تأملی بر علم اطالعات و دانش شناسی

درس مبانی کتابداری و علم اطالعاتدکتر امیررضا اصنافی

A_asnafi@sbu.ac.ir

برای آگاهی از کنه هر موضوع باید به عقبه و پیشینه آننگریست.

در ه:ر ح:وزه ای، نظری:ه پ:ردازی م:وجب غن:ای آن ح:وزه وتعامل بیشتر اندیشمندان می شود.

در ح:وزه ه:ای علمی، نظری:ه ه:ای گون:اگون ب:ه وج:ود میآین:د و پس از گ:ذر زم:ان، نظری:ه ه:ای دیگ:ر ج:ایگزین آن ب:ه بلک:ه مطلق. ج:ایگزین معن:ای ب:ه ن:ه البت:ه میش:ود.

معنای تکمیل آنها.

:چالش بزرگ فالسفه و دانشمندان جهان علم چیست و چه حوزه هایی را می توان واجد و چه

حیطه هایی را فاقد این صالحیت دانست؟

:عقیده فالسفه قدیم حوزه ای علم محسوب می شود و دارای شأنیت و

مرتبه علمی است که بتواند از عالم واقعیت، چیزی را نشان دهد و پدیده های موجود در عالم را تجربه کند. بقیه معارف علم نیستند. همه چیز باید تجربه

شود.

در زمره علوم ریاضیات و منطقفالسفه عقیده داشتند که نیستند. زیرا از طریق این حوزه ها چیزی کشف یا تجربه نمی شود.

این امر صحیح است که در آن حوزه علمی، شاید چیزی کشف نشود ولیکن زبان علوم دیگر است. برای پیش بینی فرایندها

استفاده می شود. قواعد ریاضی دارای کلیت هستند و صدق زیاد دارند. این کلیت در

علوم دیگر، حالت ضعیفتری به خود می گیرد. .قوانین جامعه شناسی بسیط نیستند. پیچیدگی و ترکیب دارند a مثال

روابط علی و معلولی هر چه پایین تر می رویم ضعیف تر می شود. قدرت تببین و پیش بینی بسیار ضعیف خواهد بود.

نمی توان پیش بینی کرد که چه کسی پیروز a در یک انتخابات دقیقاقطعی خواهد بود.

مشخص a دالیل مراجعه و عدم مراجعه افراد به کتابخانه، دقیقانیست.

مقدمه)ادامه...(

طبقه بندی معارف برای شناختن ماهیت علمی حوزه های مختلف تا حد زیادی سودمند واقع شد.

نظری و علمی. ارسطوطبقه بندی علوم از دیدگاه : طبقه بندی علوم بر اساس ساختار ذهنی بشر از

فرانسیس بیکندیدگاه

دانشمندان، سالها معارف مختلف را در این چارچوبدر نظر می گرفتند و معارفی که از حیطه ها برون

بودند جزو علوم در نظر نمی گرفتند.

دانشمندان علوم پایه، محققان علوم انسانی را تنها بهدلیل عدم کشف تازه در آن حیطه ها به بی دانشی و

حتی عامی بودن متهم می نمودند.

کتابداری به عنوان یکی از حوزه هایی که چندین دههاست به صورت آکادمیک در دانشگاهها تدریس می

شود از این امر مستثنی نبوده است.

هربار نسلهای جدید طلبگان کتابداری، با این پرسشبزرگ مواجه اند که آیا بین سایر علوم منزلتی دارند؟

مقدمه)ادامه...(

کتابداری دورانی از ثبات و سکون و رخوت را طی کرده) یا درحال گذار از آن است( و به نظر میرسد انقالبی آرام در کتابداری

در حال شکل گیری است. در این میان سهم کتابداری ایران چه بوده است؟ اینکه...؟!! بعد از چهل سال هنوز در همان خم کوچه اول یا کردیم. شکی دیرهنگام اما باالخره شد. آنهم نه از نوع شک

شکاکی. الزم بود تا نگاهی دوباره داشته باشیم به چارچوب و پیکره رشته

مان تا مجهوالت بسیاری برایمان حل شود

رشته مان چیست و اینکه با چه پیکره اساسیاول بدانیم روشی می توانیم علم بودن خود را نشان دهیم.

مقدمه)ادامه...(

19اگوست کنت در قرن: -حوزه ای را میتوان علم نامید که واقعیات آن براساس

مشاهده و تجربه به دست آمده باشد. بقیه معارف علم نیستند.

به سوی فیزیک، شیمی، روانشناسی ریاضیات-هرچقدر که از ، روابط علpی و کمترو جامعه شناسی می رویم، بساطت

ضعیفمعلولی پیچیده تر و قدرت تفسیر و پیش بینی بسیار می شود.

-بقیه معارف، چون موضوع، روش و هدف خاصی ندارند پدیده های معینی را هم شامل نمی شوند.: پیش بینی پدیده

امکانپذیر است ولی پیش بینی اینکه آیا خورشید گرفتگی . در انتخابات برنده می شود دشوار استجرج بوش

کدام حوزه را می توان علم نامید؟

مخالفان کنت: .هر علمی برای خود دارای شأن علمی است

؟کتابداری چگونه در زمره علوم جای می گیرد چه بخواهیم و چه نه، کتابداری در حال گسترش دادن

خود است. پس وظایف و رسالتهای جدیدی پدید می آید که قبال نبوده است.

توجه کتابدار به سیل و حجم اطالعات، تفسیر وشناسایی ماهیت آن، با در نظرگرفتن سیرتحول آن از

گذشته تا به امروز، می بینیم که چقدرکتابداری گسترش پیدا کرده است.

کتابداری و روش علمی: رسیدن به منزلت علمی

پراکنده کاریها، عدم اهتمام جدی به گسترشحرفه ای و نظری، بی اعتنایی به روش تحقیق،

از آشفتگی ها درکارها و عدم شفافیت تخصصها را مطرح کتابداری وسطاییمسائلی هستند که

نموده اند و آن را سالها دچار رکود و ثبات کرده اند. در کتابداری با مسائل به صورت بی نظم برخورد شده و

همین آشفتگی سبب شده تا نتوانیم خود را تثبیت کنیم و مباحث فلسفی و بنیادین نظری رشته خود را برای

تقویت شأن علمی رشته خود تبیین نماییم. و داشتن فرهنگی و حرفه ایتغییر کردن به لحاظ

به مسائل موجود در کتابداری، رویکرد جامعه شناختی است.دوران نوزاییالزمه گذر ما از دوران ثبات به

کتابداری و روش علمی: رسیدن به منزلت علمی

،بود و عدم عمل گرایی محضمیراث کتابداری وسطایی عدم توجه نداشتن تفکر منطقی و و بعد شک گرایی

را به سیر نزولی و انزوا هدایت نمود.به تحقیقات کیفی

پیدا می شد تا تفکر روشنگری اما کم کم باید درکتابداری بر این ثبات تلنگری بزند و آن را دچار تحول نماید.

درکتابداری، نمیتوان تنها از یک روش بهره برد. نمیتوان مسالهای را مطرح نمود و صرفا در پی تایید یک فرضیه بود. باید

شرایطی فراهم شد تا فرضیه در شرایط بحرانی آزمون شود..

،کتابداری هم باید قادر باشد پدیده هایی را تفسیر کند. درواقع است که می تواند هم تفسیراطالعاتعمده ترین کار آن،

به اطالعات هویت دهد و خود کتابداری را به یک جایگاه علمی و تفسیر آن، پیکره اساسی کتابداری اطالعاتبرساند. چون

را شکل می دهد.

کتابداری و روش علمی: رسیدن به منزلت علمی

،علم به صورت پله پله پیشرفت می کندو دراین حرکت آرامگاهی برخی نظریه ها جایگزین نظریه ای دیگر می شود زیرا هیچ نظریه ای مطلق نیست و قرار نیست تا پایان، همان یک

نظر مدنظر باشد. هر علم، افزون بر موضوع روشی هست که با موضوع آن

مشاهده و تجربهعلم سنخیت دارد. مثال در فیزیک، روش مورد استفاده قرار می گیرد که به آن روش علمی گفته می

استفاده می شود. قیاسیشود یا در ریاضیات از روش پارادایمها در علوم مختف موجب پیدایش ایده های تازه و

قانون تغییرات بطالن نظریه های قبلی می شود. طبق فاکتور با هم تغییر می کنند. مثل کود شیمیایی 2، متقارن

(. یا رابطه بین آنتروپی و بی 4خوب، نتیجه محصول خوب)نظمی.

کتابداری و روش علمی: رسیدن به منزلت علمی

مفاهیمی که در فهرست نویسی و رده بندی، مجموعه .سازی، مرجع شناسی، علم سنجی و .... وجود دارند کتابداری را به تحلیل علمی نزدیک کرده اند. فربهی

کتابداری از این مسائل است و توانسته خیلی جاها را فتح نماید.

هر انقالبی که در علوم مختلف ایجاد می شود بر سایرعلوم نیز تاثیرگذار است. کتابداری به صورت غیرمستقیم تحت تاثیر تحوالت و انقالبات علمی قرار می گیرد. علم،

آنچیزی است که در چارچوب یک پارادایم قرار می گیرد و در نتیجه علم هنجارمند قرار می گیرند.

کتابداری و روش علمی: رسیدن به منزلت علمی

نکته مهم و قابل توجه، پذیرفتن این است که در هردوره ایبسیاری از پارادایمها تغییر می کنندو دیگر کارایی سابق خود را نخواهند داشت و نباید در برابر این تحوالت عنادو لجاجت

ورزید.

کتابداری ایران را 1350و 1340 نسلی که در دهه آکادمیک کرد و شکل داد، ارزشهای ثابتی را برای کتابداری به وجود آورد و تصور این را داشت که این ارزشها همواره ثابت

خواهد بود. به همین دلیل، مدتی ما رکورد را در کتابداری داخلی خود شاهد بودیم و به قول عبدالحسین آذرنگ، نوعی

را در این حیطه شاهد بودیم. به فئودالیسم علمیطوریکه مدتها نوگرایی و خالقیت دراین حیطه وجود نداشت

و همه چیز از دیدگاه سنتی نگریسته می شد.

کتابداری و روش علمی: رسیدن به منزلت علمی

بودن کتابداری، مستقل بودن را تا حدودی از ما بین رشته ای گرفت وی قدر مسلم این است که نمیتوانیم به صورت منزوی از

سایر رشته ها فعایت نماییم. ما شاهد تعامل و تضارب حوزه های علمی، فلسفی، ادبی و

فرهنگی هستیم تا مرزبندی و محدودیت آنها. در واقع هر تحولی که در هر حوزه علمی صورت می گیرد می تواند نقش چشمگیری در

دگرگونی سایر رشته ها داشته باشد. کتابداری هم از این امر مستثنی نیست و به خاطر ماهیتی که دارد تحت تاثیر انقالبات

علمی قرار می گیرد و در نظریه های خود تجدید نظر می کند. ،قدرت به خاطر اینکه همه نمی توانند دارای دیدگاههای کل نگر

و تفسیر و مطالعات نظری در سایر حوزه های علمی و تحلیلفلسفی و دانش، داشته باشند. داشتن همه این خصایص برای یک محقق، به سادگی میسر نیست. همین مسائل باعث شده که ما

در ثبات باشیم

کتابداری و روش علمی: رسیدن به منزلت علمی

یکی از فالسفه نقل می کند که برادران فرقه پلیموتدر بهشت، چون فکر می کردند خدا و بهشت فقط مال انهاست، دورخود پرده ای کشیده بودند! حال این ماجرا

را در بسیاری از کتابخانه ها و گروههای کتابداری کشورشاهدیم. قرار گرفتن در دژهای مستحکم سنت

گرایی و عدم تحول تفکرات ودیدگاهها هنوز بسیاری از کتابداران را در دوره وسطایی نگاه داشته است.

هرگز نمیتوان و نباید انتظار داشت کتابداری آن چیزیشود که فیزیک، شیمی یا ریاضیات هستند.

.در کتابداری همانقدر تالش می شود که در سایر علوم فشار و شعارقدر مسلم جایگاه علمی کتابداری، با

اصالح و تثبیت نخواهد شد. کتابداری نیاز دارد که خودش را گسترش دهد. به دلیل

در این حیطه کاربر مداری و خدمت محوریاینکه بر حاکم است.

،پیدایش انقالب آرام و قابل احساس در کتابداری بسیاری بازتعریفتامل وبازاندیشی، نیازمند

مفاهیم و دیدگاههای موجود درکتابداری می باشد.

نتیجه گیری

کتابداری در حال حاضر، هرچند به کندی، مرحله ای ازتحول را در حال تجربه کردن است.

این تحول و انتقال، بیش از پیش نیازمند داشتن نگاه است که بتواند منزلت و شأن کتابداری را بین مدبرانه

سایرعلوم به درستی تعیین نماید. فعال کتابداری در سطح انجمن های علمیپیدایش

کشور وانجام فعالیتهای علمی متعدد که سبب تقابل افکار و گردهم آمدن کتابداران می شود از عوامل تاثیر گذار و پیش برنده در این انقالب می باشد. فعالیت این

انجمنها سبب حفظ حرمت فعاالن این حوزه علمی و شکل گیری شخصیت کتابداری شده است.

نتیجه گیری)ادامه...(

اگر به جای قیاس کتابداری با معارفی چون شیمی، آن مقایسه نماییم که خود دارای شأن علم مدیریترا با

علمی قوی است می توانیم به برنامه ریزی جهت بهبود فعالیتها و جنبه های خدماتی رشته خود کمک کنیم.

ما را به جایی نخواهد تیتر مداری و عنوان مداری برد. حال و هوای فرهنگی و اجتماعی جامعه بر شکل

، کتابداری باتلرگرفت دانش تاثیر گذار است. به قول زمانی می تواند به عنوان یک علم در نظر گرفته شود

که اصول خود را با روشهای جاری تفکرنوین،تطبیق دهد.

با این تغییر دیدگاه، توجه کتابداران به سوی درک بیشترعمل و حرفه خود بیشتر معطوف خواهد شد و به جای

پذیرش ارزشهای مطلق و ثابت، در جستجوی یافتن پدیده های جدیدتر خواهند بود و تمرکز خود را بر ابعاد

تالش فراوان و کلی کتابداری خواهند برد و مستلزم است. صرف زمان

نتیجه گیری