ג' בטבת, התשע"ד 46December 6 2013חיפה. מרחב מעורב

ישראל תשע ערים שנחשבות מעורבות: ירושלים, בתל־אביב–יפו, חיפה, עכו, רמלה, לוד, מעלות־

תרשיחא, נצרת-עילית ובאר־שבע, ויישוב אחד שהוא כפר שיתופי, יהודי־ערבי, נווה־שלום. אבל אם נבחן את רמת המעורבות, נראה שהיא מוגבלת ביותר, וחיפה, נושא גיליון זה, אינה שונה מכל עיר מעורבת אחרת.

בסך־הכל יש מעט מאוד מגורים משותפים של יהודים וערבים באותו בניין, רחוב או שכונה; רוב היהודים חיים על הכרמל ורוב הערבים בעיר התחתית. יש היוצאת מן הכלל, שכונת כבאביר, אבל גם שם מדובר במובלעת

ערבית קטנה שאינה באמת מעורבת. מעורבותה של העיר ממשיכה, שלא בשונה מתל־אביב–יפו, להתבטא באפשרות לרדת לוואדי ביום שבת או בחגים, כאשר אי־אפשר לקנות את מה שצריך בחיפה היהודית, ולהשביע את רעבונו, צמאונו או חדוות הקניות של התושב היהודי. בכיוון ההפוך,

מהעיר התחתית אל הכרמל, יש שמועות על תושבים שעולים לשבת בבתי־הקפה שלאורך ציר הנשיא,

מורייה, חורב – אבל לא הרבה יותר מזה.

ולנו יש פלאפל

כמו במקומות אחרים, גם בחיפה היהודים חיים זה ליד זה. אנחנו לא באמת מתערבבים עם השכנים שלנו, ולא משנה מי הם. הילדים שלנו משחקים בחצר או ברחוב עם

הילדים של השכנים, ובגנים מסוימים ובכיתות היסודי יש פעילויות שבהן גם ההורים מגיעים ומתקיימת אינטראקציה בין זרים )99.5% מהם בני אותן דת ועדה(, אבל ביום-יום, החברה המערבית מחזיקה, בכוונת מכוון, באינדיבידואליזם קיצוני, שבישראל אף מוקצן יותר )מתי בפעם האחרונה אמרת שלום לבן־אדם זר ברחוב,

בחניה או כשנכנסת למעלית?(. כשזה מגיע להתערבבות חוצת לאום, המצב קשה עוד יותר, מסיבות מובנות. וכך, יהודים וערבים חיים זה לצד זה בצורה זו או אחרת, בערים מעורבות וגם בערים שכנות. טירה וטייבה ליד כפר־סבא ורעננה, כפר־קאסם ליד ראש־העין, רמלה ולוד ליד ראשון ורחובות, פורדיס ליד זכרון־יעקב וג'סר א־זרקא ליד קיסריה, אבל בסופו של דבר הערבוב מסתכם בלא הרבה יותר מאשר ללכת לקצב או לסופר או לירקן

או לחומוסייה בכפר או ביישוב הערבי הקרוב. היסטורית אין בכך הפתעה גדולה. על־פי רוב, הציונות התייחסה למרחב הזה כמרחב ריק ומעולם לא הסתירה את כוונותיה "להפריח את השממה", להלבישה "שלמת בטון ומלט" ולהפוך אותה לבית לאומי לעם היהודי. גם בהיסטוריה הקרובה יותר ביחס ישראל מנהיגי בהם הביטויים שהשתמשו למיקומה ואופייה של ישראל היום הם סינגפור או "שווייץ של המזרח התיכון". מעולם לא חלק מהמזרח

عتبر تسـع مدن في إسـرائيل مـدن مختلطة: ُتالقـدس، تل - أبيب - يافا، حيفـا، عكا، الرملة، اللد، معلوت - ترشيحا، الناصرة - العليا وبئر السبع، وبلدة واحدة هي قرية تعاونية، يهودية - عربية، واحة - السالم. ولكن إذا نظرنا إلى مستوى اإلختالط، فيبدو محدودا للغاية، وحيفا، موضوع هذا العدد، ال تختلف

عن أية مدينة أخرى مختلطة. ففـي نهايـة املطـاف هنالـك القليل مـن أماكن السكن املشـتركة لليهود والعرب في نفس البناية، الشـارع أو احلي، يعيش معظم اليهود يعيشون في الكرمـل ويعيش معظم العرب فـي البلدة التحتى. هنالك حاالت خاصة، كحـي الكبابير، ولكن الوجود

العربي فيه ضئيل وليس مختلط.تعبـر املدينة عـن إختالطها، بشـكل ال يختلف عن تل أبيب، بإمكانية النزول للوادي في يوم السبت أو األعيـاد، عندمـا ال ميكـن شـراء ما يلـزم في حيفا اليهودية، وإرضاء جوعنا، وعطشـنا أو فرحة تسـوق املواطـن اليهودي. وفـي اإلجتاه املعاكـس، من البلدة التحتـى إلـى الكرمل، هناك شـائعات عن مواطنني يذهبون للجلوس في املقاهي التي على إمتداد محور

هنسي، موريه، حوريف، ولكن ليس أكثر من ذلك.

ولنا يوجد فالفلكما في غيرها من األماكن، يعيش اليهود في حيفا جنبـاً إلى جنب. نحـن ال نختلط بجد مـع جيراننا، بغض النظر عمن هم. يلعب أوالدنا في السـاحة أو في الشـارع مع أبناء اجليران، وفـي روضات وصفوف

معينة هنالك فعاليات ينشط فيها األهالي ويجري تفاعـل بـني الغربـاء )99.5% منهم من نفـس الدين والطائفة(، ولكن في احلالة اليومية، يتمسك اجملتمع الغربي وبشكل متعمد بنزعة فردية متطرفة، وفي إسـرائيل أكثـر تطرفـاً )متى قلـت اخر مـرة مرحبا لشـخص غريـب في الشـارع، في املوقـف أو عندما

دخلت املصعد؟(.عندمـا يتعلق األمـر باإلختالط العابـر للقوميات، فإن األمـور أكثر تعقيداً، وألسـباب واضحة. وبالتالي، يعيش اليهود والعرب جنبا إلى جنب في شكل معني أو اخـر، فـي املدن اخملتلطـة وفي املدن اجملـاورة. الطيرة والطيبة تقع قرب كفار سابا ورعنانا، كفر قاسم قرب رأس العـني، الرملـة واللـد بجانب ريشـون ورحوفوت، والفريديس بجانب زخرون يعكوف وجسر الزرقاء بجانب قيسـارية، ولكن في نهاية املطاف، يتلخص اإلختالط

بالذهـاب لللحـام أو البقال أو بائع اخلضـار أو مطعم احلمص في القرية أو البلدة العربية اجملاورة.

تاريخيـا، ال يعد األمـر مفاجأة كبرى. ففي معظم احلـاالت إعتبـرت الصهيونيـة هـذا احليـز حيـزاً فارغاً ولـم تخفي نواياها حول »إزهار الصحراء«، وإلباسـها »فسـتان باطون وإسـمنت« وحتويلها للبيت القومي للشـعب اليهـودي. وفي التاريخ القريب أيضاً، تشـير التعبيـرات التي إسـتخدمها قادة إسـرائيل للتعبير عـن موقـع وطابع إسـرائيل حـول أنها سـنغافورة أو

»سويسـرا الشـرق األوسـط«. وأبـدا ليسـت جزءا من الشـرق األوسـط. الهدف هو أوربة احليز. عندما لـم يكن هنالـك خيار آخر، كما هو احلال بالنسـبة للغذاء، والذي إحتضن فيه احلنك اإلسرائيلي املطبخ الفلسـطيني احمللي بحرارة، إغتنمـت الصهيونية املطبخ الفلسطيني كما لو كان لها، كما تعلمنا

أغنية »ولنا يوجد فالفل«.وهكذا، باستثناء أقلية صغيرة من املفكرين اليهود مثل أعضاء بريت شالوم، الذين رأوا اإلمكانية التي في احليز املشـترك )حتى لو إعتقد بعض األشخاص، مثل جابوتنسكي، بأن ذلك ممكن فقط بعد أن يفهم العرب بالطريقة الصعبة أن اليهود جاؤوا ليظلوا في البالد( - لم يكن هنالك أية جهد صريح وحقيقي حليز مشترك في سـلم أولويات قادة البـالد أو مواطنيها، وحيفا، ال

تختلف مبثقال ذرة عن أي مدينة أخرى في إسرائيل.

مدينة مختلطة؟ على الورق إذا أردنا خلق حيز متعدد ثقافات ُمَكن، يخلي فيه اخلوف مكانه للنمو، واإلبداع

واملستقبل املشترك، - فلمدن كحيفا توجد طريقة جيدة ومتاحة بشكل واسع لغرس البذور ملثل هذا الواقع. يبدأ الطريق في وسط أطفال املدارس واحلضانات

עיר מעורבת? על הנייראם אנחנו רוצים ליצור מרחב רב־תרבותי מאפשר, שבו הפחד מפנה את מקומו

לצמיחה, יצירה ועתיד משותף - אזי לערים כמו חיפה יש דרך טובה וזמינה ביותר לשתול את הזרעים למציאות כזו. המסלול עובר בקרב ילדי בית-הספר והגן

דן גולדנבלט מנכ"ל משותף של איפקרי

)ישראל־פלסטין, יוזמות אזוריות( וחיפאי לשעבר

دان غولدنبلت هو مدير عام مشترك إليبكري )إسرائيل-فلسطين، مبادرات

إقليمية( وحيفاوي سابق

פוסטרים palestineposterproject.org באדיבותملصقات palestineposterproject.org פרסומת بإشراف

לסיבוב הופעות של אום כולתום

إعالن عنבירושלים, חיפה ויפו, 1935 جولة عروض أم كلثوم

في القدس، حيفا ويافا، 1935

47َحيفا. َحيِّز ُمخَتلَط. Haifa. Mixed Space2013 ،6 كانون األول/ديسمبر

برعاية دافع الضرائب األمريكيومـع ذلـك، هنالـك مـا يدعـو للتفـاؤل. بـدأت اللغة العربية والعروبة حتتل مكانا أكثر مركزية في الثقافة اإلسـرائيلية. عرض مسلسـل "شغل عربي" في ذروة ساعات البث على القناة 2 هو مجرد مثال واحد على ذلـك. الفـرق والعازفني املنفردين اإلسـرائيليني يغنون نصوص بالعربية ويعززون بشكل متزايد اللغة العربية

في اجملال العام.مـا مييز حيفا وغيرها من املدن اخملتلطة هو تفويت الفرصـة. إذا أردنا خلـق حيز متعـدد الثقافات وممكن، يخلي فيه اخلـوف مكانه للنمو، واإلبداع واملسـتقبل املشترك، - فلمدن كحيفا توجد طريقة جيدة ومتاحة بشكل واسع لغرس البذور ملثل هذا الواقع. يبدأ الطريق

في وسط أطفال املدارس واحلضانات.مثال على ذلك هـو جتربتي اخلاصة. أنا املدير العام ملنظمة ثنائية القومية بإسم IPCRI - مركز إسرائيل فلسطني للمبادرات اإلقليمية. تدير املنظمة مشروع بدعم دافع الضرائب األمريكي، والذي يأخذ فتيان يهود وعرب من الصفوف التاسع والعاشر في املدن اخملتلطة وميررهم بعملية تبدأ بلقاءات أحادية القومية، وتستمر بورشـات ثنائية القومية وتنتهي بعمل مشروع حول مشروع جماهيري يقوم الفتيان بتخطيطه وتنفيذه.

إحدى اجملموعات ثنائيـة القومية في تل أبيب يافا نفذت مشـروع جماهيري مع أوالد في صفوف الثالث من مدرسة الطبيعة، واجملتمع والبيئة في تل موسيقي ومدرسة حسن عرفة في يافا. إتضح من خالل خطاب هؤالء الفتيـان والفتيات بأنه لو أتيحت لهم الفرصة للتعارف في البداية على "اآلخر" في سن مبكر، لتخلوا عـن الكثير مـن الصور النمطية واألحكام املسـبقة، وبـدوره كانت سـتبدأ عمليـة تغيير فـي الدوائر التي

حولهم."عندما يقولون لي »حيز مختلط« أفكر في حانتي املفضلـة في يافا، أنا لولو. هذه احلانة هي إحدى مثال نـادر حليـز مختلط بحق. فـي هذا احليز يتبـادل العرب واليهود احلديث، بالعبرية والعربية، ويرقصون على أنغام

املوسـيقى العربية، والشرقية، والتركية، والفارسية، واملغربية، لعدة ساعات، يعيشون مع بعضهم البعض كل أسبوع، بشكل واقعي«. أكثر ما أحبه في أنا لولو هو حقيقة أنني أريد أن يكون احليز كذلك. حيز متعدد اللغات، ومتعدد الثقافـات، ومتعدد األلوان ومتفاعل. وفـي هذا احليز يسـتطيع الرجـال والنسـاء، واليهود، والعـرب، والـروس، و إل جـي بي تي وكل إنسـان راغب

بالتمتع، وتغذية وإثراء حياته.

وأيضاً البيتلز وأيضاً الشيخ إماملكي نصل إلى هذا املكان، على كل ولد في إسرائيل إنهاء 12 سـنة دراسـية وهو مجيد للعربية. ال يجب علينـا تبديـل شـحنتنا الثقافيـة. لسـنا بحاجـة لذلـك وليس لنـا ما نخاف منه. جميعنـا يعلم بأنه مبقدورنـا اإلنفتـاح ألكثر مـن ثقافة أخـرى. بإمكاننا اإلسـتمتاع باملوسـيقى الشـرقية، والكالسـيكية، واجلاز، واإلسرائيلية، والعبرية، والترانس، والهيب هوب وغيرها. وأيضا مبقدورنا اإلسـتمتاع بالبيتلز والشيخ إمام، وتسـرويا شـليف، وإيلي عمير وخالد حسيني

وأيضا محمود دولت آبادی وأليس مونرو.متتلك حيفا الفرصة، إن أرادت ذلك فقط، أن يلتقي منـذ الصـف األول وحتـى الثاني عشـر جميع طالب املـدارس العربيـة مع صفـوف يهودية، ليـس بأمر من الصعب تنفيذه وتخطيطه. إن كانت البلدية تريد ذلك بحق، فثالثة أو أربعة لقاءات سنوية بإمكانها خلق واقع

يختلف كليا تنكسر فيه اجلدران واخملاوف واحلجوزات.عندمـا نضيف لذلك دراسـة مكثفـة أكثر للغة العربية منذ سـن مبكر وحتى صفوف الثاني عشـر، فبإمكان حيفا أن تتحول بجد لنموذج املدينة اخملتلطة التي يعيش فيها اليهـود والعرب وينتجون ويترفهون ويتحدثـون ويتواجـدون إلى جانب بعضهـم البعض. هكذا بإمكان املدينة حتويل شعار فارغ املضمون ملدينة

مختلطة لواقع.دان غولدنبلـت هـو مديـر عـام مشـترك إليبكـري

)إسرائيل-فلسطني، مبادرات إقليمية( وحيفاوي سابق.

התיכון. השאיפה היא לאירופיזציה של המרחב. כאשר לא היתה ברירה, כמו במקרה המזון, שבו אימץ החיך הישראלי בחום את המטבח הפלסטיני המקומי, אזי ניכסה הציונות לעצמה את המטבח הפלסטיני כשלה,

כפי שהשיר "ולנו יש פלאפל" מלמד. וכך, למעט מיעוט מבוטל של אנשי רוח יהודים כמו אנשי ברית־שלום, שראו את הפוטנציאל שבמרחב משותף )אפילו אם, כמו ז'בוטינסקי, רק אחרי שהערבים יבינו בדרך הקשה שהיהודים באו כדי להישאר( – מאמץ כן ואמיתי למרחב משותף מעולם לא היה בראש מעייניהם של מנהיגי המדינה או של אזרחיה, וחיפה

אינה שונה בכך במאום מכל עיר אחרת בישראל.

בחסות משלם המסים האמריקאי

ולמרות הכל יש סיבה לאופטימיות. הערבית והערביות הולכים ותופסים מקום מרכזי יותר בתרבות הישראלית. הסדרה "עבודה ערבית" בפריים-טיים של ערוץ 2 היא רק דוגמה אחת לכך. להקות וסולנים ישראלים שרים טקסטים בערבית ומנכיחים באופן הולך וגובר את

הערבית במרחב הציבורי. אם יש מה שמייחד את חיפה וערים מעורבות אחרות זה פספוס ההזדמנות. אם אנחנו רוצים ליצור מרחב רב־תרבותי מאפשר, מרחב משותף שבו הפחד מפנה את מקומו לצמיחה, יצירה, סינרגיה ועתיד משותף – אזי לערים כמו חיפה יש דרך טובה וזמינה ביותר לשתול את הזרעים למציאות כזו. המסלול עובר בקרב ילדי

בית־הספר והגן. והרי דוגמה מנסיוני האישי. אני משמש מנכ"ל של ארגון דו־לאומי בשם איפקרי – מרכז ישראל־פלסטין יוזמות אזוריות. הארגון מנהל פרויקט במימון משלם המסים האמריקאי, שלוקח בני נוער יהודים וערבים בכיתות ט' ו–י' בערים מעורבות ומעביר אותם תהליך שמתחיל במפגשים חד־לאומיים, נמשך בסמינר דו־

לאומי ומסתיים בעבודה משותפת על פרויקט קהילתי שבני הנוער מתכננים ומבצעים.

אחת הקבוצות הדו־לאומיות בתל־אביב–יפו ביצעה פרויקט קהילתי עם ילדים בכיתות ג' מבית־הספר לטבע, חברה וסביבה בתל־אביב ובית־הספר חסן ערפה ביפו. מהשיח של קבוצת הנערות והנערים הללו עלה שאילו ניתנה להם הזדמנות להכיר את ה"אחר" בגיל צעיר הרבה יותר, רבים מהסטריאוטיפים והדעות הקדומות שהיו להם לגביו מעולם לא היו נולדים, ובעקבות כך היה מתחיל תהליך של שינוי

גם במעגלים שסביבם. כשאומרים לי "מרחב מעורב" אני חושב על הבר האהוב עלי ביפו, אנא־לולו. בר שהוא אחד מהדוגמאות הנדירות למרחב מעורב באמת. מרחב שבו יהודים וערבים מדברים, בעברית ובערבית, רוקדים ביחד בערבית, מזרחית, טורקית, פרסית ומרוקאית לכמה שעות, כל שבוע חיים ביחד, ממש. מה שאני כל־כך אוהב באנא־לולו הוא העובדה שככה אני רוצה, בגדול, שהמרחב ייראה. מרחב רב־שפתי, רב־תרבותי, רב־

צבעים ואינטראקטיבי. מרחב שבו גברים ונשים, יהודים, ערבים, רוסים, להט"בים וכל אדם יכולים ליהנות,

להפרות ולהעשיר את חייהם.

גם ביטלס וגם שיח' אימאם

כדי להגיע ליום הזה צריך שכל ילד בישראל יסיים 12 שנות לימוד כשהוא מדבר ערבית. לא צריך להחליף את המטען התרבותי שלנו. אין בזה צורך ואין ממה לפחד. כולנו יודעים שיש ביכולתנו להיפתח ליותר מתרבות אחת. אנחנו מסוגלים ליהנות ממוזיקה מזרחית,

קלאסית, ג'אז, ישראלית, ערבית, טראנס, היפ־הופ ועוד. גם ביטלס וגם שיח' אימאם, גם צרויה שלו וגם אלי עמיר, גם חאלד חוסייני וגם מחמוד דולתאבאדי

וגם אליס מונרו. לחיפה יש הזדמנות, אם רק תרצה בכך, שמכיתה א' עד כיתה י"ב כל תלמידי בתי־הספר הערביים בעיר ייפגשו עם כיתה מקבילה יהודית. פרויקט כזה לא קשה לתכנן או לבצע, אם העירייה באמת רוצה: שלושה־ארבעה מפגשים שנתיים יכולים ליצור מציאות שונה

לחלוטין של שבירת חומות, פחדים וחסמים. כאשר מצרפים לכך לימוד הרבה יותר אינטנסיבי של השפה הערבית מגיל צעיר ועד כיתה י"ב, הרי שחיפה יכולה באמת להפוך להיות הדוגמה לעיר מעורבת ומעורבבת שבה יהודים וערבים חיים, יוצרים, מבלים, מדברים ומתקיימים זה ליד זה וזה עם זה. כך יכולה העיר להפוך סיסמה ריקה מתוכן של עיר מעורבת

למציאות.