www.madsg.com

46

آشنایی با نشانه شناسی

:تاریخچه نشانه شناسی

معتقد بود این نشانه او. کلماتی که نشانی از نشانه هاست بود ،سوسور اولین کسی که از نشانه ها حرف زد شناسی بخشی از روان شناسی اجتماعی است و معتقد بود چنین رشته اي وجود ندارد ولی در حقیقت وجود

.زبان شناسی زیر بخش نشانه شناسی است. دارد و زمانی که به وجود بیاید در مجموعه زبان شناسی خواهد بود

در آمریکا با »چارلز اندرس پیرس«هم زمان با سوسور . وابسته به زبان شناسی است ،بر عکس نشانه شناسی .فیلسوفان و منقدان آمریکایی نشانه شناسی کار کرد

سوسور معتقد بود نشانه شناسی دانشی خواهد . به عنوان بنیان گذران نشانه شناسی می دانندرا پیرس و سوسورمعتقد است نشانه »امبرتو اکو «پردازد، اما بود که به مطالعه نشانه ها به عنوان بخشی از زندگی اجتماعی می

.سروکار دارد شودنشانه قلمداد یک بتواند شناسی با هر چیزي که

:تعریف نشانه

.بر هر چیزي که به غیر از خود داللت کند نشانه است

ویژگی هاي نشانه

.هر چیزي که بتواند فرم و شکل داشته باشد - 1 .ارجاع دهدباید بتواند به چیزي از خود - 2 و متن ، هم تصویر نشانه هم. انه خاص قابل شناسایی باشدنشانه باید توسط استفاده کنندگان به عنوان یک نش - 3

.هم اطوار هست

47

: سوسور دیدگاه از نشانه ساختار

نشانه کلی است که از اتصال دال و مدلول ودهند می ارجاع یکدیگر به اصل در ها نهنشامعتقد بود سوسور .است و به داللت اشاره دارد

.دالها قابل دیدن و قابل شنیدن و لمس کردن هستند

.این فروشگاه باز است: مدلول باز : دال .از اینجا باز شود: مدلول

.جوان برنا هم می شود: گاهی برعکس است نشانه باید حاوي دال و مدلول باشد ، نمی تواند بدون یکی باشد ، معتقد بود رابطه بین دال و مدلول :سوسور

.مثل دو طرف یک برگ کاغذ است ، در ذهن به هم وابسته اند

.یش از دیگري وجود نداشته استپوجود یکی دیگري را تداعی می کند، هیچ کدام .رابطه ذاتی وجود ندارد و قراردادي است قراردادي بودن رابطه بین دال و مدلول و

یکی براي نام آواها بود ، جیک : در واقع واژه گل را مثال اهالی یک زبان وضع کردند ولی دو استثناء قائل بود و معتقد بود بین انسانها رابطه طبیعی وجود دارد / شر شر / جیک

مثال ترازو براي عدالت بخشی از برابر بودن . دارد می گفت بخش از دال و مدلول وجود : ادها بود نمبرخی از )قرارداد نسبی. (بخشی از مدلول در دال است. در ال است

:تعریف سوسور از نشانه

.تعریف نشانه این است که دال و مدلول باشد

.مدلول ذهنی است

48

دود دال مدلول آتش )دال و مدلول ( کلمات

براي مطالعه

دو یا "وجهی دو" الگویی سوئیسی، شناس زبان )Ferdinand de Saussure: 1857-1913( سوسور فردیناند :از است شده تشکیل نشانه او دید از. کند می ارائه نشانه از قسمتی

صوتی؛ تصور ،) Signifier(دال - .مفهومی تصور یا کند، می داللت آن به دال که )Signification( مفهومی ، )Signified(مدلول - تصور. دهد می پیوند صوتی تصور یک به را مفهوم یک بلکه نام، یک به را شیء یک نه زبانی نشانه سوسور، دید از

ارائه را آن از نمایشی ما حواس و آواست این ذهنی اثر بلکه باشد، داشته فیزیکی جنبه که نیست مادي آوایی صوتی، .دهد می

یا مدلول، بدون دال. دارد رو دو همیشه نشانه. است مدلول و دال یعنی عنصر، دو این انطباق حاصل نشانه است معتقد او بر داللت براي) دال( صورتی هیچ که مدلولی و نیست بیش گنگ صدایی نکند، داللت مفهومی هیچ به که دالی عبارتی به

و دال یا( اندیشه و صدا که است کرده تأکید سوسور. نیست شناخت و دریافت قابل ندارد، امکان باشد نداشته وجود آن .ناپذیرند جدایی هم از کاغذ برگ یک روي دو مانند درست) مدلول

: داللت ، مدلول ، دال مفاهیم با آشنایی

امور به مربوط امر یک صرفا و است صوتی تصور همان دال نمودار به توجه با. است) نشانگر و کننده داللت( :دال معین و مشخص موضوع و ماده یک به تواند می دال. کرد جدا مدلول تعریف از توان نمی را آن تعریف که است دیگر

. هاست واژه قلمرو به متعلق موضوع و ماده این و یابد ارتباط

مدلول. کند می مشخص آن خواندن مفهوم با را مدلول ذهنی ماهیت سوسور. است) نشانده و شونده داللت( : مدلول نیست بیرونی واقعی امر یک و شی یک نشانده پس. است آن ذهنی تصویر بلکه نیست بلبل نام به اي پرنده بلبل کلمه . است شی یک از ذهنی بیان بلکه

یابیم دست آن به توانیم می که است دال طریق از فقط و گیرد می قرار دال پشت در زبان در مدلول سوسور استدالل در : نظربگیرید در را درخت مکتوب نشانه: کنید توجه مثال این به

..است درخت مقوله: نشانده و) ت ، خ ر، د،( حروف: نشانگر

49

دال مدلول داللت

براي مطالعه

این در افقی خطی ها پیکان این بر عالوه. است شده داده نشان پیکان با است، آمده شکل در که سوسوري نمودار در .کند می جدا هم از را نشانه درونی عنصر دو که شود می دیده نمودار

خطی وجود. است نشانه وجه دو این بین دوسویه تعامل دهنده نشان است گرفته کار به نمودار در سوسور که پیکانی دو

تمایز هم از تحلیلی مقاصد براي توان می را مدلول و دال که است آن نشانگر دارد وجود نمودار در که تقابلی و افقی .کرد

50

:پیرس دیدگاهساختار نشانه از

)شکل که نشانه به خود می گیرد(باز نمودن - 1

.تفسیر و معنایی که از نشانه بر می آید - 2

.موضوع چیزي که نشانه را به آن ارجاع می دهند - 3

.)باید ایستاد.( قرمز است باز نمودن این فکر که چراغ: چراغ قرمز

از نظر سوسور) مدلول: (تفسیر دال از نظر سوسور

موضوع: توقف اتومبیل

:سه نوع نشانه وجود دارد از نظر پیرس

مثل کلمات، زبانها و . بین نشانه و موضوع قرارداد وجود دارد) وضعی و قراردادي( symbolic :نماد -1 اهنمایی و راننندگی، خط نابینایان ، مرس ، رمزهابرخی عالئم ، ر

، از برخی جهات ، شکل ظاهري ، صدا . بین نشانه و موضوع شباهت وجود دارد icon شمایل تصویري -2نام آواها ، جلوه هاي .مثل نقشه ، تصاویر برخی عالئم راهنمایی و رانندگی ، کاریکاتور ، شباهت وجود دارد

تصویري

بین نشانه و موضوع به لحاظ علمی و فیزیکی وابستگی وجود دارد ، می توانیم بفهمیم و : عی نمایه طبی -3 )اینجا چه کسی رد شد(مثل دود بر وجود آتش، نشانه پا بر روي برف .استنتاج کنیم

درد در قفسه سینه یا بادسنج و دماسنج ها: نشانه هاي پزشکی .اما سه نوع نماد قابل تبدیل به یکدیگرند

هر چه نشانه ها به علت قرارداد می برند ، اکتسابی تر هستند و باید یاد گرفته شود ولی هرچه به سمت نمایه بروند .مشخص ترند مثل سردرد

.نشانه ها در متن ها گذاشته می شوند

51

براي مطالعه

پیرس دیدگاه از نشانه مفهوم

. کرد تدوین نشانه از متفاوتى الگوى سوسور، با همزمان تقریباً آمریکایى، فیلسوف و دان منطق پیرس، ساندرس چارلز :کرد ارائه را اي وجهى سه الگوى نشانه از سوسور وجهى دو الگوى مقابل در او

).نیست مادى الزاماً و( گیرد می خود به نشانه که صورتى): representamen(نمود* .شود می حاصل نشانه از که معنایى بلکه تفسیرگر، نه): interpretant(تفسیر* .دهد می ارجاع آن به نشانه که): object( موضوع*

موضوع خودروها توقف و است، نمود حکم در رانندگى و راهنمایى قرمز چراغ نشانه، از پیرسى الگوى چارچوب در متوقف باید خودروها که معناست این به راه چهار سر بر قرمز چراغ که است این آن تفسیر و شود می محسوب آن

.شوند، نشانه یاصورت نمود. کرد ارائه نشانه از وجهی سه الگویی آمریکایی دان منطق و فیلسوف پیرس ساندرس چارلز بندي طبقه به که بود کسانی اولین از یکی پیرس. دهد می ارجاع آن به نشانه که چیزي یا موضوع نشانه، معناي یا تفسیر

:کرد تقسیم دسته سه به را ها اونشانه. گماشت همت شناسی نشانه واحدهاي نماد - نمایه - شمایل

: شمایلی نشانۀ - نقاشی مانند. نامند می هم تصویري نشانۀ آنرا. دارد وجود صوري شباهت اش معنی و صورت میان که ایست نشانه

... عکس -کاریکارتور : عییطب یا اي نمایه نشانۀ

پیام فرستندة عواطف یا درونی وضعیت نشانه این. دارد وجود طبیعی اي رابطه آن معناي و صورت میان که ایست نشانه نشانه از... و آلودگی خواب نشانۀ خمیازه - بیماري نشانۀ تب - درد نشانۀ فریاد. دهد می انتقال خودبخودي بطور را

.کرد ذکر را باران نشانۀ سیاه ابر - آتش نشانۀ دود توان می طبعی غیرزندة هاي

: نمادین نشانۀ

- پرچم - رانندگی و راهنمایی چراغ رنگهاي مانند. دارد وجود قراردادي اي رابطه معنا و صورت میان که ایست نشانه زبانی الفباي

52

text)( متن چیست ؟

است دیداري یا شنیداري باشد به پیامی اطالق می شود که به طریقی ثبت شده باشد و ممکن! الزاما نوشته نیست )فیلم ، روزنامه(

پیامی از گیرنده و فرستنده مستقل است و متن ترکیبی از نشانه هاست در نظام هاي خاص نشانه اي ثبت و چنین پس متن تنها نوشته . نشانه هاي زبان با نشانه هاي تصویري مکمل است با هم متنی تشکیل بدهند. ضبط می شود

!نیست

در آن تولید می شود و شامل همه نیروهایی است که در آن که متن محیط یا چارچوبی ) Content( بافت .محیط جریان دارد

.یک متن را در یک روزنامه چاپ می کنیم بافت تمام قواعدي که در سازمان روزنامه است

.در بافت هم زمان و هم مکان مهم است

اگر بخواهیم متن را بفهمیم باید . متن بدانیم باید تمام شرایط آن متن را باید در نظر بگیریماگر انقالب را یک .بدون در نظر گرفتن بافت نمی توانیم معناي بافت را تشخیص دهیم. شرایط ایجاد متن را هم در نظر بگیریم

.در محیط خانوادگی و کالس رفتارها فرق دارد

کند تحلیل کیفی و متوناست، پس متن هم تغییر میبافت عزا و عروسی چون متفاوت

53

راهبردهاي معنادهی به متن برخی از تکنیک هاي نشانه شناسی و تحلیل متن

بررسی سیستماتیک و منظم محتواي عینی و آشکار پیام هاي انسانی

)تحلیل محتواي کمی(

فرد واحد تحلیل در پیمایش

شناخت رویدادهاي هدف . ( واحد تحلیل در متون تحلیل محتواي کمی یک مطلب کامل زیست محیطی و مطبوعات

)آلودگیحیات وحش / قطع درختان : ( موضوع

)چه/ که (عنصر برجسته مقوالت

برجستگی

تیتر در صفحه اول مطلب رویداد محور است یا فرآیند محور اندازه متن عکس

تا حدي انتزاعی جهت گیري چگونه است خنثی یا مثبت) بقیه موارد عینی است( عکس

فرد . به بیانات نویسنده سر و کار داریم. و می نویسیم ر داده ها روایتی استاینها کا تحلیل کیفی و متن .ولی در کیفی محقق محور است ، باید استدالل داشته باشیم. محور نیست و باید پایا باشد

54

راهبرد معنایی

متن را معنادار می کند، معناي پنهان به متن می دهد ، معناي تحت اللفظی هم : معناي صریح و ضمنی -1 .گفته می شود

به تداعی اجتماعی و فردي گفته می شود ، غیر از معناي صریح است، به لحاظ فرهنگ ، :معناي ضمنی .جنس و سطح تحصیالت فرق می کند

توجه به شرایط زمان و مکان متعلق به یک فرد و یا گروهی استلزام ها و اشاره ها جزء راههایی هستند که با .باشند

. نفر را به جرم دزدي دستگیر می کنند 2. شرایطی را در نظر بگیریم. معناي ضمنی ایجاد می کنند استلزام ها .معناي پنهان است. یکی می گوید من ندزدیدم پس معناي آن این است که دیگري دزدیده است

.اره می کندپس به رویداد اش

.نامحرم وارد فدراسیون تکواندو شده است: ردپاي امپراطوري در شمال تهران افالکی

معناي ضمنی معناي ضمنی

محور عمودي جانشینی است، محور . زنجیره کالم را باید با دو محور نشان دهیم : جانشینی و هم نشینی -2 .جانشینی انتخاب می کند .افقی هم نشینی است

رفت زن آمد

مرد گریست ، ترکیب همنشینی

.میل به ترکیب دارد دو فرد یا دو شخص. هم نشین بود . ایجاد دخالت می کند: هم نشینی

ترکیب+ هم نشینی : 88سبزها ، منلفقین ، بهاییها ، عامل ایجاد فتنه

.در خبر نویسی زیاد وجود دارد. جانشینی می شود رژیم صهیونستی . اسراییل به غزه حمله کرد

55

: هم نشینی یا نامگذاري -3

خودش نابرابري را . زبان امر خنثی نیست. ابزارهایی است که نابرابري را در جامعه گسترش می دهدزبان یکی از .دامن می زند

ه یک نقص فرو کاسته ایم بر جامعه مسلط خص را بشکسانی که معلول هستند و ناتوانی جسمی دارند همه یک سري برخوردها با او می سود و تالش افرادي که با این نابرابري . استفاده از راهبرد نامگذاري است. است

:تالشی براي معکوس کردن معناسازي در زبان است به جاي معلول . عوض می کنند

.ی براي ازبین بردن نابرابري می کندجانباز سع: معلول روشندل - نابینا: توانایی

.رنگین پوست: به جاي کاکایی

: قطب بندي یا غیرسازي -4

)کلیشه سازي(افکار غالبی

عواملی که در ساختن عقیده و نظر افکار غالبی هستند به عنوان امور بدیهی دوردست پذیرفته می شود به مثالً . تکلیف از قبل مشخص می شود. وجود داردصورت احساسی افکار قالبی یا پیش انگاره در یک متن

.صفاتی که به قومیت می دهند

قبالً کمونیست بوده و امروز اسالم . یکی از قطب بندي ها، قطب بندي اي هست که در رسانه هاي غرب استهل مثالً غرب با تسا. وقتی که قطب سازي تشدید می شود، افکار عمومی شکل می گیرد. خوب ها ، بدها. است

.و بردباري و مسلمانان با تعصب و خشونت

یک متن خود و گروه دیگري است یا ما و . قطب بندي به دوگروه تقسیم می شودعقالنیت و مسئولیت پذیري .آنها که معموالً طبق یک راهبردهایی انجام می دهند که مرز قطب بندي را پیشنهاد می کند

رفع تاکید از ویژگی هاي منفی ما -3بر ویژگی هاي منفی آنها تاکید -2تاکید بر ویژگی هاي مثبت ما - 1

.رفع تاکید بر ویژگی هاي مثبت آنها - 4

مادسیج

نینو یریادگیبه یپنجره ا ،جیمادس

مفهوم اشاره نیا در باشد. یم رانیدهکده علم و دانش ا یبه معنا یو در مفهوم بوم ییدانا فتهیش یبه معنا madsageمخفف کلمه جیمادس

باشد. ی( مرانیاقوام ا نیاز اول یکیکشورمان( و ماد ) یبایز یاز روستاها یکی) جیبه دو کلمه س

در ،هرچه راحت تر جامعه بزرگ علمی ایران یو دسترس یعلم شرفتیبا هدف بهبود پ( IRESNET) جیمادس یژوهشپ -شیشبکه آموز

دانش آموخته رشته یرضا محمود یارشد جناب آقا ینامه کارشناس انیاز طرح پا جیمادس هی. هسته اولفضای مجازی ایجاد شده است

باشد، بر گرفته یمهر البرز م یمعاون دانشگاه مجاز یدکتر عباد یاستاد گرانقدر جناب آقا ییکه با راهنما تهراندانشگاه یآموزش تیریمد

. شده است

رانپژوهشی ای –شبکه آموزشی