برهانی: حسین سید نویسنده

مسعینک مسدر استخراج تاریخچه

سرزمین این درۀ و کوه و بوده طبیعی منابع از سرشار و باستانی کشورهای از یکی افغانستان است هویدا که بگونۀ

. . باستان منابع بر مبنی اند بوده خبر با و واقف امر این از منطقه این مردمان بیشتری تاریخ طول در است معدنی مواد از مملو

آاریانای و امروزی افغانستان سرزمین در معادن استخراج تاریخچه که گفت، میتوان شناسان باستان تحقیقات شواهد و شناسی

تا اسلام مقدس دین ظهور از گونه همین و اسلام مبین دین ظهور تا مسیح میلاد از پیش چهارم و سوم های هزاره به دیروز

. کشFFف آان روشFFن نمونFFه اسFFت بFFوده مFFا سFFنگ روزگFFار از شFFده سFFاخته النه�رین لاجFFوردآاثFFار بین ه�ای تم�دن از

که پیش ۴۵۰۰به است، میگیرد سال افغانستان. ارتباط در معادن استخراج فرایند که داد، تذکر باید همچنان

. دارد ادامه مختلف بگونه‌های امروز تا قدیم روزگار از متداوم اا نسبت بگونه

مربوط عینک مس معدن همین گرفته قرار استخراج مورد مردم توسط آان معادن قدیم در که موضع‌های از یکی جمله از

" . . ازطرفشمال اینوالیت والیتباستانیلوگردردرازنایتاریخمسکنمردمآریاییبودهاست بهوالیتباستانیلوگراست

غزنی و پکتیا ولایت به جنوب سمت از و پکتیا و ننگرهار ولایت به شرق جانب از وردک ولایت به غرب از کابل ولایت به

اسFت کFه". 1محFدود اسFت، ولایت این باسFتانی سFاحات از یکی عینFک در مس آاغFه محمد ولسFوالی جنFوب 40در کیلومFتری

. است نموده موقعیت احراز کابل شرق

در است؛ شده یاد نیز آان از تاریخی سرچشمه‌های در که است، باستان آاریانای شهر‌های ترین قدیمی از یکی شهر این

» همین » ما باور به که است شده یاد لوهو ناکی و ناگراک بنامی شهری از میلادی هفتم الی پنج های قرن خطی منابع

» « " . شکوه پر های شهر از یکی ناکی یا عینک مس عنوان تحت مقالۀ در که بگونۀ است عینک مس باستان یادگاری

» لوهوی" » حذف با لوهو ناکی شده دگرگون شکل بلکه نشده، ناشی عینک عربی واژه از محل این نام نمودیم، ذکر کوشانی

است بوده .2آان

که میدهد، نشان شناسی باستان شواهد بر مبنی عینک مس باستانی یادگاری در شده انجام های پژوهش و تحقیقات

مس معدن همین نموده می فراهم را همجوار کشورهای و منطقه این حاکمان نیاز مورد فلز بیشترین که معادن بزرگترین از یکی

. ) از ) بیش اا تقریب معدن این است بوده ناکی یا و 2000عینک گرفته قرار برداری بهره و استخراج مورد امروز از پیش سال

. که اند، آان از حاکی شناسی دیرینه شواهد است شده می استخراج آان از منطقه مردمان نیاز مورد مس سده هشت اا تقریب مدت

سلسله‌های از کدام هر بوده؛ آاباد یفتلی‌ها و ساسانی‌ها کوشانی‌ها‌، چون؛ آاریایی سلاله‌های یعنی کلتوری دوره سه در شهر این

. است بوده برخوردار ویژۀ بزرگی و شکوه از آانها زمان در شهر این و اند کرده حکمرانی منطقه این در خود نوبه به شده یاده

چون؛ کوشانی شاهان به مربوط که طلایی، سکه ضرب چند و ‌ای نقره‌‌ سکه ده‌هاضرب مسی، سکۀ ضرب هزاران کشف

1. : . . پشاور تاریخی افغانستان یمین محمدحسین ش، 1386پوهاند 238ه� . 2. .» «. . کوشانی پرشکوه شهرهای از یکی ناکی یا عینک مس اصالح برهانی ص 1393سنبله، 30سیدحسین ،3 .

1

) ( ساسانی شاهان و سوم کنشکای واسودیوا هویشکا، کبیر، کنشکای ویماکدفیزیس، ، ساترمیکاس تکتو ویما کجولاکدفیزیس،

تگین هنگیله، چون؛ یفتلی شاهان و هرمزد فیروز، اول، یزدگرد چهارم، بهرام سوم، شاپور اردشیردوم، شاپوردوم، نرسی، چون؛

. همه توجه سبب که نیست، بدور احتمال از است آانها زمان در شهر این اهمیت از حاکی نیز ملکا به ملقب شاهی و شاه

. است بوده موضع این در مس بزرگ معدن موجودیت مذکور سلاله‌های

که است، شده سبب و دارد وجود فراوانی به محل این در مس هم هنوز سده چندین طی مکرر استخراج وجود با

قرن در . 21امروز نشان پسین سال چند طی شناسی باستان های پژوهش بیاورد عاید افغانستان برای دالر ملیاردها به نیز

زمان داشته دست تکنالوژی از میبتوانستند که بودند، رسیده ترقی و پیشرفت مرحله‌ای آان به منطقه این بومی مردمان که میدهد،

بوده، شان تجاری و روزمره لازمه مایحتاج که را خویش عصر معادن بزرگترین از یکی و نموده استفاده احسن وجه به شان خود

. ساحه این از شده یافت وسایل و ابزار اگرچه دهند رشد را شان منطقوی و محلی اقتصاد و داده قرار ذوب و استخراج مورد

با آانها که میرساند، را مطلب این اینجا در مس ویژه به فلز تفاله مترمکعب هزاران موجودیت اما میرسد، نظر به ابتدایی بسیار

. اند شده فلز تن هزاران و صدها استخراج به موفق داشتند که خلاقیتی و کار پشت

مس استخراج چگونگی

باشد، تصادفی بگونه نمیتواند بزرگی این به معدنی ذوب و استخراج که میتوانیم، گفته آامده بدست شواهد بر مبنی

این أا محتمل و است بوده نموده شایانی رشد معماری و هنر عرصه‌های دیگر مانند نیز شناسی معدن که گفت، میتوان بلکه

. سر پشت با آانها است بوده شناسی معدن شان اصلی شغل که بوده، کارشناسانی و شناسان معدن از گروهی کشف محصول

. دیدند می تدارک و تهیه را فلز زیرین پروسه گذاشتن

1. میداند- آاگاهی مردم به آان فلز از مملو رگه‌های از و تشخیص را معادن که داشتند، وجود شناسان معدن گروه

2. پرداختند- می کندنکاری و استخراج به کرده پیدا حضور معدن در جداگانه گروهای بگونه معدنکاران

3. میشد- آاماده کردن میده برای و کرده پیدا انتقال معین کارگاه یک به آان صاحبان توسط شده استخراج معدن

دستاس‌ها- 4 توسط اا بعد و شده میده گوناگون وسایل و ابزار توسط کارگاه‌ها در انتقال از بعد شده استخراج مواد

. میشد آاورده در آارد بگونه

جداگانه- 5 فرایند یک طی را شده ریزه و خورد معدنی سنگ‌های زیاد احتمال با شده، یاد پروسه تکمیل از پس

. گردد جدا معدنی مواد بدون و سبک سنگ‌های از سنگین و دار معدن سنگ‌های تا شستند، می نموده کاری پاک

که نمودیم، یافت را نشانه‌های و شواهد از زیادی شمار ما باستانی، یادگاری این در شده انجام پژوهش‌های اثر در

: . معدن بزرگ و خورد سنگ‌های قبیل از وسایل و ابزار این اند باستان عهد در فلز ذوب و استخراج چگونگی از واقعی حکایتگر

2

. اند وغیره فلز ذوب بزرگ و خورد کوره‌های دستاس، سنگ‌های سندان‌ها، نمودیم، ثبت سنگ چکش بنام را آانها ما که کوبی؛

. آانرا پاره چند دارند بخود را کلچه شکل که است آامده بدست ساحه این از آاهن کلان های پاره که شد، آاور یاد باید همچنان

( ساحه در زمانیکه پاره ۲۰۱۲درسال( ۰۱۳ما یک همچنان و نمودیم یافت در هفتم حجره از بودیم حفریات مشغول م

ساحه » از فلز اینگونه کFه 042دیگر آامده دارد 800بدسFت وزن ابزارووسایلبزرگتربرایاستخراج« 3گرام ممکنازآنها

. می‌ساختند زندگی های نیازمندی دیگر و

بسیار شواهد نیز آان شرقی و جنوبی شمالی، کنار بویژه عینک کوه اطراف در که نمود، نشان خاطر باید همچنان

. گوشه در میرسد مشاهده به روشن و واضح بگونه بسیار است فلزی تیز نوک ابزار توسط کندنکاری همان که استخراج، عمده

گودال‌های آامدن بوجود سبب و شده انجام کوه بالایی سطح در استخراج بیشتر آان میانه های قسمت و عینک کوه شمالی

. که کوه، جنوبی گوشه در اما نمودیم ثبت سموچ عنوان به را آانها ما که است؛ شده قسمت‌ها برخی در طویل و عریض اا نسبت

. در اساسی تفاوت میشود دیده زیاد تفاوت‌های میباشد شرق بطرف هم یکی و غرب بطرف یکی شاخه دو دارای قسمت این

. است شده بزرگ و عظیم سموچ‌های و غار چندین آامدن بوجود سبب قسمت‌ها این در پیگیر استخراج تداوم که است، آان

ساحه ) کوه این جنوب قسمت در اکنون که تاجیک، شناسان باستان و کارشناسان از یکی زاده ایشان عثمان (045دکتور

" شده می استخراج ساحه این از نیز دیگر فلز نوع چندین مس از غیر به که دارد، باور است کاوش و حفریات مصروف

" : باید". قسمت‌ها این از که دارم، باور من میگوید کرده نشان دست صخره‌ها و کوه رگه‌های برخی دادن نشان با او است

باشند کرده استخراج (4، 3، 2، 1تصاویر".)4طلا

سنگ‌های از و کوبنده ابزار و چکش بحیث خورد سنگ‌های از منطقه این بومی مردمان نمودیم آاوری یاد طوریکه،

. یافت باستانی یادگاری این شدۀ کاوش ساحات بیشتر از دستاس سنگهای می‌نمودند استفاده سندان‌ یا زیرسنگ بحیث کلان

. ازجملهزمانیکهدرسال ساحۀ 1392گردیدهاست سنگها 038در نوع این از بودیم حفریات مصروف صفایف فرخ با

. نمودیم یافت فراوانی به

است 033ساحه گردیده یافت دستاس سنگهای تعداد یک آانجا از که است، ساحاتی جمله از نیز .5غربی

. این در آان شدن پیدا فراوانی به اما می‌شد استفاده خانواده‌ها در سیار و دستی آاسیاب بحیث دستاس‌ها از قدیم در اگرچه

کردن نرم برای نیز دستاس‌ها این از که بدارند، ابراز تا نمود متوصل فرضیه این به را شناسی باستان پژوهشگران باستانی یادگاری

. بسیار باستانی ساحه این از شده یافت دستاس سنگهای بیشتر روی دیگر سوی از اند نموده می استفاده دار معدن سنگ‌های

. از نمیشود که میدهند، گواهی آان از نیز دستاس سنگ‌های روی بودن هموار نا و درشت میرسد نظر به خشن و درشت

ساحه . 3 در باستانشناسی کاوشهای محمدشاه، رحمت‌شاه و یعقوب‌شاه . 042یوسف‌شاه، آثار مس‌عینکعینک، مس 23،ص 1392باستانی .

4. . زاده ایشان عثمان دکتور تاجیک شناس باستان با 1393قوس 15مصاحبه . 5. . ساحه حفریات یار قادر میرویس و حیدری فریدالدین داودی، .... 033دولتخواجه عینک مس آثارباستانی غربی

115،ص1392 .

3

. برای نیز مذکور دستاس‌های که گفت، میتوان اا بن نمود استفاده گندم کردن آارد و نرم برای درشتی این به دستاسی سنگ‌های

. اند داشته کاربرد دار معدن سنگ‌های کردن نرم

از عبارت که داشتند، رو پیش را دیگری پروسه کاران معدن شده یاد فرایند پایان از پس که نمود، خاطرنشان باید

. آانها سوخت مواد که داشتند، را لازم سوخت مواد و فلز ذوب کوره‌های به نیاز آانها منظور بدین بود شده سازی غنی مواد ذوب

. از زیاد احتمال با شهر این کاران معدن‌ که میدهد، نشان آامده بدست شواهد بود سخت و مقاوم چوب‌های ذغال از اا معمول

. از و شد می ساخته مشخص و معین مکان یک در که بود، کوره‌های نوع اولی می‌نمودند استفاده فلز ذوب کوره‌های گونه دو

. تا بدخشان ویژه به کشورما قسمت‌های برخی در امروز تا کوره‌ها نوع این می‌نمودند استفاده دوامدار و طولانی مدت برای آان

. . تهیه مقاوم اا نسبت گل از کوره‌ها نوع این است بوده مصرف بار یک یا سیار کوره‌های دوم نوع است مروج و معمول هنوز

. زمانی تا کوره‌ها نوع هردو در روند این افروختند می آاتش آان داخل در و انداخته را شده غنی مواد آان داخل در اا بعد شده،

. و آاتش ساختن شعله‌ور در که است، تذکر به لازم می‌شد جدا سنگ از و شده ذوب معدنی مواد که می‌شد، داده ادامه

محلی آاهنگران کاری دستگاه‌های در امروز تا که هواده، های دم از شده یاد کوره‌های نوع دو هر در حرارت سطح بلندبردن

. نمودند می استفاده است معمول

و پیشنهاد: قدیمی بگونۀ فلز ذوب و استخراج وسایل و ابزار عینک مس باستانی یادگاری در که آانجای از

و اطلاعات محترم وزارت‌های بین کامل هماهنگی یک در که نمایم، می پیشنهاد اند؛ شده یافت فراوانی به آان ابتدایی اا نسبت

: سنگ‌های قبیل از فلز ذوب و استخراج وسایل و ابزار از نمونه‌های عالی تحصیلات وزارت و پطرولیم و معادن وزارت فرهنگ،

) ( در مرتبط ابزار ودیگر فلزات تفاله‌های فلز، ذوب سیار کوره‌های پاره‌های ، سندانها و سنگها چکش کوبی معدن بزرگ و خورد

رشته دانشجویان و مردم بیشتر آاگاهی برای شود؛ گذاشته جیولوجی سروی ریاست و شناسی زمین اجتماعی، علوم دانشکده‌های

. شناسی زمین و جیولوجی

ملت و کشور اقتصاد تقویت برای امید های دروازه از یکی عینک مس بزرگ معدن که نیست شکی جای این در

بنا گردند؛ مستفید آن از ما دیده رنج ملت تا گیرد قرار استخراج مورد باشد که نوعی هر به نزدیک آینده در باید و ماست

این فرهنگ و تاریخ از که آان انتقال قابل باستانی آاثار لزوم صورت در تا گیرد صورت جدی توجه زمینه در تار نمایم می پیشنهاد

آاینده در استخراج زمینه و شود داده انتقال است نظر در که دیگری جایی یا و ملی موزیم به میگوید سخن قدیم ادوار در ملت

. گردد فراهم نزدیک

: . . پشاور تاریخی افغانستان یمین محمدحسین ش، 1386پوهاند 238ه�

.» «. . کوشانی پرشکوه شهرهای از یکی ناکی یا عینک مس اصالح برهانی سنبله، 30سیدحسین

ص 1393 ،3

ساحه در باستانشناسی کاوشهای محمدشاه، رحمت‌شاه و یعقوب‌شاه 042یوسف‌شاه،

عینک،. مس باستانی آثار 23،ص 1392مس‌عینک

4

. زاده ایشان عثمان دکتور تاجیک شناس باستان با . 1393قوس 15مصاحبه

داودی دیگران دولتخواجه ساحه. و .... 033حفریات عینک مس آثارباستانی ،ص1392غربی115

Hiuen tsiang, Samuel Beal. Buddhist records of the western world. London, 1884; 91

Travels of FAH- HIAN AND SUNG- YUN from CHINA TO INDIA(400A.D AND 518 A.D); translate

by SAMUEL BEAL .LONDON; 1869 A.D.

5

بخشتصاویر

اینک: 1تصویر کوه شرقی سمت از عمومی نمای

دارد: 2تصویر قرار اینک کوه شرقی قسمت در که تونلی، دهن و کوه عمومی .نمای

6

3 4

.4و 3تصاویر اند: آمده پدید استخراج اثر در باستان عهد در که تونل‌های داخل

.5تصویر است: مانده باقی تاحال کلند جای آن در که ای، صخره نمای

1393/09/26

7