خوارزم تجلي گاه كلامي اعتزال در روزگاه...
TRANSCRIPT
Journal of Historical Researches, Vol 10, Issue 2, No. 38, Summer2018
Britain's Superiority over France in India, the Introduction of Expanding their Actions
in the Persian Gulf
Javad Mousavi dalini
*
Assistant Professor of History, Shiraz University, Iran, [email protected]
Lida Mavadat
Assistant Professor of Shahid Chamran University of Ahvaz, Iran, [email protected]
Abstract
In the middle of the 18th century AH/ 12th century AH, following the series of wars in India by the navy of Britain, the position of France in India was shaken, and their organization was conquered by the British forces during the Paris Peace Treaty of 1763 AD/1177 AH. The results of the research indicate that, considering the strong position of the British East Indies in India and the suitability of the regional and global position of Britain, the British company, by creating new plans and using military and political tools, was striving to establish its position clearly in the Persian Gulf. The year 1763 AD/ 1177 AH can be considered a milestone and the beginning of the political approach to the presence of the IEC in the Gulf, in which there can be evidence of this: the shift of the commercial center of the British East Cameroon from Bandar Abbas to Bushehr and Basra (1763 AD / 1177 AD), the entrance of IEC to the battle with Ka'bah group (1765-1763 AD/ 1177- 1179 AH), the election of the representative of the East India Company as British Consulate in Basra (1763 AD / 1177 AH), and the contract of Saadoun-Price (1763 AD / 1177 AH). For historians and researchers, little attention has been paid to the issue of seven-year wars between France and England over the years (1756-1767 AD/ 1170-1177 AH), and its link with the history of Iran and the Persian Gulf. This research is organized using a library method and with reference to main sources, new studies and using scientific and analytical methods.
Keywords: British East India Company, French East India Company, India, Persian Gulf
* Corresponding author
فارس برتری بریتانیا بر فرانسه در هند؛ مقدمة گسترش اقدامات بریتانیا در خلیج
*جواد موسوی دالینی **لیدا مودت-
چكیده
بریتانيا بود، سيادت نيروی دریایی سطۀ وا هایی در هندوستان که به دنبال بروز سلسله جنگ ق، به81م/81قرن نيمۀ در
ق، تشکيالت آنان به تصرر 8866م/8671موقعيت فرانسه در هندوستان متزلزل شد و با انعقاد صلح پاریس در سال
کمپانی هند شرقی انگلريس وقعيت مستحکم های پژوهش حاکی از آن است که باتوجه به م قوای بریتانيا درآمد. یافته
های جدید ای و جهانی بریتانيا، کمپانی انگليسی با ایجاد طرح ت منطقهبودن موقعي علت مناسب نيز بهدر هندوستان و
فرار برآمرد شکل آشکاری درصدد تثبيرت موقعيرت درود در دلري کارگيری ابزارهای سياسی و نظامی، به و با به
فرار در دلي (E.I.C)عطف و سرآغاز رویکرد سياسی حضور ایک نقطۀ ق را باید 8866م/8671که سال ای گونه به
جایی کانون تجاری کمپانی هند شرقی انگليس قلمداد کرد که در این راستا، شواهدی برای آن برشمردنی است: جابه
ق(، 8866ترا 8866م/8671ترا 8671هرا ) ق(، ورود ایک به نبرد با کعبری 8866م/8671از بندرعبا به بوشهر و بصره )
ق( و انعقراد قررارداد 8866م/8671سرول بریتانيرا در بصرره ) کمپانی هند شرقی انگلستان در حکم کنۀ انتخاب نمایند
ساله بين فرانسه و انگلسرتان در های هفت موردان و پژوهشگران به موضوع جنگ ق(.8866م/8671پرایس ) سعدون
انرد. ایرن فار توجه انردکی کررده و پيوند آن با تاریخ ایران و دلي ق(8866تا8861م/8671تا8617های ) طول سال
تحليلی سامان یافته است. توصيفیۀ ای و با شيو به روش کتابخانه پژوهش
فار کمپانی هند شرقی انگليس، کمپانی هند شرقی فرانسه، هندوستان، دلي : های کلیدی واژه
[email protected] )نویسنده مسؤول(، ایران تاریخ دانشگاه شيرازاستادیار *
[email protected] ،، ایرانتاریخ دانشگاه شهيد چمران اهوازاستادیار **
Copyright © 2018, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution
License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.
پژوهشی( -)علمی های تاریخیپژوهشنامه فصل
دانشگاه اصفهانمعاونت پژوهش و فناوری
سال پنجاه و چهارم، دوره جدید، سال دهم
71-41 ، صص8196، تابستان (11)پياپی دوم شماره
84/88/8197، تاریخ پذیرش: 88/19/8191تاریخ وصول:
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /44
قدمهم
England India) 8کمپرانی هنرد شررقی انگلريس
Company) دادن به مبادالت بازرگانی اتبراع برای نظم
انگليس در شرق، برا کسرب مجروز تجراری از ملکره
ایررن ق ایجرراد شررد. 8181م/8711اليزابررت، در سررال
را ازجمله فار سيس، دلي تأکمپانی دو دهه پس از
مناطق نفوذ دود در کار تجرارت دانسرت و بررای آن
ای در نظررر گرفررت. تررا اواسرر قرررن جایگرراه ویررژه
فررار دلرري منطقۀ ق، عملکرررد کمپررانی در 81م/81
ترر و تسرهيل امرر بيشتر به کسرب درآمردهای افرزون
کمپرانی هنرد شررقی یعبرارت تجارت معطو بود به
فعاليرت ۀ مرد ای اقتصادی و تجاری بود کره ع مؤسسه
مين منابع اقتصادی تنظيم مری تأهای دود را در مسير
آنکه تالش سياسی کمپانی هند شرقی در ایرن کرد. بی
باتوجره بره دوران نادیده گرفته شود، باید افرزود کره
ۀ وقعيررت مسررتحکم کمپررانی در هندوسررتان، در دورم
ق، 8866م/8671در سررال برتررری بریتانيررا بررر فرانسرره
کمپانی هند شررقی در مقایسره برا های ماهيت فعاليت
کرره در آن ای گونرره ای کرررد بره گذشرته تحررول عمرده
تر از پريش بره چشرم مری های سياسی پررنگگرایش
دورد.
نيمۀ تحوالت سياسری و اجتمراعی مهمری کره در
فرار و نرواحی دلي منطقۀ ق، در 81م/81دوم قرن
مجرراور آن رد داد، موجررب شررد کررارگزاران کمپررانی
نروینی ۀ فار شيوبيت موقعيت دود در دلي برای تث
کرردن اقردامات نظررامی و را پريش گيرنرد و برا فعرال
هررای جدیررد سياسرری دررود، درصرردد اعمررال شرريوه
فار برآیند.استعماری در دلي
برتری بریتانيرا برر فرانسره در این پژوهشمسئلۀ
ثيرر آن برر تأو در قالب متغييری درارجی هندوستان
فرار شرقی انگلريس در دلري عملکرد کمپانی هند
گيرری تحروالت است. شنادت این تأثيرات در شکل
سررو و بررروز و هررور سررادتارهای سياسرری و ازیررک
دیگرر فرار ازسروی دلري منطقۀ اقتصادی نوین در
حائز اهميت است.
برتررری پرسررش پررژوهش حاضررر ایررن اسررت کرره
سراله، برر هرای هفرت انگلستان بر فرانسره طری جنرگ
رویکررد کمپرانی هنرد شررقی انگلرريس در عملکررد و
ای کره در پری فرضيهثيری گذاشت؟ تأفار چه دلي
با برتری بریتانيا برر شود این است که پرسش مطرح می
فرانسه در هندوستان و انعقاد صلح پراریس، ایرن مهرم
فرار ترأثير بر ابعاد سياسی، نظامی و اقتصادی دلري
هرا در ليسری عميقی بر جای گذاشت و بر موقعيت انگ
که از ایرن دوره بره ایگونهسراسر منطقه اثر بخشيد به
بعد، عملکرد و ماهيت سياسی و نظرامی کمپرانی هنرد
تر شد.فار ملمو شرقی انگليس در دلي
عملکررد بریتانيرا و ۀ تاکنون آثرار متعرددی دربرار
کمپانی هند شرقی آن دولرت در هندوسرتان و دلري
ازجملره دلري درآمده اسرت فار به رشته تحریر
( و تراریخ اقتصرادی 8177فار اثر آرنولد ویلسون )
فررار در عصررر افشرراریه و زندیرره و سياسرری دلرري
بره امرا در ایرن آثرار ( 8116ليف حميرد اسردپور ) تأ
ساله بين فرانسره و انگلسرتان های هفتموضوع جنگ
فار توجهی نشده و پيوند آن با تاریخ ایران و دلي
این موضوع چندان بررسی و ارزیرابی نشرده و است
است.
انرد کره ابتردا در نوشتار حاضر، نگارنردگان بررآن
مناسبات سياسری و نظرامی بریتانيرا را برا فرانسره در
در قرن هجدهم ميالدی/دوازدهم قمرری هندوستان و
و سپس نترای آن را در عملکررد تبيين و تحليل کنند
فرار واکراوی کمپانی هند شرقی انگليس در دلري
کنند.
41فار برتری بریتانيا بر فرانسه در هند مقدمۀ گسترش اقدامات بریتانيا در دلي
مناسبات سیاسی و نظاامی بریتانیاا باا فرانساه در
(E.I.C)ثیر آن بر ایک تأهندوستان و
ق، اقتصرراد اروپررا هم نرران 81م/81در نيمره قرررن
منظرور دسرتيابی ارضی بهسعۀ اهميت پول و تویۀ برپا
یشۀ به ثرروت و طرالی بيشرتر برود. حرال آنکره انرد
های شرقی بازار سرزمينتجارت آزاد و صدور کاال به
و جذب سررمایه و ثرروت ایرن منراطق نيرز اهميرت
هرای بيشرتر، رو تسخير سرزمينای داشت ازاین ویژه
هرای قدرتمنرد هرای سياسری دولرت فعاليتأدر ر
اروپا، ازجمله فرانسه و بریتانيا، قرار داشت.
بين سياست بریتانيا از موقعيرت جغرافيرایی دراین
ای مسرتقل از اروپرا، ایگاه جزیرهسرزمين دود، در ج
پذیرفت. این دصيصره باعرش شرده برود ترا تأثير می
هرای بریتانيا طی قرون متمادی از تهاجم سرایر ملرت
اروپررایی برره دور بمانررد و بررا کمررک نيررروی دریررایی
های دیگر ارضی در سرزمينسعۀ قدرتمند دود، به تو
مشغول باشد. ازآنجاکه تسل بر اراضی اروپرا ممکرن
بود، بریتانيا نيز به تبعيرت از سياسرت اقتصرادی روز ن
متوجه آسيا و آمریکا شد و درصدد برپرایی بازارهرای
تجررارت و صررنعت دررود در سعۀ مناسررب برررای تررو
رو بریتانيرا سوی دریاها برآمرد. ازایرن های آنسرزمين
به کشوری تبدیل شد که سياست مرردم آن در دفراتر
لح آنران ترابع تجاری آنان قرار داشت و جنرگ و صر
(. 891: 8176افزایش یا کاهش گمرکات بود )ماله،
سياسررت اقتصررادی ذکرشررده تحررت حمایررت
کره ویليرام ایگونهسياستمداران بریتانيا قرار داشت به
وزیر و لرد اول دزانره نخست 1،(William Pitt)پيت
ق، همواره پيررو دو 81م/81قرن نيمۀ داری بریتانيا در
تقویت و تحکيم بازرگرانی امپراتروری . 8»نظریه بود:
. برتری قدرت نظامی و دریرایی 1مستعمراتی بریتانيا
وقتی منافع تجاری »پيت، ۀ دیدبه «.آن در سطح جهان
« به مخاطره افتد... باید از آن دفاع کرد یرا نرابود شرد
او نيرز ۀ (. استراتژی عمد88: 8177)هارولد ویلسون،
ع بریتانيرا بره قيمرت هرا و افرزایش منراف تسل بر آب
این امر در کنرار سروداگری 1کاهش منافع فرانسه بود.
و داشتن موضع برترر در قبرال سرایر کشرورها بررای
تثبيررت رأی امپراترروری، سياسررت جررامع بریتانيررا را
درواقع شرکت هند شررقی بریتانيرا برا داد.تشکيل می
اهدافی هم رون تجرارت و گسرترش آن، داصره در
برارز سياسرت و عملکررد جهرانی نۀزمين، نمومشرق
دولت متبوع دویش بود و هرگونه رقابت دارجی برا
این شرکت، رویارویی با سياست و حکومت بریتانيرا
(. ایرن امرر در 896: 8176شرد )مالره، محسوب مری
فعاليت شرکت هند شرقی فرانسره و حمایرت دولرت
نمایندگان نۀ طلبامتبوع آن از اقدامات تجاری و توسعه
ترتيرب، برا وقروع ایرن نيز محسو برود. بره شرکت
سرراله بردوردهررایی در اروپررا و شررروع جنررگ هفررت
Seven Years)ق( 8866تررا8861م/8671تررا8617)
Wars) ميان فرانسه، اتریش، روسيه، ساکس و سروئد
دیگرر، صرحنه سو و پررو و بریتانيرا ازسروی ازیک
وقوع این جنگ اروپا و آمریکای شمالی و هنرد برود.
این جنرگ یکری رقابرت مسرتعمراتی ۀ عمد دو علت
هرای مراری تررز فرانسه و بریتانيا و دیگری کشمکش
(Marie-Therese) ملکرره اتررریش، و فردریررک دوم ،
(Frederick II) پادشاه پرو ، بر سر تسل بر آلمان ،
. درنهایت، ایرن جنرگ برا (Redman, 2014: 59)بود
:Marston, 2001)برتری بریتانيا و پرو پایان یافت
های یادشده، شررکت گفتنی است در طول جنگ. (58
هرای اصرلی های هند شرقی فرانسره و بریتانيرا مهرره
.شدند.تعيين قدرت در سرزمين هند محسوب می
ق(، هندوستان با دوران 81م/81در این مقطع، قرن
رو برود. اضمحالل امپراتروری گورکانيران هنرد روبره
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /47
ای مرذهبی و هر سرپي ی امرای محلی و وقوع نهضت
سررو و هررا، ازیررکملرری، ازجملرره ماراتاهررا و سرريک
مشکالت ناشی از لشکرکشی نادرشاه به این سرزمين
ازپريش دیگرر، بريش ق ازسروی 8811م/8619در سال
کرد. این ارکان رو به زوال این حکومت را متزلزل می
های هند شرقی فرانسره و امر در حالی بود که شرکت
کاردانه در شهرهای ساحلی مجاور بریتانيا با سادتن
مدر و درید شرهرهایی ماننرد پونردی ری، بخرش
هایی حياتی و دردور تروجهی از ایرن امپراتروری را
.(.789و781: 8177در ادتيار داشتند )نهرو،
نخست قرن هجدهم مريالدی، دوپلکرس نيمۀ در
(Duplex) کمپررانی هنررد شرررقی فرانسرره در ۀ نماینررد
دی شجاع و زیرک برود کره در هندوستان بود. وی فر
شرد درنتيجره رقابت و نزاع ميان امرای هند وارد مری
روز افزوده شد. انردکی بعرد، بر نفوذ فرانسویان روزبه
کمپانی هنرد شررقی انگلريس نيرز همرين روش را در
پيش گرفت و پس از مدتی رقيرب قدرتمنرد کمپرانی
طور تقریبی هر زمان هند شرقی فرانسه در هند شد. به
که در جنوب هند ميان دو طر بر سرر یکجانشرينی
هرا از یرک گرروه و کررد، انگليسری ادتالفی بروز می
کره چنان کردند.ها از گروه مقابل حمایت میفرانسوی
ذکر شد ماجراجویران انگليسری در هنرد از کمرک و
منرد مری حمایت پارلمان و حکومت انگلسرتان بهرره
فرانسوی چنرين که دوپلکس و کمپانی شدند درحالی
: 8177کردند )نهررو، مساعدتی از فرانسه دریافت نمی
711.)
هرا مبررارزه و هرا پررس از سرال سررانجام انگليسری
ق، به رهبرری رابررت 81م/81کشمکش در نيمه قرن
ها غلبه کردنرد و ، بر فرانسوی(Robert Clive)کالیو
در آرکررروت از بریتانيرررا برررا شکسرررت فرانسررره
ق( و 8868م/8616)ق(، پالسرررررررری 8871م/8618)
ق( کمپررانی انگليسرری برره8866م/8671پونرردی ری )
پرس از صورت فرمانروای مطلق هندوسرتان درآمرد.
تنهرا از مسرتملکات ساله، فرانسره نره های هفتجنگ
نفع انگلستان دست کشيد، بلکره دود در هندوستان به
پی را سیسیهای غربی می پانزدهم کانادا و کرانلویی
: 8171)دوالنرردلن، انگلسررتان واگررذار کررردنيررز برره
(.Fryr, 1912: 125 16تا1/18
در همررين راسررتا، مرردتی پررس از کرراهش قرردرت
وزیرر هرا در هندوسرتان برا ترالش نخسرت فرانسوی
، مجلرس بریتانيرا (George III)بریتانيرا، جررس سروم
ای تصررویب کرررد کرره متضررمن ادتيررارات و الیحرره
هنرد شررقی برود. کمپرانی های دولت در امور ددالت
هرای کمپرانی شکل که عمليات، امالک و داراییاین به
طور غيرمستقيم در ادتيار مجلس و دربرار در شرق به
انگلستان گذارده شد و فق امور بازرگانی زیر نظر و
سرپرستی کمپانی باقی مانرد. ایرن اقردامی تراریخی و
ا بره بسيار حائز اهميت بود که حضور دولت بریتانيا ر
اقتدار کمپانی هند شرقی گشود ۀ طور رسمی در حوز
بررراین، پارلمرران حررق (. عررالوه897: 8111)گرراردنر،
انتخاب فرمانفرما برا همراهری چهرار مستشرار را کره
قدرت مسل داشتند، برای کمپانی در هندوسرتان بره
نروینی در سرادتار حلۀ اسرا مرر دست آورد. برراین
رق آغاز شد.کمپانی در تاریخ بریتانيا و ش
هند شارقی انللای کمپانی سرآغاز رویكرد سیاسی
ق(3366م/3671فارس )در خلیج
ق، بر 8866م/8671سياست کارگزاران ایک تا سال
روی اسرتوار برود. ایرن روش از مدارا و حالت ميانره
ها و پرتغالیموقعيت ضعيف آنها، در مقایسه با هلندی
هرا اشتغال انگليسری ترین ها، ناشی بود. تجارت اصلی
طرور عمرده کارمنردان در منطقه بود. از همان آغاز، به
46فار برتری بریتانيا بر فرانسه در هند مقدمۀ گسترش اقدامات بریتانيا در دلي
فررار از ورود برره کمپررانی هنررد شرررقی در دلرري
کردنرد و ترالش درود را های سياسی دوری می زمينه
تردری کردند امرا کمپرانی بره به تجارت مصرو می
هررای ای از جریررانمتوجرره شررد کرره ددالررت در پرراره
مرر تجرارت الزم و ضرروری سياسی بررای تسرهيل ا
هرا، بسرتن است. به همين علت درگيرشدن در جنرگ
های سياسی و گررفتن قراردادهای صلح، انجام مذاکره
های عمده و اساسی شرکت امتيازاها بخشی از فعاليت
هرای ایرران و های متعدد از حکومرت شد. ادذ فرمان
هرا بررای ثيری کره ایرن فرمران تأعثمانی و اهميت و
اشررت، باعررش شررد کرره در اواسرر قرررن کمپررانی د
ق، در سياسررت و منررافع انگلرريس در هنررد و 81م/81
فار پيشرفتی انجام گيرد.دلي
ترین عامل تغيير سياست کمپانی رسد مهمنظر میبه
فار از رواب فرانسره و انگلريس و انگليسی در دلي
هرا تضاد منافع آنها در هندوستان ناشری برود. انگليسری
هرا در هندوسرتان احسا کردند فرانسروی که هنگامی
کنند، سياست دود را در منافع تجاری آنها را تهدید می
سياست کمپانی قبل »نویسد: منطقه تغيير دادند. امين می
آوردن کنتررل دسرت از این دوران هرگز جسرتجو و بره
فرار نبرود. سياسی در هندوستان و یا در منطقه دلي
ها در اشتغال به امور تجاری دلبستگی و عالقه کمپانی تن
هرای توسرعه ها سياسرت که فرانسویبود ولی هنگامی
طلبی را در پيش گرفتند، ایرک تصرميم گرفرت کره در
ابعاد سياسی نيز مانند ابعراد تجراری از موقعيرت درود
« ها به مقابله برديزنرد دفاع کرده و با اقدامات فرانسوی
مرد پيرروزی رسرد کره پيا نظر می(. به44: 8161)امين،
کمپانی هند شرقی انگليس بر کمپانی هند شرقی فرانسه
تنها آنها برر فرانسره پيرروز شردند، بلکره این بود که نه
نتيجۀ ناپذیری قرار گرفت کره بریتانيا در مسير برگشت
آن استقرار امپراتوری استعماری انگلستان در هندوستان
. بود
هم نين تغيير اوضراع سياسری هندوسرتان عامرل
گيری قدرت جدید انگلسرتان در منطقره اساسی شکل
های نوین کارگزاران کمپانی به شمار و اتخاذ سياست
گونره برود کره پرس از پيرروزی کامرل رفت. ایرن می
کردام از دول سراله، هري های هفتانگلستان در جنگ
اروپررایی موفررق نشرردند کرره در قالررب رقبررای جرردی
انگليسرری بررا انگلسررتان اقرردامی کننررد. سياسررتمداران
هررای جدیررد، درصرردد کنترررل کامررل اعمررال روش
هندوستان برآمدند و کنتررل آنهرا برر بنگرال در سرال
ق، موجب شد تا مسرئوالن کمپرانی بره 8861م/8674
ترر شروند و مند فار عالقهای با دلي تجارت منطقه
گذاری کنند.با اطمينان بيشتری در این زمينه سرمایه
تجارت ایک از بنادربباس جایی کانونالف. جابه
ق(3366م/3671به بصره )
هررررررای تجررررررارت ایررررررک در سررررررال
ق، نخست در بنادر ایران 8118تا8111م/8711تا8787
مانند جاسک و بندرعبا آغراز شرد. برا مرره شراه
هرا در ها، تجارت انگليسیاول و فعاليت هلندیعبا
مرور، ایک بره تدری رو به زوال نهاد. بهبندرعبا به
تجررررارت در بصررررره توجرررره کرررررد و در سررررال
سريس دفترر تجراری در بصرره تأق، به 8141م/8741
موفق شد تاآنجاکه پس از بندرعبا ، بصرره دومرين
:Kelly, 1968)رفرت بندر فعال منطقه به شرمار مری
36-37).
ق و بررا قتررل نادرشرراه، 81م/81در اواسرر قرررن
نفروذ و تسرل بندرعبا و نواحی ساحلی آن تحرت
ها و رؤسای طوایف مختلفی قرار گرفت و دان قوای
محلرری بررا اسررتفاده از کشررمکش قرردرت جانشررينان
نادرشاه، بار دیگرر مجرال دودنمرایی یافتنرد و بررای
تسررل بررر بنرردرعبا و نررواحی مجرراور آن، رقررابتی
برا انردکی سخت را با یکدیگر در پيش گرفتنرد امرا
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /41
احتيرراب بایررد گفررت کرره صررر وجررود نرراامنی در
با و مناطق پيرامرونی آن علرت ترام و کرافی بندرع
برای عمل انتقال و انتخاب محل دیگر نيسرت چرون
صورت فراگير در مناطق دادلری ناامنی در آن مقطع به
فار وجود داشت. ویژه در سواحل دلي ایران و به
نظرهای مختلرف ازسروی ئۀ رسد که ارانظر میبه
قلمروهرای موران کمپرانی بررای یرافتن مأمقامات و
فار عامل دیگری بود که به شرکل جدید در دلي
گيری سياست جدیرد ازسروی کمپرانی هنرد شررقی
رو نخستين نشانهانگلستان در منطقه منجر شد. ازاین
فررار از جررایی کررانون تجررارتی دلرري هررای جابرره
درورد. بندرعبا به بصره در این دوره به چشم می
فترر نماینردگی این تغيير کرانون تجرارت و انتقرال د
ها را از بندرعبا به سرایر منراطق، ازجملره کمپانی
ق، آغراز رونرد سياسری 8866م/8671بصره در سال
دانند )امرين، فار میشدن حضور بریتانيا در دلي
پس کمپانی انگليسی در حرواد (. ازاین817: 8161
منطقه نقش بسيار مهمی ایفا کرد کره علرت اساسری
نقش جدید، از منرافع کمپرانی این اقدامات و ایفای
هرا در فار و از برتری آنان برر فرانسروی در دلي
ق ناشی بود. این ا هارنظر یا این 8866م/8671سال
فرار ، های ایرک در دلري گيری ازسوی مقامنتيجه
عطرف بسريار نق ۀ هور و برروز ۀ کنند درواقع بيان
فرار ، سازی در تراریخ دلري بااهميت و سرنوشت
هنرد شررقی یرران و تراریخ حضرور کمپرانی تاریخ ا
فار و اقيانو هنرد اسرت. ایرن انگليس در دلي
عطف را همانا بایرد برروز تغييرر و دگرگرونی نق ۀ
.رویکرد ایک در این ناحيه دانست.
هم نين بایرد اشراره کررد کره برا انتقرال دفترر
سرفالی حيۀ نمایندگی ایک از بندرعبا به بصره، نا
تجرارت و دریرانوردی دلري دۀ فار از چردلي
فار و ایران دارس شد و بنردرعبا کره از سرال
ق، مرکز اصلی تجرارت و دریرانوردی 8118م/8711
های فار بود، جای دود را به کانونایران در دلي
فار واگذار دیگر در مناطق مرکزی و شمالی دلي
کرد.
کعبنظامی کمپانی بلیه بنیویكرد سیاسیب. ر
هرای نروین انگلسرتان پرس از تکميل سياستدر
نظرامی ناوگران دۀ شرا غلبه بر فرانسه در هندوسرتان،
دلري من قۀ شرکت هند شرقی تحرکات دود را در
اسرا برا فار و دریای عمان گسرترش داد. برراین
یۀ تأسيس بخشی موسوم به دریانوردی کمپرانی، بحرر
وانفعاالت جاری را در ایرن جنگی شرکت تمامی فعل
استراتژیک تحت نظارت دقيق دود قرار داد. از ۀ حوز
دیدگاه سياستمداران دولت لنردن، ایرن واحرد را کره
کرد، عاملی نيروی دریایی بمبئی هندوستان تقویت می
ها و دستيابی به اهدا مردنظر قاطع در پيشبرد برنامه
( که عمليرات ایرک 861و868: 8111)ستاندیش، بود
ز آن است.ای اکعب نمونهعليه بنی
فرار و غربی دلي شمالشيۀ گفتنی است در حا
بنری قبيلۀ در مجاورت اروندرود، فالحيره و شرادگان
کعب مستقر بودند کره قدرتمنردترین و متمرکزتررین
رفتنرد. آنران در قررون قبایل این حوزه به شرمار مری
بررررين دورموسرررری و من قۀ ق، در 88و81م/86و87
. مقرارن دوران اروندرود، یعنری قبران، مسرتقر شردند
دورق و حيۀ ها به حد فاصرل نرا موضوع بحش، کعبی
وتاز کردند. آنران براوجود اسرکان رود جراحی تادت
گراه بره غربی ایران و عثمانی هري در مرزهای جنوب
ای مستقل تابعيت این دو حکومت را نپذیرفتنرد گونه
گراه تحرت حمایرت و باتوجه به مصالح دویش، گره
گرفتند. همياری آنان در اهداء می ایران یا عثمانی قرار
49فار برتری بریتانيا بر فرانسه در هند مقدمۀ گسترش اقدامات بریتانيا در دلي
کشررتی برره حکومررت ایررران در دوران لشکرکشرری
گرفت نيروهای نادرشاه به بصره، از این امر نشئت می
.(.849تا819: 8171)کسروی،
بسيار مهمری در ثۀ ها حادعملکرد ایک عليه کعبی
فرار برود. در ایرن زمران، تراریخ بریتانيرا در دلري
شکوفایی قررار داشرت امرا تجارت در بصره در اوس
ق، 8866م/8671کعب پس از سال افزایش قدرت بنی
هرای آمرد. در سرال تهدیدی جردی بره حسراب مری
ق، کمپرانی هنرد شررقی 8869ترا 8861م/8671تا8678
ها برای مقابلره برا بار لشکرکشیِ ترکانگليس طی سه
,Lorimer)ها، از بصره به یاری عثمانی شتافت کعبی
. در همررين راسررتا در يانویرره (1217-1219 :1915
ی برا کمپرانی انامره هرا موافقرت ق، ترک8818م/8676
هزار پردادت ماهانه یکمۀ امضا کردند که در ازای ادا
که جنگ ميران آنهرا و بنری تومان به کمپانی، تا زمانی
کعب ادامه دارد، ایک از بصره حمایت و حفا ت کند
(.16: 8991)العامر،
به ازدیاد نفوذ کمپانی هند شرقی انگليس این امر
ایرن رویکررد ایرک علرت فار منجر شد. در دلي
دیگری بر افزایش منافع کمپانی هند شرقی در دلي
فررار و آمررادگی آن در راسررتای انجررام اقرردامات
سياسی و نظامی، برای حمایرت از تجرارت کمپرانی
پررس از برتررری بررر فرانسرره در هندوسررتان بررود
(Lorimer, 1915: 1226) .
کمپاانی در جایلااه کنساو ۀ . انتخاب نمایناد ج
ق(3366م/3671انللستان در بصره )
ها در که در صفحات پيش اشاره شد، انگليسیچنان
فار آمدند ولری علت اهدا تجاری به دلي آغاز به
تدری دریافتند که اگر در مسرائل سياسری و نظرامی به
یابند. وارد شوند، بهتر به اهدا تجاری دود دست می
هررا، بسررتن برره همررين علررت درگيرشرردن در جنررگ
های سياسری و گررفتن قراردادهای صلح، انجام مذاکره
و اساسری شررکت ۀ های عمدامتيازها بخشی از فعاليت
شد.
ی کمپرانی هنرد های گرایش سياسر نخستين نشانه
ق و 81م/81فرار در اواسر قررن شرقی در دلري
انتقال دفتر نمایندگی از بندرعبا به بصره برود. ایرن
اقرردام بررا اعمررال فشررار کمپررانی برره پاشررای بغررداد و
ناگزیرکردن وی به پرذیرش حرق مصرونيت سياسری
مقرريم کمپررانی در بصررره و بردوردارشرردن ۀ نماینررد
از امتيازهرای سرفرا و نمایندگان دفتر تجاری کمپرانی
نمایندگان سياسی توأم شد.
در مقطررع ذکرشررده، کمپررانی هنررد شرررقی ضررمن
سسۀ هرای تجراری، درواقرع از مرؤ اشتغال به فعاليرت
تجاری صر به سرازمان سياسری قدرتمنردی تغييرر
هند را ۀ قارماهيت داد که سرنوشت قسمت اعظم شبه
در ادتيررار داشررت. ایرررن مهررم در روش و رفترررار
ثيری عميق نهاد و باعش تأرگزاران شرکت در شرق کا
.بلندپروازی آنان شد.
سياست کارگزاران ایرک در بصرره نيرز از چنرين
محر اینکره عامرل رو بره حالتی ناشری برود. ازایرن
شرکت در بصره استقرار یافت، برای کسب امتيرازات
جدید که متضمن نفوذ سياسی و تجراری شررکت در
دود را آغاز کرد و از سرلطان این بندر باشد، کوشش
شررکت را در جایگراه ۀ عثمانی دواسرت کره نماینرد
کنسررول انگلرريس در بصررره برره رسررميت بشناسررد.
دلري من قۀ ازاین عامل شررکت در که پيش درحالی
هندشرقی، هري عنروانی فار به جز کارگزار کمپانی
نداشت. هم نين دردواست کرد کره بنردر بصرره در
ل امتيرازات مصرونيت کنسرولی حکم بندری، مشرمو
شود زیرا با اینکه مرکز دائمی کمپانی هند شررقی در
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /11
سيس شده بود، بندر مذکور تا تأها پيش بصره از سال
طور رسمی مشمول این حق شنادته نشده آن زمان به
..(Saldanha, 1986: 180-181)بود
شررکت ایرن تقاضراها را توسر هنرری ۀ نمایند
، سررفير انگلرريس در (HenryGrenville)گرینویررل
قسطنطنيه، به سرلطان عثمرانی تقردیم کررد. پرس از
های طروالنی، سرفير انگلريس بره ادرذ حرق مذاکره
مصونيت کنسولی از سلطان عثمانی توفيق یافت. در
ضمن به موجب این امتياز، عامل کمپانی هند شرقی
در جایگاه کنسرول انگلريس در بصرره بره رسرميت
.(.18: 8991)العامر، شنادته شد
Elwin)ای برره الرروین ریررن گرینویررل در نامرره
Wrench)ایک در بصرره، در درالل اشراره ۀ ، نمایند
هررای دررود برررای افتترراح نماینرردگی و برره تررالش
کنسولگری بریتانيا در بندر مذکور که از نظر او برای
ای بره العراده کمپانی هند شرقی انگليس اهميت فوق
اهميرت و مزیرت »نویسرد: مری همراه داشت، چنين
برات کنسولی واضح و آشکار اسرت، حصرول ایرن
علررت تنهررا بررهبرررات مررورد تردیررد بسرريار بررود، نرره
ناسازگاری و مخالفت با این موضوع در بندر، بلکره
به این دليل که این به تنهایی امتياز جدیدی است که
هرگز قبل از این توس ما در بصره به دست نيامرده
عرالوه، باشرد. بره ای از ]این[ لحاظ می زهو بدعت تا
بار دیگر بره شرما بره دواهم یکمن در هر حال می
درراطر آن تبریررک بگررویم، برره ایررن اميررد کرره
هندشرررقی انگلرريس از ثمرررات مرروفقيتم در کمپررانی
Letter From Grenville to)« درازمدت منتفع شود
Elwin Wrench,September: 1764).
سی داصی داشت زیرا برای این مهم اهميت سيا
براینکره بار عامل کمپانی هند شررقی عرالوه نخستين
فار بود، نماینده حکومت شرکت در دلي ۀ نمایند
رفرت. ایرن امرر تقویرت انگلستان نيز به شرمار مری
موضع عامرل شررکت و ازدیراد اعتبرار وی در نظرر
شرد مقامات عثمانی در والیت بغرداد را باعرش مری
امر دود تشدید نفوذ هند انگلستان در درنتيجه، این
هرای شد که ازجمله نمونره این والیت را موجب می
آن ددالت کارگزاران کمپانی هند شرقی در انتخراب
ق و کوشرش ایرک 8861م/8674والی بغداد در سال
برای تغيير مسير تجرارت بغدادصرحرای بادیۀالشرام
بود زیرا ایک از ایرن طریرق درصردد برود کمپرانی
را که در آنجا منافع حياتی داشرت، (Levant)ت لوان
.(Lorimer, 1915: 350)تحت فشار قرار دهد
ایفای ایرن نقرش سياسری ترا منۀ گفتنی است، دا
بصره برر ایرران پهنراور آن ۀ بدان حد بود که نمایند
کمپرانی ۀ نماینرد دوران نيز تسل و اشرا داشت .
معرامالت ای به ایرران، برر با اعزام نمایندهدر بصره
گذاشت. باتوجره تجاری با ایران عهد زندیه تاثير می
به این سياست کمپانی، تجارت ایران پس از نادرشاه
در که یک دهه پيش هندوسرتان را فرتح کررده برود،
عمل تحت اشررا کمپرانی تجراری انگلريس قررار
یکی از ایالتتابع که تجارت ایران ایگونه گرفت به
.های عثمانی شد.
دران نيرز باتوجره بره نقرش دیگر، کرریم زسویا
ممتازی که برای کمپانی انگلريس قائرل برود و ایرن
دیرد، در های فرانسه و هلند نمری نقش را در کمپانی
مره اجایگاه حاکم ایران پس از نادر، ناچار شد که برن
کمپانی ۀ های دود را با نمایند ها و تدبيرها و تصميم
کمپانی در بصرره برود، ۀ در شيراز که زیر نظر نمایند
در ميان گذارد و منتظر پاسرخ مثبرت یرا منفری آنهرا
شد از کالنتر سرکيس، دان گاه ناچار می بماند. کریم
رهبر ارامنه که در شيراز مستقر برود، بخواهرد براب
کمپانی را گشاده نگهدارد ۀ مکاتبه و مراوده با نمایند
18فار برتری بریتانيا بر فرانسه در هند مقدمۀ گسترش اقدامات بریتانيا در دلي
: 8191)رجرائی، و نظرهای او را به آنها انتقال دهرد
411)..
انگلريس هنرد حکومت ،شک اگر در این دورانبی
گزید کره برا حکومرت ایرران این تدبير صحيح را برمی
یۀ ای داشته باشرد، هرگرز ایرن رو تعامل مفيد و سازنده
گرفت کره از لنردن و ازطریرق یرک اشتباه را پيش نمی
بمبئری و بصرره و سطۀ کمپانی تجاری آن هم با سره وا
حاکم بالمنازع ایران، ارتباب برقرار دان،بوشهر با کریم
این درحالی بود که کمپانی در حکومرت عثمرانی . کند
االدتياری را تعيين کرده بود تا در مواقعی کره سفير تام
کمپررانی در بصررره برررای بعضرری مسررائل و ۀ نماینررد
مشکالت بره کارگشرایی و وسراطت نيراز داشرت، برا
پرانی و نفرع کم قدرت تمام وارد شرود و مسرائل را بره
(.411: 8191)رجائی، وفصل کند دولت دویش حل
اقتصاادی کمپاانی هناد د. افزایش قادرت سیاسای
.فاارس هاا در خلایج انللی با افو هلندی .شرقی
..ق(3361تا3366م/3671تا3671)
با قتل نادرشاه اوضاعی بره وجرود آمرد کره منرابع .
ومرس یاد میهلندی از آن باعنوان دوران فترت و هرس
(. در این اوضاع که حکام محلی 81: 8171کنند )فلور،
فرار بره قردرت رسريدند، های دلري بنادر و جزیره
های حکام محلری سرنوشت واک به عملکرد و سياست
فار پيوند دورد.بنادر و جزایر دلي
شایان ذکر است که شررکت هنرد شررقی انگلريس
( ترین رقيب کمپانی هند شرقی هلند )واک)ایک(، مهم
هرا از فار و ازجمله در دارک بود. انگليسیدر دلي
هرا در درارک بره مقابلره یهمان ابتدا با فعاليت هلنرد
برداستند و بوشرهر را در مقابرل درارک علرم کردنرد
(Lorimer, 1915: 150 ،816و817: 8111 فقيررره .)
بر این رقيب سرسخت اروپرایی کره ترتيب عالوهاین به
منررافع اسررتعماری اسررا سررود و زیرران اقتصررادی و
داد، پاشرای بغرداد و مخالفت و رقابتش را تشکيل مری
متسلم بصره که تقویت دارک را موجب ضعف درود
دانسرتند، از هري کوششری بررای ناکارآمردی واک می
(.871: 8168)فلور، 4دودداری نکردند
عمليرات کمپانی هند شرقی هلند نيز کره بره اوس
در فار رسيده بود، دلي استعماری در تجاری و شبه
ق، موقعيرت 8869ترا 8866م/8671ترا 8671هرای سال
هرای پری در اثر ضرربه مناسبی نداشت. سرانجام واک
اندازی و ویژه با اقدام ميرمهنا و سنگدشمنان به درپی
رقيب قدرتمند دود، یعنی ایک، پرس از چينیدسيسه
در فرار وچهار ساله در دلري صدوچهلحضور یک
درارک بيررون رانرده ۀ ق، از جزیر8869م/8671سال
هرا، دراک هلنردی »نویسد: گشا میصاحب گيتیشد.
مذلت بر سر و آب حسرت در دیده و آترش غرم در
(.874: 8171نامی، )موسوی« دل داشتند
افزود اوضاع اقتصرادی، اما آن ه بر این ناتوانی می
اجتماعی و سياسی ایران در مقطعی از تاریخ فعاليرت
کندن آنها را تشرکيل بود که از قضا روزگار جانواک
بررا دررروس فرانسرره از هندوسررتان در سررال داد. مرری
فار در سال ق و ادراس هلند از دلي 8866م/8671
ق، کمپانی هند شرقی انگليس که درود 8869م/8671
دنبال اتخاذ سياستکرد، بهرا بدون رقيب احسا می
منطقره های جدید، درصردد تثبيرت قردرت درود در
گونه از آن تاریخ به بعد، بریتانيا در هيئت این . بهبرآمد
فرار کارگزاران تجاری بره قردرت بالمنرازع دلري
.تبدیل شد.
.
.ق(3366م/3671پرای )ه. قرارداد سعدون
طورکرره در سررطرهای پرريش ذکررر شررد، در همرران
موقعيتی که اوضاع بندرعبا به سمتی گررایش پيردا
کرد که کارگزاران کشورهای اروپایی به فکر جایگزین
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /11
برررای آن و دائرکررردن دفرراتر دررود در شررهر بنرردری
دیگری بودند، بوشهر ازجمله مراکزی بود کره توجره
نمایندگان تجاری را به حضرور در آنجرا جلرب کررد
مل دیگری کره در ایرن زمينره عا(. 114: 8171ری، )پ
فرار برين اهميت دارد، رقرابتی برود کره در دلري
هرا و هرا، انگليسری هرای حاضرر نظيرر هلنردی دولت
.(.811: 8168ها وجود داشت )فلور، فرانسویباید به این نکته اشاره کرد که کرارگزاران هلنردی
دلري تر از نمایندگان انگليس در قسمت شمالی پيش
هرا در سرال فار کار را آغاز کررده بودنرد. هلنردی
دارک مستقر شده بودند و ۀ ق، در جزیر8871م/8614
با جدیت تمام بره کارهرای بازرگرانی مشرغول شرده
شدت بيمناک بودند که در فضای ها بهبودند. انگليسی
ها ادتيار را به دست گيرند و جدید ایجادشده، هلندی
يز به توافق برسند و درنهایت، با قدرت مرکزی ایران ن
عرصه را بر فعاليت نمایندگان کمپانی انگلريس تنرگ
.کنند.
ها، ایک در نظر داشرت برا بر رقابت با هلندیعالوه
هرا و فار ، با فرانسروی شمالی دلي أحضور در ر
کمپانی لوانت در بصره بهتر رقابت کند زیرا فرانسروی
ها شروع به پيشروی در بازار پشم منطقه کررده بودنرد
(. در چنين اوضراعی برود کره آنهرا 149: 8171)پری،
متوجه شدند نباید از رقيرب درود عقرب بيفتنرد و در
فضای جدید ایجادشده، ميدان را دالی کننرد. بنرابراین
باتوجه به آن ه مطرح شرد، مقامرات کمپرانی بره ایرن
انتخاب پایگراه دیگرری، جرز نتيجه رسيدند که تغيير و
جرردی در صررورت بررهبنرردرعبا ، ضرررورت دارد و
شررمالی أجسررتجوی انتخرراب محررل دیگررری، در ر
فار ، برآمدند.دلي
دارک و بندرریگ در کانون توجه ۀ در ابتدا جزیر
هرا از ها قرار گرفت ولی در درارک هلنردی انگليسی
در هرا پيش حضور یافته بودند و با اسرتقرار انگليسری
این جزیره مخالفت کردنرد. حراکم بنردرریگ نيرز در
ها نظر مساعدی داشت برابر فعاليت بازرگانی اروپایی
و از آنها دعوت کرد تا در سرزمين وی مستقر شروند
و فعاليت کنند اما با تغييرات ناگهانی که در حکومت
بندرریگ به وقوع پيوست، روال پيش ادامه نيافرت و
را ترک کردند. در ضمن، ترالش نمایندگان ایک آنجا
ای در بندرریگ با شکست ایک برای ایجاد تجارتخانه
(.11: 8118مواجه شد )برومند،
شرمالی أها در انتقال مرکز درود بره ر انگليسی
رو فار در اولين اقدام با ناکامی شدیدی روبره دلي
وجودآمرده، ضررورت شدند امرا باتوجره اوضراع بره
ليسی به ایرن امرر حيراتی جامره داشت که کمپانی انگ
عمل بپوشاند.
طورکه ذکر شرد، در ایرن مرحلره بصرره در همان
فار انتخاب شد. حکم کانون تجارت ایک در دلي
های بازرگرانی و پس از این اقدام بود که برای فعاليت
طور استقرار نمایندگی کمپانی، بوشهر و سواحل آن به
کارگزاران کمپانی هایی که جدی مطرح شد. با بررسی
در سواحل ایران کردند، بوشهر را بهترین نقطه بررای
تجارت با مناطق دادلی کشور تشخيص دادند.
بر مجموع مباحش پيشين که در حکم زمينره عالوه
هرایی ها و عوامل گرایش به بوشهر مطرح شد، علرت
نيز باعش شد تا بوشهر در عمل محل فعاليت کمپرانی
موقعيت مناسب بوشهر بود. بندر شود که ازجمله آنها
بوشهر چون در مسير تجاری قرار داشت کره از هنرد
فرار ، شد و با عبور از اقيانو هند، دلي شروع می
بصره، دمشق و دریرای مدیترانره بره نرواحی دادلری
المللی و ترانزیرت شد، در تجارت بين اروپا منتهی می
.(.14: 8161کاال اهميت بسزایی داشت )گرمون،
علت آنکه به بصره نزدیک برود، در بندر بوشهر به
11فار برتری بریتانيا بر فرانسه در هند مقدمۀ گسترش اقدامات بریتانيا در دلي
مقایسه با بندرعبا ، مزیتی نسبی داشرت. در ضرمن،
صورت جدی در پی ایرن های غربی همواره بهکمپانی
مسئله بودند تا برازار ایرران را از دسرت ندهنرد و برا
انتخاب بوشهر بر بازار ایران، چه برای صادرات و چه
: 8171ا کننررد )پررری، برررای واردات، دسترسرری پيررد
( زیرا مسيرهایی وجود داشت کره بوشرهر 869و867
رو بوشهر در کرد و ازاین را به دادل کشور مرتب می
مقایسه با بصره، مزیت و فرصت بهتری داشت زیررا
فار برود و برا بوشهر در مسير شاهراه تجاری دلي
بازار پررونق ایران پيوند و ارتباب نزدیک داشت. ایرن
الی بود که بصره با بازار ایرران ارتبراب پایرداری در ح
نداشت.
جرواری برا ایالرت فرار از دیگرر نزدیکی و هم
های بندر بوشهر بود که در گرایش به سمت آن مزیت
مؤثر بود. فار ایالتی ثروتمنرد و غنری برا جمعيرت
دران، ایرن ایالرت و کریمۀ ویژه در دورفراوان بود. به
وانی پيردا کررد )موسروی دصوص شيراز رونق فرا به
های دارجی نيرز (. درضمن، دولت811: 8171نامی،
از پيش دفاتری در شيراز داشتند که به شنادت آنها از
مينۀ کرد. بنرابراین در ز اوضاع اقتصادی آنجا کمک می
کاال و اجنا بندر بوشهر ایرن لۀ مين، توزیع و مبادتأ
پرس ای ایفرا کنرد استعداد را داشت که نقش واسرطه
همجررواری بوشررهر بررا شرريراز، مرکررز جدیررد قرردرت
سياسی در ایران، باعش شده بود ترا ایرن بنردر بررای
مطلوبی باشد.ینۀ تجارت گز
ای از کمپرانی ناصر برای برپایی شعبهآمادگی شيخ
عامل مهم دیگرری برود کره بایرد در نظرر در بوشهر،
:Lorimer, 1915: 94-95 Saldanha,1986) گرفرت
کمپرانی در ۀ ، نماینرد (Douglas). داگال (151-152
م/ 8678شيخ بوشهر در سرال مۀ با ارسال نا بندرعبا ،
ق که دطاب به حاکم بمبئی نوشرته شرده برود، 8861
بر حکومت متبوع دویش را از پيشنهادهای شيخ مبنی
شدن برای برقرراری مناسربات، اعطرا معافيرت پيشقدم
ن بره امرور گمرکی به تجار انگليسی، امکران پرردادت
تجاری گونراگون و نقرش بوشرهر در جایگراه محرل
های ایران و امنيت آن برادبر کررد اتصال تمامی جاده
(Saldanha, 1986: 153).
دنبال بررسی مقامات حکومت بمبئی و سرانجام به
Public) 1برا دریافرت دومرين نامره از شريخ بوشرهر
Department Diary, No.38 ,2thfebruary 1762.
Bombay Castle) مقدمات انعقاد نخسرتين موافقرت
شررکت هنرد شررقی ۀ نامه بين شيخ بوشهر و نماینرد
.فراهم شد.ق، پرررایس 8866م/ 8671کرره در سررال هنگررامی
(Price) ناصرر، حراکم به بوشهر رسيد در غياب شريخ
سرعدون، وارد مرذاکره و بوشهر، برا بررادر وی، شريخ
Bushire Diary,20)وگرررو شرررد گفرررتth,22
th
April1763, Bombay Castle) سرررانجام پررس از .
مذاکراتی که صورت گرفت، پرایس برا نایرب حراکم
ای امضا کرد که باتوجه بره موقعيرت نامهبوشهر توافق
تجاری بوشهر، اجرای آن با کل تجارت ایران ارتبراب
کررررد. ازآنجاکررره قررررارداد مرررذکور ابتررردا در پيررردا
ون در بوشهر ق، بين پرایس و سعد8866م/ 8671سال
پرایس تنظيم و منعقد شد، (به نام دو عاقد آن سعدون
ۀ مدتی بعد نخستين نماینرد آن، دنبالگذاری شد. بهنام
Bushire Diary,20)مقيم بوشرهر نيرز تعيرين شرد th
April 1763,Bombay Castle)پس، تمایل بره . ازاین
برقرررراری و حفرررد مرررراودات تجررراری و امکررران
بردررورداری از حمایررت شرريخ بوشررهر، همررواره از
موضوعات بحش در مراسالت کارگزاران شرکت هند
,Saldanha)شرقی در بمبئری، بوشرهر و بصرره برود
1986: 167-169).
ۀ طولی نکشيد که مقدمات برقراری ارتباب نماینرد
دان زند رواب بين کریمشد. دان فراهم ایک با کریم
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /14
ها بسيار بااهميت است زیرا بر تمام ابعراد و انگليسی
گذاشرت و برر فار تأثير عميق بر جرای امور دلي
هرا در سراسرر منطقره اثرر گذاشرت موقعيت انگليسی
(. از دصوصيات مناسبات ایرن 119: 8177)ویلسون،
نرایی دوران باید به منافع موجود و نياز متقابرل بره توا
های دو طر اشاره کرد.
شود که مواد قررارداد بره در یک نگاه مشخص می
سود کمپانی هند شرقی انگليس تنظيم شد و امتيازات
ۀ مردنظر کمپرانی کسررب شرد. در ایررن قررارداد اجرراز
فرار و بره دانره در سرواحل دلري سيس تجارتتأ
کارگيری توپ برای دفاع از آنجا، معافيت از پردادت
کاالهایی که بره ایرران وارد یرا ۀ ی دربارحقوق گمرک
های پشرمی بره شد، انحصار واردات پارچه دارس می
ایران برای کمپانی، آزادی دریدوفروش هر نوع کراال
های انگليسری در ایران، انجام هر نوع معامله با کشتی
مقريم ۀ ازسوی تجار ایرانی با اطالع و رضایت نماینرد
مرذهبی، تسرليم افرراد کمپانی، آزادی در انجام مراسم
فراری وابسته به کمپانی و معافيت کارکنان کمپرانی از
پردادت ماليات و عوارض گمرکی امتيازاتی بودند که
.به کمپانی انگليسی اعطا شد.
دان، قسمتی به قرارداد افزوده شرد به فرمان کریم
طرفه بره صورت یکو اگر آن قسمت نبود، قرارداد به
فراسرت دان که بره شرقی بود. کریمسود کمپانی هند
صورت طال و نقره، بره دریافته بود که دروس پول، به
کيرد کررد کره تجرار تأفقر ایران منتهی دواهرد شرد،
درود را کره در ۀ التجرار انگليسی نباید تمام وجوه مال
رسانند، به دارس حمل کننرد. ایرن ایران به فروش می
د کاال از ایران، دان در الزام کمپانی به دریاقدام کریم
در رونق توليدات دادلی و صادرات به درارس مرؤثر
شد. وکيل کره تاحردی بره سياسرت کمپرانی واقع می
کيرد کررد کره آنران نبایرد بره تأبرده بود، انگليسی پی
دشمنان پادشاه ایران مساعدت کنند زیررا دران زنرد
هرا در کرد با این روش از ددالت انگليسری تالش می
یران جلوگيری کند.امور دادلی ا
بر کمپانی هند شرقی، پس از انعقاد قرارداد، عالوه
صورت انفرادی یرا جمعری دیگر تجار انگليسی که به
کردنررد، دررود را از پردادررت بررا ایررران تجررارت مرری
عوارض و ماليات بره دولرت زنرد معرا دانسرتند و
سرود درویش بهرره تالش کردند که از این امتيراز بره
بود که کمپانی کاالهرای دیگرران را جویند. مقرر شده
جز متاع دویش قلمداد نکند اما تجرار انگليسری کره
نفرع به کمپانی وابستگی نداشتند، از ایرن قررارداد بره
کردند. این امتياز، تجار انگليسری برداری میدود بهره
را در مقایسه با تجار ایرانی در موقعيت بهترری قررار
مجبور بودند که عوارض داد زیرا بازرگانان ایرانیمی
و مالياتی به دولت زند پردادت کنند که گاه ميزان آن
(.94: 8161رسيد )امين، درصد قيمت کاال میبه پنجاه
به همين علت، کاالهرایی کره تجرار انگليسری بره
ترر از کاالهرایی برود کردند، بسيار ارزان ایران وارد می
عمرل، کردنرد و در که تجار ایرانی به کشور وارد مری
تجار ایرانی قادر نبودند برا تراجران انگليسری رقابرت
کنند و بازار واردات و صادرات بره دسرت بازرگانران
انگليسی وابسته به کمپانی هند شررقی و دیگرر تجرار
دیگرر، معافيرت گمرکری افتراد. ازسروی انگليسی مری
بازرگانان انگليسی که کاهش عایدات حکام محلری را
تال ميران ایرن حکرام و موجب شده بود، بروز ادر
شد. در مجموع، کمپانی هند دولت زندیه را باعش می
شرقی انگليس از قررارداد برا دولرت زنرد اهردافی را
کرد ازجمله: دنبال می
مرؤثر مۀ . داشتن پایگاهی در سواحل ایران بررای ادا 8
.فعاليت تجاری دود در منطقه
. رهرررایی از پردادرررت عررروارض گمرکررری ایرررن 1
11فار برتری بریتانيا بر فرانسه در هند مقدمۀ گسترش اقدامات بریتانيا در دلي
شرد کاالهرایی را کره های گمرکی موجب می معافيت
کردنرد، کمپانی انگليسی از ایران درارس یرا وارد مری
تر از کاالهایی باشد که تجار دیگر به ایرران وارد ارزان
کردند. یا دارس می
هررای پشررمی بررا ایررران . انحصررار تجررارت پارچرره1
طورکه در بخش چارچوب نظرری اشراره شرد، همان
سررروداگر از ابرررزار و هرررای انحصرررارطلبی دولرررت
ایرن نتيجۀ های آنان بود. در قرارداد مرذکور، شادصه
کردن رقبای انگلسرتان، بسر انحصار از ميدان دارس
کردن بازار ایران بود. ها در ایران و قبضه نفوذ انگليسی
از قضا این ماده یکی از بندهای مهم آن قررارداد برود
نيافته که تا آن زمان، هي کمپانی دیگری به آن دست
بود. گفتنی اسرت، واک کاالهرای پشرمی درود را برا
فرودرت و در بردرورد برا تر به تجار می قيمتی ارزان
تجررار ایرانرری دساسررت تجررار انگليسرری را نداشررت.
بنابراین کمپانی انگليس از دطر رقابت کمپرانی هلنرد
شدت نگران بود. به
. جلب حمایت و مساعدت دولت زند در پردادرت 4
مپانی هنرد شررقی انگلريس و بازگردانردن مطالبات ک
فراریان
کمپرانی هنررد شرررقی نۀ دررا مرين امنيررت تجرارت . تأ1
انگليس نمایندگی کمپانی انگلريس در بنردرعبا در
پرذیر نشران داد و دفترر برابر تهاجم فرانسویان آسيب
نمایندگی کمپانی در بندرریگ را ميرمهنا ویران کررد
رای تروان دفراعی بودنرد هرا دا اما در بوشهر انگليسی
نگهداری توپ به آنان داده شده بود. ۀ زیرا اجاز
ویرژه . مقابله با رقبای کمپانی هند شرقی انگليس بره 7
ها در اوضاعی که کمپانی انگليسی، بندرعبا هلندی
ۀ هرا جزیرر را ترک کرد و در بصره مستقر شد، هلندی
ا ایران دارک را در ادتيار داشتند و امکان داشتند که ب
دیگرر آنران ایرن ارتباب تجاری داشته باشند. ازسروی
ۀ امکان را داشرتند کره برا اسرتفاده از موقعيرت جزیرر
دارک، در تجارت کمپرانی هنرد شررقی انگلريس در
هرا نيازمنرد بصره ادتالل ایجاد کنند. بنابراین انگليسی
پایگاهی در ایران بودند و از این لحاظ، بوشهر جرای
مناسبی بود.
هرا بررای ایجراد ها و ایرانی لزوم همکاری انگليسی .6
هرا فرار . انگليسری امنيت و رونق تجارت در دلري
دانسرتند کره درصرورت دشرمنی دولرت دوبی مری به
طرور فرار بره ایران، تجارت و منافع آنان در دلري
جدی تهدیرد دواهرد شرد و در برقرراری امنيرت در
ایرن فار و تسهيل در امر تجرارت، همکراری دلي
هرا برا بسرتن قررارداد نمود. انگليسری دو ضروری می
ق، در دوستی با ایران برای رسريدن بره 8866م/8671
این هد تالش کردند.
فار انگلستان .. لزوم ایفای نقشی مؤثرتر در دلي 1
سراله و هرای هفرت پس از غلبه بر فرانسره در جنرگ
کنارزدن رقبا در هند، صاحب موقعيت بهتری شد. برا
ثبيررت موقعيررت کمپررانی هنررد شرررقی انگلرريس در ت
هندوستان، این کمپانی بخشی از نيرو و امکانات دود
فار و دفراع از را برای ایفای نقشی مؤثرتر در دلي
گرفت. منافع تجاری دود به کار می
نامره که به نقل از پژوهشگری، این توافرق طوریبه
ت درود بهترین امتيازی بود که کمپانی از زمان فعالير
کره پررایس 7در ایران تا آن زمان به دست آورده برود
عيار نيز در گزارش دود، از آن باعنوان حاکميت تمام
کنرد )امرين، فرار یراد مری ملت انگلستان در دلري
آميرز نبرود زیررا (. این عبارت البته مبالغه881، 8161
بر حق انحصرار ورود دان عالوهکمپانی با تأیيد کریم
پشرمی بره ایرران، ایرن اجرازه را داشرت هرای پارچه
که افرادی را در حرال تخطری از ایرن مراده درصورتی
نفرع درود ببيند، آنها را بازداشت کند و اموالشان را به
کمپانی در مذاکره با دان زند بره ۀ توقيف کند. نمایند
این امتياز دست یافت که به جز دفتر تجاری کمپرانی
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /17
ری درارجی هند شررقی انگلريس، هري دفترر تجرا
دیگری در بوشهر فعاليرت نداشرته باشرد. در پاسرخ
علت نداشتن نيروی دولت زند بهکه چون باید گفت
دریایی، به اعمال سلطه در سواحل جنوبی و جزایرر
دران از فار قادر نبرود، هرد کرریم ایرانی دلي
که برای رفع این بود اعطای این امتيازات به کمپانی
دارجی حاضرر در دلري هایاین مشکل، با قدرت
فار ارتباب برقرار کنرد و برا آنهرا همکراری کنرد.
بنابراین دان زند تالش کرد که ارتبراب و همکراری
آنها ازطریق دولت زنرد صرورت گيررد زیررا اقردام
های جنروبی ایرران، بردی حکام در کرانهنۀ دودسرا
در دعوت بيگانگان به تجرارت و اسرتقرار در دراک
نکرردن از اعرالم اسرتقالل و اطاعرت لۀایران، به منز
نکرردن دولت مرکزی ایران بود. درصرورت ددالرت
دران ایرن دولت زندیه در چنين قراردادهایی، کرریم
های درود را در دلري امکان را نداشت که سياست
مين منرافع سياسری و تأفار پياده کند و در جهت
تجاری درود دسرت بره اقردامی زنرد بررای مثرال،
هم ون ميرمهنا، نصيردان الری و مالعلیحاکمانی
شاه بيشتر به فکر حفد استقالل دود در برابر دولت
شردند کره مجرری مرکزی ایران بودند و حاضر نمی
های دولت زند شروند )ویلسرون، ها و سياستبرنامه
8177 :119.).
درهرصورت، در رواب ایران عصر زندیه با ایک
فرار دلري هرای کمپرانی در سو و سياسرت ازیک
دیگر، این قرارداد نقطه عطفی بره شرمار مری ازسوی
نکتۀ هرا و موقعيرت آنهرا رود. در ارتباب با انگليسی
ها این قرارداد و مفراد آن مهم این است که انگليسی
را در اوضاعی تنظيم کردند که در حرال چرردش و
دگرگونی در رویکرد دود بودند. این رویکرد حاکم،
دان زنرد را در امرور دلري همکاری جدی ایک با
های ایرک در مقایسره برا فار مانع شد زیرا برنامه
تر شده بود. تر و پي يدهنادرشاه دطرناکۀ دور
ق، حراکی از ایرن برود کره 8866م/8671قرارداد
دنبرال ایک دیگر کمپانی تجاری نيست کره فقر بره
تجارت و اهدا تجاری باشد بلکه آنان آمراده مری
فار برر عهرده ای را در دلي و ایف تازهشدند تا
های جدید ایفرا کننرد. دران زنرد در بگيرند و نقش
قرررارداد مررذکور انحصررار تجررارت در ایررران و برره
دصوص تجارت پشم در تمام بنادر ایران را به ایک
,Cambridge History of Iran,1991)واگذار کررد
vol 7: 362) و اميدوار بود که بابرت آن، مسراعدت
ها را در راستای تحقق اهدا دود و کنترل انگليسی
فار دریافت کند اما اوضراع هرچه بيشتر بر دلي
و تحوالت نشان داد که ایک مایل به همکاری جدی
ق، برا لغرو 8811م/8679نيست و بنرابراین در سرال
ها از بوشرهر دان زند، انگليسی قرارداد ازسوی کریم
(. این اقدام از درک 761: 8117دارس شدند )رائين،
هرررا و دررران از هرررد واقعررری انگليسررری کرررریم
کند. نکردن آنها با حکومت زند حکایت می همکاری
نتیجه
ق، سياسرت نماینردگی 81م/81دوم قرن نيمۀ در
فار از عملکرد شرقی بریتانيا در دلي شرکت هند
ثيرر مری تأدولت متبوع دود در اروپرا و هندوسرتان
ود بعد مسافت، از نظر تعيين موقعيت پذیرفت. باوج
و منزلت بریتانيا در سياست جهرانی، ایرن دو عامرل
کننده در مسيری قرار داشتند که مقصرد نهرایی تعيين
آن سيادت و برتری اقتصادی دولت بریتانيا در جهان
آن روزگار بود.
با دروس نيروی کمپرانی هنرد شررقی فرانسره از
ابع انبروه ثرروت در هندوستان و دسترسی ایک به من
16فار برتری بریتانيا بر فرانسه در هند مقدمۀ گسترش اقدامات بریتانيا در دلي
بنگال، فرصرت مناسرب بررای شررکت هنرد شررقی
بریتانيا فراهم آمد تا بخشی از منافع و اقدامات دود
س ۀ واویرژه آنکره بره فار کند بره را متوجه دلي
فار و بنگال، حجرم دردرور تجارت دیرین دلي
توجهی از طال و نقره به ذدایر شرکت هنرد شررقی
طرور کامرل برا که این امرر بره شدبریتانيا سرازیر می
.اهدا اقتصادی دولت متبوع آن مطابقت داشت.
برتری بریتانيا بر فرانسه در هندوسرتان، در ابعراد
فار ترأثير عميرق برر جرای اقتصادی دلي سياسی
ها در سراسرر منطقره گذاشت و بر موقعيت انگليسی
که از این دوره به بعد، عملکرد ایگونهاثر بخشيد به
ماهيت سياسری کمپرانی هنرد شررقی انگلريس در و
جایی کانون تجاری جابهتر شد. فار ملمو دلي
از بندرعبا بره بوشرهر و بصرره، کسرب امتيرازات
ایک در بندر بصره ۀ مصونيت کنسولی ازسوی نمایند
پررررایس در سرررال و انعقررراد قررررارداد سرررعدون
شردن م نقطه عطف و سرآغاز سياسری 8671ق/8866
د شرو فرار قلمرداد مری تان در دلي حضور انگلس
ایررررن در همررررين برهرررره، یعنرررری برررررعررررالوه
هرا از ق، ادراس هلنردی 8866تا8869م/8671تا8671
درارک ازجملره عوامرل اساسری بودنرد کره ۀ جزیر
شررقی آن افزایش قدرت انگلسرتان و کمپرانی هنرد
ایرن دگرگرونی در دولت را در منطقه باعش شردند.
نتای گوناگون و بسيار مهمی را ها، رویکرد انگليسی
هرررای کررره در دهرررهایگونرررهبررره برررار آورد بررره
هرررا و ق، سياسرررت8891ترررا8861م/8611ترررا8671
رفتارهای ایک در چرارچوب ایرن رویکررد، باعرش
فرار شرد کره از آن ای در تاریخ دلي ایجاد دوره
شود بره انتقال به عصر استعمار یاد میۀ باعنوان دور
قمررری 81مرريالدی/89قرررن نۀ تاکرره در آسررایگونرره
هرای انتقرال جوامرع پيرامرونی دلري عمل، زمينهدر
سوی استعمار انگلستان فراهم کرد.فار را به
.نوشت پی
ميالدی، کمپانی هنرد شررقی 8711. در اوادر سال 8
سيس شد. این کمپانی تا اواسر قررن تأانگليس
مستقل به کرار درود ادامره طور نيمه ق به81م/89
طور رسمی زیر نظرر اما پس از این دوره، بهداد
دولرررت بریتانيرررا قرارگرفرررت و ترررا پایررران
دوم نيز هم نان به کرار درود ادامره جهانی جنگ
داد. چون نام التين کمپانی هند شررقی انگلريس
(England India Company برود، بره ادتصرار )
( معررو شرد )رک: گراردنر، E. I. Cبه ایک )
مپرانی هنرد شررقی هلنرد (. درضمن نام ک8111
(VerenigeleOstindisheCompagine بود کره )
( معررو شرد و V. O. Cبه ادتصرار بره واک )
پررس در هررر جررای ایررن پررژوهش نشررانه ازایررن
ادتصرراری )واک( برره کررار رود، منظررور همرران
کمپانی هند شرقی هلند است.
م(، مشرهور بره پيرت 8117ترا 8619ویليام پيرت ) . 1
يام پيت پدر، لررد چاتهرام جوان که پسر دوم ویل
بسررياری از ۀ عقيررد ترررین و برره بررود. جرروان
تررررین نظرررران یکررری از برجسرررته صررراحب
هرررای وزیرررران انگلسرررتان در سرررال نخسرررت
( برود. از نخسرتين 8117تا8114و 8111تا8614)
اقدامات وی گذراندن اساسرنامه جدیردی بررای
م( از تصویب پارلمران 8614کمپانی هند شرقی )
(.861: 8111بود )ستاندیش،
. فرانسه در قرن هفده ميالدی/یازده قمری، جایگاه 1
اسرررپانيا را بررره درررود ادتصررراص داد و بررره
قدرتمندترین دولت اروپایی تبدیل شرد. فرانسره
در دهه نخست قرن هفدهم ميالدی بره مدادلره
در اسپانيا که به جنگ جانشرينی اسرپانيا مشرهور
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /11
اروپایی های است، ورود پيدا کرد اما دیگر دولت
که از قدرت فرانسه ناراضی و نگران بودند، عليره
فرانسرره متحررد شرردند. انگلسررتان، هلنررد، سرروئد،
شکسررتن قرردرت اتررریش و پرررو برررای درهررم
دست هم دادند. سررانجام در سرال به فرانسه دست
ق، با شکست فرانسه و عقد معاهده 8817م/8681
( جنررگ پایرران Treaty of Utrechtاوتریخررت )
هررای طلبرری پافررت. ایررن پيمرران، پایررانی بررر جرراه
و سودای فرانسه بررای تسرل برر چهاردهم لویی
امتيازات بسرياری اروپا بود. فرانسه در این معاهده
از دسرررت داد و انگلسرررتان در مسرررتعمرات و
هررای حيرراتی برره منررافع بسررياری رسرريد آبررراه
Black,1999: 45–48).)
کنرد و کيرد مری تأالسلطنه نيرز برر ایرن امرر سدید. 4
فرار هرا در دلري مؤسسات هلندی»نویسد: می
روش تجارت داشته است اما به طررز نظرامی بره
تردری ها، بره يشرفت انگليسیمناسبت ترقيات و پ
« تجررارت و نفرروذ آنهررا معرردوم شررده اسررت
.(.716: 8171)سدیدالسلطنه،
Translation of .A 8. ر. ک، پيوست، سند شماره 1
Letter From Sheikh Nasir of Bushire to the
Governor of Bombay.
کنرد کره فار مطرح مری . ویلسون در کتاب دلي 7
ۀ زمان پادشاهی ضعيف و در دوراین امتيازات در
هرای دادلری داده شرده ومررس اغتشاشات و هرس
(. بردرری نيررز 181و119: 8177اسررت )ویلسررون،
واگذاری امتيرازات گسرترده » عقد این قرارداد را
داننرد به کمپانی هند شرقی انگلريس مری « تجارتی
( اما سایکس مغرایر برا ایرن 61: 8166)سيوری،
یران در قرارداد مرذکور در نظرها، معتقد است که ا
: 8118قرار داشرت )سرایکس، « شرای مساعدی»
1/414.)
کتابنامه
الف. کتاب
(، ترراریخ اقتصررادی و سياسرری 8116. اسرردپور،حميد، )
فررار در عصررر افشرراریه و زندیرره، تهررران: دلرري
انسانی. مؤسسه تحقيقات و توسعه علوم
الهنرد (، نشراب شررکه 8991. العامر، یقظان سرعدون، )
الشرررقيه االنکليزیرره فرری البصررره، جامعرره البصررره:
دارالحکمه سلسله ترا البصره.
(، منرررافع بریتانيرررا در 8161. امرررين، عبرررداالمير، )
فار ، ترجمره علری رجبری یرزدی، تهرران: دلي
اميرکبير.
(، سرکنسرولگری بریتانيرا در 8118. برومند، صرفورا، )
بوشهر، تهران: وزارت دارجه.
محمرد دان زند، ترجمه علی (،کریم8171. پری،جان، )
ساکی،تهران: تو .
س، 1(، دریرانوردی ایرانيران، 8117. رائين، اسرماعيل، )
تهران: جاویدان.
انگليس (، کمپانی هند شرقی8191. رجائی، غالمعلی، )
و ایررران دوره زنررد، تهررران: مرکزاسررناد و ترراریخ
دیپلماسی وزارت دارجه.
(، تاریخ جهانی، ترجمه احمد 8171لن، ش، ). دوالندو
، تهران: دانشگاه تهران.1بهمنش، س
(، تراریخ ایرران، ترجمره 8118. سایکس، سرپرسری، )
س، تهرران: دنيرای 1سيدمحمد فخرداعری گيالنری،
کتاب.
فار ، ترجمه (، ایران و دلي 8111. ستاندیش، جان، )
عبدالرضا ساالر بهزادی، تهران: نی.
(، 8171درران، ) لطنه )کبررابی(، محمرردعلی . سدیدالسرر
فار اعالم النرا فری احرول بندرعبا و دلي
نا. بندرعبا ، تصحيح احمد اقتداری، تهران: بی
فرار (، دلي 8166. سيوری، راجر و جی. بی کلی، )
19فار برتری بریتانيا بر فرانسه در هند مقدمۀ گسترش اقدامات بریتانيا در دلي
از دوران باستان تا اوادرر قررن هجردهم مريالدی،
ترجمه حسن زنگنه، قم: مرکز بوشهرشناسی.
(، زوال دولرررت هلنرررد در 8111دورشررريد، ). فقيررره،
فار با هور ميرمهنای بنردرریگی، بوشرهر: دلي
شروع.
(، ادتال تجاری ایران و هلند در 8168. فلور، ویلم، )
عصر افشاریان و زندیان، ترجمه ابوالقاسرم سرری،
تهران: تو .
(، حکومررت نادرشرراه، ترجمرره 8171، )--------.
و .ابوالقاسم سری، تهران: ت
(، هلنرردیان در جزیررره دررارک، 8168، )--------.
ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: تو .
(، تررراریخ پانصدسررراله 8171. کسرررروی، احمرررد، )
جا: دواجو. دوزستان، بی
(، کمپانی هنرد شررقی، ترجمره 8111. گاردنر، براین، )
کالم، تهرران: کامل حلمی و منوچهر هدایتی دوش
پژوه.
(، چالش بررای ثرروت و 8161رای، ) . گرمون، استفان
قدرت در جنوب ایران، ترجمه حسن زنگنره، قرم:
همسایه.
(، تاریخ قررن هجردهم و 8176. ماله،آلبر،ایزاک،يول، )
انقالب کبير فرانسه و امپراتروری نراپلئون، ترجمره
رشيد یاسمی.تهران: دنيای کتاب و علم.
خ (، تراری 8171نامی اصرفهانی، ميرزاصرادق، ) . موسوی
گشا، به کوشش سعيد نفيسی، تهران: چاپخانره گيتی
اقبال.
(، نگراهی بره تراریخ جهران، 8177. نهرو،جواهرلعل، )
، تهران: اميرکبير.1و8ترجمه محمود تفضلی، س
فرار ، ترجمره (، دلري 8177. ویلسون، سررآرنولد، )
محمد سعيدی، تهران: علمی فرهنگی.
انگلريس، وزیرران (، نخسرت 8177. ویلسون، هارولد، )
راد، تهران: گفتار. ترجمه جالل رضائی
ب. اسناد التین. Bombay public or General Department Diaries
, 1720 - 1800.
. Resident Records Persian Gulf ,Bushehr
(Bushehr Diaries), 1763- 1811, Incoming
and Outgoing Correspondence Between
Bushehr and other East India Company
Settlements.
ج. کتاب التین
. Avery, Peter, (Editor), (1991), The Cambridge
history of Iran.vol 7. first published.
Cambridge. University Press. . Black, Jeremy, (1999), Britain As A Military
Power, 1688–1815. London:
RoutledgePress.
. Fryer, John, (1912), A New Account of East
India and Persia,being nine years,
travels,1672-1681. London. Edited by
William Crooke.Vol. 2. London. . Kelly, j.b, (1968), Britain And The Persian
Gulf 1795-1880. Oxford. Clarendon. Press. . Lorimer, John, Gordon, (1908-1915), Gazetter
of the Persian Gulf, Oman and central
Arabia, (2 vols), Calcutta: superintendent of
Government Printing.
. Marston, Daniel, (2001), The Seven Years'
War.Essential Histories.Osprey Publishing.
. Redman, Herbert J, (2014), Frederick the
Great and the Seven Years' War, 1756-
1763.McFarland Press. . Saldanha, J.A, (1986), The Persian Gulf
Precis. Persian Gulf Precis, Vol, 1.
8196تابستان (،11 )پياپی ه دوم، شماردهمجدید، سال ه، دورچهارم های تاریخی، سال پنجاه و پژوهش /71
م(1671نصرخان بوشهری به فرماندار بمبئی )دعوت از کمپانی برای تأسیس تجارتخانه در بوشهر، فوریه نامه شیخ -1سند شماره