L I A L I A C I Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, Tabacakacaka iTaukei

Cola Vina! Ni bula vinaka tale na wekaqu, na dau taleitaka na itakitaki vakavula tolu ni Lialiaci e vakarautaki ena Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti ni Tabacakacaka iTaukei. Eda sa mai qarava rawa e vica na itavi ni veitalevi kei na veisiko ena veidelaniyaniyavu ena noda va-nua ena kena sagai tiko me vakabulabulataki ka maroroi tiko na veika e baleti keda na kawa itaukei ka vakauasivi na bula ni veimaliwai kei na veiwekani vina-ka kei ira na veimatatamata ena noda vanua. Ena Lialiaci qo, eda na semati keda mai na bula ni solesolevaki i na noda ulutaga ni itabataba qo na vakarokoroko. E noda iyau

vakamareqeti na itaukei na itovo ni ra se vakayagataki mai ena drau, vakadrau na yabaki, qai vakadewataki tiko mai meda raica na kena yaga kei na kena vinaka. E vuqa sara na itovo e matanataki kina na vakarokoroko, qo me tekivu sara mada ga ena noda dui lomanivale me vaka na vakatulou, na kerekere meda tara e dua na ka e toka e cake qai salavata na vakaobobo nida sa dabe, na tama ni vakarau kalawaci e dua na ilago ni vale, na vakanomodi ena gauna ni veiqaravi vakavanua kei na vuqa tale. Na bula ni tovo vakaviti sa tiko vei keda kece sara na itaukei, se e vei ga na vanua eda tu kina, na bula ni noda vosa kei na noda itovo sa tiko vei keda yadudua. Qo na ka e kamikamica kina ni dua e itaukei, ni na saga tiko ena nona bula me kila na nona itovo kei na vosa, kila na vosa ni veimatatamata era bu-la veicurumaki. Ia, me kila ka doka mada e liu na nona itovo ni bera ni lai doka na itovo tale e so. Sa kauwai tiko na matanitu, na lotu, kei na veisoqosoqo ena vakabulabulataki ni noda itovo. E sa veivakauqeti tiko na nomuni valenivolavola ni Tabacakacaka iTaukei meda vakabulabulataka na noda kila na noda itovo ka da vakadewataka vei ira na gone ka

da veiuasiviti tiko ena veiva-karokorokotaki. Na veiqaravi raraba ga ni Taba-cakacaka iTaukei sa tomani tiko na kena talevi na veiyasana ena kena kauwaitaki tiko na rogoci ni domomuni na lewenivanua ena sasaga ni vakabula vanua kei na kena raici na bolebole eso ka da rawa ni walia vata me taraicake tiko ga kina na veitikotiko vaka-vanua. E sa tomani tiko na sokumuni tukutuku ena yasana o Nadroga/Navosa, sa vakanuinui tiko nina maroroi tiko na noda itovo oya ena kena bulataki tiko ka vakade-wataki tiko vakadodonu vei ira na isausau vou ni noda vanua ena

veigauna mai muri.

Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti Tabacakacaka iTaukei Katonimeli 2100, Valenitabacakacaka, Suva. Julai – Seviteba, 2016

Vunivola Tudei

Na yaca ni vola taba vakavula tolu qo e yavutaki ena vakasama ni sa vaka e beci ka yali tiko mai na noda itovo kei na vosa. Sa dodonu kina meda liaci keda ena noda vakamareqeta na noda itovo kei na Vosa.

Vakarokoroko

ISSN 2414 326X

Naipote Tako Katonitabua Vunivola Tūdei ni Tabacakacaka iTaukei

Dola ni Bose ni Yasana o Macuata

2

Vakasavuitukutuku – iLiuliu ni Tabana

Julai - Vulaicukicuki E vanua, tei tiko na uvi taumada, carubi na werewere kei na cukicuki. Keli na kumala. Tekivu sē e so na kau, mevaka na drala, vasili. Mai wai, sa gauna ni kuita, kune vakalevu na tavuto. Vaka-luveni na kasala (kerakera), seni-kawakawa. Okosita - Vulaisenidrala, Vulaika-wakawa Vula draki veilecayaki. E vanua, tei na yabaki levu kei na kumala ni siganisucu. Keli na veiwa, tei. Se na drala kei na misimisi. Vua na tiri, matua na

tarawau kei na ivi. Mai wai, gauna ni kuita. Qolivi na vaya, matu. Vakaluveni na kasala kei na seni-kawakawa. Veibalati na vonu.

Seviteba - Vulaivavakada E vanua, tei tiko na yabaki levu, vakadataki na uvi sa kadre, ti sobu na lewena. Tei na dalo me iyavoi ni were. Tei oti ga na yabaki, tekivu na veitiqa. Levu na senikau - se na moli, maqo, drala, buanivi-ti, mokosoi, wadamu. Votu na uto. Era yacoyaco tale mai na dilio kei na batikaciwa. Mai wai, vaka-luveni tiko ga na kasala, kawaka-

Vula Vakaviti

Sa bula si’a

Ni bula na wekaqu vakabibi vei kemuni na gonevuli ena noda veikoronivuli oni dau namaka na itakitaki vakavula tolu ni Lialiaci. Sa tiki ni noda bula na itaukei na Vakarokoroko,eda sucu kaya vata mai, eda na sega ni rawa ni vakuwai keda mai kina ni tiki ni keda irairai ena veisiga.E vakavotui na vakasama ni ulutaga ni noda itabataba ni Lialiaci qo ena irairai e sarava o vuravura ena qito levu mai Rio ka dodonu meda na dokadokataka na kawa itaukei ni vanua oya e lai vura yani kina na veivakarokorokotaki.

Na taro levu ni teveli ni veiliutaki ni Tabana se vakaevei na kena matanataki tiko ena loma ni vuvale, vanua, koro se yavusa na itovo ni veivakarokorokotaki. E yaco tiko li, eda veirokorokovi tiko li se cava e rawa nida qaqarauni kina me kua ni yali tawamacala vei keda na veivakarokorokotaki. E vosa rawarawa sara, ia e tutu yadua sara na kena matanataki ena keda maliwa na itaukei ena gauna qo. Sa vakuri tiko ga na cakacaka e qaravi ena loma ni Tabana, e tiki ni cakacaka qo na sokumuni tukutuku ena loma ni yasana o Nadroga/Navosa ena yabaki 2016. Era qaravi tiko na vuli ni veivakararamataki ena veitikina kece e Nadroga ni bera ni tekivu na sokumuni tukutuku, sa vakanuinui nida na qai nanamaki toka kina. Ena vula tolu qo a qaravi rawa kina na veikoro ena Tikina o Komave, Vatulele kei Malolo sa na tomani tale tiko na veiqaravi ena loma ni yabaki qo.

E dua tale na ituvatuva, oya na vuli ni veivakabulabulataki vakatututaki ka tiko na gagadre ni neitou railesuva tale mada na vakatutu. Sa mai qaravi rawa ena vula tolu qo na veivakabulabulataki ni itabekasere ena Tikina o Navatusila, ka na qaravi tale tiko e vica ena loma ni yabaki qo, ena kena sagai tiko ga mera vakawaci ka vakabulabulataki na vei vuku itaukei ena noda vanua. Sa vakanamata tiko na Tabana ni na cava na yabaki qo, eda na rawata na veika eda tuvatuvaka kina ena yabaki qo, ena vuli, na vuvale, na vanua se lotu dina ga nida ravuti ka vakatovolei na noda tuvata ena cagi kaukaua ena itekivu ni yabaki qo. Na rawaka ni Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, e vakatautaki ena vakabulabulataki ni veika e baleti keda mai vanua ena nomuni cakacakavata, solesolevaki ka veiuasiviti ena veivakarokorokotaki.

Emi Bainimarama, iLiuliu ni Tabana © TVTV

Lewe ni Lialiaci

Vakasavuitukutuku 02 Solevu ni iTovo ena 03 Pasifika [Guam] Matanataki ni 04 Vakorokoroko

Vakarokoroko 05 Solevu ni iTovo mai 06-07 Jaina

Vakadewa ni Draki Veisau 07 iWiliwili vakaViti 07 Tawavanua 08 Na Qito Yavitu 09—10 ena Rai Vakaviti

Na veibatiki 11 Wai Vakaviti 12

3

Solevu ni iTovo vakaPasivika - GUAM Vakarautaka: Simione Sevudredre

Qo na itoma ni itakitaki mai na

itabataba sa oti ka

vakamacalataki tiko kina na

vakaitavi ni Tabacakacaka

iTaukei ena nodratou vakarau-

taki na ilawalawa matameke ni

turaga mai Nadakuni, Nawaidi-

na. Eratou vakaraitaki ena itaba

e cake na ilawalawa qo meratou

matanataka na irairai kei na

irogorogo ni meke vakaviti ena

Solevu vakayabakiva qo. Na

Yabaki qo a mai donui iratou mai

Nawaidina na madigi meratou

kauta na droini vakaviti.

Ena veigauna sa oti, era dau gole

eso na ilawalawa veicurumaki

mera meke seasea na marama

kei na wesi/vakamalolo o ira na

turaga.

E so tale na ilawalawa era lew-

ena tale tikoga na ilakolako qo

ena vakasama ni kena vakavotui

na dui kaikai e Viti. E a gole tale

ga e rua na matameke – dua

yacadratou na Rako ratou

matanataka na meke

vakaRotuma, na kena ikarua na

Vou, ratou matanataka na

veicurumaki ni gauna nikua. Qai

kuria qo o iratou na daudroini,

daunicakacakaniliga, daunisivi-

sivi, mataqiriqiri kei na tuva seni-

kau. E sauma na Matanitu na

ilakolako qo.

Dua na tikina e votu mai vei

iratou na ilawalawa matameke

mai Nawaidina na nodratou qai

liaca ni sega ni duidui na vavarau

kei na vakaitavi ni vakatauvatani

kei na vavarau ni dua na timi ni

rakavi. E umani ena vavarau ena

veisiga e Guam na masumasu

vakamataka lailai, na vakaukaua

yago, na vulimeke, na kana ena

kena gauna, na moce ena kena

gauna, na bose, na vakarorogo,

muri lewa, veitalanoa, veivaka-

dodonutaki baleta na meke e

caka tu ga ena veisiga mai na

itekivu ina iotioti ni siga.

E tauvata sara ga kei na vavarau

ni dua na timi ni rakavi me

vakaitavi e Valagi, na duidui levu

ga e rua: 1) na ivotuka e lai

matanataki e duidui (dua e qito,

dua e meke), 2) na qito rakavi e

vulagi mai, na meke e noda dina.

Kevaka eda sa dinata na qito ka

da sa cavuisausau kina e vuravu-

ra, vakacava li ke da dinata na ka

e noda isakisaki dina vakavanua.

Guam, koto ena muaicake kei Filipin, ceva kei Japani.

4

Na Matanataki ni Vakarokoroko Vakarautaka: Kelera Tawake

[……..Rokova vc vakaraitaka na nona doka ena itovo, isulusulu kei na so tale. Keimami rokova na neimami Turaga ena vakasakasa-ka. Me dau rokovi na lomanikoro, kua na kacibale; ….] Qori na ibalebale ni vosa “rokova” ka volai ena ivolavosa vakaviti. Eda kila kece na vosa “vakarokoroko,” e rawa tale ga nida matanataka mevaka ni tiki ni itovo vakaitaukei. E dua na kena ivakaraitaki; na veiqaravi vaka-vanua, dau matanataki kina na ivakatagedegede cecere duadua ni noda vakarokoroko na itaukei. Na veika e qaravi ena veiqaravi vakavanua e dusia kece na vakarokoroko. Na imoimoi kei na vosa e tau; na ciqomi ni kamu-naga, na vakacuvaulu kei na vaka-nomodi ena gauna ni veiqaravi, na isulu e tokari ena dau qarauni me kua ni sakasaka se malewa; me vaka ni matanataki kina na vakarokoroko ni vanua.

E sega wale ga ni iTovo VakaiTaukei na vakarokoroko; e kune tale ga ena veitovo ni mata tamata tale eso. O ira na lew-enivanua mai South Korea, era bulataka ena veisiga na vakarokoroko. E matau vei ira ni-

ra veikidavaki se mera sota, mera na cavuta na vosa ni vakabula “…anio….ā….seo….;” era dau qai vakacuvā na uludra. Ena sauma lesu na vakarokoroko qori na we-kadra ka dua. E bibi vei ira na yabaki ni bula, kevaka oni yabaki vata se oni gone, ena sega soti nira na dau vakacuva na uludra, ia kevaka oni qase; ena veigauna kece drau na sota kina, ena vakacuva na uluna ka cavuta vata na kena vosa; era na namaka me

dolei lesu yani na itovo qori. E dua tale na itovo era matan-ataka, oya ni dua e solia vei iko e dua na ka; mo na ciqoma ena ligamu ruarua, vakacuva na ulumu, vakavinavinakataka. Kev-aka e dua e sureti iko ina nona vale, e dau luva na ivava ena ma-ta ni katuba, e vaka tale ga kina kevaka o kana ena dua na valeni-kana vakaitaukei (traditional res-taurant), ena luva na ivava e matanikatuba. Ia ni drau sa tiko ena loma ni vale, e kena ivakarau me na sova o koya na itaukei ni vale e dua na bilo wai/se waini me memu, ni biuta ga e ra na tavaya; e dodonu mo sova e dua na mena, drau qai gunu. Na vakarokoroko e matanataki me vakaraitaka na itovo ni yalo; oya na veidokai, veivakaturaga-taki, veivakaliuci. E duidui na ivakarau ni kena matanataki, ia na ibalebale e toka kina e dua tiko ga. Mevaka eratou a vakaraitaka na noda timi ni rakavi le ya vitu ena Rio Olympics ni 2016. O koya gona ena bibi meda maro-

roya na itovo eso ni vakarokoroko

ni noda vanua me vaka na muri

lewa ni vanua; na rokovi ni veiwe-

kani; na nodra rokovi na Turaga ni

noda dui vanua. Meda kua sara ni

ciqoma vakatotolo na veisau eso

sa tara tiko mai na noda vanua; ia

meda yalomatua, da vakatulewa

vakavinaka, da bulataka tiko ga

na vakarokoroko ena gauna vou

eda sa donumaka tiko qo.

Matanataki na vakarokoroko ena solimetali [ivurevure ni itaba: veilawa, www.stuff.co.nz]

5

Au na via vakamacalataka na ulu-taga qo e ologi ena vakasama ni loloma ena bula vakavanua. Na vakasama qo e vure mai ena gau-na ni vasokumuni tukutuku ena Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti ena loma ni Taba-cakacaka iTaukei. Na loloma ena bula vakavanua e sega soti ni dau laurai e matana votu, ni vauca na noda ivakarau ni bula eda bula-taka ena veisiga. Nida sere-ka na loloma e vakavotui kina na vakarokoroko, veidokai, kei na muri vosa. Na yavu ni vakarokoroko e rawa nida kaya ni yalo e salavata na noda vakara-warawataka na bula, yalo malumalumu ni muri lewa kei na yalo vinaka. Meda raica mada e dua na kena ivakaraitaki; ni dua e talai keda, taumada o koya e kilai iko tiko se kilai iko sara vakavinaka, ena noda bula vakavanua eda dau vaka-yacora na veika e tukuni vei keda ena noda muria na vo-sa.

Na vakarokoroko ena noda; 1. Raici ira cake era qase vei

keda. 2. Vakamuria na ituvatuva sa ko-

to rawa toka me baleta e dua na vanua se itikotiko.

3. Rokova na itutu vakavanua kei ira era taura na itutu.

4. Sokalou kei na veiqaravi vaka-vanua.

5. Na noda qarava na noda itovo-

vakavanua. 1. Raici ira cake na qase Na vakarokoroko e dodonu meda bulataka ena veisiga ena noda rokovi ira era qase cake vei keda. Ena gauna qo sa vaka me yali na noda rokovi ira na qase cake vei keda. E dua na kena ivakaraitaki, nira qai taubale mai ena loma ni

koro se taoni ena veikorolelevu sa sega na vakatikitiki se na noda vagalalataka na gone na vanua era muria mai na qase cake. Na veika mera rokovi kina na qase nira sucu e liu, levu na ka era kila, na dodonu ni sucu eliu.

E dua na tikina e sa vakawaletaki ena gauna qo nira sa beci. Na do-donu ni nodra rokovi ni levu cake

na ka era sotava, era sotava na veika ena dela ni gauna era bula taumada mai kina. 2. Muria na ituvatuva ni dua na vanua se itikotiko Ena gauna eda curuma yani kina e dua na vanua se itikotiko ena sega ni dua na ka vou eda na cakava se eda lai tauyavutaka,

ena muri ga na ituvatuva sa tiko rawa. Na gauna e muri kina na ituvatuva qori eda sa rokova sara tiko ga na nodra ituvatu-va. Qori e dua na vakarai-taki ni vakarokoroko, ena noda rokova na vanua kei na kena ituvatuva.

Ena dua na kena vakasa-ma e salavata na vakarokoroko qo, ni na rawa na veika o gadreva mo lai vakayacora, lako vakacakacaka se kerei ni dua na ka.

Na kena vakaraitaki, nida gole yani ena dua na itiko-tiko se koro vei iratou na wekada mai Kadavu, ni o sega ni ciqoma na isevu-sevu, me vaka ni nodra

ivakarau tudei na vakacabori taumada na isevusevu ni sebera ni qai vakayacori e dua na ka ena loma ni koro. E dau ivakarau beci toka ke sega ni dau ciqomi vakarawarawa na nodra isevuse-vu. Na nomu gagadre e rawa ni drakidrakita vakabibi ke da lako tiko yani vakacakacaka.

(ena qai kuria yani ena itabataba tara-va)

Na Vakarokoroko Vakarautaka: Jone Ukumoce

Cabori ni sevusevu dau matanataki kina na vakarokoroko ni curumi e dua na koro se matanikatuba

6

E dua na itovo vakavanua na meke ka tiki tiko ni veivaka-marautaki. E kilai tani tu na meke kei na laga vucu ni sala ni kena vakadeuci na tukutuku makawa vei ira na noda qase. Levu sara na tukutuku e maroroya, maroroi vata na kena itovo kei na kena vosa.

Dau tuvatuva vakakayabaki tolu ni matanitu o Jaina na kena dau solevutaki na itovo ni veimatan-itu.Qo na solevu ni meke kei na lagalaga sere. Ena yabaki qo a kalougata na matanitu o Viti ni a dua vei ira na 13 na matanitu a sureti me lai vakaitavi. A lai qaravi na solevu qo ena vanua o Xining

ena matanitu vakaJaina.

Na solevu ni iTovo e Vuravura cicivaka na matanitu o Jaina, e soqo levu sara ena loma ni vanua, era mai vakaraitaka ka dui cibita-ka na nodra itovo kei na veimali-wai vakamatanitu.

Na inaki levu ni soqo qo me ra dui cibitaka, vakabulabulataka na veitovo e duidui ni veimatatama-ta. Mai na nodra itukutuku na ci-civaka tiko na solevu, e laurai ni toso tiko na yabaki, toro cake tiko ga na itagede ni vakaraitaki itovo ena sere kei na meke mai na veimatanitu. Na ulutaga levu tiko ni yabaki qo na `Vakavovotu, Veitokani kei na Sautu’.

Rau a cokovata na matameke ni Dulali kei na Kabu ni Vanua ena ilakolako qo. Na ikaukau levu ga ni matanitu ina solevu qo na meke kei na vucu. Qori ga na nodra ivakarau dina na noda qase, qai mai vulagi tiko na vaka-yagataki ni vakatagi, sigidrigi, lagasere vakamatasere kei na vuqa tale.

A vakarautaki vinaka sara na mat-ameke ina ilakolako ni solevu qo, me vaka ni solevu tiko ni vuravu-ra. Sala vata tiko ga na vuli meke kei na nodra talia sara ga vakai ira na isulunimeke ina solevu me vakavotui mai kina na veiroka kei na iyaubula e rawa ni sereka ka

Solevu ni iTovo e Jaina Vakarautaka: Ulaiasi Taoi

Namaka na NODA VOSA, gauna vakarautaki ni Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, bogi ni Tusiti ena 8 na kaloko. (FM 93.0 / veilawa: rf1.fbc.com.fj)

Meke ena sogoti ni Solevu e Jaina

7

Vakadewa ni Draki Veisau iWiliwili Vakaviti

Vakayagataki vakamatau ni veikau - Sustainable forest management Na vakayagataki vakamatau ni veikau me rawa ni taqomaki ka vakavurea na bula vakailavo, vakacoko-taki ni bula vakaitikotiko se vakavanua, kei na veik-abula era okati ena veikau ena gauna qo kei ira na taba tamata era muri mai. Tete ni katakata - Thermal expansion Na toso ni yalayala ni waitui e vu mai na katakata ni

wasawasa.

Mate dewa mai na manumanu lalai dau gunu dra - Vector borne diseases Na dewa ni mate vua na tamata ka vakavuna na manumanu lalai dau gunu dra me vaka na namu, kutu &s. E okati ena mate qo na malaria, deqi, na minimanu &s.

Solevu ni iTovo e Jaina Vakarautaka: Ulaiasi Taoi

Tini na Niu –Dua na iQali

Kena ivakamacala: E dau qalini vata ga na niu. Ni qalini vata e tini na niu rawa ni qai vakatokai me dua na iqali. ivolvos: iqali: tini na niu: Au cola mai e dua na iqali; tv buru 2; levu na niu madu qalini vata; r iua, iyawa; qalina vc vesuka yarurua (niu) qai tuya vata ni wiriwirini vata na kedra ivesu: Me-ra qalini rawa na niu ra qai usa I waqa; vw qal-iqalini; n iqali 10 na niu qalini, iqaliqalini kena icakacaka; tv talivesu; vol buki, kasi, qali 1, sole 3, tobe

vakatakila na noda itovo, idivi ni vanua me ikaukau ni matanitu ina solevu ni vuravura.

A kauta tiko na matameke e 2 na vucu, 10 na meke ina solevu qo. Na vucu ni yasana o Kadavu, Macuata, 2 na ruasa ni vanua vakaturaga o Viseisei, Vakamalo-lo ni Macuata, Namulomulo, Nai-masimasi, Vugalei, Seasea ni Lakeba, Macuata, 2 na meke we-

si ni Nakorotubu, meke iri ni Na-korotubu, Ra, vakamalolo coko-vata ni Lakeba kei na seasea ni Nadroga. Na veimeke qo e kerei ka qaravi na kena veisolisoli vakavanua mai na kena daunivucu mai na gauna a tauya-vu kina. E vakadinadinataki ni duatani tale na yalo ni valataki vanua sa dau curumi ira na matameke ena solevu qo, nodra saga me vakaraitaka ka cibitaka na nodra itovo ka veitalai tiko kina na matanitu.

Sa vaka me dau gauna namaki tu vei ira na vo ni matanitu kei na lewenivanua e Jaina na meke ni Viti ni duatani. Totoka taucoko na meke ni veimatanitu me vaka

ni duidui iwalewale, moimoi kei na ivakarau ni meke ena itagede cecere ia e vou tiko ina levu na matanitu na irairai kei na ivakarau ni noda meke na itaukei.

Sa dau vakadewataki vei ira na lewenivanua na italanoa duidui ena qaqani meke ka salavata tiko na matana. Na italanoa ni valu, tuvaki ni vanua, talanoa ni veika a yaco ena veitabagauna e so &s ni bera ni dau meketaki na veimeke e so.

Sa dodonu meda maroroya na itovo kei na ivakarau ni noda meke ni na maroroi keda, maro-roya na keda itukutuku ka va-katakilai keda mai vei ira na veimatatamata e vuravura.

Xining na vanua a qaravi kina na solevu

8

i T u k u n i - Tawavanua

Vakarautaka: Kitione Vesikula, 1974

(iKuri mai na ilavelave sa oti)

Au ririko dina vakalevu ena kena sa vakasabusabutaki se na kena sa sega ni maroroi. Na vakasa-busabu e kena itinitini na dravu-dravua. Ni sega ni maroroi na iyau kei na ilavo e kena itinitini na dravudravua. Ni da raica na noda vanua edaidai e lewe levu era tubu mai era lecava se ra vakalecalecava na itavi e do-donu mera vakayacora. Qo na noda lotu, na noda iyau talei e dodonu meda nanuma tudei tiko ga na noda vakavulica na noda kawa ena veigauna taucoko eda bula kina, me iyau maroroi kei Viti edaidai, vaka kina na veigauna kece ga sa be-ra mai.] Ni sa mai tawa tiko o Ucuniva-nua, eratou sa qai nanuma me ratou sa dui toso ena vanua era-tou sa dui gadreva. A tatau taumada na marama ulumatua o Adi Buisavulu, sa dusi Ovalau koto me nona. Eratou a mani kauti koya na turaga veitacini me ratou lai biuti koya ena nona itikotiko mai Bureta. A kauta kece na veiyavusa au sa cavuta oti, a qai tatau o Daunisai ni vinakata me nona na yanuyanu cecere qaqa, o Kabara ni vatu wale, dina ga ni kena kau wale ga na vesi. Ratou a mani kauti koya na turaga veitacini qo me lai nona na yanuyanu o Kabara. O Tui Nayavu e vinakata me nona o Kubuna edaidai se na koro o Nakalawaca, ya mai na tikina makawa o Namara. Rau sa

mani tiko ga mai Verata o Roko-moutu kei Romelasiga se o Ro-koratu ni rau dau veilomani. De-de na nodrau tiko sa qai tatau na turaga qo o Rokoratu, "O yalovinaka na ulumatua meu lako, me kakua ni daru tiko vata, ke daru na tiko vata de dua era na sega ni yalovata na nodaru kawa." E tatau vakatolu, sa qai vakadonuya na turaga tuakana me sa gole. Era mani vakarau mai Verata mera kauti koya, ra yaco yani ina koro o Burebasaga na yavutu kei Rewa na icavu ni vanua o Burebasaga. E kainaki ni yaco yani i kea sa via bogi na vanua, ra mani tara ga e dua na vale e vakacevaceva, era tara me babasogasoga me nodra na katikati. A mani vakatokai me yaca ni vanua qo o Burebasaga, o koya na nodra icavuti na matanitu turaga na marama bale na Rokotui Dreketi edaidai. Ni sa lai lesu mai na turaga qo o Rokomoutu, sa qai nanuma ni sa rui veivolekati na nodratou itikotiko. Rau mani lai veivosaki vakalailai, sa mani vakadonuya na turaga qo o Tui Nayavu me sa biuti Nakalawaca me sa lai tawana na yanuyanu era sa ta-wana tiko edaidai o Vatoa. Ni sa lai tawana sa qai vakatoka me o Batiki. Ni sa lai tawani Batiki, sa qai lesu tale o Rokomoutu vua na turaga tacidra o Ro Melasiga mai Burebasaga, rau lai veivo-saki rau sa mani nanuma de vinaka cake me rau wasea na nodrau iyalayala ni vanua ni ratou sa gole taucoko na tacina.

Sa tawa o Kabara kei Batiki, rau sa na tiko ruarua ga e Vitilevu, e sa tiko mai Vuda o Sagavulu, rau sa mani yalovata kina me rau gole ina vanua e tiko kina na ra-ra ni qito edaidai na Bakas Pak mai Laucala. Rau bulia e kea e dua na nodrau isuvasuva ena vanua e tiko donuya na vale va-katokai tiko na hega mai Lauca-la. Rau cabe cake me yacova nodra itikotiko na Turaga Bale na Vunivalu edaidai na Govern-ment House, na vanua qo e va-katokai me o Nasirikoso. Rau mani bulia kina na nodrau isu-vasuva, na imatai ni isuvasuva na iyalayala ni vanua, sa mani vakatokai kina na noda koro-turaga me o Suva. A ratou vako-ro mai na suvasuva o ratou na Rokotui Suva eratou sa tiko edaidai ena nodratou koro vou mai Suvavou. E kedra icavuti tiko na vakaturaga i Nadonumai. Nadonumai na nodrau veivaka-donui na turaga veitacini ni ya na imatai ni nodrau yalayala ni suvasuva. Mai kea rau cabeta cake na delana mai Tamavua na vanua e tiko kina edaidai na noda va-leniveivakabulai mai Tamavua. Erau lai raici Kadavu kei Beqa ni ciri koto a qai kaya o Rokomou-tu, "Sa yawa na Kadavu, sa quva na Yasawa." Qo e dua beka na noda vosa vakaviti makawa, sa nomu ga o Kadavu sa noqu o yau na Yatu Yasawa. E se tu edaidai na iyalayala ni vanua e dodonu me nei Rokotui Dreketi kei Rokomoutu.

9

Na Qito Yavitu ena Rai Vakaviti Vakarautaka : Ilaitia Senikuraciri

E tiki ni noda bula na itaukei na qito. Eda na dau rogoitalanoataka na nodra vakaitavi na qase ena vuqa na vanua ena vica na yabaki sa oti, ra vakaitavi ena qito duidui eso, vakayavutaki tiko ena bula ni veiwekani. Nida sereka na veitalanoa ena noda qito makawa, ena rawa nida semati keda lesu ina so na itukuni me vaka na qito veitiqa mai Toga Matanisiga, na nona buturaki o Radavilai, kainaki ni a kania dole na kena na nodra turaga ena gauna ni qito kei na vuqa tale. A mai semati sara ena nodra dau sotasota na noda qase ena gauna eliu, tu na kena rara, ra qito na uabula se qase cake, vakakina o ira na gone. E dui-dui na kena draki, so e qito ena gauna ni teitei, so e donuya na vula i Vavakada me tekivu kina na ve-itiqa, so na qito e qaravi ni donumaki na bogivula se bogi buto me vaka na veivuni se veisole e baravi, so tale e qaravi ni vakayaco-ri na veikerekerei vakavanua. E so e

duidui, levu e tautauvata na kena icovi. Na qito, na veitiqa kei na vaqiqi-moli e kilai levu, tiko e so tale na mataqali qito me vaka na vakawirimulomulo, na veilavo kei na veidia, era semati kece ga ina noda veiyavu ni bula vakavanua ka tiki ni tuvatuva me vakamarautaki tu kina na bula. Sa yali yani vak-amalua e vuqa na qito vaqo ena noda vanua, sa bula tuga na kena itukutuku kei ira era a qitotaka, sa talaraki na rara ni veitiqa ena vuqa na vanua ka seavu se yali vak-amalua na kena kilaka. Sa basika na gauna ni qito vovou, ra gole na tukada ena qito rakavi ena 15, vuqa era lave rara mai Ni-usiladi kei na vica na vanua e vuravura. Sa vura na rakavi le yavi-tu ena noda vanua kada sa vakacakacakai keda sara ena bu-turara qo ena vica na yabaki sa oti me yacova na kena tuvuka ni qito ena rawati ni Koula mai Rio ena

qito ni vuravura na Olympics. Ena noda itakitaki qo, au gadreva meda tavusoya mada na vuni lagi-lagi ena qito qo mai Rio kei na vuni kena dau rawati tu na qaqa ena matatimi ni Viti ena vica na yabaki sa oti, vakabibi ena yavitu, vuqa na gauna eda dau guilecava tu se yavu cava eratou dau qaqa kina. Na ya-vu qo, au nanuma nida rawa ni le-suva meda kune sautu kina na itaukei e Viti nikua. Eda vakavinavinaka ena kilaka vakaSaenisi ni qito e tiko vua na Dauniveivakatavulici o TuPeni Rai-yani se o Turai mevaka ratou vaka-tokayacataka na wekaqu mai Na-kelo. Na kilaka ni veika me vaka-yagataki vakabibi ena kakana, e dikeva na turaga qo, e raica na ked-ra kakana, dikeva ka vakalewa me vakarauta no ga. E cakacakataka vakafika na kauka-ua ni cegu, qai tuberi ira malua ina dua na ivakarau me rawati kina na

Timi ni Viti leyavitu ena qito levu ni vuravura mai Rio [ivurevure ni itaba: veilawa, www.stuff.co.nz]

10

Na Qito Yavitu ena Rai Vakaviti Vakarautaka: Ilaitia Senikuraciri

koula. E tautauvata na icegu ni dua e qito ena iyatu eliu kei na iyatu e muri, vakilai kina na kaukaua e tu vei ratou na cauravou. Na Kilaka ni veicebayaki, na butu, na veiko-ti, totolo kei na vuqa tale, e vaka-yagoyagovinakataka ga o Turai me rawa ni mana vakalevu e lo-manirara.

Ia, e dua tale na tikina eda raica ni vuni qaqa levu qo, oya e koto ena tolu na yavu ni bula vakavanua vakaviti na Solesolevaki, na Veiwekani kei na Vakarokoroko. Nida vakadeuca na vosa na sole-solevaki, e semati ga ina cakacaka vata, da raica ni ratou vakavotuya vakalevu na cauravou ena qito mai Rio. Ni solevaki na veika lele-vu se vavei na cere ni ulunivanua ni kena dredre, ena rawati ga kev-aka eda tu vata. Qoka na irairai ni Kaiviti dina ena nona delanisoso ni dau solevaka ka raica me rawa-ti vata na veika vinaka ena lomavata.

E dua tale na tikina eda raica ni uto ni qaqa qoka, oya na veiwe-kani vakavanua. Na veiwekani vakavanua qoka, e tu vata na ke-na ikacikaci mevaka na Dreu, To-vata, Naita se Tauvu koto vata kina e dua na kaukaua kei na noda veidouvaki nida vakayaga-taka na ikacikaci qo. E levu sara toka na cauravou ni yasayasa vakaRa ena matatimi qoka me vakataki Nadroga, Nadi, Yasawa kei Votua mai Ba. E dua mai Tailevu ka dua na gone ni Kadavu, qai mai toka o rau na cauravou ni Lau kei Vanua Levu ka irairai ni dua na veiwekani levu matanataki

ka vakataucokotaki ena qito leya-vitu. Dau draki ni noda bula na veisamei, so era veitabuki, so e veivosalevutaki ena sala matau ka maqosa, dau saluwaki tu ni bula. Ena vavei li na nodratou ivakarau na cauravou veitauvutaki ena Yasayasa vakaRa kei na nodratou weka mai Kadavu ena nodratou dau veiwali, veisa vosa se veidre-

drevaki ena loma ni otela, e loma ni basi se vanua ni vakaukaua ya-go niratou veimositi toka. Qoka na veimositi dina vakaveiwekani e uqeti ka teivaki vata e lomadratou mai na gauna ni veiwekani nodra na qase me yacovi ratou ena bu-turara mai Rio. Qai vavei li niratou lade vata kaya vata kei na veiwe-kani qoka ilomanirara? Qoka na kaukaua vuni e culai ka semati vata me rawa kina na qaqa.

Sa qai kena ilutua ni nodratou qaqa na vakarokoroko ka rawa nida kaya ni wasewasei vica toka ena iulutaga qo. Dua qoka na nodratou veirokovi vakairatou vakalewe ni timi, ratou rokova na lewā e tau, na kakana me vaka-yagataki, na gauna ni vakaukaua yago kei na vuqa tale. Dua tale, na nodratou rokovi iratou na ili-uliu, na Dauniveivakatavulici, na dauniveimasi kei na vica tale. Qai kena ilutua na nodratou rokovi iratou na nodra dui lewenivuvale

kei ira na dauniveitokoni ena veigauna kece. Ni vakarewa na kuila ena fainala mai Rio, e rua na drotini ratou vakarewataka na noda cauravou, oya na Drotini ni matanitu kei na kena ikarua, na Drotini ni vanua niratou taubena na koula, tekiduru ka vakaobobo na cauravou. Qoka na vakarokoroko. Qoka e vica na itukutuku e nanumi ni ikuri ni kaukaua vuni eda rawa qaqa kina mai Rio.

Ni sa rawa na 3 na yavu qoka ena buturara ni qito, na taro levu e taroga na Lialiaci se ena rawa li me vakabulabulataki vakalevu ke qaravi tiko ena vanua ni cakacaka se ena noda veikoro vakaviti. Kev-aka e sebera, ia me tekivutaki me rawa nida vakamawe ena noda bula. Ni bula na solesolevaki, ena yali na dravudravua, na kerekere kei na vakararavi, ena levu na veika eda rawata mai, taukeni e levu na veivale lelevu, na iyau & so tale ka savu tale na yaloda ni sada taukena e levu na ka vivina-ka. Ni bulataki na veiwekani, eda na kila na vanua meda vosa kina, na vanua au yala kina, na ka meu vakayacora ina veiwekani qo kei na ka meu vakatatabu kina. Ni sa bulataki na vakarokoroko, eda sa na rokova na noda veiwekani, ro-kova na ganemu, rokova na luvemu, rokovi ira na qase, sa na mudu kina na kucu, sa na sega kina na basu lawa, oti na butako ka lesu mai na Viti vinaka eda dau vunautaka voli.

Sa vakanuinui ni vica na itukutuku e cauraki ena Lialiaci qo, ena vakavure vakasama vakalevu ena

Semi Kunatani ena qitolevu ni vuravura mai Rio.

11

Na Veibatiki Vakarautaka: Sekove Bigitibau © TVTV

(Kuri mai na ilavelave sa oti)

Ena bure gone ni wasewase o Bau, na iwasewase e levu duadua na lewena ena keba oya, ra tiko veimaliwai vata ga kina na gone ni yasana o Tailevu, ratou wili tiko kina e vica na cauravou, na goneyalewa ni Waimaro, vakatale ga kina e ratou lewe vica na mataveitokani mai Namata. O ratou na vanua vakaturaga qo mai Waimaro eratou dau tabu na ika kei na masima nira tiko na we-kadra mai Namata.

Me vaka nira rui lewe levu era sega ni vei-kilai vakavinaka sara, qai kuria ni dau saqa vata tu mai vakadua na kedra. Qo a mani vuna nodratou kanacala e walu na goneyalewa ni Waimaro, ratou mani tauvimate sara. Ratou a tini sara i valenibula na goneyalewa oqo, vica a kau sara i Suva. Tukuna na nodra vunivola a kauti ratou ni yaco mai valenibula, mai malumu, ni ratou lesu tale yani, lai kaukaua tale na mosi ni sarisari, ulu, lai lekaleka sara na icegu.

A vakatiko oya me tekivu mai na siga tabu na ikava ni siga. A qai lai kilai sara na vuni leqa qo ena Lotulevu na ikawalu ni siga, ni sa vo ga e vica na siga mera vei-sukayaki. A mani caka na kena ya-qona vei ratou na gone ni Namata. Tukuni ni oti ga na kena caka na yaqona a tucake e dua na cauravou ni Namata, lai yamoci ratou na wekana tauvimate. Tuku-na nodra vunivola ni mataveito-kani ni wasewase ni qai mai dabe na cauravou ni Namata oya, ratou sa duri tale ga mai na tauvimate.

Ratou a mai veitagicaki mada va-kalailai, ia ratou a marau, ra vakacegu tale ga na lewe ni wase-wase ni ratou sa bula na nodra ito-kani. Ratou kalouca sara na goneyalewa qo. Ia sa dua na ivakavuvuli vei keda na vanua veiwekani meda dau qaqarauni ena ka eda kania.

Da vakadinadinataka eke ni se ma-na voli ga na veiwekani qo ena so na noda vanua e Viti. Ena rairai yaga meda vakadikeva tale mada na noda veiwekani kei na veivanua tale eso ena gauna edai.

E tu na italanoa baleta na nodra bati i Bau na kai Namara. E tukuni ni nodra a biuti Lovoni mai na kai Namara era a dewa i Moturiki ra qai soko mai Vitilevu, ra mai vaka-itikotiko ena dua na vanua ena baravi kei Tailevu, o Vunidawakau. E ke era dau lai qoli na yalewa, ra cocoka tale ga na tagane. Ena dua gona na siga rau a veinaki e rua na gone, qo erau veitacini, me rau lai cocoka. Ni rau yaco i matasawa rau a vaka-muria cake na veitiri vaka i Bau. Ni rau yaco i Sebi, rau a sota kei na dua na turaga. "Drau lako i vei", a taro mai. Qai kena isau mai veirau na veitacini,"Keirau cocoka tiloka tu la mai". A mani vosa tale mai na turaga oya a tukuna, "Drau lesu-tale mai ni mataka mo drau mai kauta e dua na kemudrau ika." A mau na veivosaki, rau tatau na veitacini.

Ia ni lai rogoca na itukutuku ni sota oya o tamadrau a lomalomarua

mani vakadonuya vakavoraki. A tataunaka ga me rau kauta tiko nodrau iwau de via nakicataki rau na turaga oya.

Ena mataka tarava ni rau qai yaco yani e baravi rau sa raica e dua na takia, vodo tiko mai kina e lewe rua. Ni rau qai sobu mai na rua rau sa raica sara na veitacini ni sa yara-ki mai e dua na tama ni qio vakaitamera. "Qo na kemudrau ika au a yalataka vei kemudrau," a kaya o koya a yalayala.

Rau sega ni vosa rawa na veitacini, rau dabe ga rau vakamaluataka. Oti oya rau sa tatau tale. Rau se qai lai tabogo ga ena dua na ucuna sa tau tale na kedrau ika, a tarogi tacina mai o koya e qase, "O iko, a cava me ivakamalua ni kedaru ila-va (ika)?"

Ni se tu galugalu tu ga o tacina, a ucuna mai nona iwau, a mokuta. Oti oya a qai colati tacina yani i Sebi. E rau se tucake tu ga mai na lewerua sa tau e matadrau na ivakamalua ni ika. "Qo na ivak-amalua ni keirau ilava".

Sa duatani nodrau kidroa na tucake tu oya. A qai vosa mai o koya a yalayala, "Tagane, raica mo dou toki mai, a mai vakatawana na ucuna qo. Dou sa na qau bati. Na kemudou tobu ni ika e tiko mai Kaba, a liga ni kemudou vakalolo o Buretu kei Dravo."

(ena qai kuri yani ena ilavelave tarava)

12

Qo e so na wai vakaViti ka tauri mai na kena ivakamacala ena ivola, Na Wai VakaViti.

W a i V a k a v i t i Vakarautaka: Tabana ni Vosa & na iTovo Vakaviti

1. COKADRĀ -m matedewa vakarerevaki ni gauna e liu, coka na kete, vutu a rara, vakavale-lailaitaki na dra.

1. Veisā na drau ni quawa, drau ni totodro kei na drau ni losilosi, mamai tiloma na wai.

2. Tavu na lewe ni yaka, mamai tiloma na kena sosoko.

3. Vusoi na waka kei na drau ni wabousucu, gunuvi. 2. COKA/MULO NI KETE -m mate ni kete, mosi kaukaua.

1. Vusoi vakasosoko na drau ni senitoa kei na drau ni kalābucidamu, gunuvi. Levu ga ni kena gunuvi na kena vinaka. 2. Vusoi na drau ni kalābucidamu kei na drau ni quawa, gunuvi. Vakamacala ni Kau Quawa n m kau levu toka tubu vakaveitalia e loma ni vanua, na tolona e dravia, oriori dravudravu damudamu qai dau tatavocivoci, na drauna e lelevu toka vaka na drau ni iboronidani, na sena e vul-avula lalai, na vuana e moqimoqili lelevu, drokadroka ni se vou, dromodromo ni sa dreu; tv kuawa [Lau];

Kalabucidamu n m kau lailai, dau vakayagataki vakalevu me bain-ivale; na drauna e mokimokiti lele-vu damudamu, na tabana e loaloa, na sena e babalavu damudamu vaka na buinipusi; na vuana via lokaloka ni se vou, loaloa ni sa

matua; tv jilakobuci [Kabara], kajilabuci [Cicia], kalajibuci [Matuku, Namuka], kalakalabuci [Gau], kalebuci [Kadavu], karabusi, kolajibuci, kolakolabuci [Ovalau], lalabuci [Vatulawa], qaloqalogai [Rakiraki], sosolevaleva [Savatu], tibuci [Vuda]; Totodro n m cobulabula rawara-wa, kune e yasanivale, iteitei &s, drau mokimokiti vinaka; Losilosi - m kau lailai, drauna e vavaku drokadroka buto masama-sa, vua drokadroka lalai kabikabi e tabana; tv lolohi [Vatulele], lolo-tagane, momozi [Vatulawa]; Yaka tv Wakaya [Waya, Kadavu, Gau, Lau], n m wa sala e loma-nivanua, tolo i lailai drau tolu, vutivutia na tolona, se lokaloka vulavula. Laukana na wakana ena gauna ni dausiga, gunuvi na kena wai, buraki na kosakosa; tv oriaka [Vuda], qaniaka [Gonedau], qariaka [Lau, Vanualevuicake], qatiaka [Lau, Vanualevuicake], qoriaka [Vuda], yakayaka [Vuda], walawa [Wainibuka, Ovalau], wamigeti [Bua], wariaka [Nadrau,

Nadroga, Savatu]; Wabosucu n m wa malumalumu toloilailai veiqaliqali, sala i veiva-nua, drauna e vaka na ibulibuli ni matanimau na siveti, se vulavula lalai. Vu mai Merika, yaco mai rau-ta na 1900; tv bosucu 3 [Vanualevu, Cicia], ovacia [Vuda, Ba, Nadroga], ovaova [Yasawa, Waya, Vuda, Ba], wabikabika [Waimaroiwai] , wabutako [Rewa, Kadavu], waovacia [Nadroga], wa-taka [Kiuva]; Senitoa n m kau lailai, drau lalai toka, tei me bainivale, levu na mataqali senitoa, sena tale ga e dui roka mv piqi, damudamu, dromodromo, vulavula, senina-wanawa; tv drigidrigi [Ba, Vatu-lele], loloru [Nadroga], sakelu [Rakiraki] , senilato [Bua], senito [Nadrau, Wainibuka, Keiasi], se-nitoa [Waidina], senitoatoa [Moce], seniˀaute [Vanualevuicake], seˀelu [Gonedau], sikelu/siˀelu [Vanualevuiloma], to [Namosi], tokalau [Magodro], torilau [Serua];

Drauni Kalabucidamu

Senitoa, dau vusoi na drauna me wai ni mulo ni kete

13

[3/7/1840] Rau mate vakalolo-ma na veitinani nei Misi Kākili mai Nasali. Rau ā bulu mai Na-sali, na kēdrau ibulubulu sā qai tokitaki ena vanua sā tiko kina nikua, na lomanibai ni lotu mai Rewa. 2/7/91 [9/7/1830] Cabe na lotu ena noda vanua. [17/7/1897] Bale na Rokotui Namata, Vunivola tale ga ni Veitarogivanua, o Ratu Marika Toroca. [19/7/1834] Kabai a mani visa e dua na manua ni Varanise na yacana na 'L'aimable Josephine' mai Viwa. [21/7/1853] Rogo i Lakeba na ivalu ni Matuku. A39 [21/7/1867] A moku na turaga iTalatala o Misi Beka, mai Nag-wagwadelavatu volekati Navatusila. [22/7/1902] Curumi na valevatu, oya na valenisoro levu na Kat-edrale ni lotu Katolika e Totogo e Suva. LK268 [26/7/1853] A buli me vunivalu o Cakobau. Se qai bale na nona turaga itubutubu o Tanoa ena ika8 ni Tiseba 1852. [27/7/1850] Vakacavari na ima-tai ni ivolavosa vakaviti, na ivola-vosa vakaviti vakavavalagi a vola o na italatala Misi Seleutu (David Hazlewood) mai Nadi mai Bua.

[4/8/1841] kama na koro va-katūraga o Bau, ena ivalu gā a vakayacori tiko ena gauna oyā. [4/8/1891] Cabe e noda vanua na isevu ni matakaulotu ni lotu Kavitu, kena iliuliu na turaga ni Merika o John Tay. [4/8/1944] Lesu mai Solomoni na noda mataivalu, nira sa vakasavi rawa kina na meca, na mataivalu ni Japani. G3,64

[5/8/1792] Matai ni sota ni kai-valagi kei na kai Viti e Viti, mai Moce Lau. Na yaca ni kaivalagi na kavetani ni waqa, o kavetani Bligh. [6/8/1859] Kunati na turaga ni Bau o Ratu Mara Kapaiwai. Qo e vua ni nodrau veiqati vakaveitac-ini kei na turaga Vunivalu o Ratu Cakobau. [8/8/1791] Matai ni waqa ni vavalagi me raici Rotuma na Pan-dora, kena kavetani o Edward Edwards. [8/8/1888] Bale e dua na turaga ni Bau na yacana o Vuniani Vukinamualevu, na Rokotui Ba.

Qo na kena itukutuku ena Nama-ta: [15/8/1913] Dola vakamatanitu na banisenikau e Suva. [23/8/1840] Na isevu ni lotu me tiko kina na turaga na Vuni-valu o Cakobau. Na lotu qo a va-kayacora mai Viwa na turaga ital-atala o Misi Korosi. [24/8/1938] Qai vakadua me rogo ena rara ni qito na rakavī na noda matatimi, ni a vakadruka na timi qaqa ni Maori mai Ni-usiladi e Suva. [30/8/1882] Biuti Levuka na matanitu me sa toki mai Suva. [1/9/1908] Tauyavu na va-lenivola se valeniwilivola ni koro o Suva, koya vata ga se tiko nikua. Oya se vakatokai kina me Carnegie Library. [2/9/1881] Rau gade mai na makubui Vikatoria na Ranadi, o Duke of Clarence kei Duke of York, rau veiqaravi ruarua ena manua ni Peritania na Bacchan-te. [4/9/1869] Tauyavu na ni-usipepa makawa duadua e Viti, na Fiji Times. A tauyavu mai Le-vuka me vaka ni koroturaga nodra na vavalagi ena gauna oya. [16/9/1874] A vakayacori mai Nasova, Ovalau, na imatai ni bose vakaturaga e Viti ena lo-manikuila.

Veigauna

Kavetani Bligh

14

(iKuri mai na ilavelave sa oti)

E sega gona ni ka rawarawa mera talai na cauravou gonegone mera lai sani e veikau, de ra qai coko tale vei ira na meca era sa vuni vinaka toka mai. Era a sega ni moce vinaka na kai Suva e Vunivaivai ena bogi buto oya. Ra tokatoka ga, e vakalutu lo e dua vei ira e bau doudou toka me lai yamata voli, se dua beka na marama me lai vaqarai watina, se vuetaki beka, se bula tiko ga, ni kaukaua dina na ivau ni veiwatini. E rerevaki sara qo baleta ni dau oti sa baci rarama vakasauri na vanua buto ena caudre ni durunivale mai na koro nira sa viritaki yani me iku-ri ni buka ni lovo ni bokola. Ena gauna vata qori era se rogoca tiko ga na kai Suva na domo ni lali mai nakoro, na lali vata ga a vakaya-drati ira mera cakacaka se qito ena mataka oya, ia qo sa lali ni nodra mate na wekadra. Ni sa dede na nodra toka ra sa ya-co tale ga yani na muri yadudua tiko yani, sa vakarau dromu tale ga na ivolasiga me vakarau kida mai na mataka, era sa qai yaqa lo yani ena sala ina wai o Naisamuni (Holland St), ra vutoca yatudua yani ena kabu ni mataka, ra lai ya-co sara ina nodra koro makawa e Nauluvatu. Ena malawa ni mataka ni vakarau rarama, ena dela ni nodra ma-lumalumu kei na oca e sa rogo ga mai e veiyasana kece na nodra vakawai ira na marama ni Bau era

a marici ira na nodra turaga ra ma-ni biuta kina na koronivalu. Ia e sa bera na veivutuni, nira sa mamau tiko na meca ena kana bokola ena siga kece oya, ra gunuva tale tiko ga na medra ya-qona. Sa dodonu ga mera viria vinaka tale na banivalu ena veitikina sa malumalumu. E sega soti sara ni levu na botabotani baleta ni sa kaukaua rawa tiko ni toka e dela-na, era sa yadravi ga yani na mara-ma ena nodra vaqara kakana mai na iteitei e yasa ni koro. Ena bogi nira moce na marama ena qaravatu, me vaka ni sega na vale, era sa veisau yadra toka na tagane. Ni se qai mataka caca ra sa soko yani na waqa ni Rewa ina to-ba o Walu, ra sa kelekele tu na waqa ni nodra ito ena gusuniwai o Tamavua, sa sega kina ni dua na vanua mera drusa kina na kai Suva. E dakudra na toba, mai uludra era wawa toka kina e dua na iwase ni mataivalu ni Lomaivuna e Rairai-waqa (rairai dodonu beka me o Nairairaiwaqa) donumaka na va-nua sa tiko kina ena gauna qo na itikotiko nei Raymond Hedstrom. Era qai tu e loma e so na iwase ni mataivalu ni Noco kei Tamavua, sa sega tale ni rawa nira qai dro ena salata, na sala makawa ina Wai-manu, mera maroroi vei ira na we-kadra mai colo. Era sa sogo sara ga na kai Suva ena loma ni yaloka. Era sega ni viribaiti vakadua, baleta

ni kilai ni sa na dredre vei ira mera botei ira mai, qai kuria ni tu tale o ira na katikati. E bogi rua nodra cibi na iwase levu ni mataivalu ni Rewa. Era kana moce ga e Suva ni koro levu qai bini tu kina na kakana, sinai vinaka tale tu ga na bi ni vonu me baleti ira na vulagi mai Lomaivuna, ia na bokola li, sa sega ni caka rawa. Nira se tuvaivalu tale tiko na turaga, era cola iwau tu ena dokadoka na cauravou, ra dui boletaka, se lasu-taka beka, na nona qaqa ena ivalu, e qai dau karaci ira ga mai na turaga mera lai keli uvi se vaqara vuaka. Na bolebole va qo e sega ni ka ni dokadoka, e ka vakavanua makawa dau caka ga ni vakarau na ivalu. Ni qai vakavuai oti ga na koro ra sa vakatadumata sara na turaga ni Rewa i Bau vei Tanoa me vakarai-taka ni kena sa kama oya o Suva sa buluti kina na ca, sa na mudu tale ga kina na ivalu. Ia ni oti tale e bo-gitolu era sa toso yani na veimataivalu mera lai kovuta vata na delai Nauluvau. Ena bogi yani e liu era a bose na kai Suva, ena nodra tatalai toka ena ulunivanua e loma ni koroniva-lu sa kovuti toka qo. Ke ra lewe lailai beka na marama, ke rawa beka na viribai, ia e dreve ni sivia tiko e le 500 na katikati qai sega tu na kedra. Sa dre tiko na qaqa o Ratu Naileba mera toka dei ga e kea me yacova nira na suka na me-ca, ni sega soti ni dau dede na kaba vaqo.

ITALANOA – O SUVA MAKAWA Colman Wall, 1919, vakadewataka o Sekove Bigitibau, Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, 1998

15

Vosa Wirini

`Qima’

`Qama’

`Tukutuku sa lamata’ `Na cava saka’

O au ni o se yawa mai o sa na rogoca vinaka na noqu domo ni kana, ni rogo yawa. Ia niu kana ga yani, au lua sara tiko. `Na cava o au?’ Kena isau: O au na Kaininiu [karininiu/vetaki]

Na kaininiu ena so na vanua e yacana vei ira na ikariniu, so na ivetaki, isakaro, se sikaro. Ni dau kari gona na niu, ena rogo yawa, ni sa kari na niu ena oti ga sa lai lutu sara tiko na lewe ni niu ena beseni se cava ga kari tiko kina na niu.

Vakarokoroko

Wirina na vosa toqai toka e ra:

VAKAROKOROKO VEIDOKAI MATANATAKI TULOU VAKACOBOCOBO ITOVO MAOPO DUSIDUSI TURAGA

TALEI VEIVUGONI GANEQU SEVUSEVU VAKAMENEMENEI CAVUIKALAWA NANUMA VATAROGA NAITA KATOA VAKALABOCA

VAKANOMODI

(Vosa Veita ni Lialiaci sa oti)

Vatavatairalago

Vurevure: Veilawa

16

Na Tabana ni Vosa kei na iTovo VakaViti, (TVTV) e qarava na veika me baleta na vosa kei na itovo me baleti keda na itaukei. E maroroa tale ga na vei tukutuku se ivakamacala tale e so me vaka na cakacakaniliga, meke, veiqaravi vaka-vanua, vakamau, veivagunuvi kei na somate e so e kilai tani kina e dua na vanua.

Na veitukutuku kece, e dau mai maroroi tu e valenivolavola me vukei ira na lewenivanua ena nodra vakadidike. Kev-aka oni vakarau donumaka e dua na oga vakavanua, sa tu vakarau na nomuni tabana me na lai katona ka tabaka vakaiyaloyalo na soqo oni qarava. E rawa ni oni qiri mai ena talevoni 3100909 ext 1040 vosa vei Ulaiasi Taoi na neitou daunitukutuku se feks mai ena 3308761. E rawa tale ga ni oni imeli vei Keasi Vatanitawake ena keasi.vatanitawake@govnet.gov.fj se volavola vua na iLiuliu ni Tabana ena katonimeli qo:

Daireketa, Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti,

Tabacakacaka iTaukei, Katonimeli 2100,

Valenitabacakacaka Suva.

E rawa ni oni sikova mai na valenivolavola ena 87 Queen Elizabeth Drive, Tabavale ni Matabose ni Lavo Maroroi ni iTaukei, Draiba [toka volekata na lomanibai ni Peresitedi]. E rawa tale ga ni oni sikova na veilawa ni Tabacakacaka ena www.itaukeiaffairs.gov.fj

Cakacakaniliga ena vakatunuloa o Naqarawai © TVTV

Matameke ni Tikina o Namosi © TVTV Veisisivi Buiniga © TVTV Soli ni cocovi ni veisisivi vosa © TVTV

Matameke ni Tikina o Veivatuloa @TVTV Tikina Nawaidina © TVTV

Kawa ni matanivanua nei Tui Namosi, nodra itavi vakavanua na vakamarautaka na Vunivalu na Tui

Namosi © TVTV

Veisisivi Cakacakaniliga ni Tikina o Veivatuloa

Veisisivi Cakacakaniliga Tikina o Wainikoroluva © TVTV