35

BD ŞUBAT 2019

Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda Türkiye; nüfusunun % 80’i 40

000 köyde dağınık olarak yaşayan, geri bıraktırılmış bir din-tarım toplumu idi. Bu nedenle ulusu

çağdaş uygarlık düzeyine ulaştırma çabası köyden başlamak zorunda idi.

Harf Devrimi’ni yaygın-laştırmak, yeni Türk alfabesini öğretmek maksadıyla 1 Ocak

Yılmadan YorulmadanDr. Cihangir Dumanlı

Aydınlanma Devriminin Okulları

HalkevleriAtatürk’ün “Aydınlanma Devrimi”nin hedefi

Türk kültürünü çağdaş uygarlık düzeyine ulaştırmak ve geçmektir.

36

BD ŞUBAT 2019

özendirilmesi gibi çabalara da ihtiyaç vardı.

Bu maksatla 87 yıl önce 19 Şubat 1932’de Halkevleri açılmıştır.

Millet Mektepleri, Halkevleri ve daha sonra açılacak Köy Enstitüleri köyden başlayan Türk aydınlanma devriminin en önemli üç kurumu idi.

Halkevlerinin açılışında konuşan Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip “Ulusal davanın uygarlık yarışında yitirilen zamanı kazanmak oldu-ğunu; halk evlerinin bu amaçla kurulduğunu”söylemiştir.

Sina Akşin’e göre Halkevlerinin açılmasının zaanlanmasında Aralık 1930’da Menemen’de yaşanan vahşi karşı devrimci kalkışmanın etkisi olmuştur.

Halkevleri Türk Ocaklarının kapatılması üzerine kurulmuştur. Tutuculuk odağı olmaya başlayan Türk Ocakları 10 Nisan 1931’deki olağanüstü kongresinde kendisini kapatarak Cumhuriyet Halk Fırka-sına (CHF) katılma kararı almıştır. Akşin’e göre bunun Atatürk’ten ve/veya hükümetten kaynaklandığı

1929’da Millet Mektepleri açılmış, 1936 yılına kadar 20 bin derslikte 2,5 milyon yetişkin yurttaş okur-yazar belgesi almıştır. Ancak çağdaş uygarlığa ulaşmak için okur-yazar olmak yeterli değildi. Aydınlan-manın gereği olan insan aklının özgürleştirilmesi, tarih bilgisinin ve bilincinin geliştirilmesi, sanatın yaygınlaştırılması, kitap okumanın

1932 yılında Ankara Halkevi olarak hizmet veren günümüzde ise Devlet Resim ve Heykel Müzesi olarak kullanılan bina.

1950 yılında ülkemizde 478 Halkevi, 4321 Halkodası bulunuyordu

37

BD ŞUBAT 2019

şüphesizdir. İsmet İnönü halk Evlerinin açılışı dolayısı ile verdiği demeçte şunları söylemiştir:

“Silah gücünden, her türlü baskı gücünden daha etkili olan nokta, inancıma göre halkevleri gibi kurumlardır. Düşüncelerle bütün ulus içinde ulusal yaşamın kazana-cağı birlik, yükseklik ve saygınlıktır. Her silahtan üstün olan budur.”

Kentlerde Halkevi, kasaba ve köylerde Halkodası şeklinde açılan bu aydınlanma okulları Milli Eğitim Bakanlı-ğı’nın yaygın eğitim kurumları yanında yetişkin eğitimine yönelik işlev görmüştür.

Halkevleri faaliyet-lerini dokuz ayrı kolda yürütmüştür:

1. Dil tarih ve edebiyat kolu,

2. Güzel sanatlar kolu,

3. Temsil kolu,4. Spor kolu,5. Sosyal yardım kolu,6. Halk derslikleri ve kurslar

kolu,7. Kitaplık ve yayın kolu,8. Köycülük kolu,9. Müze ve sergi kolu. Bu kollara bakıldığında sanatın

aydınlanmanın temel öğesi olarak görüldüğü anlaşılmaktadır.

Halkevleri aynı zamanda çok uluslu imparatorluktan ulusal devlete dönüşmenin ve ulus bilin-cini ile ulusal birliği geliştirtmenin

bir aracı olarak tasarlanmıştır.Her kolun 3-5 üyeli komiteleri

bulunmakta komitelerin temsilcileri halkevi yönetimini oluşturmakta idi. Yani yönetim özerk ve demokratikti. Halkevi faaliyetleri tüm yurttaşlara açıktı.

Halkevleri tüzüğü Ziya Cevher Etili’nin başkanlığında, Şevket Süreyya Aydemir, Sadi Irmak, Tahsin Banguoğlu, Hamit Zübeyir

Koşay, Hüseyin Namık Orkun, Kerim Ömer Çağlar, Vildan Aşir Savaşır’dan oluşan bir komisyon tarafından hazırlanmıştır. Recep Peker Halkevlerinin yetişkin eğitimi yolu ile toplumun uluslaşma-sına ve ulusal amaçlar doğrultusunda geliş-mesine hizmet edecek fakat parti (CHF) poli-tika ve düşüncelerinden bağımsız kuruluşlar olacağını vurgulamıştır.

Aydınlanma hareketini taşraya yayan Halkevleri ve Halkodaları 1932 yılında 14 yerde açılmış, 1950’ye gelindiğinde sayıları 478 Halkevi, 4321 Halkodasına çıkmıştır.

Halkevleri Atatürk devriminin ulusal kültür yaratma ve bu

kültürü halka yayma çabasının halka açılan kapıları olmuş; bu çabada kadın, erkek, yaşlı genç, tüm yurttaşları görevli kılma, çalışmaya itme kültürel çalışma ve

Dönemin Milli Eğitim Bakanı Reşit Galip

38

BD ŞUBAT 2019

Eğitim Bakanlığı’na bağlanmış, malvar-lıkları hazineye devredilmiştir. Böylece 19 yıl (1932-1951) halkın aydınlanma sürecine büyük katkısı olan

Halkevleri ile birlikte aydınlanmaya büyük darbe indirilmiştir.

DP Halkevlerini kapatırken buranın bir “ideoloji yuvası” oldu-ğunu ve CHP’ye hizmet ettiğini

savlamıştır. Evet, Halkev-leri birer ideoloji yuvası idi fakat yaydıkları ideoloji aydınlanma ve Atatürk Devrimi’nin ideolojisiydi.

Aydınlanmanın diğer kurumları olan millet mektepleri ve Köy Enstitülerinin de kapatıl-ması ile karşı devrimin aydınlanmaya son verme ayağı tamamlanmış ve bu kurumların yerleri bir daha doldurulamamıştır. •

cihangirdumanli@gmail.com

1- Özer Ozankaya, Cumhuriyet Çınarı, Cem Yayınevi, 2003, sh. 424 2- Sina akşin, kısa türkiye tarihi, türkiye iş bankası yayını, istanb ul, 2013, s.205 3- a.g.e. 4- Ozankaya, a.g.e. s.424 5- Maarif vekaleti, tarih IV, DevletMatbaası İstanbul, 1934, S.189 6- a.g.e. 7- Akşin, a.g.e. s.206. 8- Suna Kili, Atatürk Devrimi, 9- Türkiye iş bankası yayını, istanbul, 2011, sh.160 10- Çetin Yetkin, Karşı Devrim, Otopsi Yayınları, İstanbul, 2003, sh. 402

girişimlerine katılma merkezleri haline gelmiştir. Halkevleri kendi bölgelerinin birer eylemsel kültür merkezleri olmuştur.

CHF’nın Aralık 1947’de Şemsettin Günaltay başkanlığında yapılan yedinci büyük kurultayında devrim-lerden ödün verme yanlısı kimi üyeler Halkevleri aleyhine konuş-malar yapmışlardır.

14 Mayıs 1950 seçimlerinde iktidar gelen Demokrat Parti (DP) ile ivme kazanan karşı devrim sürecinde 8 Ağustos 1951’de çıkartılan bir yasa ile Halkevleri ve Halkodaları CHP’den alınarak Milli

Halkevleri'nin ideolojisi

aydınlanma ve Atatürk

Devrimleri’ydi

Atatürk Trabzon Türk Ocağı binasından çıkarken. (29.11.1930)

Kültür, okumak, anlamak, görebilmek, görebildiğinden mâna çıkarmak, uyanık davranmak, düşünmek, zekâyı terbiye etmektir. (1936)

Mustafa Kemal Atatürk