tímarit hjúkrunarfræðinga - 2.tbl. 2015

THE ICELANDIC JOURNAL OF NURSING / 2. TBL. 2015 91. RGANGUR

www.hjukrun.is

ISS

N 1

022

- 22

78

Tilfellakennsla hjkrun Mnar sur

406 14Blusetningar bjarga mannslfum

TMARIT HJKRUNARFRINGA er gefi t af Flagi slenskra hjkrunarfringa. Ritstjrnarupplsingar er a finna bls. 5.

6 Segu mr sgu og g hlusta: Tilfellakennsla hjkrun

Sigrur Zoga og Hrund Scheving Thorsteinsson

12 Framhaldsnm vi heilbrigisvsindasvi HA

Sigrur Halldrsdttir

16 Mat langvinnum verkjum Sigrur Zoga

24 Njar herslur grunnnmi vi hjkrunarfrideild Hskla slands

Brynja rlygsdttir, Helga Jnsdttir, Herds Sveinsdttir og ra Jenn Gunnarsdttir

29 hrif vaktavinnu heilsu og lan

Nanna Ingibjrg Viarsdttir

RITRNDAR GREINAR

44 Reynsla ungra kvenna af kynsjkdmamttku: rfin fyrir ryggi og vingjarnlegt vimt

Sley S. Bender og Jenn Gumundsdttir

50 Stakar lyfjagjafir hjkrunarfringa n skriflegra fyrirmla lkna: Lsandi rannskn

Helga Bragadttir, Hulda S. Gunnarsdttir og sta S. Thoroddsen

3 Formannspistill lafur G. Sklason

5 Ritstjraspjall Christer Magnusson

38 Lengi br a fyrstu ger en ekki alla t

Aalbjrg Finnbogadttir

40 Mnar sur loka svi vef flagsins

Herds Lilja Jnsdttir

14 Blusetningar bjarga mannslfum

Christer Magnusson

20 Gamlar perlur Heilsuvernd

orbjrg rnadttir

26 Gamlar perlur Hva skal kalla hjkrunarkonuna?

lafa Jnsdttir, Sigrur Eirksdttir og Kristjana Gumundsdttir

34 Hjkrunarfrin veitir manni margbroti sjnarhorn mannlfi

Karl Eskil Plsson

42 ankastrik Sjkdmsvum ekki barneignarferli

Gerur Eva Gumundsdttir og Sigrn Huld Gunnarsdttir

FAGI FLAGIFLKI

2. TBL. 2015 91. RGANGUR

Eirberg Heilsa Strhfa 25 Smi 569 3100 eirberg.is

H E I L S A LegusravarnirAir0 Svampdna me eiginleika loftdnuAir0 dnan er ger r sex lgum af srunnum svampi og hefur einstaka rstijfnun.

Air0 dnan hefur eiginleika loftdnu og hentar vel til a fyrirbyggja og mehndla legusr a 3. stigi.

Air0 kemur me lmdri Lentex filmu sem auveldar rif og alla mehndlun.

Heelift Glide sravarnarspelkaHeelift Glide sravarnaspelka til a fyrirbyggja og mehndla ftasr me v a halda ftinum lofti og draga r rstingi srasvi

Heelift Glide er tlu til einstaklingsnota og m alaga a rfum hvers og eins hvort sem er vi rmlegu ea ltt stig.

Heelift Glide er til strum S-M-L. Henni fylgir vottanet og m vo 60C vottavl.

Gar leibeiningar fylgja

Tmarit hjkrunarfringa 2. tbl. 91. rg. 2015 3

Formannspistill

hlutfall hjkrunarfringa af mannafla hjkrunarheimila veri auki. Nlegasta dmi er stofnun sem kveur a fkka starfseiningum me v a sameina r og fjlgar annig skjlstingum hvern hjkrunarfring. Sameiningunni fylgdi hins vegar ekki aukinn mannskapur og er a n annig a einn hjkrunarfringur sinnir allt a 60 einstaklingum me asto sjkralia og faglrra. etta ir raun a dregi er r eirri hjkrun sem hjkrunarfringar veita rtt fyrir a vifangsefni hjkrunarfringa hjkrunarheimilum veri sfellt flknari og umfangsmeiri.

ldrunarhjkrun er s srgrein hjkrunar sem mun vaxa hva mest framtinni. ldruum mun fjlga miki nstu rum en a kallar aukna jnustu llu heilbrigiskerfinu. Hjkrunarfringar sinna ekki einungis ldrunarhjkrun hjkrunarheimilum heldur alls staar ar sem heilbrigisjnusta er veitt. a er v mikilvgt a eir sem stra heilbrigisjnustunni sji og skilji a mikilvgt er a efla hjkrun aldrara. v er nausynlegt a yfirvld komi me skra stefnu mlefnum aldrara og skilgreini jnustu sem veita skal framtinni og hva henni felst.

Flag slenskra hjkrunarfringa hefur n sastlii r unni me fagdeild ldrunarhjkrunarfringa a v a efla hjkrun aldrara slandi. Starfshpurinn vinnur n a ger tillagna um a sem FH telur nausynlegt a framkvma til a efla hjkrun aldrara. Meal ess sem ar er nefnt er aukin samtting eirra aila sem taka tt jnustu vi aldraa til a auka hagkvmni og skilvirkni jnustunnar. Bent er mikilvgi srnms ldrunarhjkrun og fjlgun srfringa ldrunarhjkrun samt nausyn ess a efla heimahjkrun og dagvistarrri. Tillgum hpsins hefur egar veri komi hendur heilbrigisrherra sem vonandi

mrg r hafa rannsknir snt a g hjkrun dregur r dnartni sjklinga, kemur veg fyrir fylgikvilla sjkdma og slysa, btir lfsgi flks og gerir a a verkum a einstaklingar komast fyrr en ella t samflagi njan leik. Nlegar rannsknir sna a me v a manna me vel menntuum hjkrunarfringum og a eir su htt hlutfall eirra sem sinna hjkrun sjklinga verur rangurinn og jnustan betri. g segi vel menntuum hjkrunarfringum ar sem enn finnast heiminum hjkrunarfringar sem ekki hafa hsklanm a baki heldur nm framhaldssklastigi. Sem betur fer er a undanhaldi og flest lnd, sem ekki hafa hjkrunarnm hsklastigi, vinna n a v a svo veri.

rtt fyrir a mikilvgi hjkrunar s ekkt urfum vi hjkrunarfringar sfellt a verja hjkrunina til a tryggja ryggi sjklinga. eir sem reka heilbrigisstofnanir, einkum hjkrunar heimili, leita leia til a draga r eim kostnai sem rekstrinum fylgir. Dregi er r jnustu hjkrunarfringa og minna mennta starfsflk fengi stainn ea jafnvel faglrt starfsflk. a er algerlega vert n vimi landlknis um mnnun hjkrunarheimilum en nju vimiunum tgefnum desember 2014 er lagt til a

tekur r til greina og ntir til eflingar hjkrunar aldrara slandi.

Af kjaramlum

Mikil vinna er n gangi hj Flagi slenskra hjkrunarfringa vegna komandi kjarasamninga. Nausynlegt er a vanda undirbning eirrar vinnu vel og stilla saman strengi eirra sem taka tt samningager, s.s. samninganefnd FH og trnaarmenn. Samninganefnd flagsins hefur lagt fram krfuger ar sem talin eru upp au atrii sem vi teljum nausynlegt a breyta og bta okkar kjarasamningum. Vibrgin vi eirri krfuger voru heldur drm og okkur boi a sama og nefnt hefur veri fjlmilum ea 3,5% launahkkun. a er langt fr eim krfum sem vi settum fram. a er v ljst a brattann er a skja en a gerum vi trau og sameiningu.

Kjarabartta er ekki einungis eirra sem eru samninganefnd FH. Komi til taka hj hjkrunarfringum vegna komandi kjarasamninga verum vi a standa saman ll sem eitt til a n rangri kjarabarttunni. a er byrg hvers og eins a efla samstuna. g hef nefnt etta margoft ur en g vsa er aldrei of oft kvein.

g mun halda ykkur upplstum um gang mla nstu vikurnar. g mun birta oftar pistla heimasu flagsins og geri hjkrunarfringum annig kleift a fylgjast me gangi samningavirnanna. g rlegg ykkur v a vera vakandi yfir heimasunni okkar og hvetja vinnuflaga ykkar til a fylgjast vel me v sem er a gerast.

Barttukvejur,lafur.

EFLING LDRUNARHJKRUNAR OG KJARAML

Formannspistill

lafur Gubjrn Sklason.

Lgra lyfjaver fyrir ig

Vi erum MylanEitt strsta samheitalyfjafyrirtki heimi

MY

L150301


79 r hafa flagsbl hjkrunarkvenna og hjkrunarfringa, hva sem blai hefur heiti hverjum tma, veri prentu prentsmiju. Fyrstu 11 rin var Tmarit flags slenskra hjkrunarkvenna vlrita og fjlrita en fr 1936 hefur blai, sem ht Hjkrunarkvennablai, veri broti um, fyrst prentsmiju og svo tlvuforriti. Blai verur fram broti um svipaan htt en str og hnnun breytist til a gera blai aulesnara spjaldtlvum og snjallsmum. essi breyting er ger til ess a laga blai a eim tkjum sem flagsmenn nota n til ess a leita sr ekkingar og upplsinga tlvum, spjaldtlvum og snjallsmum en einnig til ess a draga r kostnai. A auki gerir blai n sitt til ess a fella urfi frri tr og aka urfi minna af pappr ruslahaugana.

essu tlublai er haldi fram a fjalla um verkjamefer og etta skipti er fari yfir mat langvinnum verkjum. Tvr hugaverar frigreinar eru blainu. Rannsknir um reynslu sjklinga af jnustu hjkrunarfringa fjalla oft um afmrku svi, hr um komu kynsjkdmamttku, en yfirleitt m yfirfra niursturnar a svi sem lesandinn vinnur . A vsu eru kynsjkdmar lklega meira feimnisml en margt anna, en spennuna vi a fara sjkrastofnun og lttinn, egar niurstaa er komin, knnumst vi ll vi. Hin frigreinin fjallar um ml sem hefur veri miki rtt meal hjkrunarfringa lyfjagjf n ess a fyrir liggi fyrirmli lkna. Hjkrunarfringar stunda etta til hagringar fyrir sjklinginn en allir vita a slk lyfjagjf er gru, ef ekki svrtu, svi lagalega s. a er fagnaarefni a umfang slkrar lyfjagjafar hefur n veri almennilega rannsaka. Niurstur sna a hjkrunarfringar Landsptala lta sjklinga hafa talsvert af verkjalyfjum og svefnlyfjum n fyrirmla, srstaklega kvldin. r tti a vera tilefni til skipulagsbreytinga, til dmis a vallt s hgt a n lkni a kvldi til ea a veita hjkrunarfringum almennt leyfi til ess a vsa slkum lyfum eftir rfum.

tilefni 90 ra afmlis blasins eru birtar nokkrar gamlar greinar. Minnt er gamlar umrur um a varpa hjkrunarkonur me orinu systir en etta heiti ni aldrei tbreislu slandi. er grein eftir orbjrgu rnadttur en hn er merkiskona hjkrunarsttt og mun g segja fr hennar lfshlaupi sar rinu. Hn var fyrsta hjkrunarkonan sem hlaut meistaragru og ein af fum hjkrunarfringum sem hafa skrifa skldsgur.

Tmarit hjkrunarfringaSuurlandsbraut 22

108 ReykjavkSmi 540 6405

Brfsmi 540 6401Netfang [email protected]

Vefsa www.hjukrun.is

tgefandi: Flag slenskra hjkrunarfringaSmi skrifstofu 540 6400

Ritstjri og byrgarmaurChrister Magnusson

Teki er mti efni til birtingar netfanginu [email protected].

Leibeiningar um ritun frslu og frigreina er a finna vefsu tmaritsins.

Ritnefndsta Thoroddsen

Bergra Eylfsdttir Drthea Bergs

Kolbrn AlbertsdttirOddn S. Gunnarsdttir

Vigds Hrnn Viggsdttirrds Katrn orsteinsdttir

FrttaefniAalbjrg Finnbogadttir, Christer Magnusson,

Lra Borg smundsdttir o.fl.

LjsmyndirBart Verweij, Christer Magnusson,

Evelyn Hockstein, Hsklinn Akureyri, Hjkrunarfrideild Hskla slands, Jonathan

Stern, Julie Meese Arbsa, Karl Eskil Plsson o.fl.

Prfrk og yfirlesturRagnar Hauksson

AuglsingarGurn Andrea Gumundsdttir, smi 540 6412

Hnnunr Inglfsson, grafskur hnnuur FT

PrentvinnslaLitrf

Upplag 4100 eintk

Pkkun og dreifingPstdreifing

Kvejum prentvlina

Me essu blai lkur prentunarsgu Tmarits hjkrunarfringa. Nsta tlubla, sem kemur um mijan jn, verur einungis gefi t rafrnt.

Christer Magnusson.

Ritstjraspjall

Lgra lyfjaver fyrir ig

Vi erum MylanEitt strsta samheitalyfjafyrirtki heimi

MY

L150301

Tmarit hjkrunarfringa 2. tbl. 91. rg. 20156

Vifangsefni okkar hjkrunarfringa eru margvsleg, flkin og sbreytileg, h vinnusta. Hjkrunarfringar urfa daglega a takast vi fjlbreyttar og stundum framandi klnskar astur. Til ess a veita rugga og rangursrka hjkrun urfa hjkrunarfringar, auk ess a hafa yfirgripsmikla ekkingu og kunna a beita henni, a ba yfir gagnrninni hugsun og leikni til a takast vi fjlbreytt vandaml (Kaddoura, 2011). Smenntun er v og arf a vera samofin starfinu.

Sigrur Zoga og Hrund Scheving Thorsteinsson, [email protected]

Notkun kennsluafera, hvort sem er grunn ea smenntun, sem auvelda nem andanum a tileinka sr nmsefni og jlfa sig a beita ekkingunni, eru lklegri til a skila eim rangri sem sst er eftir. Dmi um slka afer er kennsla ar sem raunsnn, klnsk tilfelli eru lg til grundvallar umfjlluninni um nmsefni (hr eftir kllu tilfellakennsla, e. casebased teaching). Me v a styjast vi klnsk dmi (tilfelli) og brjta au til mergjar m gefa raunsanna mynd af flknum veruleika hjkrunar, virkja

nemendur, rva gagnrna hugsun og jlfa greiningu vandamla og klnska kvaranatku (Yoo og Park, prentun). Me essari grein vilja hfundar kynna tilfellakennslu og hvetja til notkunar aferarinnar vi menntun hjkrunarfringa og nemenda hjkrunarfri, ar me tali vi klnska kennslu. Fjalla verur um grunn tilfellakennslu, hagnt r vi notkun aferarinnar eru kynnt og sari hluta greinarinnar er lst reynslu af notkun aferarinnar vi kennslu um verki og verkjamefer.

Kynning

Fjlmargir ttir hafa hrif nm, svo sem hvernig nemendur lra, hugi nmsefninu, mikilvgi nmsefnis a

SEGU MR SGU OG G HLUSTA: TILFELLAKENNSLA HJKRUN

a er gmul afer og n a nota tilfelli vi kennslu. Aferin vekur huga nemenda og hn virist skila gum rangri.


mati nemanda, kennslan sjlf og ngja nemenda me kennsluna. Auk ess a fjalla um nmsefni er hlutverk kennara a kveikja huga nmsefninu, kenna leiir til a leysa hugsan leg vandaml og taka kvaranir og sast en ekki sst a rva gagnrna hugsun (DeSantoMadeya, 2007; Riddel, 2007). Rannsknir hafa gefi til kynna a kennsla, sem er ngjuleg fyrir nemandann, er lklegri til rangurs (Ansari og Oskrachi, 2004). Kennslu aferir, eins og tilfella kennsla, sem stula a virkni nemenda, auka enn fremur ngju nemenda (Herreid, 2005).

Tilfellakennsla hefur til essa veri fremur lti notu vi nm hjkrunarfri. Vinsldir aferarinnar hafa hins vegar aukist undanfrnum rum (Delpier, 2006) og eru nemendur almennt ngir me kennslu aferina (DeSantoMadeya, 2007; Rico o.fl., 2010). Ljst er a aferin virist henta vel til kennslu hjkrun h nmsstigi (Delpier, 2006; Yoo og Park, prentun).

essari grein eru notu hugtkin kennari og nemandi. Kennari er hver s hjkrunarfringur sem notar tilfelli vi kennslu hvort sem a er klnsku starfi ea formlegri kennslu skla. Nemandi er hinn bginn hver s sem hltur frslu hvort sem um er a ra hjkrunarnema skla ea hjkrunarfring starfi.

Tilfellakennsla

Tilfellakennsla tilheyrir flokki kennsluafera sem beitt er svoklluu lausnarleitarnmi (problem based learning). Tilfellakennsla er gagnvirk kennsluafer sem gefur nemendum fri a beita ekkingu, sem eir ba yfir, til ess a finna lausnir klnskum vandamlum (Lonser o.fl., 2006). Virkni nemenda er einn af hornsteinum tilfellakennslu og notkunarmguleikar aferarinnar nnast rjtandi (Herreid, 2005). Mgulegt er a virkja mrg svi ekkingar egar tilfelli eru leyst (Weaver, 1994, Sandstrom, 2006). Tilfelli henta vel til a gera kennsluna skemmtilega og hugavera og au auvelda nemendum a muna (Herreid, 2005; Sandstrom, 2006). er a er ekki sst sagan bak vi hvert tilfelli sem skiptir mli (Dowd og Davidhizar, 1999; Herreid, 2005) og auveldar nemandanum a muna stareyndir (Delpier, 2006).

Tali er a tilfellakennsla hjlpi nemendum a roska faglega hugsun (Dowd og Davidhizar, 1999; Delpier, 2006) og geti nst eim til a last kvena hfni, lkt fyrirlestrum ar sem hersla er lg stareyndir og a tskra

fyrirbri (Flyvberg, 2006). Meal kosta aferarinnar er a hn er talin rva gagnrna hugsun (Lauver o.fl., 2009) og hafa nemendur lst v hvernig notkun tilfella hjlpai eim a hugsa gagnrninn htt og last dpri skilning v sem veri vri a fjalla um (Rico o.fl., 2010). Kostir tilfellakennslu eru margir, sj tflu 1, og tilfelli henta vel hvort sem um er a ra kennslu einstaklinga ea hpa hefbundinni kennslustund ea klnskri kennslu (Herreid, 2005; Herrman, 2002). Tilfelli hafa meal annars veri notu vi kennslu um hjkrun sjklinga me sykurski og fleiri langvinna sjkdma (Sandstrom, 2006), barnahjkrun og ge og taugahjkrun (Lauver o.fl., 2009), lyf og skurhjkrun (DeSantoMadeya, 2007) og jafnvel til a tengja sgulegar stareyndir vi greiningu klnskra vandamla (Ciesielka, 2003).

Tilfellakennsla er ekki hafin yfir gagnrni og ekki eru allir sammla um a aferin skili endilega betri rangri en arar kennsluaferir (Lauver o.fl., 2009; Kim o.fl., 2006). Hafa arf huga a tilfellakennslu er ekki tla a koma sta annarra kennsluafera heldur fremur a bta vi og auka fjlbreytni kennslu (Dowd og Davidhizar, 1999). Tilfellakennsla er v hugaver vibt vi kennsluaferir, augar kennsluna og hjlpar a lkindum vi a roska ara tti hj nemendum en hefbundin fyrirlestrakennsla.

Tilfelli kennslu

Tilfelli geta veri af margvslegum toga (Herreid, 2005). au m skilgreina sem sgur, astur, safn gagna ea fullyringa, sem sna leyst og grandi efni, astur ea spurningar (Indiana University, e.d.). Tilfelli getur veri einn einstaklingur ea fleiri, sjklingahpur, stofnun, srstakur atburur, fjlskylda ea jafnvel heil j svo dmi su nefnd (Stake, 2005; Yin, 1999). Tilfelli henta vel egar markmii er a last heildrna og merkingarbra ekkingu fyrirbrum eins og au koma fyrir umhverfinu (Yin, 1999) og tilfelli m nota til a skra kvein ferli og smuleiis til a setja fram og prfa kenningar (Hentz, 2007).

Tafla 1. Helstu kostir ess a nota tilfelli kennslu (Herreid, 2005).

rvar gagnrna hugsun

Lkir eftir raunverulegum astum

roskar klnska kvaranatku

Virkjar nemendur

Auveldar nemendum a muna

Kennari fr tkifri til a deila eigin reynslu, jkv tengsl vi nemendur

Margir notkunarmguleikar

Tafla 2. Hugmyndir a notkun tilfella kennslu.

Stutt tilfelli Henta vel fyrir litla hpaHgt a nota sem hluta af fyrirlestriHgt a leggja fram fyrir tma og lta nemendur kynna tmaHgt a halda rstefnu ar sem tveir ea fleiri hpar kynna mismunandi aferir vi a leysa tilfelliFyrirframtilbnar spurningar

Framhaldstilfelli Hentar og jafnvel milli kennslustundaByggt ofan fyrri ekkingu

Raunverulegt klnskt tilfelli deild/stofnun

Nota til a lra af reynslunniTilfelli skoa fr mismunandi sjnarhornumSkoa hva hefi mtt fara betur ea hva gekk srstaklega velEkki m saka starfsflk (no blame)


Tilfelli m nota kennslu til a tengja klnskan veruleika vi frin. Tilfelli geta veri stk en framhalds ea framvindutilfelli eru einnig til, en a eru tilfelli sem rast smm saman, .e. gefnar eru kvenar upplsingar upphafi og san btast njar upplsingar vi eftir v sem kennslunni vindur fram. Slk tilfelli er einnig hgt a nota milli kennslustunda ea ess a hpur nemenda hittist. sumum tilvikum m nota tilfelli ar sem nemendur urfa a leysa kvein verkefni fyrir kennslustund, svo sem a leita a svrum vi kvenum spurningum ea kynna sr kvena hjkrunarmefer (Herrman, 2002). Einnig er hgt a nota raunveruleg, klnsk tilfelli sjkradeild v skyni a ra lka meferarmguleika ea til a lra af. Mikilvgt er a skr markmi su me notkun slkra tilfella og forast arf a saka einstaka starfsmenn svo vel takist til. Tilfelli geta mist veri opin, .e. margir mguleikar a leysa tilfelli, ea

loku, eins og egar greina sjkdm (Herreid, 2005; Indiana University, e.d.). tflu 2 er a finna hugmyndir a notkun tilfella kennslu.

Kennari getur bi til tilfelli fr grunni sjlfur en va m finna g kennslutilfelli tmaritum sem og netinu (Herreid, 2005), sj tflu 3. Smuleiis er hgt a nota frttir, sgubkur, myndbnd o.fl. sem grunn a gum kennslutilfellum (Indiana University, e.d.). Mikilvgt er a vanda s til verka egar kennslutilfelli eru bin til. A tba gott kennslutilfelli er tmafrekt og v getur veri heppilegt a nota tilbin tilfelli byrjun. Tafla 4 gefur yfirlit yfir tti sem einkenna g kennslutilfelli.

Notkun tilfellum kennslu

Lykilatrii er a vanda til undirbnings egar nota tilfelli kennslu, hvort sem er fyrirlestri ea klnskri vinnu. tskra

arf tilganginn me notkun tilfella fyrir nemendum og hvert hlutverk eirra kennslustundinni er, einkum og sr lagi ef eir ekkja ekki til aferarinnar (Delpier, 2006). ur en tilfelli er sett fram arf a tryggja a nemendur hafi ann ekkingargrunn sem verkefni krefst. A sama skapi urfa nemendur a koma undirbnir til kennslu egar tilfelli eru notu (Dowd og Davidhizar, 1999; Sandstrom, 2006). Nausynlegt er a skilgreina kennslufrileg markmi vi notkun tilfella eins og vi ara kennslu (Herreid, 2005). Skilgreina arf tilganginn me notkun tilfellis kennslunni, hvaa hugtk er veri a fjalla um og sast en ekki sst hvaa ekkingu er veri a koma framfri (Dowd og Davidhizar, 1999).

Mynd 1 snir helstu skrefin notkun tilfella kennslu. Eftir a fari hefur veri yfir markmi kennslunnar er tilfelli kynnt til sgunnar. Tilfelli er san rtt og tillgur a rrum ea mefer viraar (Dowd og Davidhizar, 1999). Lausn tilfella felur sr rj megintti (Freidman, 1994, Dowd og Davidhizar, 1999): fyrsta lagi setja nemendur fram kvena hugmynd um lausn tilfellinu (thesis); annan sta er komi fram me gagnhugmynd, .e. hvernig m leysa tilfelli annan htt (antithesis); rija lagi sr svo sta samtting ar sem teki er tillit til lkra hugmynda og kvein lausn valin (synthesis). Kosturinn vi essa afer er a henni svipar til klnskrar kvaranatku ar sem kostir og gallar mismunandi rra eru vegnir og metnir (Dowd og Davidhizar, 1999).

h v hvernig tilfelli kennarar nota ea hvernig au eru sett fram, eru markvissar spurningar lykillinn a gagnlegri umru um tilfelli (Delpier,

Tafla 3. Gagnlegar vefsur fyrir tilfellakennslu.

Vefsl Innihald su

http://library.buffalo.edu/libraries/projects/cases/case.html Heimasa samtaka um notkun tilfella kennslu vsindum. Ath. a sunni er hgt a n kennslutilfelli.

http://med.fsu.edu/index.cfm?page=FacultyDevelopment.cases Leibeiningar um notkun tilfella kennslu.

http://www.crlt.umich.edu/tstrategies/tscbt.php Hlekkir gagnlegt efni tengt notkun tilfella kennslu.

http://www.wacra.org/ Samtk um notkun tilfella rannsknum og kennslu.

http://www.materials.ac.uk/guides/casestudies.asp Leibeiningar um notkun tilfella kennslu.

www.medscape.com Hgt a nlgast kennslutilfelli margvslegum svium.

Tafla 4. Einkenni gra kennslutilfella (Kim o.fl., 2006; Herreid, 1997).

Vieigandi arf a passa vi a stig sem nemendur eru arf a endurspegla ekkingu og arfir nemendaarf a henta markmium bi kennara og nemenda

Raunstt Raunveruleg tilfelli er oft trverugariTilbi tilvik verur a taka mi af raunverulegum astumarf a skipta nemandann mliTengjast v sem er a gerast ninu (sguleg tilfelli geta tt vi)

hugavert Rkulegt innihaldarf a endurspegla lk sjnarhornarf a geta teki breytingum eftir v hvaa kvaranir nemandi tekur

grandi arf a innihalda vandaml sem arf a leysaMismunandi lausnir urfa a vera boi arf a innihalda venjuleg tilvik

Frandi arf a kenna eitthva ntttti a ta undir nmSkr kennslufrileg markmi urfa a vera til staar


2006; Dowd og Davidhizar, 1999). Vanda arf vel til spurninga og forast skal spurningar sem bja einungis upp j ea neisvr. R spurninga arf a vera rkrtt, byrja arf einfldum spurningum sem sna a stareyndum en koma sar me spurningar sem reyna samanbur, greina sundur og samtta efni (Indiana University, e.d.). Kennarinn arf jafnframt a reyna a sj fyrir hvaa spurningar kunna a vakna hj nemendum og hvaa tt umrurnar muni fara og undirba sig samrmi vi a (Delpier, 2006). lok kennslunnar eru svo aalatrii dregin saman og boi upp spurningar um vafaatrii ea vangaveltur. tflu 5 er a finna punkta sem gott er fyrir kennara

a hafa huga egar tilfelli eru notu kennslu.

Notkun tilfella kennslu hefur marga kosti en aferin getur reynt nokku kennarann. Kennarar, sem kjsa a fara njar leiir kennslu, urfa a vera tilbnir til a taka kvena httu (Herrman, 2002) v mislegt getur fari rskeiis, svo sem a missa stjrn, kennari veit ekki svar vi spurningum nemenda ea tilfelli fer t um fur. Mikilvgt er a kennari gefi sr tma eftir kennsluna og grundi hvernig gekk til a lra af reynslunni og bta sig (Delpier, 2006). Gur undirbningur, kennara og nemenda, skr kennslumarkmi og styrk stjrnun umrna eru forsenda ess a vel takist til. essu sambandi er vert a

geta ess a einn af kostum tilfellakennslu er enn fremur a kennarinn lrir miki sjlfur a beita aferinni (Dowd og Davidhizar, 1999).

Reynsla af notkun tilfella kennslu

Fyrri hfundar essarar greinar (SZ) hefur ori tluvera reynslu af v a nota tilfelli vi kennsluna og deilir hr nokkrum reynslusgum. hugi aferinni vaknai egar g byrjai a kenna um verki og verkjamefer vi hjkrunarfrideild. g hafi reki mig a kennslunni a a a standa og ruma yfir nemendum um hin og essi lyfin og a svona tti n a fara a virtist skila sr tak mrkuum mli til nemenda. rtt fyrir trekaar tilraunir til a hressa upp fyrir lesturinn voru nemendur gjarnan svipinn eins og eir biu dms og ngja mn af kennslunni var samrmi vi stemninguna salnum. kennslu vorskla skur lkningasvis Landsptalanum vori 2010, sem tlaur er nemum og nrnum hjkrunarfringum, prfai g a setja fram klnskt dmi og ba nemendur um a koma me hugsanlegar lausnir vandanum. Og viti menn! Skyndilega fru af sta lflegar umrur og var tilfelli rtt fram og til baka. lok kennslustundarinnar hfu nemendur or v a etta hefi sko veri gagnlegt, loksins lru eir eitthva!

g hef nota tilfelli mismunandi htt vi kennslu um verki og verkjamefer. Vi kennslu hjkrunarfrideild hef g aallega stust vi framvindutilfelli ar sem einstaklingur me verki er kynntur til sgunnar og honum er svo fylgt eftir gegnum sjkrahsdvlina. Nemendur urfa a taka afstu til ess hva s heppilegast a gera, svo sem a

Tilfelli kynnt (lfri, meinafri, vandaml og saga).

Liggja allar upplsingar fyrir ea vantar eitthva?

Hva sna rannsknir (blprufur o..h.) og skoun?Upplsingar

Fyrirkomulag kennslunar kynnt.

Athuga hvort allt er skrt og hvort nemendur hafa spurningar.Kynning

Nemendur koma me rkstuddar tillgur a mefer.Tillgur a mefer

Umrur um meferarmguleika.

nnur rri?Umrur

Niurstur dregnar saman.

Spurningum svara.Samantekt

Mynd 1. Notkun tilfellum kennslu (Delpier, 2006).

Tafla 5. Atrii sem hafa arf huga vi notkun tilfella kennslu (Indiana University, e.d.).

Skoa lk sjnarhorn. Gta ess a ein sn vifangsefni s ekki yfirgnfandi umrunum.

Skoa hva liggur a baki hugmyndum ea tillgum. Af hverju segir vikomandi etta?

Skoa hverjir eru kostir og gallar tiltekinna hugmynda ea lausna?

Skoa bi orsk og afleiingu. Hva olli essu? Hva gti gerst? Hefi mtt grpa fyrr inn ?

Skoa mlin fr lkum hlium. Hvernig gti mli liti t fr sjnarhli astandenda? Sjklings? Annars heilbrigisstarfsmanns?

Skra og fylgja eftir umrum. Hva ttu vi egar segir ...?

Benda markvisst lka tti umrum, svo sem a hvaa leyti hugmynd X er lk hugmynd Y.


meta verki, velja kvei verkjalyf, skammtastrir, arar aferir en lyf og fleira. Einnig hef g nota stk tilfelli, ar sem nemendur f tilfelli hendur og svara kvenum spurningum sem fylgja tilfellinu. ess httar tilfelli hentar vel fyrir litla hpa a leysa. hef g einnig nota tilfelli Medscape (sj tflu 3) kennslu. Nemendur lesa sig gegnum tilfelli netinu og svara san spurningum sem tengjast tilfellinu. vinnu minni sem srfringur hjkrun Landsptala hef g nota raunveruleg tilfelli ar sem fari var gegnum sjkrasgu vikomandi og skoa hvernig brugist var vi kvenum atrium og rtt um hvernig til hefi tekist, hva mtti lra af tilfellinu og hvernig hefi veri skilegt a bregast vi.

Mn reynsla er s a notkun tilfella kennslu er skemmtileg afer sem vekur huga nemenda og virkjar til tttku kennslustund. Nmsmat hefur komi vel t. Hins vegar er notkun tilfella vissulega krefjandi. a tekur tma a tba gott kennslutilfelli og stundum tekur tma a virkja nemendur. getur nemendum tt erfitt a ekki s alltaf eitt rtt svar og htta er v a umrur fari t um van vll. v er mikilvgt a hafa skr markmi me tilfellinu.

Lokaor

Tilfellakennsla hentar vel til a vekja huga og skapa umrur meal nemenda. Smuleiis auvelda tilfelli nemendum a muna og aferin er talin rva gagnrna hugsun. Notkun tilfella er vissulega krefjandi fyrir kennarann en jafnframt ngjuleg og lrdmsrk. Skr kennslumarkmi og gur undirbningur eru forsenda ess a vel takist til. Eftir sem ur gildir hi fornkvena, allt er best hfi v aferin ekki alltaf vi. Sumt efni er ekki heppilegt a kenna me tilfellum og auk ess er nausynlegt a nemendur hafi kveinn ekkingargrunn til a aferin skili rangri. tt tilfellakennsla s krefjandi og ekki gallalaus afer hvetjum vi hjkrunarfringa engu a sur til a prfa sig fram me aferina v a sgn Flyvberg (2006) er einungis mgulegt a roskast r ngringi srfring me v a hafa reynslu af tilfellum.

Heimildir Ansari, W.E., og Oskrachi, R. (2004). What

really affects health professions students satisfaction with their educational experience? Implication for practice and research. Nurse Eductaion Today, 24, 644655.

Ciesielka, D. (2003). Clues for clinicians. Nurse Educator, 28(1), 34.

Delpier, T. (2006). Cases 101: Learning to teach with cases. Nursing Education Perspectives, 27(4), 204209.

DeSantoMadeya, S. (2007). Using case studies based on a nursing conceptual model to teach medicalsurgical nursing. Nursing Science Quarterly, 20(4), 324329.

Dowd, S.B., og Davidhizar, R. (1999). Using case studies to teach clinical problemsolving. Nurse Educator, 24(5), 4246.

Flyvberg, B. (2006). Five misunderstandings about casestudy research. Qualitative Inquiry, 12, 219245.

Hentz, P.B. (2007). Case study: The method. P.L. Munhall (ritstj.), Nursing research: A qualitative perspective (4. tg.) (bls. 349358). Sudbury: Jones and Bartlett Publishers.

Herreid, C.F. (2005). Using case studies to teach science. Actionbioscience.org. Stt 12. febrar 2015 http://www.actionbioscience.org/education/herreid.html.

Herreid, C.F. (1997). What makes a good case? Journal of College Science Teaching, 27(4), 1417.

Herrman, J.W. (2002). The 60second nurse educator: Creative strategies to inspire learning. Nursing Education Perspectives, 23(5), 222227.

Indiana University (e.d.). Teaching with the case method. Indiana University Teaching Handbook. Stt 12. febrar 2015 http://www.teaching.iub.edu/wrapper_big.php?section_id=case.

Kaddoura, M.A. (2011). Critical thinking skills of nursing students in lecturebased teaching and casebased learning. International Journal for the Scholarship of Teaching and Learning, 5(2), grein 20. Stt http://digitalcommons.georgiasouthern.edu/ijsotl/vol5/iss2/20.

Kim, S., Phillips, W.R., Pinsky, L., Brock, D., Phillips, K., og Keary, J. (2006). A conceptual framework for developing teaching cases: A review and synthes of the literature across disciplines. Medical Education, 40, 867876.

Lauver, L.S., West, M.M., Campbell, T.B., Herrold, J., og Wood, G.C. (2009). Toward evidencebased teacing: Evaluating the effectiveness of two teaching strategies in an associate degree nursing program. Teaching and Learning in Nursing, 4, 133138.

Lonser, V.M., Abbott, R., Allen, K., og Davidhizar, R. (2006). Implementation of problembased learning in a final semester comprehensive nursing course. The Health Care Manager, 25(2), 184193.

Rico, J.S., Beal, J., og Davies, T. (2010). Promising practices for faculty in accelerated nursing programs. Journal of Nursing Education, 49(3), 150155.

Riddell, T. (2007). Critical assumptions: Thinking critically about critical thinking. Journal of Nursing Education, 46(3), 121126.

Sandstrom, S. (2006). Use of case studies to teach diabetes and other chronic illnesses to nursing students. Journal of Nursing Education, 45(6), 229232.

Stake, R.E. (2005). Qualitative case studies. N.K. Denzin og Y.S. Lincoln (ritstj.), The Sage Handbook of Qualitative Research (3. tg.) (bls. 443466). Thousand Oaks: Sage Publications.

Yin, R.K. (1999). Enhancing the quality of case studies in health services research. Health Services Research, 34(5, II. hluti), 12091224.

Yoo, M.S., og Park, H.R. ( prentun). Effects of casebased learning on communication skills, problemsolving ability, and learning motivation in nursing students. Nursing & Health Sciences. DOI: 10.1111/nhs.12151.

Dr. Sigrur Zoga er srfringur Landsptala hjkrun sjklinga me verki.

Dr. Hrund Scheving Thorsteinsson er deildarstjri menntadeildar Landsptala.


NSTA TLUBLA VERUR RAFRNT

Smar og spjaldtlvur, sem nota strikerfi Android, geta stt smforriti Google play.

App store iPad. Hr verur hgt a skja smforriti til ess a skoa blai.

Fr og me jn nk. verur Tmarit hjkrunarfringa eingngu gefi t rafrnt. Flagsmenn og arir hugasamir munu geta stt sr smforrit fyrir snjallsma og spjaldtlvu og vista tlublin v. Margir ekkja n egar etta fyrirkomulag. Einnig verur fram hgt a lesa blai vef flagsins pdftgfu.

sama tma breytist tliti nokku. Er a gert til ess a laga blai a eim skj sem lesi er af annig a leturstrin veri hfileg.

Blai verur gefi t smforriti App store og Google play. eir sem eiga ekki tki, sem geta ntt sr essi smforrit, geta lesi blai tlvu me v a fara vef flagsins eins og ur. Gert er r fyrir a gefa t prufubla ma en v vera nokkrar greinar sem hafa egar birst eldri tlublum. Flagsmenn vera ltnir vita egar hgt verur a skja smforriti.


Hefur huga a efla ig og vinna vert lk svi heilbrigisvsinda? gti verfaglegt diplma ea meistaranm heilbrigisvsindum vi HA veri eitthva fyrir ig. Lg er hersla umrur og virkni nemenda. A jafnai eru verkefni sta prfa. Kennt er lotum og nmi skipulagt annig a stunda megi vinnu me v. Nmslotur eru fjrar hverju misseri, ein mnui, a jafnai rmlega einn dagur fyrir hvert nmskei. tengslum vi mrg nmskei eru haldin opin mling ea rstefnur.

herslur nmsins nminu eru nokkur skyldunmskei. A ru leyti skipuleggja meistaranemar nmi samri vi leibeinanda sinn og nta meistaranmskei vi Hsklann Akureyri ea ara hskla, innanlands ea erlendis, sem samrmast herslu eirra nminu. Ef hefur huga einhverju tilteknu srsvii er einnig boi upp mrg srfrisvi. Meistaranmi veitir prfgruna

Sigrur Halldrsdttir, [email protected]

MSgra heilbrigis vsindum (120 ECTS) og diplmanmi veitir prfgruna Diplmagra heilbrigisvsindum (45 ECTS). Markmi nmsins er a eir sem tskrifast r nminu veri gagnrnir greinendur, grundandi fagmenn, breytingarliar og vsnir og skapandi leitogar. etta eru eir nmskrrttir sem eru rauu rirnir uppbyggingu og innihaldi nmskeia og leiarljs kennsluhttum og nmsmati.

Fyrir hverja er nmi?Krafa er a umskjendur hafi loki BSnmi svii heilbrigisvsinda me fyrstu einkunn fr viurkenndri hsklastofnun.

Margvslegir mguleikar a nmi loknuNemendur, sem hafa tskrifast me meistara gru heilbrigisvsindum, vinna msum svium og oftast v srsvii sem eir hafa vali sr framhalds nminu. hafa sumir haldi fram nmi og fari doktors nm. Margir starfa vi stjrnun innan heilbrigis kerfisins, starfa sjlfsttt ea eru stum srfringa snu srsvii.

Upplsingar um nmi veitir Ingibjrg Smradttir, skrifstofustjri heilbrigis vsindasvis, sma 460 8036 ea netfanginu [email protected]. Umsknar frestur er til 5. jn nk.

boi er: Vibtarnm, 45 eininga (diplma) Vibtarnm, 60 eininga (diplma,

heilsugsla hrai klnsk hersla) Meistaranm, 120 eininga Stk nmskei

FRAMHALDSNM VI HEILBRIGISVSINDASVI HA

Boi er upp eftirfarandi herslusvi:

Almennt svi Krabbamein og lknarmefer

Ftlun og endurhfing Geheilbrigisfri

Heilsugsla hrai frileg hersla Heilsugsla hrai klnsk hersla

Langvinn veikindi og lfsglman Slrn fll og ofbeldi

Stjrnun heilbrigisjnustu ldrun og heilbrigi


Nokkrar umsagnir fyrri nema

stra Kristinsdttir, hjkrunar fr ingur og ljsmir me meistaragru heilbrigisvsindum, vann rannsknina Stug, stug streita: Reynsla kvenna af heimilisofbeldi megngu. Hn segir um nmi: Nmi er vel skipulagt og skemmtilegt. g var mjg ng me kennarana og leibeinanda minn. a er lka frbrt a koma til Akureyrar og skipta um umhverfi og kynnast nju flki. Nmi ntist mr vel starfi mnu sem ljsmir og g er a kynna verkefni mitt fyrir heilbrigisstttum til a bta jnustu vi konur.

Hinn Sigursson, lknir me meistaragru heilbrigis vsindum, vann rannsknina Starfsumhverfi og starfs ngja heimilislkningum: Reynsla 16 slenskra heimilislkna sem starfa hafa bi slandi og Noregi. Hann segir um nmi: Agangur a nmi og rannsknum vi heilbrigisvsindasvi Hsklans Akureyri hefur veri hvalreki fyrir mig sem b Hnaingi og hefi ess vegna ekki geta stt slkt nm me vinnu um lengri veg. Allur abnaur hefur veri til fyrirmyndar og einstakt a hgt s a halda uppi svo flugu og fjlbreyttu nmsframboi. Hsklinn Akureyri hltur a teljast ein best heppnaa einstaka byggaager sgu jarinnar.

Sigrn Sigurardttir, hjkrunar fr ingur me meistaragru heilbrigis vsindum, vann rannsknina Kynferisleg misnotkun og nnur slrn fll sku og hrif eirra heilsufar og lan kvenna. Hn segir um nmi: Meistaranm heilbrigisvsindum veitir heilbrigisstarfsflki marga mguleika til a bta verfaglega jnustu vi skjlstinga sna.

Slrn ladttir, ijujlfi me meistaragru heilbrigis vsindum, vann rannsknina Skjlstingsmiu jnusta: run matstkis og starfsemi gedeild FSA. Hn segir um nmi: Nmi er vel skipulagt og samtting milli nmslota einstaklega g. Kennararnir koma r hinum msu fagstttum og eru me lka menntun og starfsreynslu. etta hefur fr me sr a mismunandi sjnarhorn koma fram sem skapar grundvll fyrir hugaverar og lrdmsrkar umrur. Tluverur sveigjanleiki er vi val verkefnatengdum vifangsefnum og v gefst nemendum gott tkifri til a tengja efni nmsins vi eigin herslu og hugasvi.

Sigrur Hrnn Bjarnadttir, gehjkrunarfringur me meistara gru heilbrigisvsindum, vann rannsknina g veit ekki hva a er a la vel: Reynsla kvenna me gesjkdm af endurteknum fllum vegna ofbeldis. Hn segir um nmi: a sem mr fannst skipta mli nminu vi HA var einstaklega hvetjandi vimt kennara og hllegt umhverfi. Nmi dpkai ekkingu mna og opnai jafnframt nja sn um leiir og herslur vi vinnu mna innan heilbrigiskerfisins.

Unnur Ptursdttir, sjkrajlfari me meistaragru heilbrigis vsindum, vann rannsknina hrifattir jlfunar hj flki me slitgigt: Hva hvetur, hva letur? Hn segir: Einn skemmtilegasti hluti nmsins er a hitta heilbrigisstarfsmenn r msum fagstttum og ra mlin. Nmi krefst mikils af nemendum og g skipulagning er nausynleg.

* Klnsk heilsugsla er einungis boi fyrir nemendur heilsugslu hrai klnsk hersla.

Boi er upp eftirtalin nmskei haustmisseri 2015

HHS0105 Heilbrigi og heilbrigisjnusta: Staa, stefnur og straumar 10 einingar

MER0110 Megindlegar rannsknaraferir 10 einingar

GHB0110 Geheilbrigi 10 einingar

GHB0105 Geheilbrigi 5 einingar

HGE0110 Heilsugsla og heilsuefling 10 einingar

KRA0105 Krabbamein og lknandi mefer 10 einingar

KHG1012 Klnsk heilsugsla* 12 einingar

Boi er upp eftirtalin nmskei vormisseri 2016

EIR0155 Eigindlegar rannsknir 10 einingar

EEL0105 Endurhfing, efling og lfsgi 10 einingar

FS0105 jnandi forysta, stjrnun og grundun 10 einingar

KHG1013 Klnsk heilsugsla* 13 einingar


Sumir foreldrar Vesturlndum telja bluefni varasm, lta ekki blusetja brnin sn og stofna annig rum brnum httu. rum lndum vita menn snu viti. eir vilja blusetningar handa brnum snum og blusetningarsamtkin Gavi hafa lagt sig fram um a sinna essum rfum. Meal samstarfsaila Gavi eru Aljaheilbrigismlastofnunin, Aljabankinn, rkisstjrnir 19 landa, Evrpuri, OPEC, samtk fyrirtkja sem framleia bluefni og fjlmrg nnur fyrirtki.

Christer Magnusson, [email protected]

BLUSETNINGAR BJARGA MANNSLFUM

Ntt bluefni teki notkun Kamern september sl. Njar aferir gera a stugt einfaldara a blusetja ltil brn.


Til Gavi var stofna Davos Sviss ri 2000 en nleg samantekt, kynnt fundi sama sta, snir a san hafa Gavi fjrmagna blusetningar handa um hlfum milljari barna og leiinni lklega bjarga lfi sj milljna barna. runum 2011 til 2015 er gert r fyrir a blusett veri 245 milljn brn.

rstefnu Berln janar sl. skuld bundu rkisstjrnir, einkafyrirtki og g gerarsjir sig til a leggja fram sem svarar tpum sund milljrum krna til ess a fjrmagna blusetningar 2016 til 2020. Gert er r fyrir a blusetja um 300 milljn brn til vibtar essum tma.

tilefni rstefnunnar sagi Ibrahim Boubacar Keita, forseti Mal, blusetningar vera gfulegustu fjrfestingu sem menn geti gert heilbrigi og framt janna runar lndunum. Ban Kimoon, aalritari Sameinuu janna, sagist ttast a enn myndu brn og konur deyja r sjkdmum sem blusetning gti komi veg fyrir. Gavi hafi hins vegar unni strvirki a draga r dausfllum.

Fyrir utan bein framlg margra fyrirtkja og stofnana hafa framleiendur bluefna skuldbundi sig til a selja fram bluefni lgu veri til landa sem Gavi hafa stutt, eftir a samtkin hafa loki verkefnum snum ar.

Formaur Gavi er Dagfinn Hybrten. Hann er mrgum slendingum a gu kunnur. Aalstarf hans er a stra Norrna rherrarinu en hann hefur langa reynslu sem ingmaur og rherra Noregi.

Blusett Hati 2013.

Brn stilla sr upp til ess a f sprautu Tansanu.

Stlkur Laos sna blusetningarskrteini sn.


Tilgangur essarar greinar er a lsa v hvernig mat langvinnum (krnskum) verkjum hj fullornum einstaklingum er fram kvmt. Langvinnir verkir vera skilgreindir, fjalla verur um tti upplsinga sfnun og kynnt vera mlitki til a meta langvinna verki og rangur meferar. Greinin er hugsu fyrir hjkrunar fringa daglegu starfi og v er ekki fari nnar miss konar prf og spurninga lista sem kunna a vera notair srhfri verkjajnustu ea af srfringum.

Langvinnir verkir

Verkir eru mikilvgur hluti af varnarkerfi lkamans. eir gefa til kynna a eitthva s a og einstaklingurinn getur v brugist vi vieigandi htt (Marchand, 2012). etta ekki alltaf vi langvinna verki sem geta vara lengur en verki og hafa v ekki lengur verndandi tilgang. Langvinnir verkir eru iulega skilgreindir t fr tmalengd og er gjarnan mia vi

Sigrur Zoga, [email protected]

a eir hafi vara meira en rj ea sex mnui (Merskey o.fl., 1994). Langvinnir verkir geta veri stugir ea endurteknir (Breivik o.fl., 2006) og getur flk veri me blandaa verki, a er bi langvinna og bra, svo sem einstaklingur me vefjagigt sem fer skurager. Til agreiningar er stundum tala um langvinna verki tengda krabbameini ea gkynja langvinna verki (e. chronic noncancer pain ea chronic nonmalignant pain) og langvinna illkynja verki (chronicmalignant pain) (Anna G. Gunnlaugsdttir, 2006; Turk og Theodore, 2010). Algengt er a hugtaki langvinnir verkir s nota yfir verki sem eru tengdir krabbameini en krabbameinsverkir egar um langvinna verki af vldum illkynja sjkdms er a ra (Anna G. Gunnlaugsdttir, 2006). Dmi um langvinna verki eru gigtarverkir, taugaverkir og mjbaksverkir.

Langvinnir verkir eru algengir en tni tlur eru nokku breytilegar ar sem rann sak

endur nota mismunandi skil greiningar hugtakinu. strri evrpskri rannskn reyndust 19% flks hafa fundi fyrir meal miklum verkjum sex mnui ea lengur og voru verkir baki algengastir (Breivik o.fl., 2006). rannskn meal slensks almennings reyndust 31% tttakenda hafa fundi fyrir verkjum rj mnui ea lengur og voru stokerfisverkir ar algengastir (Gunnarsdottir o.fl., 2010). nnur slensk rannskn meal almennings sndi a 48% tttakenda hafi fundi fyrir verkjum rj mnui ea lengur (Jonsdottir o.fl., 2014) og hfu 32% tt takenda veri me stuga verki.

Langvinnir verkir hafa margvsleg neikv hrif andlega, vitrna, lkamlega og flagslega lan og virkni flks (Breivik o.fl., 2008). a er v ekki a undra a essi hpur leitar miki til heilbrigisjnustunnar (Breivik o.fl., 2006; Jonsdottir o.fl., prentun). Lang

MAT LANGVINNUM VERKJUM

Langvinnir verkir hafa margvsleg neikv hrif lf og tilveru flks og eru algeng orsk rorku hr landi. Mat verkjum leggur grunninn a gri verkjamefer en fullngjandi mat langvinnum verkjum arf a vera heildsttt og herslur eru a sumu leyti arar en egar brir verkir eru metnir.


vinnir verkir eru einnig algeng sta rorku hr landi en af eim sem voru rorku ri 2005 voru um 35% kvenna og 17% karla btum vegna stokerfisvandamla (Sigurur Thorlacius o.fl., 2007). Langvinnir verkir eru v bi einstaklingum og samflaginu heild drir.

Mat langvinnum verkjum

tt myndgreining og arar rannsknir su mikilvgar til a greina sjkdmsstand er ekki hgt a mla verki hlutlgan htt. a er v frsgn einstaklingsins sem liggur til grundvallar mati verkjum

(Short og Lynch, 2010). A framkvma heildsttt mat er tmafrekt og v getur urft a safna upplsingunum nokkrum skrefum (Scottish Intercollegiate Guidelines Network [SIGN], 2013). Hjkrunarfringar urfa a gefa vikomandi tma til a segja sgu sna, hlusta gaumgfilega og framkvma lkamsmat (Short og Lynch, 2010).

Kjarninn matinu er tarleg upplsingasfnun ar sem metnir eru lkamlegir, andlegir og flagslegir ttir. Heppilegt er a byrja opinni spurningu me v a bija vikomandi um a segja

fr verkjunum (Short og Lynch, 2010). Spyrja arf um stasetningu og styrk verkja, nverandi og fyrri mefer, auk ess sem hrif verkjanna einstaklinginn eru metin. Mikilvgt er a byggja upp gott meferarsamband til a skapa traust og f vikomandi til a taka tt kvaranatku til a stula a rangursrkri mefer (Scottish Intercollegiate Guidelines Network, 2013). tflu 1 er a finna yfirlit yfir helstu tti verkjasgu.

Lkamsmat er hluti heildsts mats langvinnum verkjum en hversu tarlegt

Tafla 1. Upplsingasfnun (Breivik o.fl., 2008; Pasero og McCaffery, 2010; Short og Lynch, 2010).

Matsatrii Spurningar Til athugunar

Yfirbrag og tjning Hvernig kemur einstaklingurinn fyrir vitali?Hvernig tjir vikomandi sig?

Hluti af heildstu mati. Virist einstaklingurinn niurdreginn? Gefur hann skilmerkilegar upplsingar?

Upphaf verkja Hvenr byrjuu verkirnir?Vi hvaa astur?

Stasetning verkja Hvar eru verkirnir?Leia verkirnir t fr sr?

Gott a merkja inn myndEf fleiri en einn verkur er til staar m nmera

Styrkur verkja Hversu miklir eru: verkir nna? a jafnai? verstu verkir? minnstu verkir?

Noti viurkennda kvara (svo sem tlukvara ea orakvara)

Eli verkja Hvernig lsa verkirnir sr?Hvaa or notar vikomandi yfir verkina?

Mikilvgt atrii til a hjlpa til vi a greina um hvers konar verki er a ra. Brunaverkur, verkjaplur/verkjaskot, stingir og verkir vi ltta snertingu geta bent til taugaverkja

Mynstur verkja Eru verkirnir stugir? Koma eir og fara?

hrifattir verki Hva dregur r verkjunum?Hva eykur verkina?

Spyrji meal annars um hreyfingu og slflagslega tti, svo sem kva og lag

hrif verkja einstaklinginn Hver eru hrif verkja : svefn? minni? einbeitingu? andlega lan (kvi, depur)? flagslega lan? kynlf? fjlskylduna? lkamlega getu og virkni? getu til a sinna vinnu? fjrhag?

Gott getur veri a hefja samrur um essi atrii me v a segja eitthva essa veruna: Verkir hafa margvsleg hrif lf og okkar lan, g er me nokkrar spurningar sem lta a hrifum verkja ig

Nverandi verkjamefer Hvaa verkjamefer er vikomandi nna?Hvaa skmmtum er vikomandi og hvernig tekur hann lyfin?Hvernig hefur s mefer reynst?Aukaverkanir meferar?

Spyrji bi um lyf og arar aferir en lyf

Fyrri verkjamefer Hvaa verkjamefer hefur veri reynd?Hvernig hefur hn virka?Aukaverkanir meferar?

Spyrji bi um lyf og arar aferir en lyf


a er fer eftir eli verkjanna og heilsufars sgu vikomandi. tflu 2 er a finna yfirlit yfir nokkur atrii vi lkamsmat. Hafa arf huga a einstaklingar me langvinna verki sna oft ekki smu merki um vanlan og eir sem eru me bra verki, a er eir lta ekki endilega t fyrir a vera me verki og lfsmrk geta veri breytt rtt fyrir mikinn srsauka. Mikilvgt er a etta s ekki tlka sem svo a vikomandi s ekki a segja satt og rtt fr (Short og Lynch, 2010). Margir arir ttir geta haft hrif lfsmrk en verkir, og v til vibtar lfelisfrileg og hegunarleg algun sr sta me tmanum og v snir einstaklingurinn

ekki endilega essi merki (Pasero og McCaffery, 2010).

Til eru mis matstki sem nota m vi mat langvinnum verkjum og hrifum eirra einstaklinginn. Auk kvara, sem meta styrk verkja og finna m yfirlit yfir grein um mat brum verkjum (Sigrur Zoga, 2015), eru einnig notu fjlvddarmlitki (spurningalistar) sem meta verki heildstari htt. Eitt slkt tki er Stutt verkjaskr (Brief Pain Inventory) sem hefur veri tt og stafrt slensku (Gunnarsdottir o.fl., 2005). Stutt verkjaskr inniheldur 15 spurningar og tekur um 510 mntur a fylla hana t. Vikomandi merkir verkina inn mynd og svarar san spurningum um styrk verkja, verkjastillingu, hrif verkja daglegar athafnir, skap, gngugetu, samskipti, svefn og lfsgi. Anna mlitki, sem einnig er til slensku, er The McGill Pain Questionnaire. Spurningalistinn mlir styrk og eiginleika verkja og tekur um 510 mntur a svara honum. Listinn hefur miki veri notaur klnsku starfi og rannsknum erlendis (Melzack og Katz, 2013) en hefur tiltlulega lti veri notaur hr landi. hafa nokkur mlitki, sem notu eru til greiningar og vi mat taugaverkjum, veri dd yfir slensku, svo sem Pain Detect, og n nlega Doleur Neuropathique 4 (DN4) og Neuropathic Pain Questionnaire (NPQ) (munnleg heimild Gya Bjrnsdttir, 10. mars 2015). mis nnur mlitki eru einnig notu klnsku starfi og rannsknum, svo sem unglyndis, kva og vonleysiskvarar Beck, spurningalisti sem metur hrmungarhyggju (CPS),

SF36 og fleiri (munnleg heimild Magns lafsson, 16. mars 2015) en um au verur ekki fjalla frekar hr.

Mat rangri meferar

Langvinna verki getur veri erfitt a mehndla, ekki sst taugaverki (Finnerup o.fl., 2010), og v miur tekst ekki alltaf a draga r styrk verkjanna. Vi mat rangri meferar er v ekki sur horft til tta eins og lkamlegrar, andlegrar og flagslegrar virkni einstaklingsins, aukinnar sjlfsbjargargetu og lfsngju. Meta arf rangur meferar og endurskoa meferarrri ef rf krefur (Breivik o.fl., 2008; Scottish Intercollegiate Guidelines Network (SIGN), 2013). Smu mlitki og lst var hr a ofan eru gjarnan notu vi mat rangri meferar. tflu 3 er a finna vefslir fagflg, klnskar leibeiningar og gagnlegar sur ar sem finna m upplsingar um verki og verkjamefer.

Lokaor

Einstaklingar me langvinna verki leita miki til heilbrigisjnustunnar vegna vanlanar og margvslegara hrifa verkja daglegt lf eirra og strf. Hjkrunarfringar urfa a vera frir um a meta langvinna verki og hrif eirra einstaklinginn til a geta veitt vieigandi mefer og annig stula a aukinni virkni og betri lan. Samvinna vi einstaklinginn og virk tttaka hans mefer geta stula a betri rangri meferar.

Heimildir:Anna G. Gunnlaugsdttir (2006).

Hjkrunarfrilegt mat verkjum. Helga Jnsdttir (ritstj.), Fr innsi til inngripa. ekkingarrun hjkrunar- og ljsmurfri (bls. 1940). Reykjavk: Hi slenska bkmenntaflag.

Breivik, H., Borchgrevink, P.C., Allen, S.M., Rosseland, L.A., Romundstad, L., Hals, E. K., Kvarstein, G., og Stubhaug, A. (2008). Assessment of pain. British Journal of Anaesthesia, 101(1), 1724.

Breivik, H., Collett, B., Ventafridda, V., Cohen, R., og Gallacher, D. (2006). Survey of chronic pain in Europe: Prevalence, impact on daily life, and treatment. European Journal of Pain, 10(4), 287333.

Finnerup, N.B., Sindrup, S.H., og Jensen, T.S. (2010). The evidence for pharmacological treatment of neuropathic pain. Pain, 150(3), 573581.

Myndin mlai Julie Meese Arbsa en hn er bresk myndlistarkona sem jist af gigt. Myndin er tilraun hennar til a lsa lan sn.

Tafla 2. Lkamsmat (Breivik o.fl., 2008; Short og Lynch, 2010).

H Athuga litarhtt, hitastig og heilleika harEru sjanleg merki um blgu ea skingu?

reifing Athuga eymsli vi snertingu (bi ltta og djpa)reifa eftir aumum punktum

Hreyfigeta og styrkur Athuga breytingar stu og gngulagiEru merki um skerta hreyfigetu?Er stirleiki ea vvarrnun til staar?Er vvastyrkur minnkaur?

Skynjun Skynjar vikomandi mun heitu og kldu? Skynjar vikomandi mun mjku og oddhvssu?Er dofi til staar?Framkallar ltt snerting verki?


Leirtting greinin um mat brum verkjum sasta tlublai Tmarits hjkrunarfringa var mynd af lrttum ora og tlukvara (mynd 2). a gleymdist a taka a fram a essi kvari var ddur og stafrur hj ldrunarjnustu LSH og notaur me gfslegu leyfi Gurnar D. Gumannsdttur. Kvarann er hgt er a panta fr birgastinni Tunguhlsi.

Gunnarsdottir, S., Serlin, R.C., og Ward, S. (2005). Patientrelated barriers to pain management: The Icelandic Barriers Questionnaire II. Journal of Pain and Symptom Management, 29(3), 273285.

Gunnarsdottir, S., Ward, S., og Serlin, R. (2010). A population based study of prevalence of pain in Iceland. Scandinavian Journal of Pain, 1, 151157.

Jonsdottir, T., Aspelund, T., Jonsdottir, H., og Gunnarsdottir, S. (2014). The relationship between chronic pain pattern, interference with life and healthrelated quality of life in a nationwide community sample. Pain Management Nursing, 15(3), 641651.

Jonsdottir, T., Jonsdottir, H., Lindal, E., Oskarsson, G.K., og Gunnarsdottir, S. ( prentun). Predictors for chronic painrelated health care utilization: A crosssectional nationwide study in Iceland. Health Expectations. DOI: 10.1111/hex.12245.

Marchand, S. (2012). The phenomenon of pain. Seattle: IASP Press.

Melzack, R., og Katz, J. (2013). Pain measurement in adult patients. S. McMahon, M. Koltzenburg, I. Tracey og D.C. Turk, (ritstj.), Wall og Melzacks textbook of pain (6. tg., bls. 301314). Philadelphia: Elsevier Saunders.

Merskey, H., Bogduk, N., (ritstj.) and the International Association for the Study of Pain Task Force on Taxonomy (1994). Classification of chronic pain: Descriptions of chronic pain syndromes and definitions of pain terms (2. tg.). Seattle: IASP Press.

Pasero, C., og McCaffery, M. (2010). Pain assessment and pharmacologic management. St. Louis: Elsevier Mosby.

Scottish Intercollegiate Guidelines Network [SIGN] (2013). Management of chronic pain. A national clinical guideline. SIGN publication no. 136. Edinborg: Scottish Intercollegiate Guidelines Network.

Short, C., og Lynch, M. (2010). Clinical assessment in adult patients. M. Lynch, K.D. Craig og P.W.H. Peng, Clinical pain management (bls. 4963). Chichester: WileyBlackwell.

Sigrur Zoga (2015). Mat brum verkjum. Tmarit hjkrunarfringa, 91(1), 69.

Sigurur Thorlacius, Sigurjn B. Stefnsson og Stefn lafsson (2007). Algengi rorku slandi 1. desember 2005. Lknablai, 93(1), 1141.

Turk, D.C., og Theodore, B.R. (2010). Epidemiology and economics of chronic and recurrent pain. M. Lynch, K.D. Craig og P.W.H. Peng, Clinical Pain Management (bls. 613): WileyBlackwell.

Tafla 3. Vefsur ar sem finna m gagnlegt efni um verki og verkjamefer.

Frsluefni fyrir heilbrigisstarfsflk

https://www.painedu.org/

Klnskar leibeiningar

http://sign.ac.uk/guidelines/fulltext/136/index.html

http://rnao.ca/bpg/guidelines/assessmentandmanagementpain

http://www.americangeriatrics.org/health_care_professionals/clinical_practice/clinical_guidelines_recommendations/2009/

Verkjafraflg Aljasamtkin um verkjarannsknir http://www.iasppain.org/

Skandinavska verkjafraflagi http://www.sasp.org/

Norska verkjafraflagi http://www.norsksmerteforening.no/

Flag bandarskra verkjahjkrunarfringa http://www.aspmn.org/

Bandarska verkjafraflagi http://ampainsoc.org/

Bandarsku samtkin um langvinna verki http://www.thecpa.org

Kanadska verkjafraflagi http://www.canadianpainsociety.ca/

Breska verkjafraflagi https://www.britishpainsociety.org/


Eftirfarandi grein birtist fyrst 2. tbl. Hjkrunarkvennablasins 1948. Upphaflega var textinn fluttur rkistvarpinu 6. febrar 1947 en orbjrg rnadttir flutti samtals sj erindi um heilsuvernd og menningarml tvarpinu runum 1946 til 1949. Greinin hefur hr veri talsvert stytt annig a hn fjalli aallega um heilsuverndarstina Henry Street New York og um heilsuvernd Seattle Bandarkjunum. orbjrg vann sjlf Henry Street 19431944 og bj og starfai lengi Seattle.

Konur llum ldum hafa hlynnt a eim sjku. Pll postuli getur um Phebe sem hafi lkna mrgum og einnig sjlfum honum. mildunum voru a nunnurnar rum konum fremur sem lknuu vanheilum. a eru ekki nema rm hundru r san konur af llum stttum fru a leggja stund hjkrunarnm. Sem kunnugt er var Florence Nightingale forgngukona v svii. Foreldrar hennar voru enskir og auugir a f. Segir svo visgu hennar a egar unga aldri hafi hn oft horft upp gluggana strhsi foreldra sinna og hugleitt a hvernig hgt vri a breyta hsinu sptala.

eim tmum (um 1842) var enginn hjkrunarkvennaskli til Englandi og stundai v Florence hjkrunarnm hj Fliedner presti sem samt hinum tveim konum snum, Fririku og Karlnu, hafi stofna hjkrunarskla fyrir diakonissur Kaiserswerth.

Eftir a hafa unni sr mikla frg fyrir lknarstarfsemi sna meal hermanna Krmstrinu veturinn 185455 stofnai Florence Nightingale hjkrunar kvennaskla vi St. Thomas sptalann London. Fyrir sari heimsstyrjld kom g St. Thomassptalann og s stofu sem helgu er minjagripum hins ltna brautryjanda hjkrunarkvennanna. Hjkrunarkonan, sem sndi mr sptalann, skri mr fr v a oftar en einu sinni hefi

orbjrg rnadttir

orbjrg rnadttir.

a komi fyrir sig a sr hefi fundist svipur Florence Nightingale la um sjkrastofurnar essum gamla sptala, sem hn tti svo mikil tk lifanda lfi.

ri 1859 astoai Florence Nightingale William Rathbone Liverpool Englandi vi a a stofna fyrsta Heimilisvitjanaflagi. Flag etta ri til sn eina hjkrunarkonu til ess a vitja hinna sjku heimahsum. fyrsta tlai essi hjkrunarkona a gefast upp vi starfi, en hn var hvtt til ess a halda fram og eftir eitt r voru heimilisvitjanahjkrunarkonurnar vegum flagsins ornar 25 a tlu.

a kom fljtlega ljs a hjkrunarkonur sem vitjuu sjkra heimahsum urftu vtkari ekkingu a halda en almennri

hjkrunarmenntun. Vifangsefnin og vandamlin voru mrg og a var augljst a jafnframt v sem hjkrunarkonan hjkrai eim sjku var rf v a hn kenndi fjlskyldunum hreinlti og skynsamlega lifnaarhttu. Einnig veittu lknar v eftirtekt a sjklingar, sem leituu sr lkninga miskonar hjlparstvum, urftu leibeininga me heimahsum og til ess a annast slkar leibeiningar var enginn betur fallinn en heimilisvitjanahjkrunarkonan. ri 1887 var v stofna flag Englandi eim tilgangi a ba hjkrunarkonur sem vitjuu sjkra heimahsum undir starf eirra.

Bandarkjunum stofnai Lillian Wald, hjkrunarkona, Henry Streethjkrunarflagi New Yorkborg ri 1893. samt vinkonu sinni valdi Lillian sr bsta einu af verstu skuggahverfum borgarinnar ar sem snauir, menntair innflytjendur fr msum lndum hfu leita sr athvarfs. Margt af essu flki kunni ekki ensku og tti erfitt me a bjarga sr msan htt. Jafnframt v sem r stllur vitjuu hinna sjku, essu ftkrahverfi, leituust r vi a leibeina fjlskyldunum me hin margvslegu vandaml eirra og var v hs eirra Lillian Wald Henry Street nokkurs konar skli fyrir essa reiga sem stranda hfu hinni miklu borg. etta brautryjendastarf x sfellu og var umfangsmiki, ekki aeins hjkrunarsvii, heldur og jflagslega sviinu.

GAMLAR PERLUR

HEILSUVERNDARSTARFSEMI


Bandarkjamenn hafa lagt miki f og orku til margvslegrar heilsuverndarstarfsemi og srstaklega telja eir sr til tekna ntma heilsuverndarhjkrunarkonuna og lta eir sig brautryjendur v svii heilsuverndarinnar og hafa hjkrunarkonur margra ja stt framhaldsnm heilsuvernd Bandarkjunum.

Fyrsta heilsuverndarhjkrunarflagi Bandarkjunum var stofna Boston ri 1886 og var nefnt Flag kennsluheimilis hjkrunarkvenna. ri 1906 setti flag etta stofn nmskei fyrir heilsuverndarhjkrunarkonur og skmmu sar innleiddi Columbiahsklinn New York samskonar nmskei. Nmskeium essum hefur sfellt fari fjlgandi og n er svo komi Bandarrkjunum a krafist

er af llum hjkrunarkonum sem gegna vilja heilsuverndarstrfum a r hafi loki eins til tveggja ra hsklanmi heilsuvernd, a afloknu hjkrunarnmi.

Til frekari tskringar fyrirkomulagi ntma heilsuverndarstarfsemi vil g lsa aaldrttum skipulagningu heilsu verndarstarfanna bnum Seattle, Washington, sem telur hlfa milljn ba. anga til ri 1943 strfuu heilsu verndarhjkrunarkonurnar ar b srdeildum og sumar vegum einkaflaga. Ungbarna verndar hjkrunar konurnar sinntu aeins ungbrnum, hfu sna eigin skrifstofu og stvar. Berkla varnarhjkrunarkonurnar nnuust berklavarnir eingngu og svo framvegis. lok rsins 1943 voru ll essi strf sameinu

og innlimu heilsu verndarstarfsemi bjarins a metaldri hjkrahjkrun, sem einkaflag hafi annast allt a essu. Brinn bar eigi allan kostnainn byrjun, heldur naut hjkrunarstarfsemin astoar fr einkaflaginu, sem annast hafi sjkrahjkrunina, og konur r sem essu flagi voru, leystu af hendi miskonar sjlfboavinnu vi heilsuverndarstarfsemina. Einnig naut starfsemin opinberra styrkja. Bist er vi a framtinni muni brinn annast rekstur starfseminnar sinn kostna, me asto opinberra styrkja og slkt fyrirkomulag sr sta sumum bjum. Vi breytinguna var bnum skipt hverfi og annast hver hjkrunarkona allar greinar heilsuverndarinnar snu hverfi, svo sem ungbarnavernd, berklavarnir, andlega heilsuvernd, farsttir, sjkrahjkrun og svo framvegis. Fyrir hverju hverfi er svo yfirhjkrunarkona ea deildarstjri, sem annast eftirlit me strfum hjkrunarkvennanna, og leibeinir eim me vandaml au sem fyrir kunna a koma heimilunum. hverju hverfi er skrifstofa ar sem hjkrunarkonurnar mta morgnana og ljka skrslum snum fyrir daginn nst undan, og skipuleggja verk sitt fyrir komandi dag, me asto deildarstjra.

Skrslur hjkrunarkvennanna eru mikill ttur heilsu verndarstarfseminni. Skrif stofu stlkur annast sma, run skrslum og nnur skrifstofustrf undir umsjn deildar stjra. hverju hverfi eru ein ea fleiri ungbarna verndarstvar, svo murnar urfa ekki a fara langar leiir me ungbrnin. En mibnum er aalheilsu verndarbyggingin og henni eru stvar fyrir hinar msu greinar heilsuverndarinnar, svo sem berklavarnast,

Ggerarstarfsemi san 1893

Henry Street Settlement, sem tala er um greininni, er enn til og sinnir hinum msu ggerarstrfum. Fyrir utan heilbrigisjnustu eru verkefni um starfsjlfun, msan stuning vi eldri borgara, gistiskli fyrir heimilislausa og menningarstarfsemi og listskpun fyrir brn. Starfsemin er mrgum hsum Lower East Side New Yorkborg og starfsmenn eru n um 450 fastri vinnu og lka margir tmabundinni verkefnavinnu. Til frleiks m nefna a fyrsti sklahjkrunarfringur New Yorkborgar hlaut laun sn fr Henry Streetstofnuninni upphafi 1902. egar fram lu stundir kva borgin a ra fleiri sklahjkrunarfringa. Heimahjkrun stofnunarinnar frist til borgarinnar 1944, um a leyti sem orbjrg rnadttir starfai ar.


ungbarnaverndarst, kynsjkdmast og svo framvegis. Einnig er ar rntgendeild, rannsknar stofur, lyfjastofa og fleiri. sumum strborgum, eins og til dmis New York, eru svokallaar heilsumistvar mrgum hverfum bjarins. essum heilsumistvum (Health Centers) eru stvar fyrir hinar msu greinar heilsuverndarinnar, ar meal heyrnar hjlp og augnskoun.

Seattle og flestum strri bjum er heilsuverndarstarfseminni annig htta a lknir sem hefir srmenntun heilsuvernd er forstjri starfseminnar. En auk ess starfa margir lknar vi hinar msu srgreinar, svo sem farsttir, berklavarnir, kynsjkdma, ungbarnavernd og svo fram vegis og eru lknar essir srfringar hver sinni grein.

au skilyri eru ger a hjkrunarkonur r sem fyrir deildum standa hafi loki hsklaprfi me BS ea BAskrteini. Hjkrunarkonur r sem starfa hfu fyrir binn mrg r hinum msu srgreinum, og sem hfu loki nmi almennri heilsuvernd en hfu ekki

BS ea BAskrteini, gtu ekki fengi deildarstjrastu nema r lykju slku prfi.

m geta ess a nemar fr hjkrunarkvennasklum f tkifri til ess a kynnast heilsuverndarstarfseminni og vitja r heimahsum me heilsuverndarkonunum um sex vikna skei, jafnframt v sem r f munnlega tilsgn fr deildarstjrum og kennara sem annast eftirlit me eim. Einnig f r hjkrunarkonur sem stunda framhalds nm heilsuvernd verklega ekkingu snu me v a vinna me eim heilsuverndarhjkrunarkonum sem bjum og sveitum starfa.

Slk sameining llum greinum heilsuverndarinnar, sem lst hefur veri hr a framan, virist a mrgu leyti heppileg og vera til sparnaar margan htt. a sem heilsuverndarhjkrunarkonurnar hafa aallega fundi a essu fyrir komulagi er a, a egar farsttir ea arir sjkdmar geisa vera nnur heilsu verndarstrf, svo sem ungbarna vernd, berklavarnir og svo framvegis, ltin sitja hakanum ar sem

vinnukraftur er ltill v a sjkrahjkrunin tekur svo mikinn tma. En r essu m bta me v a hafa ngu margar hjkrunarkonur. strsrunum egar mikill skortur var hjkrunarlii voru hjlparstlkur va notaar bi sjkrahsum og vi bjarhjkrun. Vi Henry Streetheilsuverndarflagi New Yorkborg strfuu til dmis hjlparstlkur, sem loki hfu rsnmi almennri hjkrun sjkrahsi. Vitjuu hjlparstlkur essar fullorins flks, me langvinna sjkdma, sem arfnaist hreinltisbaa og einfaldrar hjkrunar. En heilsuverndarhjkrunarkonurnar fylgdust me strfum hjlparkvennanna og heimsttu sjklinga eirra me vissu millibili.

a sndi sig essu tmabili a konur r sem lrt hfu heimahjkrun voru miklu ruggari og sjlfstari egar sjkdma bar a hndum en hinar sem enga hjkrun hfu kynnt sr. Var v miki auveldara a kenna hinum fyrrnefndu mefer sjklinga heimahsum og sparai a oft heilsuverndarkonunum miki mak.

Brynja Ingadttir, hjkrunarfringur og doktorsnemi, fkk mars sl. nskpunarstyrk Landsptalans fyrir verkefni sem fjallar um a ba til og prfa gagnvirkan kennsluleik um verkjamefer fyrir skursjklinga. Styrkurinn nemur remur milljnum krna.

Brynja Ingadttir stundar n doktorsnm vi hsklanum Linkping Svj. Hn hefur starfa sem hjkrunarfringur, hjkrunardeildarstjri og srfringur hjkrun skurlkningasvii Landsptala fr 1991 og veri stundar kennari vi hjkrunarfrideild H san 2009. Rannsknir hennar hafa undanfari snist um sjklingafrslu.

Nskpunarstyrkur fyrir tlvuleik um verkjamefer

Tlvuleikurinn er hluti af tskriftarfrslu skursjklinga eftir ager Landsptala. leiknum lra eir hva getur gerst mia vi kvaranir eirra um a taka verkjalyf ea f ara mefer vi verkjum. Leikurinn er til frumtgfu en til stendur a bta hann me asto fagmanna og notenda. Einnig verur nytsemi leiksins rannsku.

Samstarfsailar Brynju eru dr. Sigrur Zoga og Katrn Blndal, bar srfringar hjkrun Landsptala, dr. Hannes Hgni Vilhjlmsson og dr. David Thue, bir vi tlvunarfrideild Hsklans Reykjavk, og Tiny Jaarsma og dr. Pierangelo dellAcqua, bir vi hsklann Linkping.

Eitt af meginmarkmium IFNA er a efla gi menntunar svii svfingahjkrunar heiminum og hmarka annig ryggi sjklinga sem urfa a fara svfingu ea deyfingu. Fulltrar IFNA komu hinga til lands lokastigum matsferlisins til ttektar astum og funduu me eim hj hjkrunarfrideild og Landsptala-Hskla sjkrahsi sem taka tt stjrn, kennslu og skipulagningu nmsins. Vottunin gildir 5 r og verur endurskou oktber 2019.

Diplmanmi svfingahjkrun vi hjkrunar frideild Hskla slands hlaut oktber 2014 vottun Aljasamtaka svfinga hjkrunarfringa (International Federation of Nurse Anesthetists, IFNA). Samtkin mtu a svo a nmi uppfyllti stu menntunar krfur og stala sem samtkin gera til aildarflaga sinna. Aildar flg sam takanna eru 40 talsins fr Norurlndunum, Evrpu, Bandarkjunum, Asu og Afrku.

NM SVFINGAHJKRUN HLTUR ALJLEGA VIURKENNINGU


nmsnefnd um diplmanm svfingahjkrun eru Herds Sveinsdttir, Lra Borg smundsdttir og runn Scheving Elasdttir og hefur nefndin umsjn me nminu. Diplmanm svfingahjkrun hefst nst vornn 2016 og verur einungis hgt a taka vi takmrkuum fjlda umskjenda samrmi vi getu sjkrahsa til a taka mti nemendum klnskt nm. Umsknarfrestur er til 15. oktber 2015.

23


Gi hjkrunarfrinms og framrun ess eru stugt vifangsefni hjkrunarfrideildar. v skyni arf a endurskoa reglulega nmskrr heild sinni. Slk vinna hefur veri gangi vi hjkrunarfrideild Hskla slands (H) undanfarin misseri og verur hr ger grein fyrir breytingum nmskr grunnnmi og inntkuskilyrum deildina.

Vi endurskoun nmsins var teki mi af eim breytingum sem ori hafa samflaginu, bi hr landi og erlendis. Skoaar voru skrslur um hjkrunarnm hrlendis og fyrirkomulag ess samt ttektum og lyktunum um framtarfyrirkomulag heilbrigisjnustunnar (Nmsnefnd Hjkrunarfrideildar H, 2013). Horft var til ess a ldruum og langveikum fer fjlgandi (Velferarruneyti, 2012) auk ess a kostnaarvitund hefur aukist og meiri krfur eru um a veita heilbrigisjnustu ti samflaginu fremur en sjkrastofnunum. Srstk hersla var lg a efla ann tt nmsins sem fjallar um frni hjkrun brveikra, langveikra og aldrara samt

Brynja rlygsdttir, Helga Jnsdttir, Herds Sveinsdttir og ra Jenn Gunnarsdttir, [email protected].

heimahjkrun og heilsuvernd. essi svi hjkrunar hafa stkka og brn nausyn er a koma betur til mts vi auknar arfir essum svium. Einnig hafa framfarir mefer, flkinn tkjabnaur, auknar krfur um gi og ryggi sjklinga og krfur um hagkvmni haft fr me sr srhfari mefer sjklinga og flknari vifangsefni hjkrunarfringa. jlfun klnskri kvaranatku og efling siferilegrar dmgreindar hefur fengi auki vgi. annig miar klnska kennslan a v a nemendur roskist og ni hfni sem verandi hjkrunarfringar til a starfa vi flknar, fjlttar og breytilegar astur (Benner o.fl., 2010). er nefnd s aukna hersla sem lg er upplsinga tkni og gag nreynda ekkingu

og a nemendur list ekkingu og frni til a veita einstaklings hfa hjkrun ver faglegu samstarfi. Vi endur skoun nm skrrinnar hefur annig veri lg hersla a menntun hjkrunar fringa endur spegli kall alja samflagsins um meiri herslu ofangreinda tti.

nrri nmskr er lg hersla : gagnrna hugsun og sjlfsti rannsknir, gagnreynda ekkingu og

vinnubrg samttingu grunngreina og

hjkrunargreina heilsugslu og heilsuvernd langveika og heimahjkrun undirbning nemenda hermi vinnulag nemenda.

samt v a endurskoa innihald nmskrrinnar er lg hersla a jafna vinnulag nemenda nmskeium ar sem vinnuframlag, sem liggur a baki hverri ECTSeiningu, hefur veri skilgreint. Kerfisbundi eftirlit me innihaldi og gum nms verur innleitt samhlia, og skipair hafa veri tveir kennslustjrar sem munu skipta me sr starfinu nstu 5 rin. eir eiga a hafa eftirlit me gum allra nmskeia og nmsins heild. Hluti af v a tryggja gi er a ll nmskei deildinni su umsjn fastrinna kennara. Yfirlitsmynd yfir grunnnm hjkrunarfri vi H samkvmt nrri nmskr m sj mefylgjandi mynd. Gert er r fyrir a hluti af nmi til BSprfs veri metinn til meistaraprfs og me v styttist a nm umtalsvert. Vnta m niurstu eirrar vinnu seinna rinu.

NJAR HERSLUR GRUNNNMI VI HJKRUNARFRIDEILD HSKLA SLANDS


Nmskr hjkrunarfri H fr haustnn 2015.

Inntkuskilyri agangsprf

meira en tvo ratugi hefur takmarkaur fjldi nemanda vi hjkrunarfrideild H geta haldi fram nmi vi deildina eftir a hafa reytt samkeppnisprf eftir fyrsta misseri (numerus clausus ea klsus eins og samkeppnisprfin eru kllu daglegu tali). essi afer vi val nemendum til nms hefur veri gagnrnd me eim rkum a tmi ungs flks ntist illa, auk streitu og lags sem samkeppnisprfum fylgir. Heill vetur getur fari forgrum, haustmisseri nota nm sem reynist blindgata og erfitt getur veri a hefja ntt nm vormisseri. v var kvei a endurskoa inntku nemenda vi hjkrunarfrideildina samfara breytingum nmskr. Skoaar voru nokkrar leiir til ess en niurstaan var a nta agangsprf (Aprf) vi inntku nemenda fr haustmisseri 2015 og feta annig ftspor nokkurra annarra deilda innan H. Aprfin eru samin me hlisjn af frnittum nmskrr framhaldssklanna og eru bygg erlendum fyrirmyndum og er annig tla a sp fyrir um getu nemenda til hsklanms. Prfa er fimm ttum: upplsinganotkun,

mlfrni, lesskilningi, ensku, strum og reiknanleika og hgt er a sj snidmi r llum prfttunum vefsu H (Hskli slands, 2015a). Frammistaa nemenda Aprfinu mun gilda 70% og mealeinkunn stdentsprfi slensku, ensku og strfri 30% (Hskli slands, 2015b). Hjkrunarfrideildin verur tilbin a taka mti eim 100 nemendum hausti 2015 sem standa best a vgi af umskjendum. Me essu fyrirkomulagi vita nemendur strax sumar hvort eir hafa fengi inngngu Hjkrunarfrideild og mun v ltta vissunni og streitunni sem samkeppnisprfunum hefur fylgt auk ess sem kennsluhttir nrri nmskr mia a persnulegri kennslu minni hpum.

Heimilt er samkvmt reglum H a halda Aprf tvisvar ri og etta ri verur a haldi 21. mars og 12. jn. Bi er a opna skrningu fyrir ba prfdagana, en henni lauk 13. mars fyrir fyrra prfi og lkur 5. jn fyrir seinna prfi. Hins vegar skal a teki fram a nausynlegt er a vera me stdentsprf egar stt er um sjlft hjkrunarnmi og

lkur ar skrningu 5. jn. Prfin gilda 11 mnui eftir a au eru tekin og hgt verur a nta au vi skrningu arar deildir sklans sem nota Aprfi vi inntku nemenda. Prftminn er samtals 3,5 klukkustundir og er kostnaur vi a reyta prfi enginn etta ri a geti breyst egar fram la stundir. Nnari upplsingar um nmi og inntkuskilyri Hjkrunarfrideild H m sj www.hjukrun.hi.is og upplsingar um Aprfin http://www.hi.is/a_prof.

HeimildirBenner, P., Sutphen, M., Leonard, V., og Day, L.

(2010). Educating nurses: A call for radical transformation. San Fransisco: JosseyBass on behalf of The Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching.

Hskli slands (2015a). A-prf. Stt http://www.hi.is/a_prof.

Hskli slands (2015b). Inntkuskilyri Hjkrunarfrideildar H. Stt http://www.hi.is/hjukrunarfraedideild/inntokuskilyrdi.

Nmsnefnd Hjkrunarfrideildar H, 201213 (2013). Greinarger nmsnefndar um tillgur a breytingu nmskrr grunnnmi hjkrunarfri vi Hjkrunarfrideild Hskla slands. Reykjavk: Hjkrunarfrideild H.

Velferarruneyti (2012). Velferarstefna. Heilbrigistlun til rsins 2020. Reykjavk: Velferarruneyti.


Fyrir um 90 rum var rtt innan hjkrunarstttarinnar hvernig tti a varpa hjkrunar-konur, me frken ea me systir. Hr m lesa nokkur innlegg umruna en au birtust 1. og 3. tbl. Tmarits Fjelags slenskra hjkrunarkvenna 1926. Virast allar hafa veri sammla um a breyta r frken systir. Reyndar ber lti umru um mli framhaldinu og ekki er vita hvort nja nafni var nota einhverjum mli. fundargerum nstu rum eru flagskonur ulega titlaar ungfrr. Fjrutu rum seinna rifjar Sigrur Eirksdttir upp a um etta leyti hafi margar hjkrunarkonur hallast a systranafninu. Vihorfi var a hjkrun tti a inna af hendi af fornfsi anda kristindmsins og meginlandi Evrpu voru hjkrunarkonur iulega nunnur.

lafa Jnsdttir var fdd 1885 Bstum Seltjarnarnesi og lauk hjkrunarnmi vi Diakonissuhsi Lovisenberg sl 1919. Hn hefur v ekkt diakonissustarfi fr fyrstu hendi.

Kru flags og starfssystur!Mig hefur lengi langa til a bera upp vi ykkur mlefni, sem mr hefur legi hjarta, a er sem sagt titill okkar hvort vi ttum ekki a leggja niur frkenar titilinn, en taka ess sta upp systurtitilinn.

tt ori frken s nota daglegu tali almennt, finnst mr ekki rtt vieigandi a nefna hjkrunarkonu annig. Me frndjum okkar, Normnnum og Svum, er systurtitillinn notaur yfir allar hjkrunarkonur, og finnst mr vi geta lrt af eim v efni sem svo mrgu ru.

lafa Jnsdttir, Sigrur Eirksdttir og Kristjana Gumundsdttir

Til dmis Noregi eru allar hjkrunarkonur varpaar og ritaar systur og a vst rt sna a rekja til fyrstu hjkrunar starfsemi Noregs, sem byggist kristi legum grundvelli, nefnilega Diakonis su starfinu. ri 1918 var haldi 50 ra afmli eirrar starfsemi Noregi.

g tla ekki a rekja sgu eirrar starfsemi hr a sinni, en aeins lauslega minnast , a stofnandi og forstukona Diakonis suhssins Osl var prestdttirin Catinka Guldberg. Hn fr ung til skalands og lri ar hjkrunarstrf vi Diakonissuhsi Kaiserswerth, vi a sama hs, sem Florence Nightingale lri, sem vi heyrum svo gtan fyrirlestur um nlega.

a vri efni langt erindi, a skrifa um Catinka Guldberg, hvernig hn byrjai starfsemi sna me tvr hendur tmar, en me a bifanlega traust til gus og bn til hans um a starfi mtti blessast og vera honum til drar. Traust hennar var heldur ekki til skammar. Hn lifi a, a sj rkulega vexti af starfi snu, en hn akkai sr a ekki, heldur gui sem blessai a og notai konu sem verkfri sitt. Hn d hrri elli 1919.

Diakonissuhsi Noregi stendur enn me vaxandi blma og telur 56 hundru diakonissur. r eru starfandi

hjkrunarkonur vsvegar sjkrahsum og sfnuum um endilangan Noreg. San essi starfsemi hfst Noregi, hafa risi ar upp mis flg, sem starfa a nmi hjkrunarkvenna, og llum er eim a sameiginlegt, a nefna hjkrunarkonur snar systur.

a eru til dmis Ullevoldssystur, Forbunds systur, Sanitetssystur, Medodistasystur, Rauakrosssystur, og ll hafa essi flg sinn eigin hjkrunarkvennabning.

Nafni systir bendir okkur hjkrunarkonum sjlfrtt , a vi stndum svo nnu sambandi hver vi ara og eigum a starfa a v sameiginlega a hjlpa hver annari, til a n sem bestu fullkomnun starfi bi verklega og andlega, en varast alt a sem gti sett blett okkar gfuga starf. Og ef einhverri okkar yri eitthva essum efnum, fyndum vi allar sameiginlega til ess og ynnum allar sameiginlega a v, a bta fyrir a og varast a a endurtaki sig. Me rum orum, a glddi byrgartilfinningu okkar hver fyrir annari.

Umfram alt verur ll hjkrunarstarfsemi a byggjast kristilegum grundvelli, v hjkrunar starfi er einn af fegurstu vxtum kristindmsins, ar sem er unni kristin dmsins anda. Til ess a

GAMLAR PERLUR

HVA SKAL KALLA HJKRUNARKONUNA?


a geti veri, arf a veita hjkrunarnemendum frslu v efni, jafnframt verklegri frslu.

Gagnvart sjklingnum sjlfum er a lkt gilegra fyrir hann a segja systir en frken vi hjkrunarkonu sna. Vi hjkrunarkonur ekkjum a allar svo vel, a sjklingar sjkrahsum eru oftast sumir a mestu arir a llu leyti sviftir samveru me nnustu ttingjum og vinum, og verur a a sjlfsgu hjkrunarkonan, sem stendur eim nst og verur hn oft a geta komi sjklingnum til hjlpar andlegan htt jafnframt og lkamlegan.

a var eitt sinn er hjkrunarkonan kom inn sjkraherbergi. ar l sjkur maur. Hann vissi a sjkdmur sinn myndi leia hann til daua. egar hjkrunarkonan gekk a rmi hans, greip hann hnd

hennar og leit alvarlega augu hennar og sagi: a eru r, systir, sem tli a fylgja mr fljtinu. Systirin var mjg hrr, hn fann eirri stundu htign kllunar sinnar og miklu byrg, sem henni fylgdi. ess var vnst af henni a halda ljsinu lifandi hinni byrjuu lei yfir hi dimma fljt. En a er aeins eitt ljs, sem ekki slokknar eim kalda vindi vi strnd. Jes vitnisburur, ori um hann sem d fyrir okkur.

a er mn innileg sk til jar minnar, a hn komandi rum mtti eignast stran flokk af truum og vel menntuum hjkrunarsystrum. a myndi vera j okkar til metanlegrar blessunar.

lafa Jnsdttir fr Bstum.

Sigrur Eirksdttir fddist 1894 og lauk hjkrunarnmi fr Kommunehospitalet Kaupmannahfn oktber 1921, mnui undan Kristjnu Gumundsdttur. Hn var formaur hjkrunarflagsins 19241960 og lengi ritstjrn blasins.

Me rfum orum vil g minnast titilbreytingu okkar hjkrunarkvenna sem ger var a umtalsefni sasta fundi okkar, sem s, a vi verum nefndar systur sta frken. Mlinu var vsa til umru, og samykktar nsta flagsfundi, ar e margar voru farnar af fundinum.

Mr hefur virst vera mikil sam me essari breytingu og sty g ar algerlega grein lafiu Jnsdttur fr Bstum, sem birt er hr a framan, enda er systur fegursta nafni sem vi getum vali okkur og best vi starf okkar. Almenningur oft erfitt a gefa okkur nfn, bi vitali og umtali, g hef heyrt okkur nefndar msum broslegum nfnum, svo sem baksturskonu, hjkrunarlkna og fr auvita oft eins og frken. eim tveim titlum er afarmiki vilst. Frken er erlent or og hljmar finlega illa eyrum mnum hj sjklingum, sem varla kunna a nota ori, en vilja sna okkur alla kurteisi. Ltum okkur taka upp systurnafni, a verur elilegt hverri manneskju a nefna okkur v nafni og enginn misskilningur arf a eiga sr sta. Vi eigum ekki a vera frr ea frkenar starfi okkar, vi eigum a vera systur eirra sjku og arengdu, sem okkur hefur veri fali a hjlpa og ltta byrirnar fyrir.

Sigrur Eirikss.


Kristjana Gumundsdttir var fdd 1891, tskrifaist fr Kommunehospitalet Kaupmannahfn 1921 og var 192627 yfirhjkrunarkona sjkrahsinu Vestmanna eyjum. essum tma var hn einnig ritstjrn blasins. Hn starfai talsvert Hollandi, Belgu og Frakklandi en sneri heim vi upphaf strs 1939 og vann vi sklahjkrun og heilsuvernd Vestmannaeyjum til dauadags 1953.

llum hjkrunarkonum hltur a vera ljst, hve miki gleiefni a er fyrir

sttt vora, ef systurnafni nr fram a ganga. Vart geta veri skiftar skoanir um, a sjlf sagt s a taka a stefnuskr vora og vinna af llum mtti ar a ltandi.

Vafalaust nr a skmmum tma almennri hylli, veiku flki ltur miklu lttara a kalla systurina heldur en Frkenina, slenska ori ungfr kemur sjaldan til greina daglegu tali, margir geta ekki felt sig vi a, enda er a bi stirt og leiinlegt. Mr virist nsta hjktlegt a varpa t.d. hjkrunarkonu um fimtugt me orinu ungfr.

Vasthvar erlendis eru hjkrunarkonur jafnan nefndar systur og dettur engum hug a varpa r me rum htti innan sjkrahssins. ru mli er a gegna er r klast einkabningi snum og ekki bera nein ytri tkn hjkrunarstarfsemi sinnar.

Einmitt systurnafni setur hinn fagra og gfuga bl yfir starf hjkrunarkonunnar lknarstarfi fegursta starfi sem kona getur tekist hendur, ef rtt er me fari. Me orinu systir fr hjkrunarkonan einskonar srstu vitund almennings, og er a vel fari, enda hefu ekki allar strjir Evrpu vali hjkrunarkonum snum etta heiti, ef a hefi ekki haft eitthva til sns gtis.

Hj erlendum sjmnnum hr sjkrahsinu, er g valt hjkrunarsystirin og kemur eim aldrei til hugar a varpa mig ruvsi, virist mr a vera s nafnbt, sem ntengdust er starfi mnu og a llu leyti hin kjsanlegasta.

Vestmannaeyjum 15/6 26. Kristjana Gumundsdttir.

janar sl. fkk sjklingur Svj hjartalyfi adensn

vi hjartslttartruflun. rtt fyrir a standi vri ekki

brtt gaf lknir munnleg fyrirmli. Sjklingurinn tti fyrst

a f 5 mg og svo 10 mg aeins seinna. deildinni voru

bara til 10 ml lyfjagls me 5 mg/ml. Hjkrunarfringurinn

notai ekki lyfjahandbk deildarinnar um gjf adensns

heldur gaf fyrir mistk 5 ml, sem sagt 25 mg ea fimm

sinnum meira en mlt var fyrir um.

Ofskammtur af hjartalyfi

ALVARLEG ATVIK

Nst var gefinn rttur skammtur ea 10 mg en stuttu

seinna fkk sjklingurinn berkju krampa og htti a

anda. Hann var settur ndunar vl og fkk mefer

vi eitrunar hrifum adensns. fram haldinu fkk hann

lungna blgu og bl eitrun en jafnai sig nokkrum vikum.

Sjkrahsi tilkynnti atviki til Inspektionen fr vrd

och omsorg, stofnunarinnar sem sinnir eftirliti me

heilbrigisstarfsmnnum. tilkynningunni kom fram hva

sjkrahsi hefi gert til ess a koma veg fyrir a

svipu mistk ttu sr sta aftur:

N ori eru einungis til tveggja milliltra lyfjagls af

adensni deildinni.

vinnslu er gtlisti fyrir fyrirmli og undirskrift vi gjf

adensns.

Til skounar er a breyta skrningu vi adensngjf

rafrnu sjkraskrnni.

Eftirlitsstofnunin taldi essar agerir viunandi og geri

ekki athugasemd vi vinnubrg hjkrunarfringsins.


Flestir hjkrunarfringar hafa reynslu af vaktavinnu og hafa fundi fyrir v hva hn getur veri erfi. N liggja fyrir margar rannsknir um afleiingar hennar. Kominn er tmi til a taka tillit til eirra og gera strf heilbrigiskerfinu heilbrigari.

Jafnvgi vinnu og einkalfs verur sfellt umfangsmeira vifangsefni invddum rkjum. Fjldi starfsmanna innan essara rkja er ngur me vinnutma sinn og finnur til of mikils lags sem getur leitt til heilsufarsvanda. Starfsmenn vaktavinnu finna oft fyrir svefnleysi auk ess sem heila og lkamsstarfsemi er hgari nttunni og saman geta essi atrii tt undir reytu og syfju (Boivin o.fl., 2007). reyta skerir einbeitingu hvers manns og eykur ar me httu slysum og mistkum og slkt getur

Nanna Ingibjrg Viarsdttir, [email protected]

veri httulegt fyrir starfsmanninn og almenning smuleiis.

Stjrnvld hafa stafest a erfileikar tengdir vaktavinnu su ekki bundnir vi starfs flk heldur su eir a auki kostnaar samir fyrir fyrirtki. Framleini minnkar oft, veikindadgum fjlgar og starfs mannavelta eykst (VandenHeuvel og Wooden, 1995). etta endurspeglar umru um hugsanlega skasemi ess a vinna of langan vinnudag. Vinnu fyrirkomulag getur haft mikil hrif heimilishald

fjlskyldna (Brannen, 2005). Einnig hefur vinna um helgar og vakta vinna au hrif a starfsflk verur frekar andlega rmagna, finnur til streitu vinnusta, slrnna og lkamlegra einkenna heldur en eir sem eiga fr um helgar (Jamal, 2004).

hrif heilsufar

Vaktavinna getur haft fr me sr slfri leg og heilsufarsleg vandaml samt erfileikum tengdum flagslegri algun vegna truflunar lkamsklukku

HRIF VAKTAVINNU HEILSU OG LAN


og svefn og matarvenjum (Akerstedt, 1990; Bohle og Tilley, 1989; Czeisler o.fl., 1982). N langtmarannskn Marqui o.fl. (2014) sndi einnig tengsl vaktavinnu og vitsmunaskeringar. eir sem unnu vaktavinnu fengu frri stig minnisprfum og hrifin jukust me lengri tma vaktavinnu en minnkuu eftir a henni var htt. slensk rannskn hfundar benti til ess a tengsl vru milli vaktavinnu og svefnlengdar en vaktavinnuflk tti marktkt oftar erfiara me a sofna en dagvinnuflk. Smuleiis var samband milli ess a vinna vaktavinnu og vakna nokkrum sinnum nttu. etta bendir til ess a svefn vaktavinnuflks s a nokkru leyti lakari en dagvinnuflks. var vaktavinnuflk marktkt lklegra til ess a hafa veri greint me sreytu af slfringi en dagvinnuflk.

Fir alagast vel sbreytilegum vinnutma. Flest bendir til a slk vinna veri erfiari fyrir flk me hkkandi aldri. er hn hentug eim sem urfa langan svefn og eim sem eru a elisfari rrisulir og kvldsvfir (Hrm, 1993; Saksvik o.fl., 2011). Rannsknir hafa smuleiis snt a konur eiga almennt erfiara me a vinna vaktavinnu en karlar. r vera frekar fyrir svefntruflunum og finna frekar til reytu en eir. Hgt er a rekja hluta essa munar til lfelislegra tta v vita er a konur sofa verr kringum tir og megngu. Lklega er a um samspil nokkurra tta s um a ra og ekki tiloka a flagsleg staa spili ar inn (Vidacek o.fl., 1993).

Margir persnubundnir ttir geta haft hrif ol vi vaktavinnu en kyn, persnu leiki, heilsufar og lfelislegir ttir hafa veri nefndir (Harrington, 2001). Vaktavinna hentar eim sur sem eru kvnir og hafa tilhneigingu til a hafa hyggjur. Einnig reynist vaktavinna eim sem hafa neikv vihorf til hennar verr en rum en hn getur valdi kva og depur hj kvenum einstaklingum (Healy o.fl., 1993). Flestir frimenn eru sammla um a samspili milli vinnufyrirkomulags, svefns og dgursveiflu skipti einna mestu mli egar kemur a v a meta hrif vaktavinnu heilsu og lan eirra sem hana vinna (Jlus K. Bjrnsson, 2000).

Hva ir vaktavinna?

Ori vaktavinna hefur misjafna ingu huga flks og v getur reynst vandasamt a skilgreina a. Sumir einstaklingar telja vaktavinnu einungis vera nturvinnu, .e. vinnu milli 22:30 kvldin og 6:00 morgnana. eir smu myndu ekki telja sem vinna kvldin ea snemma morgnana ea sem vinna bi kvldin og morgnana vera vaktavinnustarfsmenn. Arir nota hugtaki yfir sem vinna utan hefbundins vinnutma daginn. Erfitt er a segja til um hvort yfirvinna flokkast til vaktavinnu ea ekki og hvenr hefbundinn vinnutmi byrjar og endar, oft er tala um tmann fyrir 7 a morgni og eftir 18 kvldin (Monk og Folkard, 1992). a hefur sna kosti a skilgreina hugtaki vaktavinnu sem vinnu utan hefbundins vinnutma ar sem starfsmenn geta tt vi smu erfileika a stra h v hvort eir vinna nturvinnu ea ekki. Stundum eiga eir sem vinna ekki nturvinnu vi margslungnari vandaml a stra t af vaktavinnunni en eir sem vinna slkar vaktir. mrgum tilfellum eru essi vandaml tengd dgurklukku, svefni og einstaklingsbundnum ttum. rum tilfellum n au til flags og heimilislfs einstaklingsins (Monk og Folkard, 1992).

Lg um abna, hollustuhtti og ryggi vinnustum (nr. 46/1980) skilgreina vaktavinnu sem vinnu sem skipt er niur samkvmt fyrirfram kvenu fyrirkomulagi ar sem starfs maur vinnur mismunandi vktum tilteknu tmabili sem mlt er dgum ea vikum. Samkvmt vinnu tmatilskipun Alusambands slands og Vinnuveitendasambands slands (1996) er vaktavinna skilgreind svipaan htt ea sem vinna sem skipt er niur mismunandi vinnutmabil/vaktir samkvmt kvenu kerfi, ar sem starfs maur vinnur mismunandi vktum tilteknu tmabili sem mlt er dgum ea vikum.

lk vaktakerfi

Vaktakerfi gera oftast nr r fyrir sex til tlf klukkustunda vktum ar sem slarhringnum hefur veri skipt niur tvr til fjrar vaktir. slandi er algengt a vaktaskipti su um klukkan

8, 16 og 24, srstaklega meal strri starfssttta. Starfsmenn sem vinna a nturlagi, .e. nturvinnustarfsmenn og vaktavinnustarfsmenn sem vinna a nturlagi, eiga rtt heilbrigismati sr a kostnaarlausu ur en eir hefja strf og san reglulega a.m.k. riggja ra fresti (Alusamband slands og Vinnuveitendasamband slands, 1996).

Varandi daglega hvld er meginreglan s a starfsmenn skuli f a.m.k. 11 stunda hvld slarhring. Vinnutmatilskipunin gerir r fyrir v a vi tilteknar astur s heimilt a stytta daglegan lgmarkshvldartma vi vaktaskipti allt a 8 klst. etta t.d. vi egar starfsmaur skiptir af dagvakt yfir nturvakt og fugt. hverju sj daga tmabili starfsmaur rtt einum ea fleiri frdgum sem tengist beint hvldartma hans, ef mgulegt er skal hann vera sunnudegi. Tilskipunin segir til um a hmarksvinnutmi viku, a yfirvinnu metalinni, skuli

tímarit hjúkrunarfræðinga - 2.tbl. 2015

Documents