PROF. As. DR. BELUL G•..•.•.•_ •.•••

UMEI

GJENE

MITtBJME

1

Prof. As. Dr. Belul GIXHARI

DOKUMENTIMI I

RESURSEVE GJENETIKE TË BIMËVE

Tiranë, 2018

2

DOKUMENTIMI I RESURSEVE GJENETIKE TË BIMËVE.

Prof. As. Dr. Belul GIXHARI.

Miratuar në Institutin e Resurseve Gjenetike të Bimëve (Universiteti

Bujqësor i Tiranës), me dt. 09.03.2018

Reçensa:

Prof. Dr. Shukri Fetahu

Prof. Dr. Ndoc Faslia

© Autori 2018

ISBN: 978-9928-238-52-8

“Botimet Barleti”

Rr. Siri Kodra, Tiranë

3

PËRMBAJTJA E LËNDËS Faqe HYRJE 7

i. Sistemi i dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve 7

ii. Qëllimi i këtij libri 11

iii. Kush duhet ta përdorë këtë libër 11

1. BIODIVERSITETI DHE RESURSET GJENETIKE TË BIMËVE 13

1.1 Biodiversiteti 13

1.2 Biodiversiteti bujqësor 13

1.3 Resurset gjenetike të bimëve 13

1.4 Resurset gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe ushqimin 14

1.5 Burimet e resurseve gjenetike bimore 15

1.6 Përdorimi e resurseve gjenetike të bimëve 17

1.7 Rëndësia e diversitetit të bimëve 18

1.8 Ruajtja e e resurseve gjenetike të bimëve 19

1.9 Erozioni gjenetik, shkaqet dhe rrugët e mënjanimit 21

2. BANKAT GJENETIKE DHE SISTEMI I DOKUMENTIMIT 25

2.1 Banka gjenetike si qendër e resurseve gjenetike 25

2.2 Organizimi, qëllimi dhe objektivat e bankës gjenetike 27

2.3 Historiku i lindjes së bankave gjenetike 30

2.4 Kategoritë e ndryshme të bankave gjenetike 32

2.5 Tipet/llojet e ndryshme të koleksioneve në bankat gjenetike 35

2.6 Shkëmbimi i materialit gjenetik dhe informacionit 37

2.7 Bashkëpunimi ndërinstitucional i bankave gjenetike 42

2.8 Resurset gjenetike të bimëve dhe problemet e dokumentimit 43

3. NGRITJA E SISTEMIT TË DOKUMENTIMIT 47

3.1 Të dhënat dhe informacioni 47

3.2 Përdorimi i informacionit për menaxhimin e bankës gjenetike 49

3.3 Nevoja për një sistem dokumentimi 51

3.4 Karakteristikat e dëshiruara të sistemit të dokumentimit 53

3.5 Fazat në ndërtimin e një sistemi dokumentimi 54

3.6 Marrja e informacionit për bankën gjenetike me anë të pyetësorit 57

3.7 Analiza e të dhënave të pyetësorit 62

3.7.1. Lidhjet e bankës me programet e resurseve gjenetike 63

3.7.2. Qëllimi dhe fushat e aktiviteteve të bankës gjenetik 64

3.7.3. Organizimi i bankës gjenetike 65

4. PËRPUNIMI I INFORMACIONIT NË BANKAT GJENETIKE 69

4.1 Lidhja e të dhënave për aktivitetet e ndryshme 69

4.2 Referenca e paketës së farave të një aksioni 76

4.3 Saktësia e emërtimit shkencor 78

4.4 Procedurat e bankës gjenetike – gjeneruese të dhënash 79

4.5 Gjenerimi dhe përdorimi i të dhënave në bankën gjenetike 81

4.6 Ndërtimi i një skice grafike 87

5. GJENERIMI DHE PËRDORIMI I TË DHËNAVE 91

5.1 Gjenerimi i të dhënave në bankën gjenetike 91

4

5.2 Procedurat për koleksionet e farës 91

5.3 Procedurat në koleksionet fushore 113

5.4 Procedurat në koleksionet in vitro 116

5.5 Analiza e të dhënave të gjeneruara në bankën gjenetike 120

6 REGJISTRIMI I TË DHËNAVE NË SISTEMIN E DOKUMENTIMIT 125

6.1 Metodat për regjistrimin e të dhënave 125

6.2 Avantazhet dhe dizavantazhet e metodave të ndryshme 127

6.3 Listat e deskriptorëve 135

6.4 Veprimet me të dhënat heterogjene 140

7. SISTEMI I DOKUMENTIMIT MANUAL 143

7.1 Përdorimi i formave manuale të dokumentimit 143

7.2. Skemat e formateve të dokumentimit manual dhe kompjuterik 145

7.3 Organizimi i sistemit manual të dokumentimit 152

8. SISTEMI I DOKUMENTIMIT KOMPJUTERIK 167

8.1 Databazë kompjuterike 167

8.2 Organizimi i skedarëve 173

8.3 Lidhja e skedarëve 181

8.4 Përcaktimi i fushave 183

8.5 Dokumentimi i të dhënave grup 190

8.6 Përdorimi i spreadsheets 191

9. DOKUMENTIMI I PROCEDURAVE TË BANKËS GJENETIKE 195

9.1 Operacionet (procedurat) në bankën gjenetike 195

9.2 Dokumentimi mbi koleksionimin e gjermoplazmës 198

9.3 Pranimi i gjermoplazmës 214

9.3.1 Pranimi i gjermoplazmës nga koleksionimi 215

9.3.2 Pranimi i gjermoplazmës me anën e korrespondencës 216

9.4 Regjistrimi i gjermoplazmës 220

9.5 Pastrimi i farave 225

9.6 Përcaktimi i pëmbajtjes së lagështisë 227

9.7 Tharja e farës 233

9.8 Testimi i cilësisë së farave 239

9.8.1 Testimi i aftësive jetësore të farave 239

9.8.2 Testimi shëndetësor i farave 248

9.8.3 Testimi i farave për introduktimin e transgjenikëve 249

9.9 Paketimi dhe depozitimi i farave 252

9.9.1 Paketimi i farave 252

9.9.2 Ruajtja e farave 256

9.10 Shpërndarja e gjermoplazmës 260

9.11 Monitorimi i gjermoplazmës dhe rigjenerimi 268

9.11.1 Monitorimi i gjermoplazmës 268

9.11.2 Rigjenerimi i gjermoplazmës 273

9.12 Karakterizimi dhe vlerësimi i gjermoplazmës 279

9.12.1 Karakterizimi i gjermoplazmës 280

9.12.2 Vlerësimi i gjermoplazmës 280

9.12.3 Dokumentimi për databazën e karakterizim-vlerësimit 281

5

10. STANDARDET DHE LISTAT E DESKRIPTORËVE 285

10.1 Standardet e deskriptorëve 285

10.2 Listat e deskriptorëve 286

10.3 Deskriptorët e pasaportës për shumë specie 288

10.4 Rregullat e përgjithshme të formatit 289

10.5 Deskriptorët e pasaportës dhe numërtimi i tyre 290

10.6 Deskriptorë për karakterizim-vlerësimin e specieve të ndryshme 302

11 SISTEMI I DOKUMENTIMIT NË BANKËN GJENETIKE SHQIPTARE 309

11.1 Historik i shkurtër i Bankës Gjenetike Shqiptare 309

11.2 Dinamika e dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve 311

11.3 Databazët e dokumentimit të Inventarit Kombëtar 313

11.4 Sistemi i dokumentimit të gjermoplazmës në bankën gjenetike 315

11.5 Përgjithësime mbi dokumentimin e resurseve gjenetike të bimëve 334

11.6 Sistemin i informimit në bankën gjenetike. 335

11.7 Katalogu EURISCO 336

12 LITERATURA 341

Aneksi 1. Lista e specieve që mbulohet nga Traktati Ndërkombëtar 345

Shtojca 1. Emërtimet shkencore të specieve në inventarin kombëtar 347

Shtojca 2. Lista e vendeve dhe shkurtimet e kodeve të tyre 350

6

Parathënie Resurset gjenetike të bimëve janë baza e qëndrueshmërisë së prodhimit

bujqësor. Ruajtja dhe përdorimi i tyre konsiderohen si domosdoshmëri për

sigurinë e të ushqyerit, për sot dhe në të ardhmen. Humbja e diversitetit

gjenetik bimor ngushton bazën dhe mundësitë për zhvillimin e një bujqësie

dinamike që duhet të përballet me ndryshimet e shpejta të klimës dhe me

evolimin e shijeve të njerëzimit. Bankat gjenetike luajnë një rol kyç në

ruajtjen, identifikimin dhe përdorimin e një larmie të gjerë të diversitetit

gjenetik të bimëve. Ato ndihmojnë në vlefshmërinë e vazhdueshme të

resurseve gjenetike për kërkime, për krijime të reja si dhe për një

qëndrueshmëri të sistemit bujqësor.

Instituti i Resurseve Gjenetike të Bimëve si njësi kryesore e Universitetit

Bujqësor të Tiranës, ka në përbërje të tij Bankën Gjenetike, që është e

angazhuar me aktivitetet në fushën e identifikimit, koleksionimit, ruajtjes

dhe menaxhimit të resurseve gjenetike të bimëve. Mirëmenaxhimi i bankës

gjenetike realizohet nëpërmjet zbatimit të standardeve, procedurave

bashkëkohore dhe sistemit të dokumentimit dhe të informimit mbi resurset

gjenetike të bimëve. Standardizimi mbi menaxhimin e bankës gjenetike është

një përpjekje për ruajtjen e diversitetit gjenetik bimor, për njohjen dhe vënien

e tij në dispozicion të përmirsuesve dhe përdoruesëve.

Standardet e dokumenitmit përcaktojnë procedurat që duhet të ndiqen për

ruajtjen, dokumentimin dhe shkëmbimin e informacioneve me gjuhën e

standardeve ndërkombëtare për resurset gjenetike bimore. Ato vendosin pikë

referimi për praktikat shkencore e teknike më të mira që aplikohen në bankën

gjenetike dhe janë një instrument kyç në politikat kombëtare dhe

ndërkombëtare për ruajtjen dhe përdorimin e resurseve gjenetike të bimëve.

Gjithashtu, ato janë një mjet i rëndësishëm në zbatimin e Traktatit

Ndërkombëtar mbi resurset gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe ushqimin

(ITPGR). Ky libër trajton me kujdes domosdoshmërinë e përdorimit të

standardeve të dokumentimit në lidhje me eksplorimin, grumbullimin,

përpunimin, ruajtjen dhe aksesimin e informacioneve mbi resurset gjenetike

të bimëve me përshtatshmëri dhe vlera përdorimi. Standardet përcaktojnë

rëndësinë e sigurimit dhe shpërndarjen e materialeve bimore së bashku me

dokumentacionin përkatës, në përputhje me rregulloret kombëtare dhe

ndërkombëtare. Ky libër është një kontribut i rëndësishëm dhe i shërben

kërkuesëve, specialistëve, përgatitjes së studentëve, etj., në fushën e

menaxhimit dhe të dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve në

Shqipëri.

7

HYRJE

i. Sistemi i dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve

Resurset gjenetike të bimëve janë burim strategjik dhe themel i

qëndrueshmërisë së prodhimit. Ruajtja dhe përdorimi i tyre shihen si kritike

për të mbrojtur sigurinë e të ushqyerit, për sot dhe në të ardhmen. Humbja e

diversitetit gjenetik redukton mundësitë për menaxhimin e një bujqësie

elastike që duhet të përballet me mjedise të pafavorshme dhe me ndryshimet

e shpejta të klimës.

Bankat gjenetike luajnë një rol kyç në ruajtjen, vlefshmërinë dhe përdorimin

e një game të gjerë të diversitetit gjenetik të bimëve, që kontribuon në

përmirësimin e bimëve për ushqim. Ato ndihmojnë, të sotmen dhe të

ardhmen duke siguruar vlefshmërinë e vazhdueshme të resurseve gjenetike

për kërkime, për përmirësimin e farave si dhe për një qëndrueshmëri të

sistemit bujqësor. Bankat gjenetike në të gjithë globin nisen nga të njëjtat

qëllime themelore, por misionet, resurset dhe sistemet që funksionojnë

brenda tyre, shpesh ndryshojnë.

Mirëmenaxhimi i bankave gjenetike, nëpërmjet zbatimit të standardeve,

procedurave dhe sistemit të dokumentimit, është thelbësore për ruajtjen dhe

përdorimin e qëndrueshëm të resurseve gjenetike bimore. Standardizimi mbi

menaxhimin e bankave gjenetike është një përpjekje për ruajtjen e diversitetit

gjenetik, për njohjen dhe vënien e tij në dispozicion të përmirsuesve dhe

përdoruesëve. Standardet e bankave gjenetike përcaktojnë procedurat që

duhet të ndiqen për ruajtjen dhe dokumentimin e resurseve gjenetike bimore.

Standardet vendosin pikë referimi për praktikat shkencore dhe teknike më të

mira që aplikohen në bankat gjenetike. Ato konsiderohen si instrumentet kyç

në politikat ndërkombëtare për ruajtjen dhe përdorimin e resurseve gjenetike

të bimëve. Standardet janë një mjet i rëndësishëm në zbatimin e Traktatit

Ndërkombëtar mbi resurset gjenetike të bimëve.

Përdorimi i standardeve në përmbushjen e procedurave të bankave gjenetike

për ruajtjen, dokumentimin dhe përdorimin e gjermoplazmës bimore,

konsiderohen me vlera universale në ruajtje të gjermoplasmës në të gjithë

botën. Standardet sigurojnë normat ndërkombëtare për ruajtjen ex situ të

gjermoplazmës farë, për ruajtjen on farm / in situ, in vitro dhe me ftohje të

thellë (krio-konservim). Ruajtja e aftësisë jetesore të farave, integriteti

gjenetik, cilësia e mostrave të farës, shumimi dhe bërja e tyre të përshtatshme

8

për përdorim nga banka gjenetike është qëllimi përfundimtar i menaxhimit të

bankave gjenetike.

Aktualisht në botë ruhen, në banka të ndryshme gjenetike, rreth 7.5 milionë

aksesione, që janë kryesisht të lashtat si mbështetëset kryesore të njerëzimit

dhe blegtorisë për ushqim. Në këto banka përfshihen gjithashtu edhe të afërm

të egër të rëndësishëm, forma landrace dhe forma varietetesh me rëndësi

lokale. Standardet nxisin menaxhimin aktiv të bankave gjenetike, ndihmojnë

për të arritur një ekuilibër midis objektivave shkencore dhe resurseve në

dispozicion. Sot, në botë, numërohen mbi 1750 banka gjenetike të ndryshme

për nga madhësia e koleksioneve të tyre, për nga burimet njerëzore dhe

financiare në dispozicion të tyre, si dhe kushtet objektive në të cilat ata

punojnë.

Sfida që shumë vende në zhvillim përballen në sigurimin e sigurt dhe

afatgjatë të ruajtjes, në përballjen e kapaciteteve të kufizuara dhe të

infrastrukturës jo të përshtatshme, e bën ruajtjen e resurseve gjenetike të

bimëve një sfidë për tu përballuar sot dhe në të ardhmen.

Vlera e ruajtjes së resurseve gjenetike të bimëve realizohet vetëm

nëpërmjet përdorimit të tyre efektiv.

Për ruajtjen e vlerës së resurseve gjenetike, duhet bashkëpunim ndërmjet

komuniteteve të ndryshëm që merren më gjermoplzëm bimore, sikurse

bankat gjenetike, përmirësuesit e bimëve, fermerët dhe në përgjithësi

përdoruesit e resurseve gjenetike të bimëve përfshirë këtu konsumatorët dhe

politikëbërësit.

Ruajtja dhe përdorimi me eficiencë i gjermoplazmës bimore, përfshirë

mbrotjen e biodiversitetit në përgjithësi, ka të bëjë me vetë ekzistencën e

njerëzimit dhe të planetit ku jetojmë. Por, ruajtja e resurseve gjenetike të

bimëve dhe e vlerës së përdorimit të tyre kërkon bashkërendim dhe lidhje të

forta ndërmjet ruajtjes in situ, ruajtjes ex situ, procedurave të bankës

gjenetike dhe dokumentimit të tyre në sistemet e dokumentimit dhe të

informimit.

Dokumentimi i procedurave të bankës gjenetike merr parasysh ndryshimet në

menaxhimin dhe metodologjinë e trajtimit të gjermoplazmës farë, që janë

ndryshime mjaft dinamike për shkak të përparimeve në biologjinë

molekulare dhe në bio-informatikë. Këto ndryshime përfshijnë, gjithashtu,

zhvillimet në fushën e sistemit të dokumentacionit dhe të informacionit, që

9

janë gjithnjë e më shumë në qendër të përmirësimit të menaxhimit të

bankave gjenetike dhe në optimizimin e resurseve të tyre.

Standardet e dokumentimit janë përgjithësisht të mjaftueshme për të qenë të

aplikueshme në të gjitha bankat gjenetike. Ato përdoren në lidhje me

grumbullimin, përpunimin dhe aksesimin e informacioneve mbi specie të

veçanta, sidomos për bimët që prodhojnë fara jo-ortodokse dhe që

shumëzohen në mënyrë vegjetative. Praktikisht është e vështirë të vendosen

standarde që të jenë të vlefshëm për të gjitha ato specie që paraqesin sjellje të

ndryshme lidhur me ruajtjen e gjermoplazmës (farë, pjesë vegjetative, pjalm,

etj.), me format e jetës (barishte, shkurre, pemë, etj.) dhe me ciklet e jetës

(njëvjeçar, dyvjeçar, shumëvjeçar).

Standardet e dokumentimit theksojnë rëndësinë e sigurimit dhe

shpërndarjen e materialeve bimore së bashku me dokumentacionin

përkatës, në përputhje me rregulloret kombëtare dhe ndërkombëtare.

Meqenëse, gjermoplazma bimore është e gjallë dhe në dinamikë (ndryshim)

të vazhdueshëm edhe standardet e menaxhimit dhe të dokumentimit të saj

janë dinamikë, ato duhet të rishikohen në mënyrë periodike, me qëllim që të

pasqyrojnë ndryshimet e biodiversitetit, klimës, politikave dhe interesave të

njerëzimit. Ruajtja dhe rritja e përdorimit të qëndrueshëm të resurseve

gjenetike bimore është një nevojë për arritjen e sigurisë së ushqimit dhe

trajtimin e kërkesave ushqimore të gjeneratave të tanishme dhe të ardhshme.

Prandaj, është me rëndësi jetike ruajtja e diversitetit të resurseve gjenetike të

bimëve në mënyrë që ajo të jenë në dispozicion për njerëzimin.

Mirëmbajtja e gjermoplazmës bimore ex situ (bankat gjenetike me farë dhe

bankat gjenetike fushore), zakonisht, është me kosto. Shumë përparime

shkencore synojnë në uljen e kostos së ruajtjes së gjermoplazmës bimore.

Nxitja dhe mbështetja e ruajtjes on farm dhe in situ është domosdoshmëri për

të përballuar kostot dhe për të shmang përparimin e shpejtë të erozionit

gjenetik të gjermoplazmës bimore në përgjithësi. Prandaj, theksi drejtohet në

menaxhimin proaktiv të bankës gjenetike (ruajtje efikase e gjermoplazmës,

vënien në përdorim nëprmjet shpërndarjes në kohë, me sasinë dhe

informacionet e domosdoshme) duke synuar vendosjen e një ekuilibri

optimal midis konsideratave shkencore, personelit, infrastrukturës dhe

burimeve financiare në dispozicion. Në shumë vende, disponueshmëria e

personelit të trajnuar dhe burimeve të mjaftueshme për të ruajtur koleksione

bimore në mënyrë të qëndrueshme mbetet problematike dhe një sfidë për

zgjidhje. Prandaj, partneriteti afatgjatë në nivel kombëtar, rajonal dhe global

10

së bashku me burimet për zhvillim të kapaciteteve, është i nevojshëm për të

aplikuar standardet e menaxhimit dhe të dokumentimit në bankat gjenetike.

Qëllimi i standardeve të ruajtjes dhe i sistemit të dokumentimit të bankave

gjenetike është konservimi i resurseve gjenetike bimore në kushte që

plotësojnë standardet dhe njohuritë teknologjike dhe shkencore. Të gjitha

standardet janë të bazuar në parimet themelore që janë të përbashkëta për të

gjitha llojet e ndryshme të bankave gjenetike.

Parimet themelore të bankave gjenetike shpjegojnë përse dhe për çfarë

qëllimi ruhen resurset gjenetike të bimëve.

Këto parime sigurojnë bazën për përcaktimin e normave dhe standardeve për

funksionimin normal të një banke gjenetike. Një përmbledhje e këtyre

parimeve është paraqitur si vijon:

Ruajtja e identitetit të aksesioneve: Kujdesi për të siguruar ruajtjen e

identitetit të mostrës/ aksesionit të farës në bankën gjenetike gjatë proceseve

të ndryshme.

Dokumentim i kujdesshëm për identifikimin e gjermoplazmës: Identifikimi i

mostrave/aksesioneve të farës që ruhen në bankën gjenetike nëpërmjet

dokumentimit të kujdesshëm të të dhënave dhe të informacionit në lidhje me

materialin.

Ruajtja e aftësive jetësore të gjermoplazmës: Kryerja e monitorimit të

kujdesshëm, nëpërmjet kontrollit në intervale kohe të përshtatshme, të

statusit mbi aftësitë jetësore të mostrave/aksesioneve të ruajtura në bankën

gjenetike.

Ruajtja e integritetit gjenetik të gjermoplazmës: Ruajtja e integritetit gjenetik

është i lidhur ngushtë me ruajtjen e aftësisë jetësore dhe diversitetin e

mostrës origjinale të grumbulluar. Mostra/ gjermoplasma e mbledhur duhet

të jetë gjenetikisht përfaqësuese e popullatës origjinale. Të gjithë aktivitetet e

bankës gjenetike, duke filluar nga koleksionimi, pranimi, konservimi, ruajtja

e aftësive jetësore, rigjenerimi dhe shpërndarja, të kenë parim të

përgjithshëm ruajtjen e integritetit gjenetik të aksesionit.

Ruajtja e shëndetit të gjermoplazmës: Bankat gjenetike duhet të sigurojnë që

farat që ruajnë dhe shpërndajnë janë të shëndetshme, të lira nga sëmundjet

dhe dëmtuesit (bakteret, viruset, kërpudhat dhe insektet).

Sigurimi fizik i koleksioneve të gjermoplazmës: Një parim themelor i ruajtjes

së gjermoplasmës është sigurimi fizik i koleksioneve, nëpërmjet ngritjes së

strukturave fizike të objekteve të bankave gjenetike sipas standardeve të

përshtatshme për të mbrojtur materialet gjenetike nga faktorët e jashtëm,

fatkeqësitë natyrore dhe dëme të shkaktuara nga njerëzit.

11

Vleshmëria dhe përdorimi i gjermoplasmës: Materiali gjenetik i konservuar

duhet të jetë i vlefshëm për përdorim aktual dhe në të ardhmen. Është e

rëndësishme që të gjithë proceset në menaxhimin e bankës gjenetike të

kontribuojnë në strategjinë e shumëfishimit dhe vënies së gjermoplazmës në

dispozicion për shpërndarje e përdorim.

ii. Qëllimi i këtij libri

Në shumë banka gjenetike, zhvillimi i një sistemi të ri ose përditësimi i

sistemit ekzistues të dokumentimit shpesh herë konsiderohet si një

ndërmarrje mjaft e vështirë. Është një punë jashtëzakonisht e madhe dhe me

vështirësi për të identifikuar se nga duhet të nisesh. Nëse jeni duke lexuar

këtë libër, ka mundësi që ju jeni të përfshirë në një farë mënyre në zhvillimin

e një sistemi dokumentimi ose në përditësimin cilësor dhe sasior të sistemit

ekzistues të dokumentimit të bankës gjenetike, ose jeni të lidhur në një farë

mënyre me problemet e resurseve gjenetike të bimëve.

Lexuesi mund të ketë, ndoshta, një farë përvoje në dokumentimin e bankës

gjenetike, ose mund të ketë disa ide se si të skicojë një sistem të ri (manual

ose kompjuterik) ose se si të përditësojë një sistem ekzistues dokumentimi të

resurseve gjenetike të bimëve. Kjo përvojë mund të jetë e lidhur me pjesën e

procedurave të dokumentimit të bankës gjenetike, ose me dokumentacion që

duhet të mbajë një institucion, person, kërkues etj,. që e lidh puna me

resurset gjenetike bimore, me biodiversitetin, ose kur kërkohet të lexohen

informcionë mbi gjermoplazmën e bimëve, mbi erozionin, mbi

biodiversitetitn, informacione që jo gjithmonë jepen me gjuhën e fjalëve.

iii. Kush duhet ta përdorë këtë libër

Libri drejtohet për njerëzit me formim kulturor, kualifikim të ndryshëm dhe

me përvojë ose jo mbi realizimin e objektivave të përgjithshme për

zhvillimin e një sistemi të ri dokumentimi ose në përmirësimin e sistemit

ekzistues të dokumentimit (manual ose kumpjuterik) në bankën gjenetike.

Një person mund të punojë në një bankë gjenetike me madhësi të vogël ose

të mesme, e cila nuk ka të zhvilluar më parë një sistem dokumentimi të

përsosur, ose në një bankë gjenetike të sapo formuar që nuk ka përcaktuar

qartë akoma aktivitetet e saj. Njëlloj, një person mund të punojë në një bankë

gjenetike me sistem dokumentimi ekzistues, por dinamika e diversitetit

bimor dhe e zhvillimit të shkencës kërkon mundësi për rrugë të tjera që

sistemi ekzistues i dokumentimit të përmirësohet me synim për të mbuluar

me efektivitet dhe cilësi më shumë volume pune.

Si rregull, nëse dikujt i është dhënë detyra e ngritjes së një sistemi të ri, duhet

që personi të ketë mundësisht aftësi akademike në një fushë shkencore ose

12

teknike. Do ishte me dobi nëse personi i ngarkuar do të kishte njëfarë përvoje

mbi aktivitetet e bankës gjenetike, ndonëse kjo nuk është thelbësore. Ky libër

merr parasysh faktin që jo çdokush mund të ketë përvojë në fushën e

aktiviteteve të detajuara të bankës gjenetike dhe veçanërisht në fushën e

dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve. Preferohet që specialistët,

kërkuesit dhe personat përgjegjës për realizimin e aktiviteteve dhe

procedurave të bankës gjenetike të kenë një farë përvoje mbi përdorimin e

kompjuterit.

Njëkohësisht, ky libër vlen për persona, specialistë, studentë, kërkues për të

cilët dokumentimi i resurseve gjenetike të bimëve ose informacioni rreth tyre

mund të jetë një fushë plotësisht e panjohur. Libri jep vijat kryesore të

ngritjes dhe të përditësimit të një sistemi dokumentimi manual apo

kumpjuterik, si dhe njohuritë bazë se si mund të lexohen dhe të interpretohen

të dhënat dhe informacionet e databazëve të ndryshëm që kanë të bëjnë me

gjermoplazmën bimore në veçanti ose me biodiversitetin bimor në

përgjithësi.

Libri është një llojë guide me bazë metodën e të vetë-mësuarit për

dokumentimin e resurseve gjenetike të bimëve dhe i adresohet veçanërisht

plotësimit të nevojave të trajnimit mbi mënyrat e dokumentimit të resurseve

gjenetike të bimëve. Libri është projektuar të ndihmojë në ngritjen e një

sistemi manual ose të kompjuterizuar dokumentimi të përshtatshëm për

kërkesat dhe burimet e një banke gjenetike. Në libër trajtohen probleme që

nevojiten për ngritjen, plotësimin dhe përditësimin e informacionit në

sistemin manual dhe kompjuterik të dokumentimit të resurseve gjenetike të

bimëve, si dhe probleme e vështirësi të hasura në këtë fushë.

Theksojmë se:

Ky libër nuk është një listë e plotë e procedurave të bankës gjenetike. Në

bankën gjenetike mund të bëhen ose mund të mos bëhen të gjithë procedurat

e rekomanduara ose mund të bëhen më shumë se ato që përmenden në këtë

libër. Kjo varet në atë se për çfarë është krijuar banka gjenetike.

Gjithashtu ky libër nuk është një guidë praktike e procedurave të bankës

gjenetike. Ai është një skicim i procedurave të zakonshme të bankës

gjenetike duke u përqëndruar kryesisht në dokumentimin e këtyre

procedurave.

332

GJENOTIPI Numri_Gjenotipit

Gjenotipi_Kodi_ Kombëtar

Gjenotipi_Kodi_Institucionit

Gjenotipi_Numri_Aksesionit

Gjenotipi_Gjinia

VLERËSIMI Numri_Gjenotipit

Numri_Eksperimentit

Numri_Tiparit

Vlerësimi

Linku_Vlerësimi

TIPARI Numri_Tiparit

Emri_Tiparit

Tpari_Vërejtje

Tipari_Metoda

EKSPERIMENTI Numri_Serisë (grupit)

Numri_Eksperimentit

Eksperimenti_Përshkrimi

Eksperimenti_Viti

Eksperimenti_Gjatësia

Eksperimenti_Gjerësia

Eksperimenti_Raporti

DATASET Kodi_Transferimit_ID

Numri_Serisë (grupit)

Seria (grupi)_Vërjejte

Fig. 11.3. Modeli për transferimin e të dhënave të karakterizimit dhe vlerësimit në

EURISCO

Banka gjenetike Shqiptare po bëhet më proaktive në vendosjen e lidhjeve me

përdoruesit e gjermoplazmës, seleksionerët, kërkuesit, fermerët dhe grupeve

të tjera. Banka gjenetike ka shpërndarë sasi (të niveleve kërkimore të

gjermoplazmës) brenda dhe jashtë vendit.

Rregullat e dokumentimit ku bazohet banka gjenetike mbi shpërndarjen e

gjermoplazmës janë ato të theksuara në kapitullin “Dokumentimi i

procedurave të bankës gjenetike” me specifikat mbi shpërndarjen bredna

vendit ose jashtë vendit. Banka gjenetike ka shpërndarë gjermoplazmë

bimore (zakonisht në sasi të vogla dhe mbi bazë marrëveshjesh) brenda dhe

jashtë vendit, në masën afro ose më shumë se 100 aksesione në çdo vit.

Gjermoplazma shpërndahet e mirëpaketuar, në mënyrë që të sigurojë arritjen

e saj në kushte të mira në destinacion. Kushtet e mjedisit gjatë transportit

mund të jenë të dëmshme mbi cilësinë e farës, prandaj banka gjenetike i

333

paketon farat me kujdes dhe i shpërndan ato me mbeshtjellëse alumini për

mbrojtje gjatë transportit dhe rezistente ndaj lagështisë.

Dokumentacioni për shpërndarjen e farës brenda vendit. Të gjithë

aksesionet (farat) që do shpërndahen regjistrohen në një listë përfundimtare

të aksesioneve, duke përfshirë dhe informacionin shoqërues me hollësitë mbi

pasaportën siç është numri i aksesionit, identiteti alternativ, origjina, vendi

dhe statusi biologjik, si dhe të dhëna të karakterizimit të përdorura për të

verifikuar aksesionet si dhe çdo informacion të kërkuar nga porositësi.

Gjithashtu mostrat shoqërohen me një një letër shoqërimi. Regjistrohen

detaje për mjetin transportues në skedën e shpërndarjes. Bëhet përditësimi i

inventarit të farës duke zbritur peshën ose numrin e farave të shpërndara.

Dokumentacioni për shpërndarjen e farës jashtë vendit. Ndiqen të njëjtat

procedura për zgjedhjen e aksesioneve dhe plotësiminn e kërkesave të

marrëveshjes standart të transferimit të materialeve (MSTM), ose të një

marrëveshjes të transferimit të materialeve (MTM) e përgatitur për

aksesionet e zgjedhura. Kërkesa shtesë nevojiten për shpërndarjen e

gjermoplazmës jasht vendit, që lidhen me plotësimin e rregullave

fitosanitare për të shmang rrezikun e kalimit të dëmtuesëve dhe sëmundjeve

në hapsira të reja.

Dokumentacioni zyrtar i kërkuar për eksportin e farës përfshin certifikatën

fitosanitare të lëshuar nga organizmat kombëtare të mbrojtjes së bimëve ose

nga institucione të autorizuara në vendin eksportues, ku certifikohet se

transportimi plotëson rregullat fitosanitare të vendit importues. Certifikata

fitosanitare, që pason inspektimin në vendin e origjinës nga një anëtar i

organizatës së mbrojtjes së bimëve, ndihmon në sigurinë se materialet janë të

lirë nga insektet e dëmshëm të bimëve. Vendi certifikues zakonisht ngarkon

një taksë për çdo certikatë të lëshuar.

11.5 Përgjithësime mbi dokumentimin e resurseve gjenetike të bimëve

Dokumentimi i mirë i resurseve gjenetike bimore është pjesë e

domosdoshme për ta bërë diversitetin gjenetik të përdorshëm nga fermerët,

seleksionerët dhe kërkuesit. Para se të përdorim resurset gjenetike të

koleksionuara, ne duhet t’i njohim ato, të dimë se çfarë materialesh bimore

kemi, cilat janë karakteristikat dhe vlerat e përdorimit të tyre. Dokumentimi i

mirë i resurseve gjenetike bimore kërkohet për ruajtjen, menaxhimin dhe

përdorimin e qëndrueshëm të biodiversitetit. Dokumentimi i kujdesshëm

është thelbësor për procesin e ruajtjes efektive dhe përdorimit të

qëndrueshëm të resurseve gjenetike të bimëve. Për informacionin ka rëndësi

burimi i dokumentimit dhe sistemi i informimit. Banka gjenetike përdor

strukturën e mëposhtëme të dokumentimit: Standardet dhe Protokollet,

Listën e deskriptorve për të dhënat e pasaportës, për të dhënat e

334

karakterizimit dhe vlerësimit paraprak, Databazën e gjermoplazmës dhe

Sistemin i informimit.

Standardet dhe protokollet: Për të pasur uniformitet në të dhënat e

koleksionimit, regjistrimit, ruajtjes, dhe riatdhesimit, Banka gjenetike, pas

2008, ka përdorur standarded dhe protokollet e pranuara ndërkombëtare.

Përdorimi i standardeve është konsideruar thelbësor për të rritur shkëmbimin

kombëtar dhe ndërkombëtar të materialit gjenetik dhe të informacionit.

Standardet për dokumentimin përfshijnë përdorimin e të dhënave të

pasaportës, deskriptorët e karakterizimit dhe të vlerësimit si dhe deskriptorët

specifikë për çdo kulturë. Deskriptorët sigurojnë një gjuhë standarte për

regjistrimin e këtij informacioni. Lista e deskriptorëve përfshin: deskriptorët

e pasaportës, deskriptorët e menaxhimit, të karakterizimit

dhe të vlerësimit, si dhe të dhënat mbi aftësitë jetësore dhe madhësinë e

aksesionit.

Listat e deskriptorve: Listat e deskriptorëve konsiderohen si pjesa qëndrore e

menaxhimit të informacionit në bankën gjenetike. Listat e Deskriptorëve dhe

Standardet e rrjedhura janë mjete të rëndësishme në systemin e

dokumentimit dhe informimit në bankën gjenetike. Ato sigurojnë një format

ndërkombëtar dhe një gjuhë universale, për të dhënat mbi resurset gjenetike

të bimëve. Adoptimi i kësaj skeme për kodimin e të dhënave i jep bankës një

mënyrë të shpejtë, të sigurtë dhe efektive për shkëmbimin e informacionit,

për ruajtjen, korrigjimin dhe komunikimin e informacionit që do të ndihmojë

në përdorimin e e qëndrueshëm të gjermoplazmës. Kjo është e rëndësishme,

sidomos për kulturat bujqësore që përfshihen në Marrëveshjen

Ndërkombëtare për Ushqimin dhe Bujqësinë. Shqipëria, që ka firmosur

marrëveshjen, ka rënë dakort ta bëjë gjermoplazmën e këtyre bimëve dhe

informacionin mbi to të përdorshëm nga publiku. Duke përdorur gjuhën e

përbashkët në Listën e Deskriptorëve, menaxherët e bankës gjenetike

kombëtare po plotësojnë më mirë detyrimet e tyre të shënuara në

Marrëveshje.

Të dhënat e pasaportës: Dokumentimi i diversitetit të koleksioneve të

bimëve fillon me regjistrimin e të dhënave të rëndësishme të pasaportës që

në kohën kur koleksionohet materiali gjenetik. Të dhënat e pasaportës

përfshijnë informacion bazë se ku, kur dhe çfarë është koleksionuar. Banka

gjenetike synon që gjithë këto të dhëna të jenë lehtësisht të aksesueshme, të

kuptueshme dhe të ruajtura sakstësisht në databazë të kopjuterit dhe të

përfshira në sistemin e menaxhimit të bankës gjenetike. Në bankën gjenetike

Shqiptare kjo është veçanërisht e rëndësishme për planifikimin e misioneve

të ardhshme të koleksionimit, për përcaktimin e boshllëqeve dhe

identifikimin e dublikatave në koleksione.

335

Të dhënat e karakterizimit dhe të vlerësimit: Karakterizimi i çdo mostre

ndërthur një përshkrim dhe regjistrim të kujdesshëm të karakteristikave të

veçanta që janë të trashëgueshme, lehtësisht për tu parë dhe vlerësuar me sy

dhe të shprehura qartë në të gjitha mjediset. Çdo kulturë ose specie ka

deskriptorë specifikë për karakterzimin dhe vlerësimin. Përsëri, listat e

deskriptorëve janë mjetet jetësore që sigurojnë përdorimin e të njëjtës gjuhë

dhe standarteve nga personat që dokumentojnë karakteristikat e specieve të

konservuara. Banka gjenetike preferon që karakterizimi dhe vlerësimi i të

dhënave të aksesioneve të bëhet nga koleksioni bazë ose të gjendet i gatshëm

nga burime tjera.

11.6 Sistemi i informimit në bankën gjenetike Banka gjenetike, nëpërmjet ngritjes së sistemit të dokumentimit dhe të

informimit, ka bërë të mundur që gjithë këto të dhëna të jenë lehtësisht të

aksesueshme, të kuptueshme nga të gjithë të interesuarit. Këto të dhëna janë

të ruajtura sakstësisht në databazë të kopjuterit dhe të përfshira në sistemin e

dokumentimit dhe të informimit të bankës gjenetike dhe në sistemet

ndërkombëtare të dokumentimit dhe të informimit. Në bankën gjenetike

Shqiptare kjo është veçanërisht e rëndësishme për planifikimin e misioneve

të ardhshme të koleksionimit, për përcaktimin e boshllëqeve, për

identifikimin e dublikatave në koleksione dhe për menaxhimin e procedurave

të bankës gjenetike. Ky informacion është gjithashtu mjaft i vlefshëm për

analizën e diversitetit bimor, siç janë për shembull hartat e shpërndarjes

gjeografike të specieve.

Sistemi i informimit të bankës gjenetike përbëhet nga informacione të

përgjithshme sikurse: rregullore, deskriptorë të koleksionimit, të

karakterizimit dhe vlerësimit paraprak të gjermoplazmës bimore, protokolle,

të dhëna të databazave të Inventarit të bankës gjenetike, të Inventarit

Kombëtar të resurseve gjenetike të bimëve i pranishëm on line në databazët e

katalogut EURISCO, databazë të FAO-WIEWS, në Genesys, SESTO, etj.

Gjithashtu në sistemin e informimit jepen informacione mbi aktivitetet e

bankës gjenetike, publikimet e ndryshme shkencore, ilustrime me foto, etj.

Të dhënat e mësipërme janë të disponueshme on line, në faqen ëeb të bankës

gjenetike, në lidhjen: qrgj.org.

Në databazën e bankës gjenetike dhe në databazët ndërkombëtare sikurse:

Katalogu EURISCO, FAO-WIEWS, Genesys, SESTO, GRIN-Global, etj.,

janë dokumentuar të dhëna dhe informacione mbi Inventarin Kombëtar

(National Inventory – NI) të resurseve gjenetike të bimëve, për 4345

aksesione (144 gjini x specie). Inventari Kombëtar i resurseve gjenetike të

bimëve është kontribut i inventarit të Bankës gjenetike dhe i Qendrave të

Transferimit te Teknologjive Bujqësore Vlorë, Korçë, Lushnje, Shkodër,

336

Fushë Krujë dhe Stacionit të duhanit Cërrik.

Në sistemin ndërkombëtar të ndarjes së informacioneve mbi resurset

gjenetike të bimëve, ku katalogu EURISCO, ka marrë përparësi, pasi shpesh

shërben si burim informacioni për databazat e FAO-WIEWS, Genesys, etj.

Prandaj e shohim me vend që të japin një informacion të përgjithshëm mbi

katalogun EURISCO.

11.7 Katalogu EURISCO 11.7.1 Katalogu EURISCO, një dritare në diversitetin bimor të Evropës

Nevoja për një sistem informacioni

Evropian mbi resurset gjenetike bimore u

realizua në vitin 2001, me krijimin e

Inventareve Kombëtare (National

Inventory - NI) të resurseve gjenetike

bimore dhe të katalogut EURISCO, një

katalog kërkues i koleksioneve bimore ex

situ të ruajtura në Evropë. Një sistem i tillë ishte një domosdoshmëri nga

Traktatet Ndërkombëtare mbi Resurset Gjenetike të Bimëve për Ushqimin

dhe Bujqësinë, si dhe në Planin Global të Veprimit për Konservimin dhe

mbështetjen e Përdorimit të Resurseve Gjenetike të Bimëve për Ushqimin

dhe Bujqësinë. Gjithashtu EURISCO përfshin detyrimet e Konventës mbi

Diversitetin Biologjik për lehtësimin e shkëmbimit të informacionit mbi

konservimin dhe mbështetjen e përdorimit të diversitetit biologjik dhe

kontribuon në Strategjinë e Diversitetit Biologjik Europian. Katalogu

EURISCO doli për herë të parë në Shtator 2003.

11.7.2 Çfarë është katalogu EURISCO?

EURISCO, , “Unë zbuloj” në Greqishten e lashtë, është një katalog i bazuar

në faqen Web që siguron informacion mbi koleksionet bimore ex situ në

mbarë Europën. Katalogu EURISCO bazohet në rrjetin Evropian të

Inventareve Kombëtare ex situ të 43 vendeve anëtare dhe paraqet një

përpjekje të rëndësishme për ruajtjen e diversitetit agrobiologjik botëror duke

siguruar informacion mbi një gamë të gjerë diversiteti gjenetik të mbajtur

nga institucionet bashkëpunuese.

Ai aktualisht përmban të dhënat e pasaportës për më tepër se 1.9 miljon

aksesione të bimëve të kultivuara dhe të afërmëve relativ të tyre. Mostrat

përfaqësojnë 6.200 gjini dhe më shumë se 41.600 specie (kombinime gjini -

specie përfshirë sinonimet dhe variantet e shqiptimit) nga 43 vende

(përditësim Janar 2016). Këtu përfshihen drithrat, foragjeret, specie

barishtore dhe të egra, varietetet e fermerëve dhe linjat e seleksionuara. Këto

mostra përfaqësojnë më shumë se gjysmën e aksesioneve ex situ të mostrave

337

të bankave gjenetike – të ruajtura në Evropë dhe afërsisht 19% të mbarë

totalit botëror – një burim jashtëzakonisht i domosdoshëm për kërkuesit,

seleksionerët e bimëve dhe të tjerëve të interesuar për ta përdorur këtë

diversitet për mbështetjen e zhvillimit bujqësor. Katalogu aktualisht përmban

‘të ashtëquajtura’ të dhëna të pasaportës për më tepër se 2 miljon mostra të

diversitetit bimor, që ruhen ex situ në afro 400 institute të ndryshme të

Evropës.

Ngritur sipas standarteve ndërkombëtare, EURISCO është si “një magazine”

për informim mbi koleksionet bimore ex situ; ai ju bën të mundur

përdoruesëve të kërkojnë dhe gjejnë informacion mbi bimët e arave,

foragjeret, speciet barishtore dhe të egra, varietetet e fermerëve dhe linjat e

seleksionuara. EURISCO mundëson realizimin e kërkimit, nga përdoruesit,

në bazë të bimës, taksonomisë, origjinës, gjeografisë, datës së pranimit,

statusit të mostrës dhe kritereve të tjera. EURISCO është katalogu i parë

rajonal i resurseve gjenetike bimore dhe tashmë po përdoret si një model për

zhvillimin e inisiativave të ngjashme edhe jashtë Europës.

11.7.3 Çfarë bën EURISCO?

EURISCO lejon akses në informacion që shërben jo vetëm për vendim-

marësit por gjithashtu dhe për menaxherët e bankave gjenetike, kuratorët,

shkencëtarët, seleksionerët, fermerët, studentët dhe për publikun e gjerë duke

ju përgjigjur kërkesave mbi informacionin për resurset e ruajtura ex situ në

vendet e Evropës. Katalogu EURISCO pranon automatikisht të dhëna nga

Inventaret Kombëtare nëpërmjet Personave Kombëtar të Kontaktit (National

Focal Points - NFPs). EURISCO punon bashkë me NFPs në përmirësimin e

mekanizmave të kërkimit, në standardizimin e të dhënave, në shërbimet web

dhe komponentë të tjerë të nevojshëm mbi infrastrukturën e informacionit të

bazuar në Internet për resurset gjenetike të bimëve ex situ. EURISCO bën të

dhënat e NFPs të vlefshme për përdoruesit në të gjithë botën. Këto të dhëna

bëhen të disponueshme në bazë të politikave, legjislacionit të pranuar dhe

termave të përdorimit.

11.7.4 Origjina e EURISCOs

Biodiversiteti është i njohur si burim jetësor për zhvillim ekonomik, social

dhe mjedisor. Mjaft konventa dhe marrëveshje ndërkombëtare kanë bërë

thirrje për konservim dhe përdorim më të mirë të këtij diversiteti. Konventa

mbi Biodiversitetin (CBD) i bën thirrje vendeve që të lehtësojnë shkëmbimin

e informacionit mbi konservimin dhe të mbështesin përdorimin e diversitetit

biologjik. Traktati Ndërkombëtar mbi Resurset Gjenetike të Bimëve për

Ushqimin (ITPGRFA) dhe Bujqësinë dhe Plani Global i Veprimit (GPA) për

Konservimin dhe mbështetjen e Përdorimit të Resurseve Gjenetike të

338

Bimëve për Ushqimin dhe Bujqësinë theksojnë nevojën për sisteme

informacioni për të menaxhuar dhe bërë të shfrytëzueshëm informacionin

mbi diversitetin e bimëve nga ku sigurohet mbështetja e ushqimit botëror.

Mjaft inisiativa, siç është Strategjia për Diversitetitn Biologjik Europian

kërkojnë akses në një informacion të tillë nëse ato synojnë të arrijnë qëllimin

e tyre. Në vitin 2000, Bashkimi Europian miratoi fondin e një projekti

(EPGRIS), për të ndihmuar vendet Europiane që i përgjigjen këtyre

kërkesave, Infrastrukturës Europiane të Informacionit mbi Resurset

Gjenetike Bimore, për zhvillimin e inventareve kombëtare të Resurseve

Gjenetike Bimore (RGB) si dhe për krijimin e një katalogu kërkues të

koleksioneve ex situ në Europë – EURISCO.

Që nga publikimi për herë të parë (Shtator 2003) informacioni në Katalogun

EURISCO është rritur, sot janë afro mbi një million aksesione, të mbajtura

në zhvillim dhe ruajtje konstante në rrjet, bashkë me informacionet

parkatëse.

EURISCO është një dritare e vetme (one-stop shop) që përdor standardet

ndërkombëtare për informacionin mbi koleksionet bimore ex situ, që i

mundëson përdoruesëve të kërkojnë dhe të kenë akses në informacionin mbi

binmët për ushqim, foragjeret, speciet e egra dhe barishtore, duke përfshirë

kultivarët, landracet, varietetet e fermerit, linjat e seleksionuara, rezervat

gjenetike dhe material kërkimor.

Ndërmjet 2003 dhe 2014, EUISCO mbahej nën kujdesin e by Bioversity

International, Rome, Itali. Që nga 2014, EUISCO po mbahet në Institutin

Leibniz të Gjenetikës Bimëve dhe Kërkimit të Bimëve të Kultivuara (IPK),

Gatersleben, në Gjermani. Qëllimi qëndror i EURISCO është të sigurojë një

burim të vetëm të përgjithshëm për informacionin për komunitetet shkencore

dhe për seleksionerët e bimëve. EURISCO përmban si të dhënat e

pasaportës ashtu dhe të dhënat fenotipike.

EURISCO po mbahet nën kujdesin e Sekretariatit të Kooperimit/Bashkimit

Evropian Programi për Resurset Gjenetike të Bimëve (ECPGR), në

bashkëpunim me dhe në interes të NFPs për Inventaret Kombëtare.

11.7.5 Si funksionon dhe kush merr pjesë në EURISCO

EURISCO ka disa elementë kryesorë.

Së pari është adoptimi i të dhënave në standardin e kërkuar. Specialistët e

informacionit të resurseve gjenetike të vendeve pjesëmarëse kontribuojnë në

zhvillimin dhe rregullimin e një serie deskriptorësh standarte për

gjermoplazmën, deskriptorët e pasaportës të FAO/IPGRI për shumë

bimë/specie (MCPD) dhe Deskriptorët e Pasaportës sipas Grup-Kulturave

(DPGK). Përshtatja dhe aderimi në të dhënat standarte është një parakusht

për ndarjen dhe kërkimin e të dhënave nëpërmjet sistemeve të informacionit.

339

Elementi i dytë kryesor është zhvillimi i inventareve kombëtare të resurseve

gjenetike të vendeve pjesëmarëse në marrëveshjet e Konventës mbi Bio-

Diversitetin (CBD). Çdo vend ka përgjegjësi të plotë dhe të drejta sovrane

për të vendosur mbi disponueshmërinë, vënien në përdorim, korrektësinë dhe

saktësinë (në të gjitha detajet e Inventarit Kombëtar), sigurinë dhe

transferimin e të dhënave të inventareve të tyre kombëtare.

Elementi i tretë është rrjeti i personave kombëtarë të kontaktit (NFPs), që

sigurojnë lidhjen midis inventareve kombëtare (NI) dhe Katalogut

EURISCO. Ata sigurojnë që informacioni i miratuar në inventaret e tyre

kombëtare të transferohet në katalogun EURISCO.

Së fundi, elementi final është infrastruktura teknike e vetë katalogut

EURISCO. Katalogu Eurisco ka një infrastrukturë teknike që reflekton në të

njëjtën mënyrë siç ështe bërë për – Sistem i hapur në rrjetin e informacionit

për Resurset Gjenetike (System-Wide Information Network for Genetic

Resources - SINGER). Sistemi i hapur në rrjetin e informacionit për

Resurset Gjenetike (SINGER), siguron akses në informacionin e

koleksioneve për Resurset Gjenetike Bimore të mbajtura nën kujdesin e

Qendrave të Trajtimit të Informacionit (rrjeti i 15 qendrave të mbështetura

nga Grupi Konsultativ mbi Kërkimin Bujqësor Ndërkombëtar). Nëpërmjet

forcimit të kapaciteteve për krijimin e inventareve kombëtare, EURISCO

krijon një pikë hyrje të shpejtë nga ku ato mund të kërkohen. Meqenëse

personat kombëtarë të kontaktit (NFPs) në EURISCO transferojnë herë pas

here (gradualisht) inventaret e tyre kombëtare të resurseve gjenetike bimore,

katalogu EURISCO është duke u zgjeruar dhe përmirësuar vazhdimisht.

11.7.6 Duke vështruar për të ardhmen e EURISCO

Në fazën e dytë, EURISCO do të fokusohet në sigurimin e mbështetjes ndaj

inventareve kombëtare dhe të personave të kontaktit të tyre, do vazhdojë të

përmirësojë korrektësinë dhe shkallën e informacionit të vlefshëm si dhe

pasurimin e funksioneve. Gjithashtu do të tentohet ngritja e një sistemi

informimi Evropian që do të sjellë informacionin ex situ bashkë me atë in

situ në një pikë hyrëse globale, që mund të lidhet me burime të tjera

informacioni nëpërmjet serviseve Web. Inisiativa për të filluar aktivitete të

ngjashme në rajone të tjera janë tashmë në vazhdim e sipër. E ardhmja po

ndërtohet duke ju siguruar të gjithë atyre që kanë nevojë akses në

informacionin mbi diversitetin gjenetik të bimëve në të cilin ne mbështetemi

për mirëqenien tonë si dhe me rritjen e ndërgjegjësimit për vlerën e resurseve

gjenetike bimore për brezat e ardhshëm.

11.7.7 EURISCO mbi lëvizjen/ transferimin e gjermoplazmës në bot

340

EURISCO siguron informacione mbi lëvizjet ose transferimet e

gjermoplazmës nëpër botë. CGIAR dhe rrjeti i sistemit të hapur të

Informacionit për resurset gjenetike (System-Wide Information Network for

Genetic Resources - SINGER) monitorojnë dhe analizojnë lëvizjen e

gjermoplazmës të mbajtur në mirëbesim në bankat e qendrës së CGIAR.

SINGER ka treguar se për mbi 30 vitet e kaluara, më tepër se 80% e

mostrave të shpërndara nga qendrat e CGIAR shkuan për organizatat e

vendeve në zhvillim, së pari universiteteve dhe sistemeve kombëtare të

kërkimit bujqësor. Pjesa më e madhe e materialit, afërsisht 3/4 që kishte si

origjinë vendet në zhvillim ju rikthye mbrapsh po atyre vendeve. Ndërkohë,

Katalogu Evropian i resurseve gjenetike të bimëve (EURISCO), grumbullon

të dhëna nga inventaret kombëtare të resurseve gjenetike bimore dhe siguron

akses në të gjithë informacionin e resurseve gjenetike të bimëve ex situ në

Europë.

Për kuptimin dhe transparencën e plotë të mënyrës të shkëmbimit të

gjermoplazmës dhe avantazhet për të gjithë vendet, sistemeve të

dokumentimit të resurseve gjenetike, siç janë SINGER dhe Katalogu

EURISCO, u kërkohet të luajnë një rol të rëndësishëm në forcimin dhe

rritjen e mbështetjes për Sistemin Multilateral për aksesin dhe ndarjen e

përfitimeve për resurset gjenetike të bimëve për ushqimin dhe bujqësinë, siç

janë të theksuara në Traktatin Ndërkombëtar të Resurseve Gjenetike për

Ushqimin dhe Bujqësinë (International Treaty for Plant Genetic Resources

for Food and Agriculture.). Gjithashtu, Bioversiteti, në bashkëpunim me

organizata të tjera, ka zhvilluar disa sisteme informacioni për ruajtjen dhe

shpërndarjen e informacionit mbi resurset gjenetike. Bioversiteti mban një

databazë me informacione të përmbledhura mbi gjermoplazmën e

koleksioneve ex-situ në gjithë botën. Aktualisht informacionet e

pëmbledhura janë për më tepër se 5 milion aksesione që i përkasin më shumë

se 20,000 specieve në të gjithë botën.

341

12. LITERATURA

1. Alercia, A., Diulghero©, S. & Mackay, M. 2012. FAO/Bioversity Multi-Crop

Passport Descriptors (MCPDV.2). Rome, FAO and Bioversity International

(http://www.bioversityinternational.org//1526.pdf).

2. Association of Official Seed Analysts. 2005. Rules for testing seeds. AOSA, USA.

3. Bioversity International (2006) Seed Handling in Genebanks.

4. Bioversity International. 2007. Developing crop descriptor lists. Guidelines for

developers. Technical Bulletin No. 13. Rome.

5. Bioversity International. 2007. List of published crop descriptors (available at:

http://www.bioversity international.org/index.php?id=168).

6. Bioversity International. 2013. Descriptor lists and derived standards (available at:

http://www. bioversityinternational.org/index.php?id=168).

7. Bioversity International and Rural Development Administration. 2009. A Training

Module for the International Course on Plant Genetic Resources and Genebank

Management, Bioversity International, Rome, Italy.

8. Borokini, T.I, Okere, A.U., Giwa, A.O., Daramola, B.O. & Odofin, T.W. 2010.

Biodiversity and conservation of plant genetic resources in field genebank of

National Centre for Genetic Resources and Biotechnology, Ibadan, Nigeria.

International Journal of Biodiversity and Conservation, 2(3): 037–050.

9. Blixt, S. 1988. Computer-supported gene bank management. Kulturpflanze 36: 121-

134.

10. Bretting, P.K. & Widrlechner, M.P. 1995. Genetic markers and plant genetic

resource management. Plant Breeding Reviews, 13:11–86.

11. Breese, E.L. 1989. Regeneration and multiplication of germplasm resources in seed

genebanks: the scientific background. IBPGR, Rome. .

12. Chang, T.T. 1985. Evaluation and documentation of crop germplasm. Iowa State J.

Res. 59: 379- 397.

13. Chapman, C. 1989. Principles of germplasm evaluation. In Stalker, H.T. and

Chapman, C. (eds.). Scientific management of germplasm: characterization,

evaluation and enhancement. IBPGR Training Courses: Lecture Series (IBPGR).

No. 2. IBPGR, Rome, pp. 55-63.

14. De Vicente, M.C., Metz, T. & Alercia, A. 2004. Descriptors for genetic

markerstechnologies. Rome, IPGRI.

15. Ellis, R.H. 1998. Longevity of seeds stored hermitically at low moisture contents.

Seed Science Research 8 (Suppl. 1): 9-10.

16. Ellis, R.H., Hong T.D., Roberts, R.H. and Tao, K.L. 1990. Low moisture content

limits to relations between seed longevity and moisture. Annals of Botany 65: 493-

504.

17. Ellis, R.H., Hong, T.D. and Roberts, E.H. 1985. Handbook of seed technology for

genebanks. Volume 1. Principles and Methodology. Handbooks for Genebanks. No.

2, IBPGR, Rome, Italy.

18. Ellis, R.H., Hong, T.D., Astley, D., Pinnegar, A.E. and Kraak, H.L. 1996. Survival of

dry and ultra-dry seeds of carrot, groundnut, lettuce, oilseed rape, and onion during

five years’ hermetic storage at two temperatures. Seed Science and Technology 24:

347-358.

19. Engels, J.M.M. & Visser, L., eds. 2003. A guide to eŽ efective management of

germplasm collections. Handbooks for Genebanks No. 6. Rome, IPGRI.

342

20. Engels, J.M. 1985. Documentation and information management at GCRC/E.

PGRC/E ILCA Germplasm Newsl. 9: 20-27.

21. FAO/IPGRI, 1994. Genebank standards. FAO and IPGRI, Rome, Italy.

22. FAO (2011) Introduction to the International Treaty on Plant Genetic Resources

for Food and Agriculture. Rome.

23. FAO (2014) Genebank Standarts for Plant Genetic Resouces for Food and

Agriculture, Rome.

24. Faslia N., Gixhari B. Resurset gjenetike të bimëve dhe standardet e ruajtjes. Tiranë

2017.

25. Frison E. A., Toll J., Engels J. M. M. (1993) Organization of Plant Genetic

Resources Programmes. Proceedings of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ

germplasm conservation. Rome Italy

26. Frison E. and Ager H. (1995) European Cooperative Program: A fokus on

Mediterranean Biodiversity. Diversity. A News Journal for the International

Genetic Resources Community. Mediterranean 11:1&2:30-32.

27. Gixhari Belul “Albanian National Inventory Status” In Weise S, Oppermann M.

2017. Report of the EURISCO Training Workshop 2017. National Focal Points

Regional Training Workshop for Central Europe, 12–14 September 2017,

Gatersleben, Germany. European Cooperative Programme for Plant Genetic

Resources, Rome, Italy. P1, and available online:

http://www.ecpgr.cgiar.org/working-groups/documentation-information/eurisco-

national-focal-points-training-workshop-2017/ .

DOI: 10.13140/RG.2.2.17004.67209.

28. Gixhari B. Albanian active collections with focus on documentation. In: Weise S.,

Ibraliu A, Knüpffer H (compilers). 2015. Report of the EURISCO Training

Workshop 2015. National Focal Points Regional Training Workshop for Southeast

Europe, 19–21 May 2015, Tirana, Albania. European Cooperative Programme for

Plant Genetic Resources, Rome, Italy. http://www.ecpgr.cgiar.org/working-

groups/documentation-information/eurisco2015/.

29. Gixhari B., Elezi F., Hyso M. Dokumentimi i resurseve gjenetike bimore-alternative

qe rrit perdorimin dhe menaxhimin e tyre. INFBOTUES MBUMK/MAFCP, Tirane,

2009, p. 124-142.

30. Gixhari B., Dias S., Hodaj B., Ismaili H., Vrapi H. (2014). Geo-Information analysis

of fruit tress species in Albania. Agriculture & Forestry, Vol. 60. Issue 1: 63-74,

Podgorica..

31. Gixhari B., Ismaili H., Lashi F., Ibraliu A., Dias S. Diversity of albanian plant

genetic resources inventory assesed by eurisco passport descriptors. Albanian j.

agric. sci. 2013;12 (4): 741-746 Agricultural University of Tirana (Open Access).

32. Gixhari B., Pavelkova M., Ismaili H., vrapi H., Jaupi A., Smykal P. Genetic

Diversity of Albanian Pea (Pisum sativum L.) Landraces Assessed by Morphological

Traits and Molecular Markers. Czech J. Genet. Plant Breed., 50, 2014 (2): 177–184.

33. Belul Gixhari; Hairi Ismaili; Hekuran Vrapi; Fetah Elezi; Sonia Dias; Halit Sulovari.

Geographic distribution and diversity of fruit tree species in Albania. International

Journal of Ecosystems and Ecology Sciences (IJEES), 2012, Vol. 2 (4), 355-360.

34. Gixhari B, Kumaraku S., Bega E. (2015) Diversity of PGR Collected During

SEEDNet Project. XIth International Symposium, Biodiversity Conservation and

Sustainable Use for Rural Development, 244-247.

35. Gixhari B, Vrapi H, Çakalli A, Paçe H. (2016). Diversity of local landraces collected

during 2009-2010 period and thier representativeness in Albanian genebank.

343

International Journal of Ecosystems and Ecology Sciences (IJEES) Vol. 6 (4): 551-

558.

36. Gixhari B, Vrapi H. 2016. Geographic Distribution of Plant Genetic Resources

Diversity in Tirana Region. 6th

International Conference of Ecosystems (ICE2016),

Tirana, Albania, 04 June 2016.

37. Guarino L., Ramanatha V. and Reid R. (1995) Collecting Plant Genetic Diversity.

Technical Guidelines. U.K.

38. Hammer K., Pistrick K and Xhuveli L. (1995) Development of Albanian’s Plant

Genetic Resources Interwoven with History. Diversity. A News Journal for the

International Genetic Resources Community. Mediterranean 11:1&2:102-104.

39. Hanson, J. and Watkins, R. 1978. Genetic resources information and the computer.

FAO/IBPGR Pl. Genet. Resources Newsl. 34: 21-24.

40. Hanson, J. 1985. Procedures for handling seeds in genebanks. Practical Manuals for

Genebanks (IBPGR). No. 1. IBPGR, Rome. 115 pp.

41. Hawkes J. G. (1976) Manual for field collectors (Seed crops). FAO, Rome.

42. Hawkes J. G. (1980) Crop Genetic Resources Field Collection Manual. England.

43. Heywood VH, Dulloo ME. 2005. In situ conservation of wild plant species: a critical

global review of best practices. IPGRI Technical Bulletin 11. IPGRI, Rome, Italy.

44. Hong T.D. and R.H. Ellis. A protocol to determine seed storage behavior. PGRI

Technical Bulletin No. 1, 1996.

45. Howes, C. 1981. Guidelines for developing descriptor lists. FAO/IBPGR Pl. Genet.

Resources Newsl. 45: 26-32.

46. ISTA. 2005. International Rules for Seed Testing. Edition 2005. International Seed

Testing Association, Bassersdorf, Switzerland.

47. ISTA. 2005a. International Rules for Seed Testing. Edition 2005. International Seed

Testing Association, Bassersdorf, Switzerland.

48. ISTA. 2003. Handbook for Seedling Evaluation. International Seed Testing

Association. Bassersdorf, Switzerland.

49. Lidder, P. & Sonnino, A. 2011. Biotechnologies for the management of genetic

resources for food and agriculture. FAO Commission on Genetic Resources for

Food and Agriculture Background Paper No. 52. Rome, FAO.

50. Lin, N.S., Hsu, Y.H. and Hsu, H.T. 1990. Immunological detection of plant viruses

and mycoplasm-like organisms by direct-tissue blotting in nitrocellulose membranes.

Phytopathology, 80: 824–828.

51. Lipman, E., Jongen, M.W.M, van Hintum, Th.J.L., Gass, T. & Maggioni L., comps.

1997. Central cropdatabases: tool for plant genetic resources management. Rome,

IPGRI, and Wageningen, Netherlands, CGN.

52. Manuale per la raccolta, studio, conservazione e gestione ex situ del germoplasma.

APAT, Dipartimento Difesa della Natura, Servizio Parchi e risorse naturali Manuali

e Linee Guida 37/2006.

53. Moreno-Gonzales J. (1993) Seed production and distribucion of new varieties.

Conservation and Utilization of Plant Genetic Resources. Spain.

54. Mowder, J.D. and Stoner, A.K. 1989. Information systems. Plant Breed. Rev. 7: 57-

65.

55. Painting, K.A., M.C. Perry, R.A. Denning and W.G. Ayad. 1995. Guidebook for

genetic resources documentation. International Plant Genetic Resources Institute,

Rome.

56. Paroda, R.S. and Arora, R.K. 1991. Plant genetic resources: conservation and

management. Concepts and approaches. IBPGR, New Delhi. 392 pp.

344

57. Partners in conservation (1997) Plant genetic resources and the CGIAR sistem.

58. Pence, V.C. & Engelmann, F. 2011. Collecting in vitro for genetic resources

conservation. In L. Guarino, V. R. Rao & E. Goldberg. Collecting plant genetic

diversity: technical guidelines. 2011 update. Rome, Bioversity International.

59. Perry M., C., Serwinski J., van Hintum Th., Hazekamp Th., Knüpffer H. Plant

genetic resources documentation and eastern Europe: histori, current constrains

and new perspektives. Proceedings of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ

germplasm conservation. Rome Italy.

60. Rao NK, Hanson J, Dulloo ME, Ghosh K, Nowell D and Larinde M. 2006. Manual

of seed handling in genebanks. Handbooks for Genebanks No. 8. Bioversity

International, Rome, Italy.

61. Ricciardi L. (2004) Final Report on Germplasm Assessment and Collection Program.

62. Sackvile Hamilton, N.R. and K.H. Chorlton. 1997. Regeneration of accessions in seed collection: a decision guide. Handbook for Genebanks No. 5. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy.

63. Salillari A; Hyso M; Faslia N; Rusinovci I; ( 2007) . Resurset Gjenetike. Tirane.

64. Schut J.W., Qi X., Stam P. (1997) Association between relationship measures based

on AFLP markers, pedigree data and morphological traits in barley. Theor Appl

Genet, 95: 1161-1168.

65. Spooner, D., R. van Treuren and M.C. de Vicente. Molecular markers for genebank

management IPGRI Technical Bulletin No. 10, 2005.

66. Toll J., Tao K. L., Engels J. M. M., Frison E. A. Genebank Management.

Proceedings of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ germplasm conservation.

Rome Italy.

67. UPOV(International Union for the Protection of New Varieties of Plants). Descriptor

lists 1991. (at:http://www.upov.int/test_guidelines/en/list.jsp).

68. USDA, ARS, Bioversity International, Global Crop Diversity Trust. GRIN-Global.

Germplasm ResourceInformation Network Database - Version 1 (available at:

http://www.grin-global.org/index.php/Main_Page)

69. Van Hintum Th.J.L., Brown A.H.D., Spillane C. and Hodgkin T. (2000) Core

collection of plant genetic resources. International Plant Genetic Resources Institute.

70. van Hintum, T.J.L. 1988. GENIS: a fourth generation information system for the

database management of genebanks. FAO/IBPGR Pl. Genet. Resources Newsl.

75/76: 13-15.

71. Vertucci, C.W. and Roos, E.E. 1993. Theoretical basis for seed storage II: The

influence of temperature on optimal moisture levels. Seed Science Research 3: 201-

203.

72. Walters, C. 1998. Ultra-dry technology: Perspective from the National Seed Storage

Laboratory, USA. Science Research 8 (Suppl. 1): 11-14.

73. Walters, C. 2003. Principles of preserving germplasm in gene banks. Pp. 113-138.

In: Strategies for survival. (E. Guerrant, K. Havens and M. Maunder, eds.). Island

press, Covelo, CA, USA.

74. Witcombe, J.R. and Erskine, W. 1984. Documentation of germplasm collections by

computer. Adv. Agric. Biotechnol. 6: 39-50.

75. Xhuveli, L. (2012) Bimet dhe Shqiptaret nga neoliti ne shekullin 21

345

Annex I. List of crops covered under the Multilateral System

Food crops Crop Genus Observations

Breadfruit Artocarpus Breadfruit only.

Asparagus Asparagus

Oat Avena

Beet Beta

Brassica complex Brassica et al. Genera included are: Brassica, Armoracia,

Barbarea, Camelina, Crambe, Diplotaxis, Eruca,

Isatis, Lepidium, Raphanobrassica, Raphanus,

Rorippa, andSinapis. This comprises oilseed and

vegetable crops such as cabbage, rapeseed,

mustard, cress, rocket, radish, and turnip. The

species Lepidium meyenii(maca) is excluded.

Pigeon Pea Cajanus

Chickpea Cicer

Citrus Citrus Genera Poncirus and Fortunella are included as root

stock.

Coconut Cocos

Major aroids Colocasia,

Xanthosoma

Major aroids include taro, cocoyam, dasheen and

tannia.

Carrot Daucus

Yams Dioscorea

Finger Millet Eleusine

Strawberry Fragaria

Sunflower Helianthus

Barley Hordeum

Sweet Potato Ipomoea

Grass pea Lathyrus

Lentil Lens

Apple Malus

Cassava Manihot Manihot esculenta only.

Banana / Plantain Musa Except Musa textilis.

Rice Oryza

Pearl Millet Pennisetum

Beans Phaseolus Except Phaseolus polyanthus.

Pea Pisum

Rye Secale

Potato Solanum Section tuberosa included, except Solanum phureja.

Eggplant Solanum Section melongena included.

Sorghum Sorghum

Triticale Triticosecale

Wheat Triticum et al. Including Agropyron, Elymus, and Secale.

Faba Bean / Vetch Vicia

Cowpea et al. Vigna

Maize Zea Excluding Zea perennis, Zea diploperennis, and Zea

346

luxurians.

Forages Genera Species

LEGUME FORAGES

Astragalus chinensis, cicer, arenarius

Canavalia ensiformis

Coronilla varia

Hedysarum coronarium

Lathyrus cicera, ciliolatus, hirsutus, ochrus, odoratus, sativus

Lespedeza cuneata, striata, stipulacea

Lotus corniculatus, subbiflorus, uliginosus

Lupinus albus, angustifolius, luteus

Medicago arborea, falcata, sativa, scutellata, rigidula, truncatula

Melilotus albus, officinalis

Onobrychis viciifolia

Ornithopus sativus

Prosopis affinis, alba, chilensis, nigra, pallida

Pueraria phaseoloides

Trifolium alexandrinum, alpestre, ambiguum, angustifolium, arvense,

agrocicerum, hybridum, incarnatum, pratense, repens,

resupinatum, rueppellianum, semipilosum, subterraneum,

vesiculosum

GRASS FORAGES

Andropogon gayanus

Agropyron cristatum, desertorum

Agrostis stolonifera, tenuis

Alopecurus pratensis

Arrhenatherum elatius

Dactylis glomerata

Festuca arundinacea, gigantea, heterophylla, ovina, pratensis, rubra

Lolium hybridum, multiflorum, perenne, rigidum, temulentum

Phalaris aquatica, arundinacea

Phleum pratense

Poa alpina, annua, pratensis

Tripsacum laxum

OTHER FORAGES

Atriplex halimus, nummularia

Salsola vermiculata

On line: http://www.fao.org/plant-treaty/areas-of-work/the-multilateral-system/overview/en/

347

SHTOJCA 2. LISTA E VENDEVE DHE KODET (ISO) TË TYRE

Emri i vendit Kodi Emri i vendit Kodi

Afghanistan AFG Liechtenstein LIE

Åland Islands ALA Lithuania LTU

Albania ALB Luxembourg LUX

Algeria DZA Madagascar MDG

American Samoa ASM Malawi MWI

Andorra AND Malaysia MYS

Angola AGO Maldives MDV

Anguilla AIA Mali MLI

Antigua and Barbuda ATG Malta MLT

Argentina ARG Marshall Islands MHL

Armenia ARM Martinique MTQ

Aruba ABW Mauritania MRT

Australia AUS Mauritius MUS

Austria AUT Mayotte MYT

Azerbaijan AZE Mexico MEX

Bahamas BHS Micronesia, Federated States of FSM

Bahrain BHR Moldova MDA

Bangladesh BGD Monaco MCO

Barbados BRB Mongolia MNG

Belarus BLR Montenegro MNE

Belgium BEL Montserrat MSR

Belize BLZ Morocco MAR

Benin BEN Mozambique MOZ

Bermuda BMU Myanmar MMR

Bhutan BTN Namibia NAM

Bolivia BOL Nauru NRU

Bosnia- Herzegovina BIH Nepal NPL

Botswana BWA Netherlands NLD

Brazil BRA Netherlands Antilles ANT

British Virgin Islands VGB New Caledonia NCL

Brunei Darussalam BRN New Zealand NZL

Bulgaria BGR Nicaragua NIC

Burkina Faso BFA Niger NER

Burundi BDI Nigeria NGA

Cambodia KHM Niue NIU

Cameroon CMR Norfolk Island NFK

Canada CAN Northern Mariana Islands MNP

Cape Verde CPV Norway NOR

Cayman Islands CYM Occupied Palestinian Territory PSE

Central African Republic CAF Oman OMN

Chad TCD Pakistan PAK

Chile CHL Palau PLW

China CHN Panama PAN

Hong Kong Special HKG Papua New Guinea PNG

348

Administrative Region of China

Macao Special Administrative

Region of China

MAC Paraguay PRY

Colombia COL Peru PER

Comoros COM Philippines PHL

Congo COG Pitcairn PCN

Cook Islands COK Poland POL

Costa Rica CRI Portugal PRT

Côte d'Ivoire CIV Puerto Rico PRI

Croatia HRV Qatar QAT

Cuba CUB Republic of Korea KOR

Cyprus CYP Réunion REU

Czech Republic CZE Romania ROU

Democratic People's Republic of

Korea

PRK Russian Federation RUS

Democratic Republic of the

Congo

COD Rwanda RWA

Denmark DNK Saint-Barthélemy BLM

Djibouti DJI Saint Helena SHN

Dominica DMA Saint Kitts and Nevis KNA

Dominican Republic DOM Saint Lucia LCA

Ecuador ECU Saint-Martin (French part) MAF

Egypt EGY Saint Pierre and Miquelon SPM

El Salvador SLV Saint Vincent and the Grenadines VCT

Equatorial Guinea GNQ Samoa WSM

Eritrea ERI San Marino SMR

Estonia EST Sao Tome and Principe STP

Ethiopia ETH Saudi Arabia SAU

Faeroe Islands FRO Senegal SEN

Falkland Islands (Malvinas) FLK Serbia SRB

Fiji FJI Seychelles SYC

Finland FIN Sierra Leone SLE

France FRA Singapore SGP

French Guiana GUF Slovakia SVK

French Polynesia PYF Slovenia SVN

Gabon GAB Solomon Islands SLB

Gambia GMB Somalia SOM

Georgia GEO South Africa ZAF

Germany DEU Spain ESP

Ghana GHA Sri Lanka LKA

Gibraltar GIB Sudan SDN

Greece GRC Suriname SUR

Greenland GRL Svalbard and Jan Mayen Islands SJM

Grenada GRD Swaziland SWZ

Guadeloupe GLP Sweden SWE

Guam GUM Switzerland CHE

Guatemala GTM Syrian Arab Republic SYR

349

Guernsey GGY Tajikistan TJK

Guinea GIN Thailand THA

Haiti HTI The former Yugoslav Republic of

Macedonia

MKD

Holy See VAT Timor-Leste TLS

Honduras HND Togo TGO

Hungary HUN Tokelau TKL

Iceland ISL Tonga TON

India IND Trinidad and Tobago TTO

Indonesia IDN Tunisia TUN

Iran, Islamic Republic of IRN Turkey TUR

Iraq IRQ Turkmenistan TKM

Ireland IRL Turks and Caicos Islands TCA

Isle of Man IMN Tuvalu TUV

Israel ISR Uganda UGA

Italy ITA Ukraine UKR

Jamaica JAM United Arab Emirates ARE

Japan JPN United Kingdom of Great Britain

and Northern Ireland

GBR

Jersey JEY United Republic of Tanzania TZA

Jordan JOR United States of America USA

Kazakhstan KAZ United States Virgin Islands VIR

Kenya KEN Uruguay URY

Kiribati KIR Uzbekistan UZB

Kuwait KWT Vanuatu VUT

Kyrgyzstan KGZ Venezuela (Bolivarian Republic of) VEN

Lao People's Democratic

Republic

LAO Viet Nam VNM

Latvia LVA Wallis and Futuna Islands WLF

Lebanon LBN Western Sahara ESH

Lesotho LSO Yemen YEM

Liberia LBR Zambia ZMB

Libyan Arab Jamahiriya LBY Zimbabwe ZWE

350

SHTOJCA 1. EMËRTIMET SHKENCORE TË SPECIEVE BIMORE (Speciet bimore në përbërje të Inventarit Kombëtar, Dhjetor 2017)

Emri shkencor i pranuar Gjinia Specia Abelmoschus esculentus Abelmoschus esculentus

Achillea millefolium Achillea millefolium

Aegilops cylindrica Aegilops cylindrica

Aegilops geniculata Aegilops geniculata

Aegilops neglecta Aegilops neglecta

Aegilops triuncialis Aegilops triuncialis

Allium cepa Allium cepa

Allium porrum Allium porrum

Allium sativum Allium sativum

Ammi visnaga Ammi visnaga

Anethum graveolens Anethum graveolens

Anthriscus sylvestris Anthriscus sylvestris

Apium graveolens Apium graveolens

Arbutus andrachne Arbutus andrachne

Avena sativa Avena sativa

Beta vulgaris Beta vulgaris

Brassica nigra Brassica nigra

Brassica oleracea Brassica oleraceae

Brassica rapa Brassica rapa

Cannabis sativa Cannabis sativa

Capsicum annuum Capsicum annuum

Chenopodium album Chenopodium album

Cicer arietinum Cicer arietinum

Cichorium endivia Cichorium endivia

Cichorium intybus Cichorium intybus

Citrus limone Citrus limone

Citrus paradisi Citrus paradisi

Citrus reticulata Citrus reticulata

Citrus sinensis Citrus sinensis

Citrus triptera Citrus triptera

Conium maculatum Conium maculatum

Coriandrum sativum Coriandrum sativum

Cornus mas Cornus mas

Corylus avellana Corylus avellana

Crataegus monogyna Crataegus monogyna

Cucumis melo Cucumis melo

Cucumis sativus Cucumis sativus

Cucurbita pepo Cucurbita pepo

Cydonia oblonga Cydonia oblonga

Dactylis glomerata Dactylis glomerata

Daucus carota Daucus carota

Diospyros kaki Diospyros kaki

Eruca sativa Eruca sativa

Festuca arundinacea Festuca arundinacea

Festuca pratensis Festuca pratensis

351

Ficus carica Ficus carica

Foeniculum vulgare Foeniculum vulgare

Fraxinus excelsior Fraxinus excellsior

Gentiana lutea Gentiana lutea

Glycine max Glycine max

Gossypium herbaceum Gossypium herbaceum

Gossypium hirsutum Gossypium hirsutum

Helianthus annuus Helianthus annuus

Hordeum vulgare Hordeum vulgare

Hypericum perforatum Hypericum perforatum

Juglans regia Juglans regia

Juniperus communis Juniperus communis

Lactuca sativa Lactuca sativa

Lathyrus sativus Lathyrus sativus

Lens culinaris Lens culinaris

Linum usitatissimum Linum usitatissum

Lolium perenne Lolium perenne

Lotus corniculatus Lotus corniculatus

Malus pumila Malus pumila

Malus sylvestris Malus sylvestris

Matricaria recutita Matricaria recutita

Medicago nigra Medicago nigra

Medicago polymorpha Medicago polymorpha

Medicago sativa Medicago sativa

Melilotus albus Melilotus albus

Melilotus officinalis Melilotus officinalis

Melissa officinalis Melissa officinalis

Mentha piperita Mentha piperita

Mespilus germanica Mespilus germanica

Micromeria sp. Micromeria juliana

Morus alba Morus alba

Morus nigra Morus nigra

Nicotiana acuminata Nicotiana acuminata

Nicotiana alata Nicotiana alata

Nicotiana rustica Nicotiana rustica

Nicotiana tabacum Nicotiana tabacum

Ocimum basilicum Ocimum basilicum

Oenanthe pimpinelloides Oenanthe pimpinelloides

Olea europaea Olea europaea

Origanum vulgare Origanum vulgare

Origanum vulgare sub. hirtum Origanum vulgare

Oryza sativa Oryza sativa

Panicum miliaceum Panicum miliaceum

Petroselinum crispum Petroselinum crispum

Phaseolus coccineus Phaseolus coccineus

Phaseolus vulgaris Phaseolus vulgaris

Phleum pratense Phleum pratense

Phleum pratense Fleum pratense

Pimpinella anisum Pimpinella anisum

352

Pistacia terebinthus Pistacia terebinthus

Pisum sativum Pisum sativum

Primula veris Primula veris

Prunus armeniaca Prunus armeniaca

Prunus avium Prunus avium

Prunus cerasifera Prunus cerasifera

Prunus cerasus Prunus cerasus

Prunus domestica Prunus domestica

Prunus dulcis Prunus dulcis

Prunus mahaleb Prunus mahaleb

Prunus persica Prunus persica

Prunus spinosa Prunus spinosa

Prunus webbii Prunus webbi

Punica granatum Punica granatum

Pyrus amygdaliformis Pyrus amygdaliformis

Pyrus communis Pyrus communis

Rubus idaeus Rubus idaeus

Rubus ulmifolius Rubus ulmifolius

Rumex acetosella Rumex acetosella

Salvia officinalis Salvia officinalis

Sambucus nigra Sambucus nigra

Satureja montana Satureja montana

Secale cereale Secale cereale

Sideritis roeseri Sideritis roeseri

Sinapis arvensis Sinapis arvensis

Smyrnium olusatrum Smyrnium olusatrum

Solanum lycopersicum Solanum lycopersicum

Solanum melongena Solanum melongena

Sorbus domestica Sorbus domestica

Sorghum vulgare Sorghum vulgare

Teucrium polium Teucrium pollium

Thymus vulgaris Thymus vulgaris

Trifolium alexandrinum Trifolium alexandrinum

Trifolium hybridum Trifolium hybridum

Trifolium pratense Trifolium pratense

Trifolium repens Trifolium repens

Trifolium squarrosum Trifolium squarrosum

Triticum aestivum Triticum aestivum

Triticum durum Triticum durum

Triticum monococcum Triticum monococcum

Triticum turgidum Triticum turgidum

Triticum vulgare Triticum vulgare

Vaccinium myrtillus Vaccinium myrtillus

Vicia ervilia Vicia ervilia

Vicia faba Vicia faba

Vicia sativa Vicia sativa

Vitis sylvestris Vitis sylvestris

Vitis vinifera Vitis vinifera

Zea mays Zea mays

353

CIP Katalogimi në botim BK Tiranë

Gixhari, Belul

Dokumentimi i resurseve gjenetike të bimëve/

Belul Gixhari. – Tiranë : Barleti, 2018

354 f. :me il. ; 18 x 25.5 cm.

Bibliogr.

ISBN 978-9928-238-52-8

1. Hortikultura 2. Diversiteti biologjik

631.52