Atada, Tiflisd, Frqand, Oda,

UzendSumqayt ssenarisinuyun txribat yaradld. Regionda mil-li-etnik qruplar arasnda mnasibtlr grginlmybalad. Talakdayerli haliytanolmayan adamlar peyda oldular vktlni itiala-ra sslmybaladlar. tialarn yaxnlamashaqqnda Moskvaya,Mrkzi Komity mktublar gndrilir, lakin btn mracitlr ca-vabsz qalrd. Hadislrdn vvl Uzendyaayan taciklrin 13 faizizlrinin vailzvlrinin thlksizliyini tmin etmk n hritrk etmidir.

Uzenddnmalum adamlar gziir, konflikt yaradr, dava salr-dlar. Qribburasdr ki, htta hr mscidinin Axundu da z ailsiil birlikd hri trk etmidir. Nticd 1989-cu ilin yay aylarn-da Frqan, Oda vUzendmilli etnik zmind yaranan konfliktlrsbbindn qan tkld. tialarn qarsn almaq n hr qo-un yeridildi, komendant saatttbiq olundu. Mgr btn bu hadislrSumqayt hadislrinin davam deyildimi? Davam idi. Sual olunur:Mgr btn bu hadislrdn Qorbaovun xbri yox idimi? tialarnqarsnalmaq n kifayt qdr hrbi qvvlr yox idimi? Var idi!

str Sumqaytda, istr Frqand, istr Oda, istrsdUzendbavern hadislrdistintaq ilri balansa da, bir qrup xuliqan hbs olunubmhkmtrfindn mxtlif mddtlrazadqdan mhrum edildilr.fsuslar olsun ki, tkc icralarhbs olundular vczalandrldlar.Sumqaytda olduu kimi, Frqand, Oda vUzenddsifariilrvtkilatlar yoxa xdlar, bir nv klgdgizlndilr. Bu iti-

alar Qorbaovun vxsusi xidmt orqanlar

n

n milli zmindapar-dqlartxribat xarakterli silsiltdbirlr idi.Dediklrimizi o dvrdSSRNazirlr Sovetinin sdri vzifsind

ilmi, Sovet ttifaqKommunist PartiyasMrkzi Komitsi SiyasiBrosunun zv Nikolay Rjkovun aadakszlri birmnalolaraqtsdiq edir.


69/383

69

N.Rjkov, SSRNazirlr Sovetinin sdri

(1985-1990-cillr. stoki razrueniya kitab)

Qorbaov lkdmilli zmindyaranan kskin mnaqilr za-man hmi xaric sfr edrdi. Bundan istifad edn qvvlr buhadislri Siyasi Broda olan konservativ qruplarn zrin yxrd-lar. Qorbaov, Yakovlev, evardnadze, Medvedev isknarda qalrd-lar. Qorbaov hmionlar z il sfrlr aparrd. ox adamlarsadlvhlkdn buna inanrdlar. Mgr bu miqyasda olan hadislr

bir negnhazrlanb hyata keirilbilrmi? Bu hadislrin kk,mahiyyti vnticlri n gnlr ox azlq tkil edir. Bakatib dn-yann hansbir gusindolmasna baxmayaraq, hr eydn xbrdarolurdu.

Ferqanskaya Pravda qzeti, iyun 1989.

Adama elglirdi ki, tufann yaxnladn xbr vern he birlamt yoxdur. Shrdn Talakda sakitlik hkm srrd. Ancaq saat 10radlrind Avrora kino-teatrnn yannda qzm izdiham topla-maa balad. Onlarsakitldirmk n raykom iilri hadisyeringldilr. Ancaq bu da kmk etmdi. ox tccbldr ki, dmncsinhval-ruhiyydolan adamlarn arasnda demk olar ki, yerli halidn,yni talakllardan he kim yox idi. Mhz onlar, yni dmn hval-ruhiyyd olanlar mshti trklrin divan tutmaa arrdlar v

tezliklnternosional ksinz qoyub, qarlarna xan hr eyidarmadan etdilr.nsanlar qrlr, evlr od tutub yanrd.

Turkestan qzeti, yanvar-fevral 1990..Korolyov. Frqan: hadislr vfaktlar

Hr ey Kuvasaydan balandzbklrl mshti-trklri ara-snda xrda mslstndkonflikt yarandayilr baalb gedirdi.

Guya Kuvasayda uaqlar v qadnlar ldrrlr, evlri yandrrlar.slindisbelhadislr olmamd. Talakda bir qrup ekstremistlrmxtlif silahlardan vllsi ksik tfnglrdn atadlar. Partlayc


70/383

70

paketlri v iind yandrc maddlrl doldurulmu qabla-

r mshti-trklrinin evlrin atmaa baladlar. Bu, 4 saat davametdi. zbanalq vvhilik baalb gedirdi. Bunun da byk varnticlri oldu. 43 ev yandrld, 170 ev vmnzil qart edildi. 10 ma-n, 12 motosikl alova brnd. Qtl hadislri, zoraklq hallarbaalb getdi.

SSRDaxililr Nazirliyinin mtbuat mrkzinin verdiyi mlumatagr, hadislrd 99 nfr qtl yetirilmidir. Onlardan 20-si zbk,69-u mshti-trklri, 10 nfri isbaqa milltin nmayndri olub.

A.ustov, yaz

Orta Asiyada milli etnik qruplar arasnda vziyyti qzdrrdlar.Bunda maraqlqvvlr vard. Trk evlrini yandrrdlar. Respublikarhbrliyi vgc strukturlargcsz idi. SSRDaxililr NazirliyininDaxili Qounlaritialarn qarsnalmaq n bir nesaat gecik-midi.


71/383

71

Biz torpaq lazmdr, Ermnistann Nazirlr

Soveti sdrinin sabiq birinci mavini Kirokasyandedi, nki ermnilr Ermnistandan xb gedirlr.Ona grki, torpaqlaryoxdur.

F.Bobkov, SSRDvlt Thlksizlik

Komitsi sdrinin sabiq birinci mavini

1987-ci ilin oktyabr aynda Sovet ttifaqKommunist Partiyasnn

Mrkzi Komitsinin Plenumu keirildi v Heydr liyev tutduuvziflrdn azad edildi.

Siyasi Broda sritli vtcrbli fiqur saylan Heydr liyevintutduu vziflrdn uzaqlarlmas ermnilrin torpaq iddias ilbal probleminin hllind anslarn artrd. Onlar sas maneninaradan qaldrlmasnalqladlar vQorbaova z niyytlrini aq-saq bildirmybaladlar. Plenumdan bir ay sonra Dalq Qarabamexanizmi idd.

1987-ci ilin noyabr aynda Qorbaovun iqtisadi msllr zrkmkisi, akademik A.Aanbekyan Fransaya udu. O, Parisdermnielitas qarsnda x edrk, Dalq Qaraban Azrbaycandan al-nb Ermnistana verilmsini mqsduyun hesab etdi vbu mslninSiyasi Broda mzakirolunacanqeyd etdi.

HAY

Sovet ttifaq Kommunist Partiyas MrkziKomitsinin katibi, yenidnqurma siyastinin bamemar saylan Aleksandr Yakovlev Sumqaytnks-sdas sndli filminin kililri zamanSumqaytjurnalistlrin verdiyi msahibsind bildirmidir ki,Aanbekyan Paris z tbbs il getmmidir. O,

Qorbaovun yannda olmu, onunla mslhtlmi,tezislri iltanetmivsonra Parisumudur.


72/383

72

Akademik A.Aanbekyann byanatbir sra xarici lklrin ermni

ktlvi informasiya vasitlrinin: AyB radiostansiyas, Azadlqradiosunun ermni redaksiyas, Amerikann ssi, Nyu-York Tayms,Frans-press vbaqa mtbuat orqanlarnn sas mvzusuna evrildi.

Xarici lklrdfaliyyt gstrn nqlabdanaklar, Ermniinqlablar ittifaq, Kndli azadl, Birlmitatlarn rq Erm-nilri, Kilikiya, Jirair, Ermnistann mdafisi, Gnc ermnidanaklar vs. kimi siyasi tkilatlarn iinddrhal byk canlan-ma ba verdi. Amerikada yaayan ermni icmas Aanbekyann bu

byanatndan sonra, M.Qorbaovun Amerikaya sfr etmsinin diplo-matik yolla hllin aldlar v demk olar ki, bu sfr tezlikl hllolundu.

M.Qorbaov 1987-ci ilin dekabr aynda Amerikaya sfr etdi. Kali-forniya tatnda o, ermni elitasilgrd, lkdbavern ictimai-siyasi proseslrin gediatndan, akarlqdan, demokratiyadan sz ad.

Ermni lobbisinin Sovetlr birliyinin basilgr tsadfide-yildi. OnlarDalq Qarabamslsi dndrrd vbelbir fikirdidilr ki, Sovetlr lksind elan olunan yenidnqurma siyastindnyararlanmaq lazmdr. Ermni milltilri Dalq Qaraba probleminiQorbaov qarsnda zldilr, bu torpan tarixn ermnilrmnsubolduunu sbut etmy aldlar. Qorbaov da z nvbsind bumsldobyektiv olacana, ermnilrin midini dorultmaa alaca-na sz verdi. Bundan mmnun qalan ermnilr M.Qorbaova vonunxanmRaisa Maksimovnaya Amerika rssamnok Klousonun

, Ayvazovskinin . - srlrini, aginyan ailsi isXII sr pravoslav kilssininlyazmalar kitabnhdiyyverdilr. Bundan lav, Raisa Maksimovnayabrilyantla bzdilmi qiymtli qolbaq da balanld. Moskvaya qay-dan Qorbaov v hyat yolda snt srlrini v lyazmalar dvltmuzeylrinthvil verdilr. Brilyant qolbaq isRaisa xanma Amerika-Ermni icmastrfindn veriln hdiyykimi yadigar qald.

Qorbaova arxalanan ermnilr 1987-ci ilin axrlarnda Ermnistann

Ali SovetindvDalq Qaraban trkibindolan rayonlarda DalqQaraban Azrbaycandan alnb Ermnistana verilmsi mslsini xalqdeputatlarsovetlrinin sessiyalarna xartdlar. Gndmdbir msl


73/383

73

dururdu: Dalq Qaraban Azrbaycan Respublikasnn trkibindn

xarlmasvErmnistan respublikasnn trkibinve

sumqayit_1988._cinayet_ve_ceza.pdf

Documents