ျပဳစုသူမ်ား kimana zulueta-fülscher ႏွင့္ ......စ က လက ဏ...

ျပစသမားKimana Zulueta-Fülscher ႏင Asanga Welikala

© မပငခြင ၂၀၁၇ ခႏစ ဒမကေရစႏင ေ႐ြးေကာကပြအကအညေပးေရး ႏငငတကာအဖြ႕ (International IDEA)

International IDEA မ ထတေ၀ေသာ စာအပစာတမးမားသည ႏငငအသးသး၏ အကးစးပြား၊ ႏငငေရး အကးစးပြား မားမ သးျခားကငးလြတပါသည။ ဤစာအပတြငေဖာျပထားေသာ ႐ႈျမငပမားသည International IDEA၊ International IDEA ဘတအဖြ႕ သ႔မဟတ International IDEA ေကာငစ၀ငမား၏ ႐ႈျမငပမားက ထငဟပသညဟ တစထစခမဆႏငပါ။

ဤစာအပ အလကထေရာနစဖငက Creative Commons Attribute-NonCommercial-ShareAlike 3.0 (CC BY-NC-SA 3.0) လငစငျဖင ရယႏငပါသည။ လြတလပစြာ ကးယျဖန႔ချခငး၊ ေပးပ႔ျခငး၊ ျဖတညႇပေပါငးစပ ေဖာျပျခငး၊ ဆေလာေအာငျပျပငျခငးမား လပေဆာငႏငပါသည။ သတမတခကအေနျဖင အျမတအစြနးရ႐ရန စးပြားျဖစလပေဆာငျခငးမဟတဘ မရငးစာအပကလညး သငတငေလာကပတစြာ ရညၫႊနးေဖာျပလက အလားတလငစင ခြငျပခကျဖင ျပနလညျဖန႔ေဝရန ျဖစပါသည။

ဤလငစငႏင စပလဥး၍ ေနာကထပအခကအလက ရယလပါက Creative Commons ဝကဘဆက<http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/> တြင ေလလာႏငပါသည။

International IDEAStrömsborgSE–103 34 စေတာဟမးၿမ႕ဆြဒငႏငငတယလဖနးနပါတ: +46 8 698 37 00 အးေမးလလပစာ: [email protected] ဝကဘဆက: <http://www.idea.int> မကႏာဖးဒဇငး: International IDEA ႏငငတကာကကတေလာကအမတ: 978-91-7671-164-4 (print)ႏငငတကာကကတေလာကအမတ: 978-91-7671-173-6 (PDF)

International IDEA 5

ေကးဇးတငလႊာ ............................................................................................. ၆

အကဥးခပေဖာျပခက .................................................................................... ၇

အဓကအၾကျပခကမား ................................................................................... ၁၆

၁။ နဒါနး ................................................................................................... ၁၉

၂။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား - အယအဆ ............. ၂၄

သေဘာတရား မေဘာင

၃။ ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည ...................... ၃၂

နယေျမေဒသမားရ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား

၄။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည ........ ၃၉

လပငနးစဥက ပစထတ စစဥေဆာင႐ြကျခငး

၅။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည ................. ၄၈

လပငနးစဥအတြက အျခားထညသြငးစဥးစားရနအခကမား

၆။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ဒဇငးပစေရးဆြျခငး ...... ၅၄

၇။ နဂး ..................................................................................................... ၇၁

ေနာကဆကတြ (က) - တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငး .................. ၇၅

မေဘာငအတြက သတမတခကမား

ေနာကဆကတြ (ခ) - တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ .......... ၈၅

မၾကမးေရးဆြျခငးႏင အတညျပျခငး

ေနာကဆကတြ (ဂ) - တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင . ၈၉

သေဘာတညခကမားစာရငး

ရညၫႊနးစာအပစာတမးမား .............................................................................. ၉၂

စာေရးသမားအေၾကာငး ................................................................................... ၉၆

International IDEA အေၾကာငး ........................................................................ ၉၇

International IDEA မ ျပစထတေဝေသာ အျခားမဝါဒ စာတမးမား ........................... ၉၈

International IDEA6

'ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားရ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား' ေခါငးစဥျဖင အဒငဘာရာၿမ႕တြင ၂၀၁၆ ခႏစ ဒဇငဘာလ၌ ကငးပျပလပခေသာ ပဋပကၡလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငး ဆငရာ တတယအႀကမ ေဆြးေႏြးပြ၏ ေနာကဆကတြအျဖစ ဤစာတမးက ျပစပါသည။ ယငး အလပ႐ေဆြးေႏြးပြမာ အဒငဘာရာတကသလ ႏငငေရးေျဖ႐ငးခကမား သေတသနအစအစဥ (Political Settlements Research Programme of the University of Edinburgh) ႏင တြဖက လက International IDEA ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ကမ႓ာတစဝနး တရားစရငေရးရာ သပၸ အဒငဘာရာ ဗဟဌာန (Edinburgh Centre for Constitutional Law and the Global Justice Academy) တ႔က ပးတြစစဥကငးပျခငး ျဖစပါသည။

မၾကမးေရးဆြသည လပငနးစဥ အဆငတငးတြင အေသးစတမတခကမား ေပးခသည အတြက Sumit Bisarya က အထးေကးဇးတငပါသည။ ဤစာတမး ယခင မၾကမးမားအတြက တနဖးရေသာ မတခကမားေပးခသညအတြက Christine Bell၊ Tom Ginsburg၊ Jason Gluck၊ Annamari Salonen၊ Cheryl Saunders ႏင Stephen Tierney တ႔ကလညး ေကးဇးတငပါသည။ သးျခားျဖစရပမားအတြက မတခကမား ျဖညဆညးေပးခသည Andrew Ellis ႏင Susan Stigant တ႕အားလညး ေကးဇးတငပါသည။ သေတသနအကအညမား ေပးအပခသညအတြက Adem Abebe၊ Kiren Chauhan ႏင Laura Martin တ႕အား ေကးဇးတငပါသည။ ေနာကဆး အေနျဖင ဤစာအပအားႏ႔ႏ႔စပစပႏင ထထေရာကေရာက တညးျဖတျပငဆငေပးခသည David Prater ႏင International IDEA ပႏပထတေဝေရးအဖြ႕ကလညး ေကးဇးတငရပါသည။

ဤစာအပက ႏငငေရး ေျဖ႐ငးခက သေတသန လပငနးအစအစဥ (Political Settlement Research Programme - www.politicalsettlements.org) မလညး ပါ၀ငျပစပါသည။ ယေကႏငင ႏငငတကာ ဖြ႕ၿဖးတးတကေရးဌာနက ရနပေငြျဖညဆညးေပးျခငးျဖစေသာလညး ဤစာအပတြင ေဖာျပထားေသာ ႐ႈျမငပမား သ႔မဟတ သတငးအခကအလကမားအတြက ျဖစေစ၊ ယငးတ႔က ဆငပြားအသးျပျခငးေၾကာင ျဖစေပၚလာေသာ ကစၥအဝဝအတြကျဖစေစ ယေကႏငင ႏငငတကာ ဖြ႕ၿဖးတးတကေရးဌာနတြင တာဝနရမည မဟတပါ။


တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ႏငငေရးအာဏာက အကန႔အသတျပလက ခြေဝေပးၿပး အျခားတငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဥပေဒမားအေပၚ ဥပေဒေၾကာငးအရ လႊမးမးမႈရေသာ ေရးသားထားသည ဥပေဒမား ျဖစသညဟ ကယကယျပန႔ျပန႔ နားလညၾကပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမား၏ မလအေျခခရညမနးခကမားမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အပခပမႈ စနစကသတမတၿပး ယငးနယေျမေဒသတြငး႐ ႏငငသႏငငသားအခြငအေရးမားက ဥပေဒအျဖစ ျပ႒ာနးရန ျဖစပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ႏငငေရးအသကအဝနးႏင ကယပင စ႐ကလကၡဏာကလညး ေဖာျပႏငပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားက ႏငင သ႔မဟတ ႏငငေတာတြင နယေျမေဒသအလက ဖြ႕စညးပါဝငေသာ ႏငင၏ အစတအပငးမားဟ အဓပၸာယ ေကာကနငပါသည။

ဤစာတမးတြင ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမ ေဒသမားတြင စစေအးတကပြ ၿပးဆးသညေနာကပငး ၁၉၉၁ ခႏစေနာကပငးမစ၍ ျပ႒ာနးခေသာ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေလလာသးသပေဖာျပထားပါ သည။ ေလလာမညျဖစေသာ နငငမားတြင ဖကဒရယစနစ ကငသးေသာႏငငမားႏင တစျပည ေထာငႏငငမား (ဖကဒရယစနစႏင တစျပညေထာငစနစ ေရာေႏာကငသးေသာ ႏငငမား လညး) ပါဝငပါသည။ ဤစာတမးတြင ႏငင ၁၀ ႏငငအား ေလလာၿပး ထတႏႈတတငျပထားပါသည။ ယငးႏငငမားမာ - ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၊ ကမ႐႕စ (အနဂၽြန)၊ အသယပးယား၊ အငဒနးရား (အာခႏင ပါပအာ)၊ ပါပအာနယးဂန (PNG၊ ဘဂနဗးလ)၊ ႐႐ား (ခကခငညာႏင ဒါဂကစတန)၊ ဆမာလယာ၊ ေတာငအာဖရက၊ ေတာငဆဒနႏင ဆဒနတ႔ ျဖစပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယသည ဗဟအဆငႏငငေတာ ႏင/သ႔မဟတ အျခားတငးေဒသႀကး/ျပညနယမားမ သးျခားစျဖစေၾကာငး ေဖာျပေလ႐ပါသည။ သ႔ေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ႐ျခငးျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ကယပငအပခပမႈ ပမရ႐သညဟ တစထစခ မဆႏငပါ။ ဗဟအဆင အငစတကးရငးမားမ လြတကငးကာ သးျခားလြတလပစြာ ကယပင အပခပနငမႈ အတငးအတာသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားက ေပးအပထားသည ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) အေပၚမားစြာမတညပါသည။

8 International IDEA

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ဆသညမာ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမားအေနျဖင မမတ႔၏ ရညမနးခကပနးတငမားက ကယတငသတမတ ႏငသညအျပင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအစးရ အငစတကးရငးမားႏင လပငနးစဥမားက ကယတငတညေထာငႏငသည အတငးအတာပင ျဖစပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပင ခြငအတငးအတာ (constitutional space) က သာမနအားျဖင ဗဟအဆင ႏငငေတာ (အမးသား အဆင) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင သတမတျပ႒ာနးပါသည။ တစခါတစရ ၿငမးခမးေရးသေဘာ တညခကမား ႏင/သ႔မဟတ အကးအေျပာငးကာလ ႏငငေရးအစအမမားတြင ျပ႒ာနးပါသည။ ထ႔အျပင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမားသည ဥပေဒ အဆငအားျဖင ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ေအာကတြင ႐ပါသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) သည အျခား အေၾကာငးအခက ၄ ခက အေပၚတြငလညး မတညပါသည။ (က) ဗဟအဆငတြင ညႇႏႈငး ေဆြးေႏြးရာ၌ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆငက ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးအေပးအယႏငသည အငအား (bargaining power)၊ (ခ) တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမား ဖြ႕စညးၿပး ႏငငေရးအာဏာက ခြေဝ ေပးသညနညးလမး။ ယခငက ႐ႏငသည တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမားက စစညးျခငးျဖငေသာ လညးေကာငး တစျပညေထာငႏငင၏ မေဘာငအတြငး လပပငခြင အာဏာက ခြေဝေပးျခငးျဖင လညးေကာငး ဖြ႕စညးႏငပါသည။ ဒတယနညးလမးျဖင ဖြ႕စညးပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ပမနညးပါးပါသည။ (ဂ) တငးေဒသႀကး/ ျပညနယတစခ သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအခ႕တြင အျခား တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ မားတြငထက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ပမ ရ႐ေနေသာ အခးမညသည အစအမမား (asymmetrical arrangements) တညေထာငရန လအပခက။ (ဃ) တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေပၚေပါကလာရသည အေျခခအေၾကာငးရငးမား။ ယငးတ႕သည ကြျပားျခားနားခကမားက အသအမတျပလက ညႇႏႈငးေပးရန သ႔မဟတ တငးရငးသား စညးလးညၫြတမႈက အေလးအနကျပၿပး ႏငငေတာ အဆင လပေဆာငမႈမား ထေရာကတြငကယေစရန ျဖစႏငပါသည။ သ႔ျဖစပါက ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒပါ လပပငခြင အတငးအတာ (constitutional space) ပမနညးပါးပါမည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) မညမထား႐ သညျဖစေစ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအေနျဖင ဗဟအဆင ႏငငေတာ စဖြ႕ပမားအတငး တငးေဒသႀကး/ျပညနယတြင စဖြ႕ျခငး သ႕မဟတ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥက လးဝမလပေဆာငျခငးျဖင ယငးက အျပည အဝ အသးမျပဘေနရန ဆးျဖတႏငပါသည။ တဖန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငး အတာ (constitutional space) မလေလာကဟ ယဆျခငးေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ပမရ႐ရနလညး ေတာငးဆႏငပါသည။ ထအခါ ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အစးရမားအၾကား သေဘာမတညမႈမား ျဖစေပၚလာႏငပါသည။

9International IDEA

ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသညႏငငမားတြင ႏငငေရးေျဖ႐ငး ခကရလဒအျဖစ ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) (ႏင ကယပငအပခပခြင) ပမေပးအပရန ကတကဝတမား ပါဝငသည တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ထား႐တတၾကပါသည။ တစနညးအားျဖင ဆရလင ဗဟအဆင ႏငငေတာအေနျဖင ပဋပကၡကတားဆးရနႏင/သ႔မဟတ စမခန႔ခြရန ႏငငေတာအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငအတြငးတြင မတညေသာ ႏငငေရး အသက အဝနးမား႐ျခငးက လကခမႈမားရနငပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငအတြက အထးသျဖင လနညးစမား စစညးေနထငၾကေသာ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမား ႏင/သ႔မဟတ ဖယၾကဥခရေသာအပစမား႐ေနသည တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယမားျဖစလင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေအာကပါအေၾကာငးအရာမားေၾကာင တညေဆာကလၾကသည။ (က) သးျခားျဖစမႈက ဥပေဒအရ (ႏင ႏငငေရးအရ) အသအမတျပ ျခငး၊ (ခ) တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အာဏာပငမားႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယတစရပလးက တရားဝငျဖစေစျခငး၊ (ဂ) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဒဇငးပစထတရာတြင ဆနးသစတထြင ႏငရန ဆြေဆာငျခငး သ႔မဟတ ဗဟအဆငတြင သေဘာတညထားေသာ အငစတကးရငးဆငရာ မေဘာငမ႐ေသာအခါ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြငး အငစတကးရငးမား တညၿငမမႈအတငး အတာတစခအထ ႐ေစျခငးတ႔ေၾကာငျဖစသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) က သတမတျပ႒ာနး ပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) သည ဗဟအဆငႏငငေတာ အာဏာပငမားက တစဘကသတ ဆးျဖတသတမတထားျခငး ျဖစႏငပါ သည။ သ႔မဟတ ပါဝငသငပါဝငထကသမားႏငအတ ပးေပါငးေဆြးေႏြးမႈမားမ ေပၚထြကလာ ေသာ ႏငငေရးေျဖရငးခကလညးျဖစႏငပါသည။ ထအခါ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆငရ အငစတကးရငးမားႏင လပငနးစဥမားက တငးေဒသႀကး/ျပညနယအေနျဖင ၎တ႔ကယတင ဖနတးႏငသည အတငးအတာက ထပမ၍သတမတေပးနငျခငးမးလညးျဖစနငသည။

ဤစာတမးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငးမေဘာငမားက သတမတ သည နညးလမးသးရပက ေဖာျပထားပါသည။ (က) ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ႏင/သ႔မဟတ အကးအေျပာငးကာလ ႏငငေရးအစအမမားအားျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငးမေဘာငက ကနဥးသတမတခကမားအျဖစ ခမတၿပး ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ထပမတးခ႕ေဖာျပျခငး။ (ခ) ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ႏင ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အငစတ ကးရငးမေဘာင၏ အေသးစတအခကမားက မားစြာေဖာျပမထားဘ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ


အဆငသ႔ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) အေတာ မားမား အပႏငးထားကာ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငရန မလ အပဘ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါလပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) က ျပနလည ရယႏငရန ခြငျပထားျခငး။ (ဂ) ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငး မေဘာငမားက ထညသြငးျပ႒ာနးမထားဘ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား ႏင/သ႔မဟတ အကးအေျပာငး ႏငငေရးအစအမမားတြင အေရးပါေသာ အေသးစတအခကမားပါဝငျခငး စသည အခက ၃ ခက ပါဝငနငသည။

လပငနးစဥ ပစက ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင အတအလငး ေဖာျပထားျခငး သ႔မဟတ အဓပၸာယသကေရာကျခငး အနညးႏငအမား ႐ႏငပါသည။ သ႔ရာတြင အဓကအဆင သးဆင ပါဝငပါသည။

၁။ မၾကမးေရးဆြျခငးႏင အတညျပျခငး - တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အေျခခဥပေဒ မားက သာမနအားျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ လႊတေတာ သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင တငးျပျပညျပလႊတေတာက ေရးဆြအတညျပပါသည။ မားေသာ အားျဖင အမနတကယမၾကမးျပစရန (တငးျပျပညျပလႊတေတာ သ႔မဟတ တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယလႊတေတာအတြငး) ေကာမတတစရပ ခန႔အပလက ျပစေစပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက လထဆႏၵခယျခငးမား ျပလပေလမ႐ပါ။ စတဝငစားဖြယေကာငးသည လပနညးလပဟန ကြာျခားခကမားမာ လႊတေတာျပငပ ေကာမ႐ငတစရပအား မၾကမးျပစေစျခငး (ဥပမာ ဘဂနဗးလ)၊ ဗဟ အဆငႏငငေတာ အငစတကးရငးမားက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ နမနာပစမားျပစၿပး မၾကမးေကာမတမားက ဆေလာေအာင ျပျပငေရးဆြျခငး (ဥပမာ ေတာငဆဒန)၊ ႏင ဗဟအဆငႏငငေတာ အငစတကးရငးမားက တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအတညျပႏငေရးအတြက တာဝနယေဆာင႐ြကျခငး (ဥပမာ အငဒနး႐ား) တ႔ ျဖစပါသည။ ေနာကဆးအေနျဖင အခ႕ေသာ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြျခငးႏင အတညျပျပ႒ာနးျခငးက မညသညအဖြ႕အစညးက တာဝနယ ေဆာင႐ြကမညျဖစေၾကာငး သတမတေဖာျပထားျခငး မ႐ပါ (ဥပမာ ေဘာ စနးယားႏင ဟာဇဂဗနာ၊ ကမ႐႕စႏင ဆမာလယာ)။

၂။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညမျပမ စစစသညလပငနးစဥ - တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညမျပမ စစစသညလပငနးစဥ ပါဝငရန လအပခက တစရပ မဟတေသာလညး တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ သည ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါမမားႏင တနဖးမားက ေလးစား လကနာေၾကာငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐း (သ႔) ျပညေထာငစ တရား လႊတေတာခပက အတညျပေပးရန သတမတထားျခငးမားလညး ႐ႏငပါသည (ဥပမာ ေတာငအာဖရက၊ ကမ႐႕စ)။ ယငးတာဝနက ဗဟအဆငရ အပခပေရးအဖြ႕အား အပ ႏငးထားျခငးကလညး တစခါတစရ ေတြ႕ရပါသည (ဥပမာ ဘဂနဗးလ (PNG)၊ ဆဒန

11International IDEA

သ႔မဟတ ေတာငဆဒန)။ သ႔ေသာ ယငးသ႔ေသာ အငစတကးရငးမားမာ သးျခား လြတလပမႈ ႐မညမဟတသျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက စစစသည လပငနးစဥ ႏင/သ႔မဟတ စစစသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးတ႔မာ တရားဝငမျဖစဘ ႐ႏငပါသည။

၃။ အတညျပၿပးေနာက ျပနလညသးသပျခငး - တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မေဘာငမားသည ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေအာကတြင႐ပါသည။ သ႔ျဖစ၍ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ က အတညျပၿပးေနာက ယငးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏင (သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအခငးခငးအၾကား) အျငငးပြားမႈ ျဖစပြားေသာ အခါ ႏငငအမားစတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တရား႐း/ျပညေထာငစ တရား လႊတေတာခပက တာဝနယလက ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက လကနာေစပါသည။ တရား႐းမား၏ အဆးအျဖတခယရန ခြငျပသည အေၾကာငးအရာ (မား) ႏငစပလဥး၍ အမးမး သတမတထားၾကပါသည။ တရား႐းမား၏ အဆးအျဖတ မခယမ ယငးသ႔ေသာ အျငငးပြားမႈမားက ေျဖ႐ငးႏငမည အလြတသေဘာ နညးလမး မားလညး အမးမး ႐ပါသည။ စရငခကမား တရားဝငျဖစေစရန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တရား႐း/ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပ၏ သးျခားလြတလပမႈသည အဓကအေရးပါ ပါသည။

အျခားအေရးပါေသာ လပငနးစဥဆငရာ အေၾကာငးအခကမားတြင ေအာကပါတ႔ပါဝငပါသည။

• အခနသတမတခက/အခနဇယားမား - အခနဇယားမားက သာမနအားျဖင ၿငမးခမး ေရး သေဘာတညခကမား ႏင/သ႔မဟတ အကးအေျပာငးကာလ ႏငငေရးအစအမမား တြငသာ ထညသြငးေဖာျပေလ႐ၿပး ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား တြင ထညသြငးေဖာျပေလမ႐ပါ။ ျဖစႏငေျခ႐ေသာ အခနသတမတခကမားျဖစပါက ပဋပကၡလြန တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာက သညလပငနးစဥမားအတြက စနစတက စဖြ႕စစဥႏငရန အေထာကအကျပပါသည။

• ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) သတမတ ျခငးႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြျပစျခငး တ႔တြင ပါဝငျခငး - ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) က ႏငငေရးေျဖ႐ငးခက လပငနးစဥ၏ တစစတတစေဒသအျဖစ ေဆြးေႏြး ညႇႏႈငးပါက ပါဝငမႈအဆငအမးမး႐ႏငပါသည။ ထပသးအလႊာမားက (elites) လပငနး စဥက ႀကးစးလႊမးမးလပေဆာငျခငး ျဖစႏငပါသည။ သ႔မဟတ မတကြျပားေသာ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးသမားက အပစအသးသးက ကယစားျပ ေဆြးေႏြးျခငးမားလညး ျဖစႏငပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြျခငးႏင စပလဥး၍ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အာဏာပငအဖြ႕အစညးႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြငး လပပငခြငအာဏာက စဖြ႕စစဥရာတြင ေဒသခအဆငမ အတငးအတာတစခအထ ပါဝငရန လအပသည ဟေသာ သေဘာတညမႈ တးပြားလာပါသည။ သ႔ရာတြင ထလြယရလြယ


အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသတြင အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကရန ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ သ႔မဟတ အျခား အစအမတစရပရပျဖင သတမတေပးထားျခငးမ႐ဘ ျဖစတတပါသည။ ထ႔အျပင ယငး သ႔ေသာအေျခအေနမားတြင အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈသည မညသညအတငး အတာအထ အေရးပါေသာ အခနးက႑မ ပါဝငေၾကာငး တငးတာရန ခကခပါသည။

• ႏငငတကာအသကအဝနး၏ အခနးက႑ - တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမားတြင ႏငငတကာအသကအဝနး၏ အခနးက႑မာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ လအပခကမားအေပၚတြငသာ မတညမည မဟတဘ ဗဟအဆငႏငငေတာ အငစတကးရငးမား၏ လအပခကမား (ႏင ေတာငး ဆခကမား) အေပၚတြငလညး မတညပါသည။ ထ႔ေၾကာင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကရာတြင ဗဟအဆင ႏငငေတာအစးရ၏ အတအလငး ထတေဖာသေဘာတညမႈအေပၚ အေျခခ၍သာလင ႏငငတကာမ ပါဝင ေလ႐ပါသည။ ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈမာ ေအာကပါတ႔ ျဖစႏငပါသည။ (က) ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတ႔တြင အဓကပါဝငသမားအား ကၽြမး ကငသမားထမ အၾကဥာဏရယႏငရန ေထာကပေပးျခငးမား၊ (ခ) သေဘာတညခက မားအတငး အေကာငအထညေဖာႏငရန အာမခခကေပးျခငးႏင အျငငးပြားမႈမားက ၾကားဝငေစစပေပးျခငး၊ (ဂ) အလပ႐ေဆြးေႏြးပြမား၊ စားပြဝငးေဆြးေႏြးပြမား စစဥ ကငးပႏငရန ကညျခငး ႏင (ဃ) ယငးလပငနးစဥမားတြင ပါဝငေသာ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင အငစတကးရငးမားႏင အဓက ပါဝငသငပါဝငထကသမားက စြမး ေဆာငရည ျမငတငေပးျခငးတ႔က ေဆာငရြကနငသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဒဇငးပစကစၥရပမားႏင ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဒဇငးပစႏင တညခက ကြာျခားခကမားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေသာ လပငနးစဥတစခလးက သတမတျပ႒ာနးပါမည။ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဒဇငးပစႏင စပလဥး၍ ထညသြငးစဥးစားရမည အဓက ကစၥရပမားတြင ေအာကပါတ႔ ပါဝငပါသည။

• အစးရစနစ - ဤစာတမးတြင ထညသြငးေဖာျပထားေသာ ျဖစရပအမားစတြင တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင အပခပေရးပငးက စဖြ႕စစဥပမာ ဗဟအဆငႏငငေတာတြင စဖြ႕စစဥပႏင နးကပစြာတညပါသည။ လႊတေတာစနစ (parliamentary system)၊ သမၼတစနစ (presidential system) သ႔မဟတ သမၼတစနစတစပငးစနစ (semi-presidential system) တ႔က ေ႐ြးခယအသးျပရာတြင ဗဟစနစႏင တညေလ႐ပါသည။ သသာထင႐ားေသာ ႁခြငးခကတစရပမာ ဘဂနဗးလ (PNG) ျဖစပါသည။ ဘဂနဗးလ တြင ဗဟအဆငႏငငေတာ၌ လႊတေတာစနစက အသးျပၿပး တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆငတြင သမၼတစနစ တစပငးစနစက အသးျပထားပါသည။


• ဥပေဒျပလႊတေတာဖြ႕စညးပ - ကမ႐႕စ (Comoros) ႏင ဘဂနဗးလ (Bougainville/PNG) တြငသာ ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ႏစဆငလးတြင လႊတေတာတစရပတညး (unicameral legislature) ထား႐ၾကပါသည။ ေဘာစနးယား၊ ဟာဇဂဗနာမလြ၍ ဖကဒရယစနစ ကငသးေသာ ႏငငအမားစတြင ဗဟအဆင ႏငငေတာ လႊတေတာမာ အထကႏငေအာက ႏစရပ (bicameral legislature) ျဖစၿပး တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင လႊတေတာမားတြင တစရပသာ (unicameral legislature) ႐ၾကပါသည။ ဖကဒရယႏငငမားတြင ျပညနယမားက ကယစားျပရန အထကလႊတေတာထား႐ျခငးျဖစၿပး ျပညနယမားတြငမ ယငးသ႔ေသာ ကယစားျပေရး အပငး မလအပျခငးေၾကာင ျဖစသညဟ ယဆနငပါသည။ အငဒနး႐ား၊ ေဘာစနးယား ႏင ဟာဇဂဗနာ (Brčko ခ႐ငမလြ၍) တြင လႊတေတာအားလးမာ အထကေအာက ႏစရပ (bicameral legislature) ႐ပါသည။

• ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငေရး လပထးလပနညးမား - ဗဟအဆငႏင တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည မားေသာအားျဖင သာမနဥပေဒ မားထက ျပငဆငရန သ႔မဟတ အစားထးရန ပမခကခပါသည။ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငျခငးသည သာမနအားျဖင ဗဟ အဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငျခငးထက ပမလြယကပါသည။ သ႔ေသာ တစခါတစရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏစရပလးအား ျပငဆငရန ခကချခငးမား လညး ႐ပါသည။ ဥပမာ ေဘာစနးယားႏငဟာဇဂဗနာ သ႕မဟတ အသယးပးယားတ႔ ျဖစပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင ျပငဆငခကမားျပလပရန စတင ေဆာင႐ြကႏငသည လပပငခြငမာ သာမနအားျဖင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယလႊတေတာ ႏင/သ႔မဟတ အပခပေရးအပငးတြင ႐ပါသည။ ဗဟအဆငႏငငေတာႏင တငပင ေဆြးေႏြးရမည အတငးအတာကလညး အမးမးသတမတထားပါသည။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငသည လပငနးစဥမားတြငမ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမားမ တရားဝင ပါဝငေလမ႐ပါ။ သ႔ရာတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ ႐ႈျမငပမားက ဗဟအဆငလႊတေတာ၌ အထကလႊတေတာတြင ေဆြးေႏြးတငျပေလ ႐ပါသည။ ပါပအာနယးဂနႏင ကမ႐႕စႏစႏငင၌သာလင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ မား၏ ကယပငအပခပခြငဆငရာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပ႒ာနးခကမားႏင ပတ သကၿပး နငငေတာအဆငဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၌ ဗဟအဆင အငစတကးရငးမားမ ၎တ႔ခညး အေျပာငးအလျပလပရန ခြငျပမထားပါ။

• ေဒသႏရအစးရက စညးမဥးၾကပမတျခငး - ေဘာစနးယားႏင ဟာဇဂဗနာမလြ၍ ဤ စာတမးတြင ေဖာျပထားေသာ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားတြင ေဒသႏအစးရဆငရာမားက ထညသြငးျပ႒ာနးၾကပါသည။ ေဘာစနးယားႏင ဟာဇဂဗနာတြင Brčko ခ႐ငအတြက သာ အထးအစအမမား ျပလပထားပါသည။ အမဟာရာ (အသယးပးယား) ႏင ဘဂနဗး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြငလညး အလားတ အထးအစအမမား ထညသြငးျပ႒ာနး ထားပါသည။ ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ေဒသႏရအစးရ ဆငရာ ျပ႒ာနးခကမား အေသးစတ ထညသြငးျပ႒ာနးသညအတငးအတာမာ အမးမး


႐ပါသည။ တစဖကစြနးတြင ဆမာလယာ၌ ေဒသႏအစးရအဆင ႐မညျဖစေၾကာငးသာ ျပ႒ာနးၿပး အေသးစတမပါ႐ပါ။ အျခားတစဖကစြနးတြင အငဒနး႐ား၊ ႐႐ားႏင ေတာင အာဖရကတ႔၌ ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေဒသႏရအစးရ ဆငရာ ျပ႒ာနးခကမား ျပညစစြာ ထညသြငးျပ႒ာနးပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြငလညး အထကပါအတငး အမးမး ကြာျခား ေၾကာငး ေတြ႕ရပါသည။ Western Cape (ေတာငအာဖရက)၊ Puntland (ဆမာလယာ)၊ အာခႏင ပါပအာ (အငဒနး႐ား) တ႔တြင ေဒသႏရအစးရဆငရာ ျပ႒ာနးခကမားက ပမ၍ အေသးစတ ျပ႒ာနးထားပါသည။

• လနညးစအပစအခြငအေရးမားက ျပ႒ာနးေပးျခငး - ဤစာတမးတြင ေလလာေဖာျပ ထားေသာ ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အမားစတြင လနညးစမားက အကာအကြယေပးရန ေဖာေဆာငႏငသည အပစအခြင အေရးမားအတြက အထးအစအမမား ျပ႒ာနးထားပါသည။ အငဒနး႐ား၊ ပါပအာနယး ဂနႏင ဆမာလယာတ႔၏ ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင လ နညးစအခြငအေရးမားက အတအလငး ထညသြငးျပ႒ာနးမထားပါ။ သ႔ေသာ အငဒ နး႐ားတြငမ အစဥအလာ ရပ႐ြာအသကအဝနးမား၏ ဓေလထးတမးႏင ယဥေကးမႈ အခြငအေရးမားက အသအမတျပေသာ ျပ႒ာနးခကမား ပါဝငပါသည။ ျပညနယ မားအနက ပါပအာ ႏင အာခ အထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒမားတြင လနညးစအခြင အေရးမားက ရညၫႊနးေဖာျပျခငး မ႐ပါ။

• တငးေဒသႀကး/ျပညနယသေကၤတမားက ျပ႒ာနးေပးျခငး - ေလလာခေသာ တငးေဒသ ႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အမားအျပားတြင ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ သေကၤတမားႏင မတညေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ သေကၤတမားက ျပ႒ာနးထား ၾကပါသည။ အငဒနး႐ားတြင ျပညနယသေကၤတမားသည ျပညနယ၌ သးျခားလြတလပ မႈရယရန အလားအလာ႐သညဟ အဓပၸာယမသကေရာကေၾကာငး အတအလငး ထတေဖာျပ႒ာနးထားၿပး အျခားႏငငမားတြငမ ယငးသ႔ အဓပၸာယသကေရာက ေသာလညး အတအလငးထတေဖာျပ႒ာနးထားျခငး မ႐ေပ။

ပဋပကၡက တားဆးကာကြယျခငး ႏင/သ႔မဟတ စမခန႔ခြျခငးအေပၚ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငး၏ သကေရာကမႈအား တငးတာခငတြကရန ခကခပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမားသည တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင သးျခားကြျပားမႈ႐ေရးႏင ကယတငအစးရဖြ႕စညး အပခပႏငေရး ေတာငးဆခကမားကေျဖ႐ငးရန အေရးပါေသာနညးလမးကရယာမား ျဖစေသာလညး ျပနာ အားလးက ေျပလညေစႏငမညမဟတပါ။ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန) ႏင အာခ (အငဒနး႐ား) တြငသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပ႒ာနးျခငးႏင (မတတမးဝင ေသာ) အၾကမးဖကပဋပကၡ ခပၿငမးျခငးတ႔အၾကား ႐ငးလငးေသာ ဆကစပမႈက ေတြ႕ႏငပါသည။ အျခားျဖစရပသးချဖစေသာ ေဘာစနးယား၊ ဟာဇဂဗနာ (ေဘာစနးယားႏင ဟာဇဂဗနာဖကဒရယ


ႏငင အပါအဝင)၊ ကမ႐႕စ ႏင ေတာငအာဖရကတြင ပဋပကၡျဖစပြားၿပးေနာက ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမား လပေဆာငခပါသည။ ထြကေပၚလာေသာ နငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပ ပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) အလအေလာက (ဥပေဒျပ႒ာနးခကမားတြငျဖစေစ၊ လကေတြ႕ကငသးရာတြငျဖစေစ) ပါဝငလာၾကပါသည။ သ႔ျဖစ၍ (မတတမးဝင) အၾကမးဖက ပဋပကၡျဖစျခငးက တားဆးကာကြယျခငး သ႔မဟတ စမခန႔ခြျခငးက အေထာကအကျပချခငး ျဖစႏငပါသည။ ခကခငညာ (႐႐ား)၊ ေတာငဆဒနႏင ဆဒနတ႔တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာက သည လပငနးစဥမား လပေဆာငေနစဥအတြငးႏင လပေဆာငၿပးေနာကတြင အေၾကာငးအမးမးေၾကာင အၾကမးဖကပဋပကၡမား ဆကလက ျဖစပြား႐မမက မားစြာတးျမငလာပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ယငးလပငနးစဥမားသည ပဋပကၡက စမ ခန႔ခြမႈအေပၚ သကေရာကမႈ႐သည ဆလငလညး အကန႔အသတျဖငသာ႐မညဟ ေလလာသ မားက ေကာကခကခၾကပါသည။

International IDEA16

၁။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငးသည တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ ႏင ဗဟအဆငႏငငေတာတ႔အၾကား ဆကဆေရးက အေထာက အကျပႏငျခငး ႐၊ မ႐ (ႏင မညသ႔ အေထာကအကျပႏငေၾကာငး) နားလညသေဘာ ေပါကရနအလ႔ငာ နယေျမေဒသႏင ကယပငစ႐က လကၡဏာတ႔သည ပဋပကၡျဖစမႈႏင မညသ႔ ဆကစပေနေၾကာငး ေလလာဆနးစစရန အေရးႀကးပါသည။ ဤ ဆကစပမႈက ေဖာေဆာငေပးေသာ အေၾကာငးအခကမားမာ ႏငငတစႏငငလး၏ လ႔အဖြ႕အစညး တြငး မတကြျပားမႈ၊ တငးရငးသားမား နယေျမေဒသအလက စစညးေနထငမႈ၊ ဗဟ အဆငႏငငေတာ အငစတကးရငးမားအတြငး ဗဟခပကငမႈေလာခသည သမငး ျဖစစဥ၊ နယေျမေဒသအလက စစညးေနထငလက႐ၾကေသာ အပစတစစ သ႔မဟတ အပစအမားက ကယပငအပခပခြင ေတာငးဆမႈမား ျဖစပါသည။

၂။ ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အာဏာပငမားသည တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကရန ဆးျဖတခကခမတသညႏင တစၿပငနက ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြငျဖစေစ၊ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက တစရပတြငျဖစေစ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) က သတမတျခငး ျဖင ဤလပငနးစဥက စတငရမညျဖစေၾကာငးနားလညရန အထးအေရးႀကးပါသည။

၃။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက မၾကမးျပစရာတြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးႏငျခငးျဖင ကယပငအပခပခြင ပမရ႐လမမညဟ တစထစခ မမတယႏငေၾကာငး သတမရန အေရးႀကးပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယက ရ႐ေသာ ကယပငအပခပခြငအတငးအတာက ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြငျဖစေစ၊ တစခါတစရ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား ႏင/သ႔မဟတ အကးအေျပာငး ႏငငေရး အစအမ မားတြင သတမတေဖာျပထားမည ျဖစပါသည။

၄။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြငျဖစေစ၊ ၿငမးခမးေရး သေဘာတည ခကတြငျဖစေစ၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပ ပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) က သတမတရာ၌ တငးေဒသႀကး/ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးေရးဆြ၊ စစစအတညျပ၊ ျပ႒ာနးသည လပငနးစဥက ဆးျဖတသတမတျခငးလညး ပါဝငေလ႐ပါသည။ အထးသျဖင ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အသစတစဖန ျပနလညတညေဆာကရန ႐သညအခါ သ႔မဟတ အေျခခကက ျပငဆငရန ႐သညအခါတြင ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/


ျပညနယ ႏစဆငလး႐ အကးသကဆငပါဝငသမားအေနျဖင ဤကစၥက ထညသြငး စဥးစားသငပါသည။

၅။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအေနျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစနစက မမတ႔၏ စနစဟ ခယမႈ တးျမငေစရန ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင အငစတကးရငးမားအား ျဖစႏငသ၍ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ျပ႒ာနးရန ခြငျပသငပါသည။ တစခနတညးတြင ဗဟ အဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ကကညေစရန သးျခားလြတလပေသာ အဖြ႕အစညးတစရပျဖင ေဆာင႐ြကႏငေရး လပထးလပနညးတစရပက ေဖာထတသင ပါသည။

၆။ ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသတြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား အတညျပေရးအတြက လထ ဆႏၵခယပြ ကငးပျပလပရန မသငေတာဘ သ႔မဟတ လကေတြ႕တြင မျဖစႏငဘ ႐တတပါသည။ (ဤစာတမးတြင ေလလာခေသာ ျဖစရပမားအနက ခကခငညာ တြငသာ လထဆႏၵခယပြ ျပလပခပါသည။) သ႔ျဖစ၍ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြရာတြင ျပညသလထပါဝငေဆာင႐ြကႏငမႈ ခငမာအားေကာငးၿပး စစမနေစရန ပမ၍လအပပါသည။

၇။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးသည အခနကာလက ဂ႐တစကထညသြငးစဥးစားသငပါသည။ ဆကစပအေျခအေနမားေၾကာင အခ႕ေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားတြင အျခားေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားတြငထက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမားက အေဆာတလင လပ ေဆာငရန လအပႏငပါသည။ သ႔ျဖစ၍ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အသးသးအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြရန မတညေသာ လမးေၾကာငးမားအသးျပရန လအပႏင ပါသည။ အေကာငအထညေဖာမည ျပညနယ/တငးေဒသၾကးအေပၚမတညၿပး အခန ကာလ သတမတခကမားမာလညး လကေတြ႕ျဖစႏငေသာ သတမတခကမား ျဖစရန လအပပါသည။

၈။ လကေတြ႕တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည မားေသာ အားျဖင ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားထက ျပငဆငရန ပမ လြယကေလ႐ပါသည။ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆငတြင မမတ႔၏ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒအျဖစ ခယမႈ တးတကျမငမားေစရန တငးေဒသႀကး/ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ျပငဆငခကမားျပလပေရး စတငေဆာင႐ြကျခငး၊ ျပငဆငျပ႒ာနးျခငးမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အငစတကးရငးမားႏင အကးသကဆင ပါဝငသမားက ဗဟအခကအခာကသည အခနးက႑မ ပါဝငခြင ျပသငပါသည။ တစခနတညးမာပင အဆျပေသာ/ျပ႒ာနးေသာ ျပငဆငခကမားသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒႏင ညၫြတေစရန စစဥေဆာင႐ြကရပါမည။

၉။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ နယနမတအတြငးရ လနညးစမားက အကာအကြယေပးရန ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင အတအလငး ျပ႒ာနးခကမား ပါ႐


သညျဖစေစ၊ မပါ႐သညျဖစေစ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား သည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အတြငး႐ လနညးစမားႏင ၎တ႔၏ အခြငအေရးမားက အတအလငး အကာအကြယေပးရပါမည။

၁၀။ ႏငငတကာအသကအဝနးအေနျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥမားတြင ပါဝငမညဆပါက ဗဟအစးရ၏ အတအလငး သေဘာတညခကက ရယရပါမည။


တငးရငးသားလမးစအလက ကြျပားစြာတညရေနၿပး ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည အေျခအေန မားတြင လ႕အဖြ႕အစညးအတြငး မမ၏နယေျမအလက စစညးေနထငၾကေသာ အပစမား႐သည တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမားအတြက ကယပငအပခပခြငေပးျခငးက ၿငမးခမးေရးတညေဆာက သည နညးလမးကရယာအျဖစ ပမ၍နားလညသေဘာေပါက လာၾကပါသည။ ကယပငအပခပ ခြင၏ အဓကရညမနးခက ပနးတငတစရပမာ ယခငက လ႔အဖြ႕အစညးတြငးတြင ဝငဆမႈမ႐ဘ ဖယထတထားျခငးခရေသာ အပစမား၏ ကြျပားျခားနားမႈမားက အသအမတျပၿပး ႏငငေရးတြင ပါဝငေျပာဆႏငမႈ အသႏင လပပငခြငတ႔ ေတာငးဆျခငးမားက (အနညးဆး အခ႕အဝက) ေဆာင႐ြကေပးရန အာမခခကေပးေရး ျဖစပါသည (Ghai 2000: 8–11)။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ကယပငအပခပခြင ပစအမးမး႐ပါသည။ အခ႕ႏငင မားတြင အပခပမႈအာဏာက တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအားလးသ႔ ခြေဝေပးအပထားပါသည။ အျခားႏငငမားတြင သမငးျဖစစဥအရ ႏင/သ႔မဟတ ကယပငစ႐ကလကၡဏာအေပၚ အေျခခ လက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ တစခ သ႔မဟတ အခ႕အား လပပငခြငအာဏာ ခြေဝေပးအပပါ သည။ လပပငခြငအာဏာ ခြေဝေပးအပသည အတငးအတာတြငလညး မားစြာကြာျခားႏငပါသည။ အခ႕တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားသည ကယပငအပခပခြင အမားအျပားရ႐သညအျပင ဗဟ အဆင အငစတကးရငးမားတြငလညး (ဥပမာ အထကလႊတေတာ သ႔မဟတ အမးသား လႊတေတာတြင) ဆးျဖတခကခမတရန လပပငခြငႏင ကယစားျပပါဝငခြငမား ရ႐ထားပါသည။ အခ႕တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားမာမ ကယပငအပခပခြင အမားအျပား ရ႐ေသာလညး ဗဟ အဆငတြင ကယစားျပပါဝငမႈ မ႐ပါ။ အခ႕တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားမာ ကယပငအပခပခြင လညးနညးပါးၿပး ဗဟအဆငတြငလညး ေျပာေရးဆခြင မ႐ပါ။ လပပငခြငအာဏာမား ခြေဝေပး အပျခငးမာ ဖကဒရယစနစျဖင ႏငငေတာကစဖြ႕ျခငး၏ ရလဒျဖစႏငေသာလညး တစျပညေထာင ႏငငမားတြငလညး ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားျဖင (သ႔မဟတ အျခား ဥပေဒမားျဖင) (အနညးဆးအားျဖင အခ႕ေသာ) တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအား လပပငခြင အာဏာမားက အတငးအတာအမးမး ခြေဝေပးေရး စညးမဥးသတမတေဆာင႐ြကၾကပါသည။

အခ႕တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအား မမတ႔၏ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမား ေရးဆြျပ႒ာနးရန ခြငျပထားပါသည။ သ႔မဟတ ေရးဆြျပ႒ာနးရန သတမတထားပါ သည။ ယငးအေျခအေနက ဤစာတမးတြင အဓက ေလလာေဖာျပသြားပါမည။ စစေအးတကပြ ၿပးဆးၿပးေနာက ဖကဒရယႏငင ၉ ႏငငႏင တစျပညေထာငႏငင ၈ ႏငင စစေပါငး ၁၇ ႏငငတြင


တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအားလး သ႔မဟတ အခ႕တ႔၌ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥမား လပေဆာငခပါသည။ အဆပါ ႏငငမားမာ - အဇာဘငဂန၊ ေဘာ စနးယား ဟာဇဂဗနာ၊ တ႐တ၊ ကမ႐႕စ၊ အသယပးယား၊ အငဒနး႐ား၊ အစၥေရး၊ ပါပအာနယးဂန (PNG)၊ ႐႐ား၊ ဆမာလယာ၊ ေတာငအာဖရက၊ ေတာငဆဒန (လြတလပေရးရၿပးေနာက)၊ ဆဒန၊ ယကရနး၊ ယေက၊ ဥဇဘကကစၥတနႏင ဗငနဇြလားတ႔ ျဖစပါသည။ စာလးမျဖင ေဖာျပထားေသာ ႏငငမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥ မလပေဆာငမ ပဋပကၡေၾကာင ထခကမႈမား ႐ခ႔ပါသည။ တ႐တႏငင (ေဟာငေကာင ႏင မကာအ)၊ ယကရနး (ခ႐ငးမးယား)၊ ဥဇဘကကစၥတန (ကာရာကာလပခစတန) ႏင ဗငန ဇြလားတ႔တြင ႏငငတြငး ပဋပကၡ၏ ရလဒအျဖစ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမား လပေဆာငချခငး မ႐ပါ။ အဇာဘငဂန (နာခခဗန)တြင ျပညနယအတြငး ပဋပကၡျဖစပြားခၿပး ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငး မ႐ခပါ။ အစၥေရးႏင ယေကႏငငတ႔မာ လြနစြာ ဝေသသသေဘာေဆာငေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစဥအလာမား ႐ျခငးေၾကာင အျခားျဖစရပမားႏင အတတကြ ေယဘယျပေလလာရန ခကခ ပါသည။ သ႔ျဖစ၍ အစၥေရးႏင ယေကတ႔က ဆနးစစေလလာရာတြင မထညသြငးဘ ခနလပထား ပါသည။ (စာရငး အျပညအစက Box 1 တြင ေဖာျပထားပါသည။)

ဤစာတနးတြင ေအာကပါနငငတ႔က ေလလာဆနးစစထားျခငး မ႐ပါ။ ကလသမဂၢ၏ ကယတငအပခပျခငး မ႐ေသာ နယေျမေဒသမား စာရငးတြင ပါဝငသည ႏငငမား၊ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယမားအေနျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား မၾကမးျပစထားေသာလညး အတညမျပရေသးေသာ ႏငငမား (ဥပမာ အရတ (ကာဒစ စတန)၊ ဖလစပင (ဘနဆာမ႐ အေျခခဥပေဒ))၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားက ဗဟအဆငႏငငေတာမ လြတလပေရးရယရန ရည႐ြယလက အတညျပျပ႒ာနးေသာ ျပညနယမား (အကဘခါဇယာ ႏင ေတာငအဆက႐ား (ေဂာဂ ယာ)၊ နေဂၚႏကရာဘကခ (အဇာဘငဂန/အာေမးနးယား)၊ ဆမာလလငး (ဆမာလယာ) ႏင ထရနစနစစထရယာ (ေမာလဒဗာ)တ႔ အပါအဝငျဖစပါသည)။

ဤစာတမးတြင ကဆဗကလညး ထညသြငးစဥးစားထားျခငး မ႐ပါ။ ကလသမဂၢလျခေရး ေကာငစ ဆးျဖတခကအမတ ၁၂၄၄ (၁၉၉၉ ခႏစ ဇြနလ ၁၀ ရက) အရ ယဂဆလားဗးယား ဖကဒရယ သမၼတႏငငအတြငး ကဆဗ ျပညသလထအတြက ကယပငအပခပမႈ အမား အျပား ရ႐ခစားႏငမည ကဆဗ ၾကားျဖတ အပခပေရးက ျဖညဆညးေပးရနအလ႔ငာ ကဆဗတြင ႏငငတကာတပဖြ႕ထား႐ေရး ျပ႒ာနးခပါသည (အပဒ ၁၀)။ ေနာကဆးတြင ကဆဗ၌ ၂၀၀၈ ခႏစ ေဖေဖာ၀ါရလ ၁၇ ရကေန႔တြင လြတလပေရး ေၾကညာခပါသည။

ဤစာတမးတြင အငဂလာသမၼတႏငငႏင ကာဘငဒါ ေဆြးေႏြးပြ ဖရမတ႔အၾကား ၂၀၀၆ ခႏစ ကာဘငဒါျပညနယ ၿငမးခမးေရးႏင ျပနလညသငျမတေရး နားလညမႈ စာခၽြနလႊာ၏ ေနာကဆကတြျဖစသည ကာဘငဒါျပညနယ (အငဂလာႏငင) အထးဥပေဒကလညး ထည


သြငး သးသပထားျခငးမ႐ပါ။ စာေရးသမားအေနျဖင ယငး အထးဥပေဒ အေကာငအထည ေဖာမႈက အတညမျပႏငျခငးေၾကာင ျဖစပါသည။ အလားတ ဘဂၤလားေဒ႐မ စစတေကာငး ေတာငတနးေဒသ သေဘာတညခကကလညး ထညသြငးေဖာျပမထားပါ။ ရနဂါမတ၊ ခါဂရတခခာရႏင ဘနဒါဘန ေတာငေပၚေဒသ ခ႐င သးခ႐ငအတြက ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအျဖစေဖာေဆာငရန ရညမနးချခငး မ႐ေသာေၾကာင ျဖစပါသည။ မညသ႔ပငဆေစ ယငးသေဘာတညခကႏငအည ဗဟအဆငႏငငေတာမ ဥပေဒျပ႒ာနးၿပး ယငးခ႐ငမားက ကယပငအပခပခြင တးျမႇငေပးချခငးမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင မည ၫြတဟ တရား႐းခပက ၂၀၁၀ ျပညႏစတြင ေၾကညာခပါသည။ ယငးသ႔ အာဏာခြေဝ ေပးအပရန ဥပေဒျပျခငးသည ဘဂၤလားေဒ႐ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒရ တစျပညေထာငစနစမ က ခးေဖာကသညဟ ဆခ႔သည။

ေနာကဆးအေနျဖင အႏၵယနငငအတြငး ဖကဒရယ ျပညနယႏင ကယပငအပခပခြငရ ေဒသအခ႕ မၾကာေသးမက တညေထာငချခငးကလညး ဤစာတမးတြင ထညသြငးစဥးစား ထားျခငးမ႐ပါ။ ယငးတ႔အနက အခ႕မာ ၁၉၉၁ ခႏစေနာကပငး အႏၵယအစးရႏင ျပညနယ အဆင လႈပ႐ားေနေသာ အဖြ႕အစညးမားအၾကား အၾကမးဖက ပဋပကၡမားက ညႇႏႈငး ေဆြးေႏြး ေျဖ႐ငးခကမားအရ ဆကလကေဆာင႐ြကျခငး ျဖစပါသည။ သ႔ရာတြင ၁၉၉၃ ခႏစ ႀတပရ ျပညနယအစးရႏင ႀတပရ ျပညနယတစဝနးလး လမးစတပဖြ႕တ႔အၾကား ေျဖ႐ငးခကစာခၽြနလႊာကသ႔ေသာ ေဆြးေႏြးေျဖ႐ငးခကအခ႕မာ ဤစာတမးတြင အသးျပ ထားေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စႏႈနးမားႏင မကကည ပါ။ ၁၉၉၃ ခႏစ ေျဖ႐ငးခကစာခၽြနလႊာ (ဘဒသေဘာတညခက) ႏင ၂၀၀၃ ခႏစ ဘဒလငး နယေျမ ေကာငစဆငရာ ေျဖ႐ငးခက စာခၽြနလႊာကသ႔ေသာ အျခား ေဆြးေႏြးေျဖ႐ငးခက မားတြငပါဝငသည နယေျမေဒသမားအတြက သတမတသည အငစတကးရငး အစအမ မားမာ ဤစာတမးတြင အသးျပထားေသာ ျပညနယ အဓပၸာယဖြငဆခကအတြငး အကး မဝငပါ။

ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားရ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးသည ႏငငေရးအငစတကးရငး မားက ျပနလညစဖြ႕ရနမမက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ နယနမတအတြငး သမငးေၾကာငး ႏင/သ႔မဟတ တငးရငးသားလမးစမား၏ ထးျခားမႈမားက တရားဝငအသအမတျပရနလညး ရည႐ြယပါသည။ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ၏ ႏငငေရး၊ ယဥေကးမႈ သ႔မဟတ သေကၤတပငး ထးျခားမႈက ထညသြငး ျပ႒ာနး ျခငးျဖင ကယတငအစးရဖြ႕စညးအပခပလသည ဆႏၵကေဖာေဆာငေပးရန အေထာကအက ျဖစႏငပါသည။ သ႔ရာတြင နယေျမေဒသအေျခအေန အသးသးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ အသြင၊ ပသဏၭာနႏင သတမတခကမား မားစြာကြာျခား ပါသည။ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပျပ႒ာနးႏငသည အတြကလညး အၿမတေစ ကယပငအပခပခြင ပမရ႐သည မဟတပါ။


ဤမဝါဒစာတမးသည မဝါဒဆငရာႏင ပညာရပဆငရာ စာအပစာတမးမားအနက ထလြယ ရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားတြင တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး လပငနးစဥႏင စစဥေရးဆြပ၊ ပမကယျပန႔ေသာ ႏငငေရး ေျဖ႐ငးခကႏင ၿငမးခမးေရး တညေဆာကသည လပငနးစဥမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမား၏ အခနးက႑ဆငရာ အေရးပါ ေသာ လစဟာခကတစရပက ျဖညဆညးေပးရန ရည႐ြယပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး လပငနးစဥဆငရာ ပညာရပပငးႏင မဝါဒ ပငး စာအပစာတမးမားသည (Marshfield 2011; Saunders 2011 တ႔က ၾကညပါ) အဓက အားျဖင ဖြ႕ၿဖးၿပးႏငငမားမ ဖကဒရယစနစမားက ေလလာထားျခငးျဖစပါသည။ ထ႔အျပင ႏႈငးယဥေလလာျခငးမား (ဥပမာ Burgess and Tarr 2012; Dinan 2008; Ginsburg and Posner 2010; Laforest and Lecours 2016) ထက တစႏငငခငး စနစတစခခငး ေလလာ ခကမား (Ayele 2014; Elazar 1982; Murray and Maywald 2006; Saunders 2011; Tarr 1999) သာ ပမမားျပားပါသည။ ဤလစဟာခကက ျဖညဆညးေပးႏငရန ယခစာတမးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေရးဆြျပ႒ာနးရသည အေၾကာငးႏင ေရးဆြျပ႒ာနးပနညးလမးတ႔က ေလလာတငျပထားၿပး တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမား၏ ပစႏင ပဋပကၡစမခန႔ခြမႈအေပၚ သကေရာကမႈကပါ သးသပေဖာျပထားပါ သည။ ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားရ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အေကာငအထညေဖာ ကငသး ျခငးႏင သကဆငေသာ ကစၥရပမားကမ ဤစာတမးတြင ထညသြငးေဖာျပမည မဟတပါ။

၂၀၁၆ ခႏစ ဒဇငဘာလတြင ကငးပျပလပခေသာ ပဋပကၡလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငးဆငရာ တတယအႀကမ အဒငဘာရာ ေဆြးေႏြးပြၿပးေနာက ဤစာတမးက ျပစ ချခငး ျဖစပါသည (Molloy 2017)။ ေဆြးေႏြးပြတြင ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡ သကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားရ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားက အဓက ေဆြးေႏြးခပါသည။ ယငးအလပ႐ေဆြးေႏြးပြက ဒမကေရစႏင ေ႐ြးေကာက ပြ အကအညေပးေရး ႏငငတကာအဖြ႕ (International IDEA)၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အဒငဘာရာ ဗဟဌာန (Edinburgh Centre for Constitutional Law)၊ ကမၻာတစဝနး တရား မတေရးသပၸ (Global Justice Academy) တ႔က အဒငဘာရာ တကသလ ႏငငေရးေျဖ႐ငး ခကမား သေတသနဗဟဌာနႏင ပးတြလက စစဥကငးပချခငး ျဖစပါသည။ စာတမးတြင ကလ သမဂၢ ၿငမးခမးေရး ေဖာေဆာငသမား ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား လမးၫႊနစာအပ၊ ခကာဂတကသလႏင တကဆကတကသလ (ေအာစတငျမ႕) ရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ႏႈငးယဥေလလာေရး စမခကက ျပစထားေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အခကအလကမတတမးစ (Constitute database)၊ ဒမကေရစႏင ေ႐ြးေကာကပြ အကအညေပးေရး ႏငငတကာအဖြ႕ ((International IDEA) မ (Zulueta-Fülscher 2015) က စေဆာငးထားေသာ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ဆငရာ အခကအလကမား ကသ႔ေသာ ႐ရငး အခကအလက အရငးအျမစမားႏင အခကအလက အရငးအျမစအသစမားက သာမက အငတာနကေပၚတြင လႊငတငထားေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားမ မရငးအခက အလကမားကပါ အသးျပထားပါသည။ အခ႕ႏငငမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင


ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စာသားမားမာ မညသညဘာသာႏငမ အငတာနကတြင လႊငတငထား ျခငးမ႐ပါ (ဥပမာ ေတာငဆဒနႏင ဆဒန)။ အခ႕ႏငငမားတြငမ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအခ႕၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားကသာ ရ႐ႏငပါသည။ တရားဝင အဂၤလပဘာသာ ျပနဆခကမား လညး အၿမတေစ မ႐ပါ။ (ဥပမာ အသယးပးယားတြင အမဟာရာျပညနယ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒကသာ အငတာနကတြင လႊငတငထားပါသည။) ဤစာတမးတြင ပဋပကၡသကေရာကမႈ ရသည နယေျမေဒသႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသက ခြျခားရနအတြက ဥပဆာလာ ပဋပကၡ အခကအလက လပငနးအစအစဥ Uppsala Conflict Data Program (UCDP) က အသးျပၿပး ပဋပကၡလြနကာလႏင စစေအးတကပြၿပး ကာလတ႔တြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမားက ဆနးစစေလလာ ပါသည။

ဤစာတမးက ေအာကပါအတငး စစဥေရးသားထားပါသည။ အပငး ၂ တြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ဟေသာ အဓကအေရးပါ သည အယအဆအပါအဝင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတ႔က အဓပၸာယဖြငဆေသာ အယအဆသေဘာတရား မေဘာငက အၾကမးဖဥး ေဖာျပထားပါသည။ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမားအေနျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြ ျပ႒ာနးရျခငး အေၾကာငးမားကလညး ႐ငးလငးေဖာျပ ထားပါသည။ အပငး ၃ တြင စစေအးတကပြ ၿပးေနာက ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမား အား ဆနးစစေလလာထားေသာ ျဖစရပအမးမးက အေသးစတေဖာျပထားပါသည။ အပငး ၄ တြင ဗဟအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ေပးပကလညးေကာငး၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာက ျခငးဆငရာ ေပၚေပါကလာေသာ လပငနးစဥပငးဆငရာ ကစၥရပမားကလညးေကာငး ေလလာ ေဖာျပထားပါသည။ အပငး ၅ တြင အခနအပငးအျခား၊ အမားပါဝငမႈ၊ ႏငငတကာ အသက အဝနး၏ အခနးက႑ကသ႔ေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငး လပငနးစဥအတြက အဆးအျဖတေပးေသာ အေၾကာငးအခကအခ႕က ေဆြးေႏြးထားပါသည။ အခနး ၆ တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငမား ပစထတစစဥပက ေဆြးေႏြးထားၿပး အပငး ၇ မာ နဂးခပအပငး ျဖစပါသည။ စာတမးတြင ေနာကဆကတြ ၃ ခလညး ပါဝငပါသည။ ေနာကဆကတြ (က) တြင ေ႐ြးခယ ထားေသာ ျဖစရပအခ႕၌ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငး မေဘာငအတြက သတမတခကမားက စာရငးျပလပေဖာျပထားပါသည။ ေနာကဆကတြ (ခ) တြင ေ႐ြးခယထား ေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက မၾကမးေရးဆြျခငးႏင အတညျပ ျပ႒ာနးျခငး စသည အေသးစတအခကမားက ေဖာျပထားပါသည။ ေနာကဆကတြ (ဂ) တြင ဤစာတမး၌ ရညၫႊနးေဖာျပထားေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေလလာႏငရန အငတာနကလပစာမားက ေဖာျပထားပါသည။


တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားသည ႏငငတစႏငင သ႔မဟတ တငးျပညတစခတြင ပါဝငဖြ႕စညး ထားေသာ အစတအပငးမားျဖစသညဟ ပငနကနယေျမအရ ေယဘယအဓပၸာယဖြငဆ ႏငပါ သည (Molloy 2017)။ ယငးတ႔က regions (တငးမား)၊ provinces (စရငစမား)၊ Länder (လနဒါ ျပညနယ)၊ departments (အပငးမား)၊ federal member states (ဖကဒရယႏငငတြင ပါဝငေသာ အဖြ႕ဝငျပညနယမား)၊ autonomous communities (ကယပငအပခပခြငရ အသက အဝနးမား)၊ entities (ဖြ႕စညးထားေသာ နယေျမမား) သ႔မဟတ cantons (ကနတန/ ျပညနယ မား) ဟ အမးမး ေခၚေဝၚႏငပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ ၿပးလင ႏငငေရးအရ အေရးပါဆး အလႊာ ျဖစေလ႐ပါသည။ သ႔ေသာ အျခားအစးရအဆငမားလညး အသးသး ႐ႈပေထြးစြာ ႐ႏငပါေသးသည။ ဥပမာ စပနတြင ကယပငအပခပခြငရ အသကအဝနး ၁၇ ခ သတမတထားၿပး ယငးအသကအဝနး တစခစတြင ျပညနယ ၈ ခထက မပလြနဘ ပါဝင ေနပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ဖြ႕စညးထားေသာ ျပညနယ (entity) ၂ ခ (Republika Srpska ႏင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရးရငး) တ႔ ပါဝငၿပး ဒတယ entity တြင canton ျပညနယ ၁၀ ခ ႐ပါသည။ ယငး canton တစခစတြင ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႐ပါသည။

ႏငငအမားစသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားက သးျခားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာင ထား႐ခြင မျပၾကပါ။ သ႔ရာတြင အခ႕ႏငငမားတြငမ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြအတညျပထား႐ရမညဟ သတမတထားပါသည။ ဖကဒရယႏငငမား သ႔မဟတ ဖကဒရယဆနေသာ ႏငငမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မားက ပမ၍အသးျပေလ႐ပါသည။ သ႔ေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ထား႐ေသာ တစျပညေထာငႏငငမားလညး ႐ႏငပါသည (Marshfield 2011: 1157)။ တစျပည ေထာငႏငငမားတြင နယေျမေဒသအသးသးသ႔ လပပငခြင အာဏာ ခြေဝသတမတေပးရာတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားျဖငလညးေကာငး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆနေသာ မေဘာငမားျဖင လညးေကာငး ခြေဝသတမတေပးၾကပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆနေသာ မေဘာငမား ဆသညမာ ကယပငအပခပခြငက ေပးအပေသာ ဥပေဒမား သ႔မဟတ အေျခခအတျမစျဖစေသာ ဥပေဒမားက ဆပါသည။


တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင တြင ႏငငေရးအာဏာက ကန႔သတၿပး စဖြ႕ေပးေသာ စာျဖငေရးသားျပ႒ာနးထားသည ဥပေဒမား ျဖစၿပး တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ၏ အျခားဥပေဒမားအေပၚ လႊမးမးသညဟ ေယဘယ နားလည ၾကပါသည။ (Marshfield 2011: 1153, 1165; Saunders 2011: 859–60; Elazar 1982: 11; Regassa 2009: 37 တ႔က ၾကညပါ။) တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ အဓက ရည႐ြယခကမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ အပခပမႈစနစက သတမတျပ႒ာနးရနျဖစၿပး သကဆငရာ နယေျမေဒသအတြငး ႏငငသားမား၏ အခြငအေရးကလညး ျပ႒ာနးထားေလ ႐ပါသည (Molloy 2017)။ သးျခား ေရးဆြထားေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားကသာ ဤစာတမးတြင ေလလာေဖာျပသြားပါမည။ ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒအတြငး သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားအတြငး ထညသြငးေဖာျပ ထားေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပပငး အစအမမားက ေလလာေဖာျပမညမဟတပါ။

အခ႕ေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒ ျပဌာနးျခငးျဖင ဗဟအဆငႏငငေတာထမ ကယပငအပခပခြင ပမရ႐ရန ႀကးပမးၾကပါ သည။ သ႔ေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ႐ျခငးျဖင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအတြက ကယပငအပခပခြင ပမရ႐မညဟ တစထစခ မဆႏငပါ။ ဥပမာအားျဖင အသယးပးယားႏင ေတာငအာဖရက က ၾကညႏငပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငးသည ထးျခားမႈက သေကၤတသေဘာ ေဖာျပျခငးအေနျဖင အေရးပါပါသည။ ပမအေရးပါေသာ အခကမာ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယအေနျဖင ဗဟအဆငႏင ဆကစပေဆာင႐ြကရာတြင လပပငခြငအာဏာႏင တရားဝငျဖစမႈက တညေဆာကရန အေထာကအကျပႏငပါသည။ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအတြက သတမတေပးအပထားေသာ ႏငငေရးအာဏာက ပမ၍ အေသးစတ သတမတျပ႒ာနးျခငး၊ တစခါတစရ တးခ႕ျခငးမား လပေဆာငႏငပါသည (Marshfield 2011: 1153)။ သ႔ရာတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမားသည ဥပေဒ အရ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒေအာကတြင ႐ပါသည (Saunders 2011: 854; Marshfield 2011: 1159 တ႔က ၾကညပါ)။ ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ကသာလင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမား၏ အပခပစရငႏငမႈ နယပယကလညးေကာငး၊ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယမားႏင ဗဟအဆင ႏငငေတာတ႔၏ ဆကစပပကလညးေကာငး သာမန အားျဖင သတမတျပ႒ာနးေပးပါသည (Watts 2000: 954)။ ဤနညးအားျဖင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) က သတမတျပ႒ာနးေပးပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ဆသညမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအေနျဖင မမတ႔၏ ရညမနးခကပနးတင မားက ကယတငသတမတျခငး၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အစးရအဖြ႕အငစတကးရငးမားႏင


လပငနးစဥမားက ကယတငတညေထာငထား႐ျခငးမား လပေဆာငႏငသည အတငးအတာပင ျဖစပါသည (Tarr 2011: 1133–34; Marshfield 2011: 1161)။ ယငးသ႔ေသာ လပပငခြငအတငး အတာက ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ထညသြငး ျပ႒ာနးေပးေလ႐ပါသည (Burgess and Tarr 2012: 7; Marshfield 2011: 1159 ကလညး ၾကညပါ)။ တစခါတစရ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက စာခပမားႏင/သ႔မဟတ အကးအေျပာငး ကာလ ႏငငေရးအစ အမမားတြငလညး ပါဝငေနႏငပါသည။ ထ႔အျပင ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒပါ ျပ႒ာနးခကမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ(မား) ႏင ဗဟအဆင ႏငငေတာအကး သကဆငပါဝငသမားအၾကား ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးရ႐သည ရလဒမား ျဖစႏငပါသည။ တစခါတစရ ပဋပကၡၿပးေနာက သ႔မဟတ အကးအေျပာငး ကာလအတြငး ပမကယျပန႔ေသာ ႏငငေရးေျဖ႐ငး ခက၏ တစစတတစေဒသ ျဖစႏငပါသည။ တဖန တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) က သတမတေပးရာတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယက အကန႔အသတျဖငသာ ပါဝငေဆာင႐ြကႏငၿပး သ႔မဟတ ပါဝင ေဆာင႐ြကႏငျခငးမ႐ဘ အထကမခမတေပးျခငးမးလညး တစခါတစရ ျဖစႏငပါသည။

ဥပမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက မၾကမး ျပစျခငး၊ ျပငဆငျခငး သ႔မဟတ အစားထးျပ႒ာနးျခငး၊ အစးရ၏ရညမနးခကပနးတငမား ခမတ ျခငး၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယက အကာအကြယေပးမည အခြငအေရးမားက သတမတျခငး၊ အစးရအငစတကးရငးမားအၾကား လပပငခြင အာဏာကငသးရန စဖြ႕ျခငးႏင ခြေဝျခငး၊ ႐းမား တညေထာငဖြငလစျခငး၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြငး ဥပေဒျပ႒ာနးသည လပငနးစဥက သတမတျခငး၊ အစးရအရာ႐မား ေ႐ြးခယခန႔ထားသည နညးလမးက သတမတျခငး၊ အရာ႐မား တာဝနထမးေဆာငသည သကတမးကာလက သတမတျခငးႏင ရာထးမဖယ႐ားသည နညး လမးမား (ရာထးမ ဖယ႐ားႏငသညအေၾကာငးမား) က သတမတျခငး၊ ႐းသးဘာသာစကား သတမတျခငး၊ တက႐ကဒမကေရစ ကငသးရန အစအမမားတညေထာငျခငး၊ ေဒသႏရအစးရ ဖြ႕စညးတညေထာငျခငးႏင စဖြ႕စစဥျခငး၊ မညသတ႔သည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ တငးသ တငးသား ျပညနယသ ျပညနယသားမား ျဖစေၾကာငး သတမတျခငး ႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အရာ႐မား ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကရာတြင မေပးခြင႐သ အရညအခငးသတမတခကမား ခမတျခငးတ႔အတြက လပပငခြငအာဏာမား ပါဝငႏငပါသည (Tarr 2011: 1134, မတစ ၅)။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) သတမတေပးျခငးသည ပကတ အေျခအေနေပၚမတညလက မားစြာ ကြာျခားမႈ႐ႏငပါသည။ အထးသျဖင ႏငငေရး ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးရာမ ဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးျခငးအထ ပဋပကၡအလြန ေျဖ႐ငးခကရယသည လပငနးစဥ ေ႐႕ေနာကစစဥပမား မတညၾကပါ။ သေဘာ သဘာဝအားျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငး အတာ (constitutional space) သတမတေပးျခငးက ၿငမးခမးေရး ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငးမား၏ တစစတတစေဒသအျဖစ ေဆာင႐ြကၿပး ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာင မၾကမး ေရးဆြ အတညျပရာ၌ တရားဝင ထညသြငးပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယက သးျခား ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြၿပး အတညျပျပ႒ာနးျခငးျဖင အေကာငအထည ေဖာပါ သည။ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန)၊ Western Cape (ေတာငအာဖရက) ဆဒနႏင ေတာငဆဒန


တ႔တြင ယငးသ႔ ေဆာင႐ြကခပါသည။ ဤစာတမးတြင ဆနးစစေဖာျပထားေသာ အခ႕ျဖစရပ မား ဥပမာ - ဘဂနဗး (ပါပအာနယးဂန) တြင ပငနကနယေျမဆငရာ ပဋပကၡက ေဆြးေႏြးညႇႏႈငး ေျဖ႐ငးခက၏ တစစတတစေဒသအျဖစ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) သတမတေပးကာ ဗဟအဆင ႏငင ေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငခကျပလပၿပး တရားဝငျပ႒ာနးေပးပါသည။ တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား႐လက အေကာငအထညေဖာပါသည။ အသယ ပးယား၊ ေတာငအာဖရက၊ ေတာငဆဒနႏင ဆဒနတ႔တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ေပးျခငးက မားစြာ ပမကယျပန႔ေသာ ပဋပကၡလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အသြငေျပာငးလသည လပငနးစဥ၏ တစစတတစေဒသအျဖစ ေဆာင႐ြကပါသည။ အာခ (အငဒနး႐ား) အတြက ႏငငေရး ေျဖ႐ငး ခကမာ ႏငငတကာမ ကညပပးမႈျဖင လြတလပေသာ အာခလႈပ႐ားမႈႏင အငဒနး႐ား အစးရတ႔ အၾကား ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငးမ ရ႐ၿပး ၂၀၀၅ ခႏစ နားလညမႈ စာခၽြနလႊာတြင ထညသြငးျပဌာနးထား ပါသည။ နားလညမႈစာခၽြနလႊာတြင ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငး အတာ (constitutional space) သတမတခကမားက ေဖာျပထားၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငက ဗဟအဆင ႏငငေတာအဆင အငစတကးရငးမားကသာလင ထတျပနေသာ အထးကယပင အပခပခြင ဥပေဒျဖင ျပဌာနးေပးပါသည။ ထနညးအတငး အငဒနး႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပဌာနးၿပးမ အာခႏင အေနာကပါပအာျပညနယ ႏစျပညနယလးအတြက ၂၀၀၁ ခႏစ အထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒမား ျပဌာနးပါသည။ (အပငး ၄၊ ေနာကဆကတြ (က)၊ ေနာကဆကတြ (ခ) တ႔က ၾကညပါ။) ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာႏင ဆမာလယာတြင ျပညနယ မားသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပျပဌာနးျခငး မျပရေသးမ ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) က သတမတၾကပါသည။

သ႔ရာတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြင အတငးအတာ (constitutional space) အား ဆးျဖတသည နညးလမး သ႔မဟတ ညႇႏႈငးေဆြးေႏြး သည နညးလမးသည ယငး၏နယပယအတငးအတာအေပၚ သကေရာကမႈရလမမညဟ တစ ထစခမဆႏငဘ ေအာကပါတ႔အပါအဝင အေၾကာငးအခကအမားအေပၚ ေယဘယအားျဖင မတညပါသည။

၁။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယႏင ဗဟအဆငႏငငေတာ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးသမား၏ ေတာငး ဆေဆြးေႏြး အေပးအယလပႏငသည စြမးရည (bargaining power) (Leftwich 2010 က ၾကညပါ။)

၂။ ႏငငမားတြင ႏငငေရးအာဏာက စဖြ႕ပႏင ခြေဝေပးပ။ မလကပင ႐ခသည ျပညနယ မား ပါဝငေသာ ျပညေထာငစျဖစပါက ျပညနယမားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြင အတငးအတာ (constitutional space) မားစြာ ရ႐ႏငပါသည။ တစျပည ေထာငစနစတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအသစမားသ႔ အာဏာ ခြေဝေပးျခငးျဖစပါက အာဏာခြေဝေပးျခငးက ဆန႔ကငမႈမားရသညအခါတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပ ပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) တြငလညး အကန႔အသတ႐ႏငပါသည။


(Burgess and Tarr 2012: 12–13; Watts 2000: 945; Regassa 2009: 40 တ႔က ၾကညပါ။)

၃။ အခးမညအစအမမား ထားရမႈ။ ယငးသ႔ေသာ အခးမညမႈ၏ အေၾကာငးရငးမား၊ ဥပမာ - တငးေဒသႀကး/ျပညနယအခ႕၏ (သမငးေၾကာငးအရ) ကယပငစ႐က လကၡဏာ တစရပရပက အသအမတျပရနကသ႔ေသာ အေၾကာငးမားေၾကာင အဆပါ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ ပမေပးအပရျခငးမး ႐ႏငပါသည။ (Burgess and Tarr 2012: 12–13; Mcgarry 2007 က ၾကညပါ။)

၄။ အာဏာ ခြေဝေပးရသည ရည႐ြယခက တညမညမဟတပါ။ ပါပအာနယးဂနႏင အငဒ နး႐ား တ႔တြငကသ႔ နယေျမေဒသတစခ၌ စေဝးေနထငၿပး လမးသတသတမတမတ ႐ေသာ လအပစမားက အသအမတျပၿပး လကေလာေဆာင႐ြကေပးရန ျဖစပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ပမသတ မတေပးႏငပါသည။ သ႔မဟတ ယငးသ႔ အသအမတျပေသာလညး တငးရငးသားစညးလးညၫြတမႈက အေလးထားၿပး ႏငငေတာ လပငနးေဆာင႐ြကမႈ ထေရာကတြငကယ ေစရန ရည႐ြယပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြင (constitutional space) က ပမကန႕သတထားႏငပါသည။ (Burgess and Tarr 2012: 13; Tarr 2011 ကလညး ၾကညပါ)။ ဥပမာ ေတာငအာဖရကႏင ေတာငဆဒနတ႔ ျဖစပါသည။

ႏငငေရးေျဖ႐ငးခက ရယသည လပငနးစဥႏင ယငးေနာက ေပၚေပါကလာေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက လပပငခြငအတငးအတာ ကယကယ ျပန႔ျပန႔ေပးသညျဖစေစ၊ မေပးသညျဖစေစ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားသည အဆပါ လပပင ခြငက အျပညအဝ အသးမျပျခငးမားလညး ႐ပါသည။ သးျခား အငစတကးရငးမားႏင အခြင အေရးမေဘာင တညေထာငျခငးမျပဘ ဗဟအဆငႏငငေတာတြင ကငသးေနေသာ အငစတ ကးရငးႏင မေဘာငမားအတငး လကပါကငသးျခငး ျဖစပါသည။ အသယပးယားႏင ေတာင အာဖရကတ႔တြင ယငးသ႔ ကငသးသညက ေတြ႕ရပါသည။ တဖန တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားက (အစးရအာဏာမား အပါအ၀င) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြင အတငးအတာ ပမ ရရေရး တြနးအားေပး လပေဆာငျခငးေၾကာင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတြင ႐သင႐အပသည လပပငခြငအတငးအတာ သတမတေပးပအေနအထားႏင ပကသကၿပး အစးရအဆင ႏစဆငအၾကား သေဘာကြလြမႈမား ေပၚေပါကျခငးလညး ျဖစႏငပါ သည (Molloy 2017)။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအေနျဖင အေၾကာငးအမးမးေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ (constitutional space) ပမရရေစရန ေတာငးဆလာႏငပါသည။ ယငးတ႕မာ - တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆငတြင အကးစးပြားမားႏင လအပခကမား ေျပာငး လလာျခငး၊ အပစအသးသးအၾကား လပပငခြငအာဏာ ဟနခကေျပာငးလလာၿပး ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ လအပခကအေပၚ ႐ႈျမငပမားေျပာငးလသြားျခငးတ႔ ျဖစပါသည။ ဗဟအဆင အငစတကးရငးမားကလညး အကးစးပြားမားႏင လအပခကမား ေျပာငးလလာျခငးေၾကာင ဥပေဒစာသားအရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင သတမတေပးထားသည


လပပငခြငအတငးအတာအား အျပညအဝ မေပးျခငးမားလညး ႐ႏငပါသည။ ဥပမာ အသယ ပးယား၊ ႐႐ားႏင ဆဒနတ႔ ျဖစပါသည။ (ေအာကတြင အေသးစတ ထပမေဆြးေႏြး ထားပါသည။) ထအခါ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအေနျဖင ၎တ႔အတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအတြငး လပပငခြငအာဏာ တးခ႕ေပးအပရန မျဖစမေန လပေဆာငလာႏငပါသည။ တဖန ဗဟအစးရ ဘကမ ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးသမားက ၿငမးခမးေရး ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးမႈမား၏ တစစတတစေဒသအျဖစ သ႔မဟတ အာဏာ ပမခြေဝေပးေရး ေယဘယ ေဆာင႐ြကခကအျဖစ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ မားအတြက အတငးအတာ တစခအထ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငသတမတေပးရန သေဘာတညေသာလညး လႊတေတာႏင တရားစရငေရးအပငးကသ႔ေသာ အျခားဗဟအစးရ အငစတကးရငးမားက ယငးသ႔ေသာ ကတက၀တမား က ျဖတေတာကေလာခရန ႀကးပမးျခငး သ႔မဟတ ပယချခငးမား လပေဆာငႏငပါသည (Molloy 2017)။ ဥပမာ ဖလစပငတြင ဘနဆာ မ႐အေျခခဥပေဒမာ ယငးအတငး ျဖစပြားခပါသည။ ေနာကဆးအေနျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပျပ႒ာနးၿပးေနာက လကေတြ႕ကငသးေသာအခါ တရားစရငေရး အပငးမ ဗဟအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ညမည ျပနလညသးသပၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတြင သတမတေပးထားေသာ လပပငခြငအတငးအတာက ျဖတေတာကေလာချခငးမး လညး ႐ႏငပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ သတ မတေပးရာတြင ကန႔သတခကမားျပားစြာရမေနပါက တငးေဒသႀကး/ျပညနယအေနျဖင ၾက ေတြ႕ရေသာ စနေခၚမႈအခကအခမားအတြကပါ ထညသြငးျပဌာနးႏငပါသည။ ယငးျပ႒ာနးခက မား ေအာငျမငမႈရ႐ပါက အျခား တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား သာမက ဗဟအဆငႏငငေတာကပါ ဤသ႔ေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား စမးသပျပဌာနးျခငးမးက လကပါ ေဆာင႐ြကလာႏငပါ သည (Burgess and Tarr 2012: 4)။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာသတမတေပးရာတြင ကန႔သတခက ပမမားျပားပါက အငစတကးရငး ပငးဆငရာႏင အခြငအေရးမားဆငရာ ျပဌာနးခကမားသည ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါ ျပဌာနးခကမားႏင ပမ၍ဆငတျခငး သ႔မဟတ အထကမ ျပဌာနးေပးျခငးမား ျဖစႏငပါသည (Ginsburg and Posner 2010: 1601 က ၾကညပါ)။ ဤေနရာတြင အသယးပးယား က ႁခြငးခကအျဖစ ယဆႏငပါသည။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငး ေဒသႀကး/ျပညနယမားအား သးျခားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေရးဆြျပဌာနးျခငးႏင စပလဥး၍ မားစြာ ကန႔သတမထားပါ။ သ႔ရာတြင ႏငငေရး ပကတ အေျခအေနအရ (ႏငငေရးစနစတြင တစပါတကသာႀကးစးျခငး အပါအဝငျဖစပါသည) အသယးပးယား ျပညနယမား၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားသည အငစတကးရငးပငးဆငရာႏင အခြငအေရးပငးဆငရာတ႔တြင ဗဟ အဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ ျပဌာနးခကမားအတငး အားလးလလ ပတျပဌာနး ထားပါသည (Regassa 2009: 51; Ayele 2014)။ ေနာကထပ အခကအလကမားက ဤစာတမး ၏ အပငး ၄၊ အပငး ၆၊ ေနာကဆကတြ (က) ႏင ေနာကဆကတြ (ခ) တ႔တြင ေဖာျပထားပါသည။


တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမားသည အေၾကာငး အမးမးေၾကာင ကြျပားျခားနားႏငပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ႐ႈေထာငႏင ဗဟအဆင ႏငငေတာ႐ႈေထာငဟ၍ ႐ႈေထာငႏစရပမ စဥးစားႏငပါသည။ Marshfield ၏ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ကငသးျခငး ေလလာခကတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား တြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား႐ျခငးက ဗဟအဆင ႏငငေတာက မညသညအေၾကာငးမား ေၾကာင ေထာကခႏငေၾကာငး ေလလာေဖာျပထားပါသည။ ယခ ေဆြးေႏြးခကမားႏင အသက ဆငဆးျဖစေသာ ပထမအေၾကာငးမာ လႊမးျခေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငအတြငးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ မတကြျပားေသာ ႏငငေရးအသကအဝနးမား ပါဝငႏငေစရန ျဖစပါ သည။ ထအခါ ကယပငအပခပခြင မရ႐ျခငး (အမနတကယ မရ႐ျခငးႏင မရ႐ဟ ႐ႈျမငျခငး)၊ စးပြားေရးႏင/သ႔မဟတ ႏငငေရးဆငရာ ဖယၾကဥခရျခငးႏင စပလဥး၍ ပဋပကၡမား မေပၚေပါက ေစရန တားဆးျခငး သ႔မဟတ ေျဖ႐ငးျခငးမား လပေဆာငႏငပါမည (Marshfield 2011: 1153–54)။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားဘကမ ၾကညပါက အေၾကာငးသးမးေၾကာင သးျခားဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပဌာနးၾကပါသည။ ပထမအေၾကာငးမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမေဘာင ႐ျခငးျဖင ကယတငအပခပႏင႐မမက ကယတငအပခပပ နညးလမး ကပါ သတမတျပဌာနးႏငပါသည (Marshfield 2011: 1170)။ အထးသျဖင လနညးစမားႏင ဖယၾကဥခရေသာ အပစမားသည နယေျမေဒသအလက စေဝးေနထငၾကၿပး အျခားတငးေဒသ ႀကး/ျပညနယမား သ႔မဟတ ႏငငေတာ တစဝနးလးႏင မတညဘ သးျခားကြျပားေသာ ကယပင စ႐ကလကၡဏာ ႐ေသာအခါ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာင႐ျခငး ျဖင အစးရအဖြ႕အစညးမား ဖြ႕စညးတညေထာငပႏင လပငနးစဥမားက တရားဝငသတမတႏင ႐မမက သမငးတစေလာက ကယပငအပခပမႈ႐ချခငး၊ သကဆငရာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ သေကၤတမား ႐ျခငးတ႔က အသအမတျပ ျပ႒ာနးႏငပါသည (Watts 2000: 946 ကလညး ၾကညပါ)။ ဒတယအေၾကာငးမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ႐ျခငးျဖင တငးသတငးသား ျပညနယသ ျပညနယသားမား၏အျမငတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အာဏာ ပင အဖြ႕အစညးမား၏ တရားဝငျဖစမႈက တးတကျမငမားေစပါသည။ ဥပမာ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအစးရ ဖြ႕စညးပက သတမတျပ႒ာနးထားျခငးျဖင ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင လပပငခြငအာဏာမားက တရားဝင ကန႔သတျပ႒ာနးထားႏငပါသည။ တတယ အေၾကာငးမာ ၿငမးခမးေရးႏင တညၿငမမႈ ပမျမငမားေသာႏငငမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ မားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဒဇငးပစက လကေတြ႕စမးသပကငသးႏငပါသည။ တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမေဘာငမားက ျပငဆငရျခငးမာ ဗဟအဆငမာထက ပမ လြယကသျဖင ဗဟအဆငမာထက ေျပာငးလြယျပငလြယ ပမ၍႐ပါသည (Marshfield 2011: 1184 ကၾကညပါ။ အပငး ၆ တြငလညး ေဆြးေႏြးထားပါသည)။ သ႔ရာတြင ပဋပကၡသကေရာက မႈရသည အေျခအေနမားတြင အငစတကးရငးစနစမားလညး အားနညးေနပါက (ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမာလညး ေရးဆြေနဆျဖစပါက) တငးေဒသႀကး/ျပညနယ


ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားသည ေအာကေျခတြင အငစတကးရငးပငးဆငရာ တည ၿငမမႈရ႐ ေရးက အတငးအတာတစခအထ အေထာကအကျပပါသည။ ဗဟအဆင အငစတကးရငး မေဘာငမ႐ေသးေသာလညး တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားသည မမတ႔၏ အငစတကးရငး မေဘာငက စတငတညေဆာကႏငပါသည။ ဥပမာ ဆမာလယာက ၾကညႏငပါသည။

ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည ႏငငမားတြင တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ႏငငေရး ေျဖ႐ငးခကမားမ ေပၚေပါကလာတတ ပါသည။ ကယပငအပခပခြင တးျမငေပးအပရန ကတကဝတမား၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ မားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအတငးအတာ သတမတေပးျခငးမား ပါဝင ေလ႐ပါသည။ ယငးသ႔ေသာ ႏငငေရးေျဖ႐ငးခက ေပၚေပါကလာရသည အေျခအေနမားမာ (က) လနညးစအပစလကဝယတြင အာဏာရယထားရာမ လမားစ အပစက အာဏာျပနလညရယ လကၿပး (အသားအေရာငခြျခားေရးဝါဒအလြန ေတာငအာဖရကမာကသ႔ ျဖစပါသည။) တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင လနညးစအပစမားက ကယတငအစးရဖြ႕ အပခပရန ေတာငး ဆမႈမား ေပၚေပါကလာျခငး (ခ) မညသညအပစမ လေလာကေသာ လမားစ မျဖစျခငးေၾကာင အေရအတြကမားျပားေသာ လနညးစအပစအားလး နယေျမေဒသအေျချပ ႏငငေရးအဖြ႕အစညး စနစမားႏင လပငနးစဥမားက စဖြ႕စစဥႏငရန လြတလပခြင ရ႐သငသညဟ နားလညသေဘာ ေပါကလာျခငး (ဥပမာ စစၿပးကာလ အသယပးယားမာကသ႔ ျဖစပါသည) (ဂ) ႏငငေတာႏင ကယပငအပခပခြင ပမရယလသည/ လြတလပေရးရယလသည ႏငငေတာမဟတေသာ အပစ (non-state actors) တ႔အၾကား ျပညတြငးစစ ျဖစပြားၿပး ေ႐႕မတးႏင ေနာကမဆတႏင အၾကပ အတညးျဖစေနျခငး (အငဒနး႐ား၊ ဖလစပငႏင ပါပအာနယးဂန တ႔တြငကသ႔) တ႔ ျဖစပါသည။


ဤစာတမးတြင ဖကဒရယႏငငမားႏင တစျပညေထာငႏငငမား (သ႔မဟတ ယငးစနစႏစခ ေရာေႏာ ကငသး ေသာ ႏငငမား) ရ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေလလာသးသပတငျပထားပါသည။ အထးသျဖင ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡ သကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသ၊ တစျပညေထာငႏငငမားႏင ဖကဒရယႏင တစျပည ေထာငစနစ ႏစမးေရာေႏာ ကငသးေသာႏငငမား၊ ဖကဒရယတစပငး ႏငငမား၊ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒအရ ဗဟခပကငမႈ ေလာခထားေသာ ျပညေထာငစမား၊ ဖကဒရယ သေဘာ သဘာဝ ေဆာငေသာ ကြနဖကဒေရး႐ငးႏငငမား၊ အျခားဆနးသစတထြငေသာ ကယပငအပခပ ခြငေပးအပသည စနစမားတြင (Watts 2000 က ၾကညပါ) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငမားက အနညးဆးအားျဖင အခ႕ေသာ ျပညနယမားအတြက ပဋပကၡ ေျဖ႐ငးေရး နညးလမးကရယာ အျဖစ အသးျပျခငးမား ႐ႏငပါသည။ ယငးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမားမာ - ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမား၊ အေျခခအတျမစ ဥပေဒမား၊ ကယပငအပခပခြငျပသည ဥပေဒမား၊ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ၏ အစးရ စဖြ႕တညေထာငပက သတမတေပးေသာ အထးဥပေဒမား ဟ၍ ပစအမးမး ႐ႏငပါသည။

ဇယား ၃-၁ စစေအးတကပြၿပးကာလ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမား ႐ေသာ ႏငငမား

ဖကဒရယႏငငမား တစျပညေထာငႏငငမား

ပဋပကၡသကေရာကမႈ ရသည ႏငငမား

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ

ကမ႐႕စ

အသယပးယား

႐႐ား (ခကခငညာႏင ဒါဂကစတန) (Chechnya and Dagestan)

ဆမာလယာ

ေတာငအာဖရက

ေတာငဆဒန

ဆဒန

အဇာဘငဂန*

အငဒနး႐ား (အာခႏင ပါပအာ) (Aceh and Papua)

အစၥေရး (ပါလကစတငး)*

ပါပအာနယးဂန (ဘဂနဗးလ) Papua New Guinea (Bougainville)

ယေကႏငင (ေျမာကအငယာလန)*


ဖကဒရယႏငငမား တစျပညေထာငႏငငမား

ပဋပကၡသကေရာကမႈ ရသည ႏငငမား

ဗငနဇြလား တ႐တ (ေဟာငေကာငႏင မကာအ)

ယကရနး (က႐ငးမးယား)

ဥဇဘကကစၥတန

* ေလလာသးသပရာတြင ပဋပကၡေၾကာင ထခကေသာျဖစရပမားက မထညသြငးဘ ခနလပထားပါသည။

ဤစာတမးတြင ပဋပကၡသကေရာကမႈရေသာႏငငမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈမ႐ေသာ ႏငငမားကခြျခားရန တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မျပဌာနးမ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအတြငး (ထ႔အျပင/သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အတြငး/ပတလညတြင အဓက အားျဖင တည႐သမား ပါဝငလက) ပဋပကၡ ျဖစပြားသညအဆငက ၾကညပါသည (ဇယား ၃-၁ တြင ေဖာျပထားပါသည)။ ပဋပကၡသကေရာကမႈရေသာ ျဖစရပ ၄ ခ (တ႐တ၊ ယကရနး၊ ဥဇဘကကစၥတနႏင ဗငနဇြလား) အနက ဗငနဇြလားမာထးျခားပါသည။ အနညးဆး ၁၉၈၉ ခႏစ မစတငလက ပဋပကၡျဖစပြားေနေသာလညး နယေျမေဒသအလက စေဝးေနထငၾကေသာ အပစ မား သသာစြာပါဝငျခငးမ႐ဘ UCDP အခကအလကမားအရ အသကဆး႐ႈးရမႈ အနညးဆး သးပႏစပမာ အစးရေၾကာင ျဖစပြားပါသည။ ဗငနဇြလားတြင ျပညနယဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အမားစမာ စစေအးတကပြမၿပးဆးမက ျပဌာနးချခငးျဖစပါသည။ ထ႔ေနာက ၁၉၉၉ ခႏစတြင ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပၿပးေနာက ယငးတ႔အားလးနးပါးက ျပနလည ျပငဆငခပါသည။ သ႔ေသာ ယငးျပငဆငသည လပငနးစဥမားမာ အျမငအားျဖင ပဋပကၡေျဖ႐ငးျခငးႏင သကဆငမႈမ႐ပါ။

ဖကဒရယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အဖြ႕ အစညးမားအၾကား ဆကစပပက အသအမတျပၿပး အစးရအဆငအသးသးက သတမတျပ႒ာနး လက တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ကယပငအပခပမႈက အတငးအတာတစခအထ အာမခ ခကေပးပါသည (Watts 2000: 948–49)။ တစျပညေထာငႏငငမား၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသညလညး အၿမတေစ မဟတသညတင မားေသာအားျဖင အထးသျဖင နယေျမေဒသအလက စေဝးေနထငၾကေသာ လနညးစမား သ႔မဟတ အပစမား႐ေသာအခါ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ အစးရသ႔ အပခပေရးႏင ဥပေဒျပေရးတြင ဗဟခပကငမႈက သသာစြာေလာခေပးေလ႐ပါသည (Watts 2000: 949)။ တစျပညေထာငႏငငမားတြင ဗဟအဆင အငစတကးရငးမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ ဥပေဒျပေရး လပပငခြငႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပင ခြငေပးသည အတငးအတာက တစဖကသတ ေလာချခငး သ႔မဟတ တးခ႕ျခငး လပေဆာငႏင သည တရားဝငအခြငအာဏာ ႐ပါသည (Watts 2000: 949 က ၾကညပါ)။

ယခအခါ ကမၻာေပၚတြင ဖကဒရယႏငငေပါငး ၃၁ ႏငင ႐ပါသည (Anderson 2008: 2၊ Box - 2 က ၾကညပါ)။ ဖကဒရယႏငင တစႏငငႏငတစႏငငသာမက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ တစခႏငတစခလညး ကယပငအပခပခြင အတငးအတာသည အေျခခကကကြာျခားႏငပါသည။


အခ႕ဖကဒရယႏငငမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ျပ႒ာနးၿပး အစးရစဖြ႕ပကလညးေကာငး၊ ဗဟအဆငႏငငေတာႏင ဆကစပပကလညးေကာငး တရားဝင ျပ႒ာနးထား႐ရန သတမတ သ႔မဟတ ခြငျပပါသည။ အခ႕ဖကဒရယ ႏငငမားတြငမ တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ျပ႒ာနးခြငမျပဘ တားျမစထားပါသည။ တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား႐ရမညဟ သတမတေသာ ဖကဒရယႏငင မားမာ အာဂငတးနား၊ ၾသစေၾတးလ၊ ၾသစႀတးယား၊ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၊ ဘရာဇး၊ ကမ႐႕စ၊ အသယပးယား၊ ဂာမန၊ အရတ၊ မေလး႐ား၊ မကဆက၊ မက ခ႐နး႐ား၊ ႐႐ား၊ ဆမာ လယာ၊ ေတာငဆဒန၊ စပန၊ ဆဒန၊ ဆြစဇာလန၊ အေမရကနျပညေထာငစ၊ ဗငနဇြလား စသညတ႔ ျဖစပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား႐ျခငးက ခြငျပေသာ ဖကဒရယႏငငမားမာ ဘယလာအ/ပါလာအ၊ ကေနဒါ၊ ကြနဂဒမကရကတစသမၼတႏငင၊ စန႔ကစ ႏင နးဗစ၊ ေတာငအာဖရက၊ အာရပေစာဘြားမားျပညေထာငစ (ယေအအး) စသညတ႔ ျဖစပါ သည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ျပ႒ာနးခြငမျပဘ (အတအလငး ျဖစေစ၊ အဓပၸာယသကေရာကလကျဖစေစ) တားျမစေသာ ဖကဒရယႏငငမားမာ ဘယလဂ ယမ၊ အႏၵယ၊ ႏငဂးရးယား၊ နေပါ၊ ပါကစၥတန စသညတ႔ ျဖစပါသည။

စစေအးတကပြကာလမာထက စစေအးတကပြၿပးေနာကတြင တစျပညေထာငႏငငမားသည တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမေဘာငမားက အသးျပလက အခး မည အစအမျဖင အာဏာခြေဝေပးျခငးမား ပမမားျပားလာေသာလညး ယငးသ႔ စမေဆာင႐ြက ေသာ တစျပညေထာငႏငငမား အေရအတြကမာ နညးပါးပါသည။ တစျပညေထာငႏငငတြင အခပအခာအာဏာမာ ဗဟတြင ႐ျခငးေၾကာင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအတငးအတာ သတမတေပးေရး အယအဆက လကမချခငး ပမ မားျပားေလ႐ပါသည။ စစေအးတကပြကာလတြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မေဘာငမားက ခြငျပေသာ ႏငင ၁၅ ႏငင႐ခရာ တနဇနးနးယားႏင စပန ၂ ႏငင သာလင တစျပညေထာငႏငငမား ျဖစပါသည။ (စပနမာ ဖကဒရယတစပငး ႏငငဟ ဆႏငပါ သည။) စစေအးတကပြၿပးေနာက တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မားေရးဆြခေသာ ႏငင ၁၇ ႏငင႐ရာ ၈ ႏငငမာ တစျပညေထာငႏငငမား ျဖစပါသည။ အဇာ ဘငဂန၊ တ႐တ၊ အငဒနး႐ား၊ အစၥေရး၊ ပါပအာနယးဂန၊ ယကရနး၊ ယေကႏင ဥဇဘကကစၥတနတ႔ ျဖစပါသည။

ဖကဒရယႏငင ၃၁ ႏငင ႐သညဆရာ၌ (Anderson 2008: 2) နေပါ၊ ဆမာလယာႏင ေတာငဆဒနတ႔က ထညသြငး ေရတြကထားပါသည။ ယငးတ႔မာ Anderson ၏ ေလလာ ခက ပႏပထတေဝၿပးမ ဖကဒရယႏငငမားအျဖစ ေပၚေပါကလာျခငး ျဖစပါသည။ ယငး ဖကဒရယႏငငမားအနက ၂၀ မာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အခ႕ သ႔မဟတ အားလးတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ႐ပါသည။ (အာဂငတးနား၊ ၾသစေၾတးလ၊ ၾသစႀတးယား၊ ဘယ လာအ/ပါလာအ၊ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၊ ဘရာဇး၊ အသယပးယား၊ ဂာမန၊ မေလး႐ား၊ မကဆက၊ မကခ႐နး႐ား၊ ႐႐ား၊ ဆမာလယာ၊ ေတာငအာဖရက၊ ေတာငဆဒန၊ စပန၊


ဆဒန၊ ဆြစဇာလန၊ အေမရကနျပညေထာငစႏင ဗငနဇြလားတ႔ ျဖစပါသည။) အႏၵယႏင ပါကစၥတနတ႔သည တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား႐ခြငမျပဟ အတအလငး မဆေသာလညး တားျမစပတပငထားပါသည။ သ႔ေသာ ဂမမးႏင ကက႐ မးယား ျပညနယမာ အႏၵယဘကျခမးႏင ပါကစၥတနဘကျခမး ႏစဘကလးတြင ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႐ပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ သတ မတေပးရာတြင အားလးက တနးတသတမတေပးပါက အခးည အစအမျဖစပါမည။ တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ တစခ သ႔မဟတ အခ႕ကသာ သတမတေပးပါက အခးမည အစအမ ျဖစပါမည။ အခ႕ႏငငမားသည ေယဘယအားျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ မေဘာငထား႐ျခငးက တားျမစပတပငေသာလညး အခ႕နယေျမေဒသမားတြငမ ခြငျပထားႏင ပါသည။ ဥပမာ အငဒနး႐ားတြင အာခႏင ပါပအာ၊ အႏၵယတြင ဂမမးႏင ကက႐မးယားတ႔ ျဖစပါသည။ အခ႕ႏငငမားတြင ျပညနယအခ႕သည ဗဟအဆငႏငငေတာမ ကယပငအပခပ ခြငက ပမ႐ၿပး တရားဝငျပ႒ာနးထားရန ဆႏၵျပငးျပျခငးေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအတငးအတာသတမတေပးျခငး သ႔မဟတ လပပငခြငအတငးအတာ ပမေပးအပျခငး႐ပါ သည (Watts 2000: 946 က ၾကညပါ)။ ဥပမာ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန) ႏင အာခ (အငဒ နး႐ား) တ႔ ျဖစပါသည။ ဗဟအဆငႏငငေတာ အငစတကးရငးမားက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အခ႕ သ႔မဟတ အားလးက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအတငးအတာ သတမတ ေပးျခငးမာ ပဋပကၡမျဖစပြားေစရန (သ႔မဟတ ျပနလညမျဖစပြားေစရန) တားဆးရန သ႔မဟတ ပဋပကၡ ပ႕ႏ႕ျဖစပြားသည အတငးအတာေပၚ မတည၍ ပဋပကၡက ထနးခပေျဖ႐ငးရန ျဖစႏငပါ သည။

စစေအးတကပြၿပးေနာက ပဋပကၡသကေရာကမႈရေသာ ႏငင ၁၀ ႏငငက နမနာေကာကယ ေလလာရာတြင တစျပညေထာငႏငင ၃ ႏငငပါဝငၿပး အဇာဘငဂန၊ အငဒနး႐ားႏင ပါပအာ နယးဂန တ႔ျဖစပါသည။ ယငး ၃ ႏငငလးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငခမတလက အခးမည အာဏာခြေဝေပးျခငးမား ျပ႒ာနးခပါသည။ ဖကဒရယႏငငမား အနက ႐႐ားတစႏငငသာလင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆငအတြက အခးမည အစအမထား ႐ၿပး ရပတဘလစ ျပညနယမားအား ျပညနယဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြျပ႒ာနးခြင ျပပါ သည။ အျခား ရပတဘလစမဟတေသာ နယေျမေဒသမားအား ပဋညာဥမား ေရးဆြေစပါသည (ေနာကဆကတြ (က) က ၾကညပါ)။ ေတာငဆဒန လြတလပေရးမရမ ၂၀၀၅ ခႏစမ ၂၀၁၁ ခႏစအထ ေတာငဆဒနျပညနယအတြက အစအမမာလညး အခးမည အစအမပင ျဖစပါသည။


ပဋပကၡတားဆးေရးႏင/ သ႔မဟတ ေျဖ႐ငးေရးအေပၚ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတညေဆာကျခငး၏ သကေရာကမႈအဆငက တငးတာရန ခကခပါသည။ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန) ႏင အာခ (အငဒနး႐ား) ျဖစရပႏစခတြငသာ (မတတမးဝငေသာ) အၾကမးဖက ပဋပကၡမႈ မျဖစပြားျခငးသည ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပဌာနးချခငးေၾကာငျဖစသညဟ ႐ငးလငးစြာဆကစပေဖာျပႏငပါသည။ ပါပအာ (အငဒနး႐ား) တြင ဆယစႏစတစခၾကာ အၾကမး မဖကေသာ ပဋပကၡျဖစပြားခၿပးေနာက ၂၀၀၁ ခႏစ အထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒက ျပဌာနး ခပါသည။ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပဌာနးၿပးေနာက အေကာငအထည ေဖာမႈႏင စပလဥး၍ ေမးခြနးမား ေပၚေပါကေသာလညး ပဋပကၡျဖစမႈ ျမငမားလာျခငးမ႐ပါ။ အလားတ ဒါဂကစတနတြင ၁၉၉၉ ခႏစတြငသာ အၾကမးဖကပဋပကၡျဖစပြားခသညဟ မတတမးမားေတြ႕႐ ရပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၂၀၀၃ ခႏစတြင ျပဌာနးခပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ပါပအာႏင ဒါဂကစတနတြင ပဋပကၡမျဖစျခငးသည ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငမားေၾကာငဟ သတမတႏငရန ခကခပါသည။

အျခားႏငငမားအနက ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ (ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရးရငး အပါအဝင)၊ ကမ႐႕စႏင ေတာငအာဖရက သးႏငငတ႔သည ပဋပကၡၿပးေနာကတြင ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥမားက လပေဆာငခပါသည။ ထြကေပၚလာေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ျပညနယမားအတြက လပပငခြငအတငး အတာ သတမတေပးမႈ (ဥပေဒျပ႒ာနးခကမား သ႔မဟတ ဥပေဒျဖင ျပ႒ာနးမထားလငလညး လပနညးလပဟနမား) မားျပားပါသည။ ယငးတ႕သည (မတတမးဝင) အၾကမးဖက ပဋပကၡ မျဖစေစေရးတားဆးရန သ႔မဟတ ေျဖ႐ငးရန အေထာကအကျပခႏငပါသည။ ဆမာလယာတြင ၂၀၁၁ ခႏစ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအေပၚ အေျခခလက ျပညနယမား ဖြ႕စညးျခငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမားေရးဆြျပစျခငးမား လပေဆာငခပါသည။ ၂၀၁၂ ခႏစ ဧၿပလတြင Puntland တငးေဒသႀကး အစးရ အသြငကးေျပာငးေရး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပျပ႒ာနးခၿပးေနာက Puntland တြင အၾကမးဖက ပဋပကၡမား ျဖစပြားျခငးမ႐ေၾကာငး ေတြ႕ရပါသည။

ဆဒနတြင ၂၀၀၅ ခႏစ ဘကစၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက (Comprehensive Peace Agreement) လကမတေရးထးခနအထ ေတာငဆဒနႏင ပဋပကၡ ျဖစပြားခပါသည။ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတြင ဆဒနႏင ေတာငဆဒန ျပညနယမားအေနျဖင ျပညနယဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမား ေရးဆြျပဌာနးရန ပါ႐ပါသည။ သ႔ရာတြင အနညးဆး ၂၀၀၃ ခႏစမ စတငလက ဆဒနေျမာကပငး အထးသျဖင ဒါဖး၊ ေတာငႏင ေျမာကေကာဒဖနႏင Blue Nile (ႏငးျမစေရျပာ)ေဒသမားတြင လကနကကငအပစမား စဥဆကမျပတ လႈပ႐ားေနခၿပး ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥမားေၾကာင ယငးနယေျမေဒသမားတြင ပဋပကၡမႈ ေျဖ႐ငးႏငေရး ထးျခားမႈမ႐ခဟ ယဆရပါသည။ ၂၀၁၁ ခႏစတြင ေတာငဆဒန လြတလပေရးရယၿပးေနာက ျဖစပြားလာသည ျပညတြငးစစမာ ႏငငေတာတညေဆာကပထက အာဏာရ႐မႈဆငရာ ကစၥရပမားအေပၚ အရငးခပါသည။ သ႔ရာတြင ၂၀၁၃ ခႏစမစတငလက


ျပညနယအေရအတြက မျပတတးျမငလာျခငးေၾကာင ႏငငတ၀နးတြင အၾကမးဖကပဋပကၡ ပမ ျဖစပြားလာျခငး ျဖစႏငပါသည။

ပထမခကခငညာစစပြ (Chechen war) (၁၉၉၄ ခႏစမ ၁၉၉၆ ခႏစ) အတြငးတြင ခပဆခ ေသာ ႐႐ားႏင ခကခငညာ သမၼတႏငငအၾကားဆကဆေရး အေျခခမမားဆငရာ သေဘာတည ခကတြင ခကခငညာက ႐႐ားႏငငအတြငး အထးအဆငအတနး သတမတေပးရန လအပခက က အသအမတျပထားၿပး ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင အျခားျပညနယဥပေဒမား ေရးဆြ ျပဌာနးျခငး စသညတ႔ပါဝငပါသည။ ဥပေဒအရ ခကခငညာ သမၼတႏငင အငစတကးရငး မေဘာငက ျပဌာနးေပးေသာလညး ေနာကထပလမးၫြနခကမား မပါဝငပါ။ ေနာကပငး သေဘာတညခကမားတြငလညး ခကခငညာသမၼတႏငင၏ အငစတကးရငး ဖြ႕စညးပက ေဖာျပျခငး မ႐ဘ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကလညး ၂၀၀၃ ခႏစမသာ အတညျပ ျပဌာနး ခပါသည။ ယေန႔အထ ယငးနယေျမေဒသအတြငး ပဋပကၡမား ဆကလကျဖစပြားလကရပါသည။

ယငးျဖစရပမားကၾကညပါက တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ႏင ပဋပကၡတားဆးကာကြယေရးႏင စမခန႔ခြေရးတ႔အၾကား ေၾကာငးကးဆကစပမႈမာ မ႐ငး လငးပါ။ တငေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ မေဘာငမားသည တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ၏ ထးျခားမႈႏင ကယတငအစးရဖြ႕စညးအပခပႏငေရး ေတာငးဆမႈမားက ေျဖ႐ငးရန အေရးပါေသာ နညးလမးကရယာျဖစေသာလညး ျပနာအားလးက ေျပလညေစႏင မည မဟတပါ။ အျခားေနရာေဒသမားႏင ႏႈငးယဥလင ေအာငျမငမႈရ႐သည အာချပညနယႏင ဘဂနဗးလတ႔မာပင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အသးျပျခငးသည ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားမ အကးသကဆငပါဝငသမားအၾကား ေဆြးေႏြး ညႇႏႈငးၿပး သေဘာတညထတျပနထားေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငက အေကာင အထညေဖာျခငးစသည ပဋပကၡအေနအထားမ ေအာငျမငစြာ အသြငေျပာငးလသည လပငနးစဥ အတြက အျခားေသာ သကဆငသညအပငးမားက လေလာကစြာ ေျဖ႐ငးေဆာင႐ြကႏငမသာ ရလဒမား ထြကေပၚႏငပါသည။ အခ႕ႏငငမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမား ျပ႒ာနးေသာလညး ထးျခားမႈ မ႐သညက ေတြ႕ရပါသည (ဆဒန၊ ေတာငဆဒနတ႔က ၾကညပါ)။ အခ႕ႏငငမားတြငမ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တည ေဆာကျခငးသည ပဋပကၡလြနကာလတြငႏငငက ျပနလညတညေဆာကရန နညးလမးကရယာ တစရပ ျဖစပါသည (ဆမာလယာ)။ အသယပးယားႏင ေတာငအာဖရကတြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ၏ ေတာငးဆမႈမားမတပါး အျခားေသာ အေၾကာငးအခကမားက အဓက ေမာငးႏငေပး သညပမကယျပန႔ေသာ အသြငကးေျပာငးေရးလပငနး တစစတတစေဒသအျဖစ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာမားက သတမတေပးပါ သည။ ဤအခကေၾကာင (ထ႔အျပင ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ႏစဆငလး တြင တစပါတ ႀကးစးေသာ ႏငငေရးစနစ႐ျခငး စသည အျခားေသာ အေရးပါသည အခကမား ေၾကာင) ေနာငအခါတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြင အတငးအတာ သတမတေပးျခငးသည မားစြာအေရးမပါ ျဖစႏငပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂ ဗနာတြင အၾကမးဖကပဋပကၡ (အတအလငးျဖစပြားျခငး) အားလးက အဆးသတခေသာ အားေကာငးသည ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက တစစတတစေဒသအျဖစ တငးေဒသႀကး /ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ သတမတေပးရန ႏငင


တကာ အသကအဝနးက စမခပါသည။ ႐႐ားႏငင၏ ျဖစရပမာမားစြာ ပမ႐ႈပေထြးပါသည။ ဗလာဒမယာပတင သမၼတျဖစလာၿပးေနာက တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ သတမတေပးျခငးမား ေလာနညးသြားပါသည။ ပဋပကၡ သကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားတြင ထတျပနေၾကညာေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယတြငး အကးသကဆငပါဝငသမား မားစြာပါဝငျခငးမ႐ဘ သ႔မဟတ လးဝ မပါ၀ငဘ ဗဟမသာ ျပဌာနးေပးျခငး ျဖစပါသည။


ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ သတမတေပးျခငးသည ဥပမာအားျဖင ေအာကေဖာျပပါ အဓကကစၥရပမားအေပၚ သကေရာကမႈ႐ျခငးအားျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ တြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥက သတမတျပဌာနးပါသည။

• တငးေဒသႀကး/ျပညနယသည အပခပေရး အငစတကးရငးမားက အလ႐သလ စစဥ ဖြ႕စညးခြင ရ႐ပါသလား။

• တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက မညသကမၾကမးေရးဆြ အတည ျပျပ႒ာနး ပါသနညး။

• ေနာကဆးမၾကမးက ဗဟအဆငႏငငေတာ အငစတကးရငးတစရပက (သာမနအား ျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐း သ႔မဟတ ျပညေထာငစ တရားလႊတေတာ ခပက) စစစအတညျပေပးရန လအပပါသလား။ ယငးအဖြ႕အစညးသည မညမ သးျခားလြတလပမႈ ႐ပါသနညး။

• စစစအတညျပသည လပငနးစဥမတငမ သ႔မဟတ ၿပးေနာက သ႔မဟတ ယငးလပငနး စဥမထား႐ဘ အျခားဗဟအဆငႏငငေတာ အငစတကးရငးတစရပက တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက အတညျပျခငး သ႔မဟတ ပယချခငး ျပလပႏငသည လပပငခြင ႐ပါသလား။

• တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတ႔အၾကား အျငငးပြားမႈ ျဖစပြားပါက မညသညအငစတကးရငးက တာဝနယ၍ ေျဖ႐ငးေပးရပါသနညး။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပဌာနးၿပးေနာက ျပငဆငလပါက မညသညအငစတကးရငးက တာဝနယလက ျပင ဆငရန ေတာငးဆႏငပါသနညး။

ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင မေဘာင ကသတမတျပဌာနးေပးသည အတငးအတာ မတညၾကပါ။ အခ႕ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာ


သတမတေပးရာတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အဖြ႕အစညးမားႏင စပလဥး၍ ဗဟ အဆင ႏငငေတာက တစဘကသတ ဆးျဖတခကခမတသညပစက ေတြ႕ရပါသည။ အခ႕ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြငမ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြ အတညျပျခငးမျပမ ႏငငေရးပါတမားရ႐ခသည ႏငငေရးေျဖ႐ငးခကက ထငဟပေပၚလြငေစသည ျပဌာနးခကမား က ေတြ႕ရပါသည (Bell and Zulueta-Fülscher 2016)။ ဤစာတမးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင အငစတကးရငး မေဘာငက သတမတပအေပၚ မတညလက ႏငငမားက အပစသးစ ခြျခားထားပါသည။ (ေနာကဆကတြ (က) တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငး မေဘာငအတြက သတမတခကမားႏင စပလဥး၍ ပမအေသးစတသည အခကအလကမားက ေဖာျပထားပါသည။

ပထမအပစတြငပါ၀ငေသာ ႏငငမား၌ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက ႏင/သ႔မဟတ ၾကားျဖတ ႏငငေရးအစအမတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ အငစတကးရငး မေဘာင ဆငရာ ကနဥးသတမတခကမား ပါဝငပါသည။ ထ႔ေနာက ယငးတ႔က ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအျဖစ တးခ႕ေရးဆြပါသည။ ဥပမာ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန)၊ ကမ႐႕စ ၂၀၀၁ ခႏစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၂၀၀၉ ခႏစ ျပငဆငခက) (ေနာကဆကတြ (က) က ၾကညပါ)၊ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး (ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာအျဖစ ပါ၀င ဖြ႕စညးထားေသာ နယေျမေဒသ တစချဖစပါသည)၊ ေတာငဆဒန၊ ဆဒနႏင ေတာငအာဖရကတ႔ ျဖစပါသည။ ေတာငအာဖရက၏ ၁၉၉၃ခႏစ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ၁၉၉၆ ခႏစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတ႔တြင (လြနစြာဆငတေသာ) ျပညနယ အငစတကးရငး မေဘာငက ျပဌာနးထားပါသည။ သးျခားျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မျပဌာနးပါက အသးျပရန ျဖစပါ သည။ ျပညနယမားအား သးျခားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားကလညး အတညျပျပဌာနးခြင ျပပါ သည။

ဒတယအပစတြင ပါဝငေသာ ႏငငမား၌ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငး မေဘာငက ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက (ႏင/သ႔မဟတ ႏငငေရးအစအမ) တြငလညးေကာငး၊ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြငလညးေကာငး မားစြာအေသးစတ ထညသြငး ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြင အတငးအတာ မားစြာေပးအပထားပါသည။ ဥပမာ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၊ အသယးပးယား၊ ႐႐ားႏင ဆမာလယာတ႔ ျဖစပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ေဒတနသေဘာတညခက လကမတေရးထးျခငးမျပမ (ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမာ ေဒတန သေဘာတညခက၏ ေနာကဆကတြတစခအျဖစ ပါဝငပါသည) နယေျမေဒသႏစခတ႔၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အတညျပ ျပဌာနးချခငး ျဖစပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ျပညနယအဆင အစးရစနစက သ႔မဟတ ျပညနယမား စဖြ႕တညေထာငထားပက ကန႔သတခကမား ျပလပျခငးမ႐ဘ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ညၫြတရမညဟသာလင ေယဘယျပဌာနးထားပါသည။ ဆမာ လယာတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အတညျပ ျပဌာနးသညအခန၌ ၂၀၁၂ ခႏစ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေမာမနးထားေသာ ႏငင၏ အစတအပငး ျပညနယမားက ဖြ႕စညး တညေထာငျခငး မျပရေသးပါ။ သ႔ျဖစ၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စာသားတြင ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားပါ လပပငခြငအတငးအတာသတမတျခငးႏင စပလဥး၍မပါ႐ပါ။ သ႔ရာတြင


ယငးသ႔ အေသးစတ မျပ႒ာနးျခငးေၾကာင ဗဟအဆင ႏငငေတာ အငစတကးရငးမားသည ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငရန မလအပဘ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ မားက လကေတြ႕အားျဖင ေပးအပၿပးျဖစသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတငးအတာက အေၾကာငးအမးမးေၾကာင ျပနလညသမးယသြားနငသည။ အသယးပးယားႏင ရရားတ႔တြင ျဖစခသညမားက ၾကညနငသည။

တတယအေၾကာငးမာ ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမား၏ အငစတကးရငးမေဘာငက ထညသြငးျပဌာနးထားျခငး မျပဘ ဗဟအဆင ႏငငေတာႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ (မား) အၾကား ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား ႏင/သ႔မဟတ အကးအေျပာငးကာလ ႏငငေရးအစအမမားတြင ဤကစၥႏင စပလဥး၍ အေရးပါေသာ အေသးစတ အခကမား ပါဝငႏငပါသည။ ဥပမာ အာခ (အငဒနး႐ား) က ၾကညႏငပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက တငးေဒသႀကး/ျပညနယလႊတေတာ သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင တငးျပျပညျပ လႊတေတာက ေရးဆြျပဌာနးေလ ႐ပါ သည။ (တငးေဒသႀကး/ျပညနယလႊတေတာ သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင တငးျပ ျပညျပ လႊတေတာအတြငး) ေကာမတတစရပ ခန႔အပၿပး မၾကမးေရးဆြေရး တာဝနယေလ႐ပါ သည။ သ႔ရာတြင စတဝငစားဖြယရာ လပနညးလပဟနအမးမး ႐ပါသည။ ဥပမာ ဘဂနဗးလတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက တာဝနယေရးဆြသည ေကာမ႐ငမာ လႊတေတာျပငပမ ေကာမ႐ငျဖစပါသည။ ဆဒနႏင ေတာငဆဒနတြင မၾကမးေရးဆြသည ေကာမတမားသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ အဖြ႕အစညးမားက မၾကမးေရးဆြထားေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားက နမနာပစအျဖစ ေဆြးေႏြးသးသပၿပး ဆေလာေအာင ျပျပငၾကပါသည။ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက အတညျပျပဌာနးရန တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ လႊတေတာတြင တာဝန႐ပါသည။ သ႔ရာတြင အာခ ႏင ပါပအာတ႔တြင ဗဟအဆင ႏငငေတာက (လႊတေတာႏင အစးရတ႔ ပးေပါငးေဆာင႐ြကလက) တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငက အတညျပျပဌာနးပါသည။ ေနာကဆးအေနျဖင ဤ စာတမးတြင အကျဖတခေသာ ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအနကကမ႐႕စ ျပညေထာငစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ ဆမာလယာ ယာယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ေဘာစနး ယား ဟာဇဂဗနာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ သးေစာငတြငသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေရးဆြျပဌာနးရန တာဝန႐သည အဖြ႕အစညး/အဖြ႕အစညးမားက ထညသြငးျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။ (ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ပါဝငေသာ ျပညနယ ၃ ခ အနက ၂ ခ (Republika Srpska ႏင Federation of Bosnia and Herzegovina) သည ဗဟ အဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေရးဆြမကပင ႐ႏငပါသည။) ထ႔အျပင ဤစာတမး တြင ဆနးစစေလလာခေသာ ျဖစရပမားအနက ခကခညာတြငသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပျပဌာနးသည လပငနးစဥတြင လထဆႏၵခယပြကငးပရန ပါဝငပါသည။ ခကခညာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပျပဌာနးရနႏင ျပငဆငရန ၂၀၀၃ ခႏစႏင ၂၀၀၇ ခႏစ


တ႔တြင လထဆႏၵခယပြ ၂ ႀကမ အသးသးကငးပခပါသည။ (ဇယား ၄-၁ ႏင ေနာကဆကတြ (ခ) က ၾကညပါ။)

တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥအားလးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒႏင ညၫြတေၾကာငး စစစအတညျပျခငး မပါဝငပါ။ လအပပါက စစစအတညျပသည လပငနးစဥက သာမနအားျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာတရား႐း သ႔မဟတ ျပညေထာငစ တရားလႊတေတာခပက ေဆာင႐ြကပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ သည ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပဌာနးထားေသာမမားႏင တနဖးမား က ေလးစားလကနာေၾကာငး စစစအတညျပေပးျခငး ျဖစပါသည။ ရဖနရခါ ဤတာဝနက ဗဟ အဆင ႏငငေတာအပခပေရးအဖြ႕အစညးတစရပက တာဝနယပါသည။ ဥပမာ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန)၊ ဆဒန သ႔မဟတ ေတာငဆဒနတ႔ ျဖစပါသည။ သ႔ရာတြင သးျခားလြတလပမႈ မ႐ျခငးေၾကာင စစစအတညျပသည လပငနးစဥ ႏင/သ႔မဟတ စစစအတညျပသည မၾကမးတ႔ မာ တရားဝငျဖစသညဟ ႐ႈျမငျခငးမခရဘ ႐ႏငပါသည။

ဇယား ၄-၁ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသည လပငနးစဥ ပစဒဇငး

တငးေဒသႀကး /ျပညနယ

မၾကမးေရးဆြျခငး အတညျပ ျပဌာနးျခငးစစစအတည

ျပျခငး/ ေထာကချခငး

တရားဝင အတညျပျခငး/

သေဘာတညျခငး

အတညျပ ျပဌာနး

ၿပးေနာက ျပနလည

သးသပျခငး

ဖကဒရယ ႏငငမား

ေဘာစနးယားႏင ဟာဇဂဗနာ

အဆငျမင ေကာမတ (ဖကဒေရး႐ငး) / မၾကမး ေကာမတ (Republika Srpska)

Republika Srpska ၏ လႊတေတာ (သ႔) ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရးရငး ၏ တငးျပျပညျပ လႊတေတာ (ခ႐ေအး႐ား ႏင ေဘာစနးယား ကယ စားလယအဖြ႕မား၏ သေဘာတညခကျဖင)

(မ႐ပါ။)

(အတညျပ ျပဌာနးသည အဖြ႕အစညးမား အတငး)

ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐း

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး

ျပညနယလႊတေတာ ျပညနယလႊတေတာဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐း

(မေဖာျပထားပါ)ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐း

ကမရ႕စ (အတအလငး ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။)

ကၽြနးႏငင ေကာငစ/ အပခပေရးမး


(အတအလငး ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။)


အသယးပးယား

(အတအလငးျပဌာနး ထားျခငး မ႐ပါ။)

ႏငငေတာေကာငစ (မ႐ပါ) ႏငငေတာေကာငစ

(အထက လႊတေတာ/ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐း)


တငးေဒသႀကး /ျပညနယ

မၾကမးေရးဆြျခငး အတညျပ ျပဌာနးျခငးစစစအတည

ျပျခငး/ ေထာကချခငး

တရားဝင အတညျပျခငး/

သေဘာတညျခငး

အတညျပ ျပဌာနး

ၿပးေနာက ျပနလည

သးသပျခငး

ရရား

(ခကခညာ ႏင ဒါဂကစတန) (အတအလငး

ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။)

ျပညနယ လႊတေတာ (republic (သမၼတနငင မား)မအပ ျပညနယ အားလးအတြက republic မားအတြက လပထး လပနညးက အတအလငး ေဖာျပမထားပါ။)

(အတအလငး ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။)

(ေယဘယ အားျဖင မ႐ငးလငးပါ။ ခကခညာအတြက လထဆႏၵခယပြ ကငးပ ပါသည။)


ဆမာလယာ (အတအလငး ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။)

(အတအလငး ျပဌာနး ထားျခငး မ႐ပါ။)

(မ႐ပါ)(အတအလငး ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။)


ေတာငအာဖရက (အတအလငး ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။)

ျပညနယလႊတေတာဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐း

ျပညနယ ဝနႀကးခပ


ေတာငဆဒန

မၾကမးေရးဆြေရး ေကာမတမား (ဆဒန ေတာငပငး ျပညနယ မား ၾကားကာလ ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒ နမနာပစက အသးျပပါသည)

ျပညနယ လႊတေတာ

ေတာငဆဒန ဥပေဒေရးရာႏင ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒ ဖြ႕ၿဖးတးတက ေရး ဝနႀကးဌာန (ႏင လြတလပ ေရး မရမ ေတာငဆဒန တရားေရး ဝနႀကးဌာန)

ဆဒနသမၼတ (လြတလပေရး မရမ) / ေတာင ဆဒန သမၼတ (လြတလပေရး ရၿပး)

ျပညေထာငစ တရား လႊတေတာခပ

ဆဒန (အတအလငး ျပဌာနး ထားျခငး မ႐ပါ။)

ျပညနယ လႊတေတာႏငငေတာ၏ တရားေရး ဝနႀကးဌာန

သမၼတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐း

တစျပညေထာင ႏငငမား

အာခ (အငဒနး႐ား) အာခ လႊတေတာ/ ျပညနယ အစးရ/ ကၽြမးကငသ မား အၾကေပး အဖြ႕

ျပညသ႔ ကယစားျပ ေကာငစ/သမၼတ

(မ႐ပါ) သမၼတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐း

ပါပအာ (အငဒနး႐ား) ျပညနယ လႊတေတာ

ျပညသ႔ ကယစားျပ ေကာငစ/ သမၼတ

(မ႐ပါ) သမၼတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တရား႐း

(PNG) ဘဂနဗးလ (ပါပအာ နယးဂန)

ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒ ေကာမ႐င

တငးျပျပညျပ လႊတေတာအမးသား အမႈေဆာင ေကာငစ

ႏငငေတာ အႀကးအက

ျပညေထာငစ တရား လႊတေတာခပ (ပါပအာ နယးဂန)


ဆဒနႏငငတြင ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ၾကားျဖတ နငငေတာအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ ေတာငဆဒန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတ႔ႏင ညၫြတေၾကာငး နငငေတာ အဆင တရားေရးဝနႀကးဌာနက ေၾကညာေပးရပါသည (အပဒ ၂-၁၂-၁၂)။ ေတာငဆဒနတြင လြတလပေရးမရ႐မက စစေဆးအတညျပေရး လပငနးစဥတြင အဆငႏစဆင ႐ပါသည။ ပထမ အဆငမာ ေတာငဆဒန တရားေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဖြ႕ၿဖးတးတကေရး ဝနႀကးဌာနက ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေတာငဆဒန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ည ၫြတေၾကာငး စစစသးသပရပါသည (Murray and Maywald 2006: 1299–30)။ ဒတယအဆင မာ ေတာငဆဒန ဝနႀကးဌာနကအတညျပၿပးေသာ မၾကမးက နငငေတာအဆင တရားေရး ဝနႀကးဌာနသ႔ စစစအတညျပရန ေပးပ႔ျခငး ျဖစပါသည။ ေတာငဆဒန တရားေရးႏင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ဖြ႕ၿဖးတးတကေရး ဝနႀကးဌာနအေနျဖင မၾကမးမား ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒႏင ညၫြတမႈက အေတာအသင လငျမနစြာ စစစသးသပေပးခေသာလညး အမးသား တရားေရးဝနႀကးဌာနက စစစသးသပေပးလျခငး မ႐ပါ။ ေတာငဆဒန ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားက အၿပးသတ စစစအတညျပခကမပါ႐ဘ အတညျပချခငး ျဖစပါသည (2006: 1233–34)။ ေၾကာငးကးေဖာျပခကမာ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ေတာငဆဒန ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ညၫြတၿပး တဖန ေတာငဆဒန ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒသည ဆဒနၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ညၫြတသျဖင ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားသည ဆဒန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ညၫြတရမညျဖစ၍ ထပမ၍ စစစ အတညျပရန မလအပေတာဟ၍ ျဖစပါသည (Susan Stigant ႏင ေတြ႕ဆေမးျမနးခက)။ သ႔ပငျဖစေသာလညး ယငးသည ႀကတငသေဘာ တညထားေသာ စစစအတညျပသည လပငနးစဥမ ေသြဖညျခငး ျဖစပါသည။

ဘဂနဗးလတြင အေျခအေနမာ အနညးငယ ကြာျခားပါသည။ ဘဂနဗးလ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကႏင ကကညေစရန ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆင ခပါသည။ ဘဂနဗးလ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပျပဌာနးၿပးေနာက တငးျပျပညျပ လႊတေတာက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တစေစာငက အမးသားအမႈေဆာငေကာငစသ႔ ေပးပ႔ရ မညဟလညးေကာငး (အပဒ ၂၂(က))၊ အမးသားအမႈေဆာငေကာငစသည ဘဂနဗးလ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒအတြက အမးသား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ သတမတခကမားအတငး ျပညမ ေၾကာငး စစစအတညျပၿပး ႏငငေတာအႀကးအကအား ယငးဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက အတည ျပေပးရန အၾကျပရမညဟလညးေကာငး (အပဒ ၂၂(ခ)) သတမတေဖာျပထားပါသည။

ေတာငအာဖရက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၁၄၄ တြင ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက စစစအတညျပျခငးအေၾကာငး ျပဌာနးထားပါသည။ ျပညနယလႊတေတာက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက ျပဌာနးသညအခါ သ႔မဟတ ျပငဆငသညအခါတြင လႊတေတာဥကဌက ယငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစာသား သ႔မဟတ ျပငဆငခက စာသားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းသ႔ စစစအတညျပရန ေပးပ႕ရမညဟ ျပဌာနးထားပါသည (အပဒ ၁၄၄ (၁))။ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းက ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စာသား သ႔မဟတ ျပငဆင ခကစာသားသည (က) အပဒ ၁၄၂ (ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အတညျပျခငးဆငရာ ျပဌာနးခက) ႏငအည ျပဌာနးျခငး ျဖစေၾကာငး (ခ) အပဒ ၁၄၃ (ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မားတြင ထညသြငးျပဌာနးရမည အေၾကာငးအရာမား ဆငရာ ျပဌာနးခက) ႏင ညၫြတေၾကာငး


စစစအတညျပျခငး မ႐ဘ မညသည ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ သ႔မဟတ ျပငဆငခကမ ဥပေဒအျဖစသ႔ မေရာက႐ေစရဟလညး ေဖာျပထားပါသည။ ဆကလက၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆငရာ တရား႐းက စစစအတညျပၿပးေသာ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ သ႔မဟတ ျပငဆင ခကစာသားက ျပညနယဝနႀကးခပက သေဘာတည လကမတေရးထးၿပးေနာက ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျဖစပါမည (အပဒ ၁၄၅ (၁))။ ကြာဇးလး ေနတယ(KwaZulu-Natal) ျပညနယသည စစစအတညျပသညလပငနးစဥက ေအာငျမငစြာျဖတသနးႏငျခငး မ႐ ပါ။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းက ခ႕ယြငးခကအမားအျပားက ေဖာထတေတြ႕႐ ချခငးေၾကာင ျဖစပါသည။ အဓကအားျဖင နငငေတာအဆင လပပငခြငမားက ရယျပဌာနးထား သညဟ ဆပါသည (Certification of the Constitution of the Province of KwaZulu-Natal 1996, Case CCT 15/96; Murray 2001)။ အျခား ျပညနယတစချဖစေသာ Western Cape သညလညး ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပဌာနးရန ႀကးပမးခပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆငရာ တရား႐းက ပထမမၾကမးက လကမခဘ ပယခခပါသည။ Western Cape ျပညနယက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐း၏ အၾကျပခကအတငး ျပငဆငလက ေနာကတစႀကမ တငသြငးရာေအာငျမငမႈရ႐ၿပး ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပဌာနးႏငခပါသည (Certification of the Constitution of Western Cape 1997, Case CCT 6/97)။

ကမ႐႕စ ျပညေထာငစတြင ၂၀၀၁ ခႏစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၂၀၀၉ခႏစ ျပငဆငခက မားအရ ကယပငအပခပခြငရ ကၽြနးမား၏ စတကက ဥပေဒမားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းက စစစ အတညျပၿပးမသာ ျပဌာနးႏငပါသည (အပဒ ၇)။ (ေနာကဆကတြ (က) တြင ထပမ၍ အေသးစတ ေဖာျပထားပါသည။)

အသယပးယားတြင စစစအတညျပသည လပငနးစဥ မ႐ပါ။ ျပညနယေကာငစမားသည ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင အျခားဥပေဒမားက ျပဌာနး၍ ကငသးေဆာင႐ြကႏင သည လပပငခြငအာဏာ ႐ပါသည (အပဒ ၅၂ (၂ခ))။ ေဘာစနးယားႏင ဟာဇဂဗနာတြငလညး ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မျပဌာနးမကပင ႏငငတြင ပါဝငသည နယေျမ ေဒသမား၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ျပဌာနးၿပးျဖစေသာေၾကာင စစစအတညျပသည လပငနးစဥမ႐ပါ။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တရား႐း ၏ အဓကလပငနးတာဝနမာ (က) ျပညနယမားအၾကားတြငလညးေကာငး (ခ) ျပညနယတစခႏင ဖကဒရယအစးရ အၾကားတြငလညးေကာငး ျဖစပြားေသာ အျငငးပြားမႈမားက ေျဖ႐ငးေပးရန ျဖစျခငးေၾကာင (အပဒ ၁၀ (၁)) သကဆငရာ ျပညနယ၏ ဝနႀကးခပက သ႔မဟတ သကဆငရာ ျပညနယလႊတေတာမ လႊတေတာကယစားလယ သးပတစပက ေမတာရပခလာလင (ျပညနယ ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ယငးက ျပငဆငခကမားအပါအဝင) ျပညနယလႊတေတာက ျပဌာနးထားေသာ သ႔မဟတ ျပဌာနးရန အဆျပထားေသာ ဥပေဒတစရပရပသည ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒႏင ညၫြတျခငး ႐မ႐ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တရား႐းက အဆးအျဖတေပးရမညဟ ျပဌာနးထားပါသည (အပဒ ၁၀ (၂) (ခ))။ အငဒနး႐ားတြငလညး စစစအတညျပသည လပငနး စဥ မ႐ပါ။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ဆန႔ကင ေသာ ဥပေဒမားက ျပနလညသးသပရာတြင အၿပးသတ ဆးျဖတခက ခမတသည လပပငခြင အာဏာ ႐ပါသည (အပဒ ၂၄ (ဂ))။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းသည ဥပေဒၾကမး တစရပ ဥပေဒအျဖစသ႔ ေရာက႐ၿပးမသာ ၾကားဝငေဆာင႐ြကႏငၿပး ex-post ျပနလညသးသပ


သည လပငနးစဥတြငသာ အခနးက႑ ပါဝငသညဟ ယဆရပါသည။ ႐႐ားတြင ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား သ႔မဟတ ပဋညာဥမားအတြက စစစအတညျပသည လပငနးစဥ မ႐ဟ ယဆရပါသည။ အေျခခဥပေဒတြင ‘ေအာကေဖာျပပါတ႔သည ရရားဖကဒေရးရငးႏင ရရား ဖကဒေရးရငးတြင ပါဝငေသာ နယေျမေဒသမား၏ ပးေပါငးစရင ဆးျဖတခြငအတြငးတြင ရေစ ရမည။ (က) Republic မား၏ အေျခခဥပေဒမားႏင ဥပေဒမား၊ နယစပေဒသမား (krais)၊ ခရငမား (oblasts)၊ အဓကၿမ႕ႀကးမား၊ ကယပငအပခပခြငရ ခရငမား (oblasts) ႏင ကယပင အပခပခြငရ ေဒသမား (okrugs) မားတ႔၏ ပဋညာဥမား၊ ဥပေဒမား ႏင အျခားျပဌာနးထားသည ဥပေဒဆငရာ လပေဆာငခကမားအား ရရားဖကဒေရးရငး၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ဖကဒရယ ဥပေဒမားႏင ကကညမႈရေစရန ေဆာငရြကသည အစအမမား’ (အပဒ ၇၂ (၁))။ အဆပါ ပးေပါငးစရငဆးျဖတခြင၏ သေဘာသဘာဝအား အေျခခဥပေဒအတြငး ထပမေဖာျပထားျခငး မရပါ (Küpper 2013: 259)။

ဆမာလယာတြင တရားဝင စစစအတညျပသည လပငနးစဥ မ႐ပါ။ သ႔ရာတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐း (စနစတကဖြ႕စညးတညေထာငျခငး မျပရေသးပါ) သည ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒႏင ဆန႔ကငေသာ မညသညဥပေဒ သ႔မဟတ အပခပမႈပငး လပေဆာငခကက မဆ ပယဖကႏငသည လပပငခြငအာဏာ ႐ပါသည (အပဒ ၄-၂)။ ထ႔အျပင ဖကဒရယအစးရက တစဖက ဖကဒရယႏငငတြင ပါဝငေသာ ျပညနယမား၏ အစးရမားကတစဖက ျဖစပြားေသာ အျငငးပြားမႈမားႏင ဖကဒရယႏငငတြင ပါဝငေသာ ျပညနယမား၏ အစးရမားအၾကားတြင ျဖစပြားေသာ အျငငးပြားမႈမားက ေျဖ႐ငးေပးရန လပပငခြငအာဏာ ႐ပါသည (အပဒ ၁၀၉ (ဂ) (၁ဃ)။

ဗဟအဆငႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမေဘာငမား ဆန႔ကငေနလင ဗဟအဆငႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက လႊမးမးပါ သည (Burgess and Tarr 2012: 10; Saunders 2011: 874)။ ႏငငအားလးတြင တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (အတညမျပမ) စစစအတညျပသည လပငနးစဥ မားမ႐ေသာလညး အတညျပ ျပဌာနးၿပးေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒႏင ျဖစေစ၊ အတညျပ ျပဌာနးၿပးေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအၾကားတြငျဖစေစ အျငငးပြားမႈျဖစပြားပါက ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒက လကနာလက ဆးျဖတေပးရန တာဝနယရသည အဖြ႕အစညးအျဖစ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ တရား႐း သ႔မဟတ ျပညေထာငစ တရားလႊတေတာခပက ႏငငအမားစတြင သတမတထားပါသည။ (ဇယား ၄-၁ က ၾကညပါ။) အျငငးပြားမႈသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ မားအၾကား ျဖစပြားသည သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ျပညနယတစခ သ႔မဟတ အမားက တစဘက ဗဟအဆင ႏငငေတာက တစဘက ျဖစပြားသည ဆသညအေပၚ မတညလက တရား႐းသ႔ အမႈတြက စြတငႏငသည အကးသကဆငပါဝငသမား မတညၾကပါ။ သာမန ႏငငသားမားမ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ႐ အပခပေရးမး (သ႔မဟတ အလားတ အဆင႐သ)


သ႔မဟတ ဗဟအဆင ႏငငေတာ အပခပေရးပငးမ သမၼတ/ဝနႀကးခပအထတ႔က အမႈတြ စြတငခြင ျပႏငပါသည။ အစးရအဆင အသးသးအၾကား အျငငးပြားမႈမားက ေျဖ႐ငးရနအတြက တရား႐းမားသ႔ အမႈတြက မစြတငမ ဥးစားေပးအျဖစ အသးျပႏငမည အလြတသေဘာ (တရား႐း မဟတသည) ေျဖ႐ငးေရး နညးလမးမားက ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပဌာနးထားေလ ႐ပါသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐း သ႔မဟတ ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပ၏ စရငဆးျဖတခကမားက တရားဝငျဖစသညဟ ႐ႈျမငျခငးခရေစရန တရား႐း သ႔မဟတ တရား လႊတေတာခပ၏ သးျခားလြတလပမႈသည အထးအေရးႀကးပါသည။ ယငးအငစတကရငးမားမာ စာ႐ြကေပၚတြင သးျခားလြတလပမႈ ႐ေသာလညး လကေတြ႕တြင သးျခားလြတလပမႈမ႐ဘ ျဖစ တတပါသည။ သ႔ျဖစပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငမား၏ တရားဝငျဖစမႈက တက႐က ထခကၿပး တရား႐း သ႔မဟတ တရားလႊတေတာခပ၏ စရငဆးျဖတခကမားအေပၚ ေမးခြနး ထတျခငးမား ျဖစေပၚလာပါမည။ ထသ႔ မျဖစေစရန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐း သ႔မဟတ ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား ကယစားျပ ပါဝငေစျခငးျဖင တရား႐း သ႔မဟတ တရားလႊတေတာခပ၏ တရားဝငျဖစသညဟ ႐ႈျမငခရမႈ တးတကျမငမားေစႏငပါသည။ ကမ႐႕စ သမၼတႏငငတြင ဤအတငးပင ျဖစပါသည။ ျပည ေထာငစ သမၼတ၊ ျပညေထာငစ ဒတယသမၼတ၊ ျပညေထာငစလႊတေတာဥကဌႏင ကၽြနးမားမ အစးရအဖြ႕အႀကးအကမားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆငရာ တရား႐း တရားသႀကး တစဥးစ ခန႔အပၾကပါသည (ကမ႐႕စ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၂၀၀၁) (၂၀၀၉) အပဒ ၃၇ က ၾကညပါ)။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၆ (၁ က)ႏင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၉ တြင ျပညနယမား သ႔မဟတ ျပညသလထ ကယစားျပ ပါဝငေစရန အတအလငး ျပဌာနးထားပါသည။ သ႕ရာတြင ယငးသ႕ျပဌာနးထားရာ၌ လမးစမား အခးညမမႈရေစေရးဆငရာ ပမ၍ ေယဘယဆနေသာ အယအဆတစရပက အေျခခထားၿပး အဆပါ အယအဆ၏ တစစတတစေဒသအျဖစ အျခားေသာ လမႈအဖြ႕အစညး တစရပအား ဖယကဥထားပါသည။ Sejdic v. Bosnia and Herzegovina (no. 27996/06 ႏင 34836/06, ၂၀၀၉ခႏစ ဒဇငဘာလ ၂၂ ရက) ႏင Zornic v. Bosnia and Herzegovina (no. 3681/06, ၂၀၁၄ခႏစ ဇလငလ ၁၄ ရက) အမႈမားတြင ဥေရာပ လ႔အခြငအေရး တရား႐း၏ စရငဆးျဖတခကမားက ၾကညပါ။


တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမားတြင အခန သတမတခကႏင အခနဇယားမားကစၥသည အေရးပါေသာလညး မၾကာခဏ လစလ႐ႈမ တတၾကပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေပၚေပါကလာရမည အခန ဇယား သ႔မဟတ ေနာကဆးေန႔ရက သတမတခကမားက ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားတြင တစခါတစရ ထညသြငးေဖာျပေလ႐ေသာလညး ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မားတြင ထညသြငးျပဌာနးေလ မ႐ပါ။ အခနကာလ သတမတခကမား ျပလပရန လကေတြ႕ ျဖစႏငမညဆပါက ပဋပကၡၿပးေနာက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား အပါ အဝင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥက စနစတက စဖြ႕စစဥႏငပါသည။

ဥပမာ အငဒနး႐ားသမၼတႏငငအစးရႏင လြတလပေသာ အာခ လႈပ႐ားမႈအၾကားရ နား လညမႈ စာခၽြနလႊာတြင 'အာခက အပခပမည ဥပေဒသစက ေဆာလငႏငသမ ေဆာလငစြာ ၂၀၀၆ ခႏစ မတလ ၃၁ ရကထက ေနာကမကေစဘ အတညျပျပဌာနးရမည' ဟ အခနဇယား ထညသြငးေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၁-၁-၁)။ သ႔ရာတြင ဥပေဒက ၂၀၀၆ ခႏစ ၾသဂတလမသာ ျပဌာနးႏငခပါသည (၂၀၀၈ ခႏစ ေမလ)။ ဆဒနတြင မာခာက႔စ (Machakos) အေကာင အထညေဖာေရး နညးလမးမားႏင အာဏာခြေဝေရးလပနညးလပဟနမား (Naivasha၊ ကငညာ၊ ၂၀၀၄ ခႏစ ဒဇငဘာလ ၃၁ ရက) အရ ေျမာကပငးျပညနယမားတြင ျပညနယလႊတေတာမား ဖြ႕စညးတညေထာငၿပး ရကသတပတ ၃ ပတအတြငးတြင လညးေကာငး၊ ေတာငဆဒနတြင ေတာငဆဒန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက လကမတေရးထးၿပး ရကသတပတ ၄ ပတအတြငးတြင လညးေကာငး၊ ျပညနယလႊတေတာမားက ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက မၾကမး ေရးဆြအတညျပ ျပဌာနးရန ျဖစပါသည။ အမးသား တရားစရငေရး ဝနႀကးဌာနသည ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက လကခရ႐ၿပး ရကသတပတ ၂ ပတအတြငး ေျမာကပငးျပညနယ ျဖစပါက ၾကားျဖတ ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ညၫြတျခငး ႐မ႐ကလညးေကာငး၊ ေတာငဆဒနအတြက ၾကားျဖတ ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ ေတာငဆဒန ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတ႔ႏင ညၫြတျခငး ႐မ႐ကလညးေကာငး၊ စစစဆးျဖတရန ျဖစပါသည (အာဏာ ခြေဝေရးလပနညးလပဟန ၂၀၀၄ ခႏစ အပဒ ၂-၁၂-၁၂)။ ယငးတေတာငးေသာအခနသတ မတခကမားအတငး ေျမာကပငးႏင ေတာငပငးတ႕တြင ေဆာင႐ြကျပးစးချခငး မ႐ပါ (Murray and Maywald 2006: 1212)။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ႏငင


အတြငး ပါဝငေသာ နယေျမေဒသမားသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျဖစၿပး သးလအတြငး မမတ႔၏ (ယခငက ႐ႏငေသာ) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ျပငဆငရမညဟ ျပဌာနးထားပါသည (အပဒ ၁၂ စာပဒ ၂)။ သ႔ရာတြင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအတြက ေဒတန (Dayton) ေနာကပငး ပထမအႀကမ ျပငဆငခကက ၂၀၀၆ ခႏစ ဇြနလမသာ အတညျပႏငပါသည။ Republika Srpska ၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒအတြက ပထမအႀကမ ျပငဆငခကက ၂၀၀၆ ခႏစ ဧၿပလမသာ အတညျပႏငခ ပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသည လပငနးစဥတြင အမားပါဝငႏငမႈ အဆငက ဤေနရာ၌ အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈႏင လ႔အဖြ႕အစညးအတြငးမ အဓက အပစမား ကယစားျပ ပါဝငမႈအဆငဟ အဓပၸာယေဖာျပပါသည။ အမားပါဝငႏငမႈအဆငႏင စပလဥး၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအာဏာသတမတေပးျခငးႏင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြျခငးျဖစစဥတ႔က ခြျခားလက ႐ႈျမငရန လအပပါ သည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအာဏာသတမတေပးျခငးသည အတငးအတာ တစခအထ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန) ႏင အာခ (အငဒနး႐ား) မာကသ႔ ဗဟအဆင ႏငငေတာက ကယစားျပေသာ အကးသကဆငပါဝငသမားႏင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမားက ကယစားျပေသာ အကးသကဆင ပါဝငသမားအၾကား ပမကယျပန႔ေသာ ႏငငေရး ေျဖ႐ငးခက လပငနးစဥ တစစတတစေဒသအျဖစ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးလက သတမတႏငပါသည။ ထသ႔မဟတ ဘ အတငးအတာတစခအထ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၊ အသယပးယား၊ ေတာငဆဒနႏင ဆဒနတ႔မာကသ႔ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈမ႐ဘ သ႔မဟတ ပါဝငေဆာင ႐ြကမႈ အနညးငယျဖင ဗဟမတကရက ခမတေပးျခငးလညး ျဖစႏငပါသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအာဏာသတမတေပးျခငးသည ႏငငေရးေျဖ႐ငး သည လပငနးစဥအတြငး ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမား၏ ရလဒျဖစသညတင လ႕အဖြ႕အစညးႏင ႏငငေရးပငး အမားပါဝငမႈအဆငမာ အမးမးကြျပားျခားနားႏငပါသည။ ဥပမာ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ အပခပသမားက လပငနးစဥက ႀကးစးလႊမးမးျခငး ျဖစႏငပါသည။ (တစခါတစရ ျပညသလထအၾကား မတကြျပားမႈက တရားဝင ကယစားျပျခငးလညး ႐ပါသည။) အာခ (အငဒ နး႐ား) တြင အငဒနး႐ားအစးရႏင UCDP အခကအလကမတတမးစ (database) တြင သပန အပစဟ ေဖာျပထားေသာ လြတလပေသာ အာခ လႈပ႐ားမႈတ႔အၾကား သေဘာတညခက လကမတေရးထးခပါသည။ တဖန တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးသမား ႏင/သ႔မဟတ အပခပေသာသမားသည လ႕အဖြ႕အစညးတြငးႏင ႏငငေရးပငး မတကြျပားမႈက တရားဝင (တရားဝငျဖစသညဟလညး ႐ႈျမငျခငးခရလက) ကယစားျပႏငပါသည။ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန)တြင ပါပအာ နယးဂန အစးရႏင 'ဘဂနဗးလ ျပညသလထက ကယစားျပေသာ ေခါငးေဆာငမား' က ဥးေဆာငလက ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးခၾကပါသည။ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးသမား


တရားဝငျဖစသညဟ လမားစက ႐ႈျမငမသာ ျပညေထာငစဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအား ေပးအပေသာ ေနရာကလညးေကာငး၊ ထမတဖန တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကလညးေကာငး လကခၾကမညျဖစပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကစတင၍ မၾကမးေရးဆြသညႏင တစၿပင နက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ လပပငခြငအာဏာက မညသ႔စဖြ႕တညေထာငမညျဖစေၾကာငး ယငး တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ေဒသတြငးမ ပးေပါငးပါဝငမႈ အတငးအတာတစခအထ႐ရန လအပပါသည (Marshfield 2011: 1163)။ ဗဟခပကငမႈေလာချခငးသည အပခပစရငသည နယပယအရြယအစားက ေလာနညးေစၿပး ေဆြးေႏြးညႏႈငးမႈမားတြင ႏငငသားမားအေနျဖင ပမ ၍ အဓပၸာယျပညဝစြာ ပါဝငလာႏငေစသည။ ထ႕ေၾကာင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသည လပငနးစဥသည အမားျပညသ၏ စဥးစားဆးျဖတႏငမႈအေပၚ အနမဆးအေနျဖင သေဘာတရားအားျဖင အေထာကအကျပသငပါသည (Marshfield 2011: 1187–88)။ သ႔ရာတြင ယငးသ႔ ကညပပးႏငရနမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယတြင ပါဝငေနေသာ နယေျမေဒသ အာဏာပငအေနျဖင (က) ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အာဏာပငမားမ ပါဝငေဆာင႐ြကရန ကညပပးသည အတငးအတာႏင (ခ) ဗဟအဆငႏငငေတာ တြင ပါဝငေနေသာ နယေျမေဒသမား၏ အာဏာပငမားႏင မတညမႈမား႐ေနၿပး အထးသျဖင တငးရငးသားလမး ႏင/သ႔မဟတ ဘာသာေရးယၾကညကးကြယမႈ ကြာျခားသည အတငးအတာ အေပၚ မတညဖြယရာ ႐ပါသည (Saunders 2011: 874)။

ထခကလြယေသာ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡေၾကာင ထခကေသာ နယေျမေဒသမားတြင တငးေဒသႀကး /ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥ အမား စ၌ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈသည အေရးပါေသာ အခနးက႑မ ပါဝငသည အတငးအတာကတြကဆရန ခကခပါသည။ မားေသာအားျဖင ဗဟ အဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ သ႔မဟတ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရး သေဘာတစာခပ ကသ႔ေသာ အျခားအစအမမားတြင အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈက ထညသြငး ျပဌာနးထားေလမ႐ပါ။ ဥပမာ ဆဒနတြင ဥပေဒမၾကမးမားက စဥးစားသးသပျခငးႏင ျပငဆငျခငးဆငရာ ဥပေဒျပ လပထးလပနညးက လႊတေတာမားသည မညသညအတငးအတာအထ လကနာေၾကာငး၊ အေျခအတင ေဆြးေႏြးမႈမညမ႐ေၾကာငး၊ အမား ျပညသႏင အရပဖကလမႈအဖြ႕အစညးအပစမားအား ပါဝငေဆြးေႏြးရန ဖတေခၚျခငး သ႔မဟတ ပါဝငေဆြးေႏြးခြငျပျခငး ႐မ႐တ႔ပငလင မ႐ငးလငးပါ။ အသယပးယားတြင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား မၾကမးေရးဆြျခငး၊ စဥးစားသးသပျခငးႏင အတည ျပ ျပဌာနးျခငး အဆငမားတြင အမားျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကျခငးႏင ႏငငေရးပငး အေခအတင ေဆြးေႏြးျခငးတ႔ မပါဝငေၾကာငး Regassa (2009: 52) က ဆပါသည။ ဘဂနဗးလတြငသာ ၿငမး ခမးေရး သေဘာတညခက (အပဒ ၁၇) တြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေကာမ႐င၌ ဘဂနဗးလ ျပညသလထ ကယစားျပ ပါဝငေစရမညဟ အတအလငး ေဖာျပထားပါသည။ သ႔ရာတြင အမား ျပညသ ပါဝငေဆာင႐ြကေရးကမ ျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။ အငဒနး႐ားတြငမ ႀကးမားေသာ အမား ျပညသ တငပငေဆြးေႏြးေရး လပငနးစဥေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးမာ ႐ႈပေထြး ႐ညလားၿပး ဥပေဒ႐ငးလငးမႈႏင ေ႐႕ေနာကညၫြတမႈက ထခကခပါသည။


တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥမားတြင ႏငငတကာအသကအဝနး၏ အခနးက႑သည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ လအပခကမား အေပၚတြငသာမက ဗဟအဆင ႏငငေတာ အငစတကးရငးမား၏ လအပခကမား (ႏင ေတာငး ဆခကမား) အေပၚတြငလညး အဓကအားျဖငမတညေနပါသည။ ဆမာလယာတြငကသ႔ ကာလ ၾကာ႐ည အၾကမးဖက ပဋပကၡျဖစပြားချခငးေၾကာင ဗဟအဆင ႏငငေတာ အငစတကးရငးမား ယယြငးပကစးေနသည ေနရာေဒသမား၊ ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန) ကသ႔ ႏငငတကာ အသကအဝနးသည ဗဟအဆင ႏငငေတာႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား အၾကား ၿငမးခမး ေရး သေဘာတညခကရ႐ရန ၾကားဝငေစစပေပးေသာ သ႔မဟတ အာမခခကေပးေသာ ေနရာ ေဒသမား၊ (သ႔မဟတ အရတ၊ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာကသ႔ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥတြင ပါဝငေဆာင႐ြကေသာ ေနရာေဒသမား) တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥ မား၌ ႏငငတကာအသကအဝနးသည ပမ၍အေရးပါေသာ အခနးက႑မ ပါဝငႏငပါသည။

ႏငငတကာအသကအဝနးသည ယငးလပငနးစဥမားတြင ေအာကေဖာျပပါ နညးလမး အမးမးျဖင ပါဝငႏငပါသည။ ယခငကလညး နညးလမးအမးမးျဖင ပါဝငခပါသည။ မညသည နညးလမးျဖင ပါဝငသညျဖစေစ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ အတအလငး သေဘာတညခကျဖင ပါဝငေလ ႐ပါသည။

၁။ ဗဟအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက သတမတ ေပးထားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငးအတာအား အဓပၸာယ ေကာကယျခငး အပါအဝင လပငနးစဥပငး ကစၥရပမား သ႔မဟတ ပစထတစစဥျခငး ဒဇငးပငးကစၥရပမားအတြက ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင႐ အဓက အကးသကဆင ပါဝငသမားအား ကၽြမးကငသမားက အၾကဥာဏေပးျခငး

၂။ ဗဟအဆငႏငငေတာႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတ႕အၾကား သေဘာတည ခကမားက အေကာငအထညေဖာႏငေရး အာမခခကေပးျခငးႏင လအပပါက အကး သကဆင ပါဝငသမားအၾကား ၾကားဝငေစစပေပးျခငး

၃။ အလပ႐ေဆြးေႏြးပြမား/စားပြဝငး ေဆြးေႏြးပြမား စစဥကငးပရန (ေငြေၾကး သ႔မဟတ အျခား အမးအစားမား) အကအည ေပးအပျခငး၊ တစခါတစရ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆငတြင ပမကယျပန႔ေသာ အမားျပညသ ဖရမေဆြးေႏြးပြ သ႔မဟတ ျပညသလထ ပညာေပး လႈပ႐ားမႈမားအား အကအညေပးျခငး

၄။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥတြင ပါဝငေသာ တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငးမားႏင အဓက အကးသကဆင ပါဝငသမား အား စြမးေဆာငရည တညေဆာကေပးျခငး၊ ဥပမာ သငတနးမား၊ တြဖကတာဝနေပးအပ ျခငး ႏင/သ႔မဟတ ဝနထမးမားအား တက႐က ရနပေငြေထာကပေပးျခငး သ႔မဟတ (အလ႐ငေဆြးေႏြးပြမား စစဥကငးပျခငး အပါအဝင ) အျခား အရငးအျမစ အမးအစား မား ဝယယႏငရနစစဥေပးျခငး


ႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကမႈသည ပကတ အေျခအေနအေပၚမတည၍ သကေရာကမႈ အမးမး ႐ပါသည။ ဆမာလယာ၏ ျဖစရပမာ ထင႐ားပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပ ျပဌာနးခနတြင ၂၀၁၂ ခႏစ ယာယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေမာမနးထားသကသ႔ ဖကဒရယနငင၏ အဖြ႕ဝငျပညနယမား (Federal Member States (FMS)) က မတညေထာင ရေသးပါ။ FMS မား တညေထာငၿပးမသာ ယာယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အျပညအဝ အေကာငအထညေဖာႏငပါမည။ ဖကဒရယအဆငအထကလႊတေတာကလညး FMS မားမ ကယစားလယမားျဖင ဖြ႕စညးတညေထာငၿပး ဥပေဒျပေရးသာမက အဓက အေရးပါေသာ အငစတကးရငးမားအတြက ရာထးမား ခန႔အပရာတြင တကၾကြေသာအခနးက႑မ ပါဝင ေဆာင႐ြကႏငပါမည။ သ႔ရာတြင FMS မား မတညေထာငႏငမ နယနမတႏင ဖကဒရယ ေကာ မ႐ငက FMS မား၏ အေရအတြကႏင နယနမတမားက အၾကျပေပးရပါမည (အပဒ ၄၉)။ ျပညသ႔လႊတေတာသည ေကာမ႐ငတြင ပါဝငမညသမားက ၂၀၁၅ ခႏစ ဇလငလမသာ အမည စာရငး တငသြငးႏငချခငးေၾကာင အကးအေျပာငး ကာလ အစးရအေနျဖင FMS မား ဖြ႕စညးေရး အတြက နယေျမေဒသအလက အကးသကဆင ပါဝငသမားႏင တက႐ကထေတြ႕ လပငနး ေဆာင႐ြကႏငခပါသည။ ႏငငတကာအသကအဝနးသည ကနဥးတြင မားစြာစတအားထကသန ျခငး မ႐ေသာလညး FMS ဖြ႕စညးတညေထာငျခငးႏင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငး လပငနးစဥမားတြင ပမ၍ ပါဝငလာပါသည။ ႏငငတကာအသကအဝနးက ယငးလပငနးစဥမားက ပပးမႈေပးျခငးသည ဆမာလအစးရအေနျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေ႐ာငကြငးႏငေရး အက အညျဖစႏငေသာလညး ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆငမားတြင ႏငငတည ေဆာကသည လပငနးစဥကလညး ပပးမႈေပးႏငခပါသည။

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ႏငငတကာအသကအဝနးေၾကာငသကေရာကမႈမာ ဆမာ လယာႏင ေျပာငးျပနျဖစပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြငပါဝငေသာ အပငး ႏစပငးလးမာ ၁၉၉၅ ခႏစ ေဒတန သေဘာတစာခပ မခပဆမကပင ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ႐ခပါသည။ Republicka Srpska ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမာ ေဘာစနးယားစစပြ မစတငမ ၁၉၉၂ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလတြင အတညျပ ျပဌာနးခၿပး '႐ငးလငးသသာစြာ ႏငငမခြထြကျခငး ျဖစပါသည' (Woelk 2012: 110)။ ဖကဒရယႏငငတညေထာငရန ၁၉၉၄ ခႏစ မတလ ဝါ႐ငတန သေဘာတညခကျဖင ေဆာင႐ြကခၿပး ခ႐အကမား (Croats) ႏင ေဘာစနးယားမားအၾကား ပဋပကၡရပဆငးခပါသည။ ၁၉၉၄ ခႏစ ဇြနလတြင ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပ ျပဌာနးႏငခပါသည။ ႏငငတကာမ ၾကားဝငေဆာင႐ြကေပးမႈျဖင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေပၚေပါကလာေသာအခါ ျပညနယႏစခလး၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မားက ျပငဆငခၿပး (ေဒတနသေဘာတညခက ေနာကဆကတြ ၄၊ အပဒ ၁၁) ျပညနယမား အတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေပးအပထားသည လပပငခြငအာဏာမားအား ေလာခ ထားပါသည။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ အငစတကးရငးမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမားႏင ပတသကလင အားနညးပါသည (Woelk 2012: 113)။ ၁၉၉၇ ခႏစ ဘြနး လပပငခြငအာဏာ (‘Bonn Powers’) အရ ကလသမဂၢ မဟာမငးႀကးသည တစဖကသတ ဥပေဒျပျခငး၊ ပတဆ႔ေႏာငယကေသာ အစးရအရာ႐မားက ရာထးမ ထတပယ ျခငးမား လပေဆာငခြင ႐ေလရာ (Woelk 2012: 119) ႏငငတကာ အသကအဝနးသည ဘြနး လပပငခြငအာဏာ (‘Bonn Powers’) က အသးျပလက ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ


အဆင ႏစဆငလး႐ အမးသားေရးဝါဒ ကဖကယဖကလပသမားအား ေကာလႊားရန သ႔မဟတ တနျပနရန ႏငငေရးစနစက ဗဟခပကငမႈ တးျမႇငလက အားျဖညေပးႏငေရး ႀကးပမးခပါသည (Tzifakis 2007)။ ဗငးနစေကာမ႐င (၂၀၀၅ ခႏစ) က ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငလက ျပညနယမားမ ႏငငေတာသ႔ လပပငခြငမား လႊေျပာငးေပးရနႏင ျပညနယမားႏင ႏငငေတာ အၾကား အနာဂတ ဆကစပမႈမညသ႔ ႐မညက ႐ငးလငးစြာ ထတေဖာျပဌာနးရန ေဆာၾသခပါသည (Woelk 2012: 125)။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငသည လပငနးစဥက ယခအခနအထ မလပေဆာငရေသးပါ။

ပါပအာ နယးဂနသည ယခငက (လပပငခြင အာဏာမား ခြေဝေပးထားသည) တစျပည ေထာငႏငငျဖစခၿပး ပါပအာ နယးဂန တပမေတာႏင ဘဂနဗးလ ေတာလနေရးတပ (ခြထြကေရး လကနကကငအပစ) အၾကား (၁၉၈၈ ခႏစမ ၁၉၉၈ ခႏစအထ ) ၁၀ ႏစၾကာ ျပညတြငးစစ ျဖစပြားခၿပးေနာက ဘဂနဗးလအား (အခးမည) ကယပငအပခပခြင ေပးအပရန သေဘာတည ခပါသည။ ၂၀၀၁ ခႏစ ဘဂနဗးလ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတြင ဘဂနဗးလ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥမေဘာင ပါဝငၿပး ၂၀၀၄ ခႏစတြင အတညျပ ျပဌာနးခပါသည။ ထ႔အျပင ပထမအႀကမ ဘဂနဗးလ ကယပငအပခပခြငရ အစးရက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကၿပးေနာက ၁၀ ႏစမ ၁၅ ႏစအတြငး ဘဂနဗးလ၏ အနာဂတ ႏငငေရး အဆငအတနးက လထဆႏၵခယပြ ကငးပရနလညး ထညသြငး သေဘာတညခပါသည (အပဒ ၃၀၉ မ ၃၂၄) (ကလသမဂၢ ၂၀၀၁ ခႏစ)။ ဆကလကေဆာင႐ြကမည ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးႏင အေကာငအထညေဖာေရး လပငနးစဥမားအတြက ၿငမးခမးေသာ ပတဝနး ကငျဖစေစေရး အာမခခကေပးရာတြင ႏငငတကာ အသကအဝနးသည အေရးပါေသာ အခနး က႑မ ပါဝငခပါသည။ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒသည ေကာငးမြနေသာအပခပမႈ ႏငငတကာ စႏႈနးမား ျပညမရမညျဖစေၾကာငး သေဘာတညခေသာလညး (Wallis 2016: 372) ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရး လပငနးစဥတြင ႏငငတကာမ ပါဝငမႈမာ နညးပါးပါသည (Wallis 2016: 371)။ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကတြင ပါဝငမည အေၾကာငးအရာမားႏင စပလဥး၍မကား ပါပအာနယးဂန အစးရအား ေဒသတြငးတညၿငမမႈအတြက ပဋပကၡက ေျဖ႐ငး ရန ႏငငတကာမ ဖအားေပးမႈမားစြာ ႐ခပါသည (Ghai and Regan 2006: 598)။ ဘဂနဗးလ၏ လကငငးႏင အနာဂတ ႏငငေရးအဆငအတနးဆငရာ အေရးပါေသာ လကေလာမႈမားလညး ျပလပခရပါသည။ ဘဂနဗးလ နယသနယသားမားသည ႏငငတကာ အသကအဝနးက ဖအား ေပးမႈေၾကာငသာ ဘဂနဗးလ၏ အနာဂတ ႏငငေရးအဆငအတနးႏင စပလဥးသည လထဆႏၵ ခယပြ ေ႐ႊ႕ဆငးထားျခငးက လကခခပါသည။ ဤသ႔ေဆာင႐ြကမသာ ဗဟအဆငႏငငေတာ အစးရက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လထဆႏၵခယပြ ကငးပေပးေရး အာမခခကက ထညသြငး ျပဌာနးရန သေဘာတညလမမညဟ ႏငငတကာအသကအဝနးက ဆခပါသည (Ghai and Regan 2006: 599–600)။


ဤအပငးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစအမမားကေဖာျပ ထားပါသည။ ေအာကေဖာျပပါ အပငးက႑မားစစဥပက ဗဟအဆင ႏငငေတာတြင စစဥပ (သကဆငအကးဝငပါက အျခားတငးေဒသႀကး/ျပညနယမားတြင စစဥပ) ႏင ႏႈငးယဥထားပါ သည။ အစးရစနစ - လႊတေတာစနစ၊ သမၼတစနစ၊ သမၼတတစပငးစနစ (Elgie 2011; Shugart and Carey 1992 ကၾကညပါ)။ လႊတေတာတစရပ သ႔မဟတ လႊတေတာႏစရပထား႐ျခငး။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကျပငဆငသည လပထးလပနညးမား (အထးသျဖင ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငမားတြင ႏႈငးယဥပါက ေျပာငးလြယျပငလြယ႐ျခငးႏင ပေသ သတမတထားျခငး)။ ေဒသႏရအစးရဆငရာ စညးမဥးမား။ လနညးစအပစ အခြငအေရးမားႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ သေကၤတမားဆငရာ ျပဌာနးခကမားတ႔က အေျခခ၍ ႏႈငးယဥေလလာ ထားသည။

ျဖစရပေလလာခကအမားအျပားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင အစးရစဖြ႕စစဥပသည ဗဟအဆင ႏငငေတာတြင အစးရ ဖြ႕စညးတညေထာငထားပႏင မားစြာတညေလ႐ပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင အနညးႏငအမား ကြာျခားခကမား ႐ေသာလညး အေျခခ ပစတစမးတညးအေပၚ တညေဆာကထားေလ ႐ပါသည။ သ႔ရာတြင ႐႐ားႏင ဆမာလယာ မာ ကသ႔ သသာထင႐ားစြာ ကြျပားျခားနားေနျခငးမားလညး ႐ႏငပါသည။ ခၽြငးခကမာ ပါပအာ နယးဂန ျဖစပါသည။ ဗဟအဆငႏငငေတာႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတ႔သည ဆန႔ ကငဘကပစမားက ေ႐ြးခယထားၾကပါသည။ ခဥးကပပႏစမးလးအတြက အယအဆ သေဘာ တရားအပငး ေကာငးကြကမား ႐ပါသည။ ဆငတ ဖြ႕စညးတညေထာငထားျခငးျဖင ႏငငေရးတြင ပါဝငေဆာင႐ြကသမားႏင အကးစးပြားမားအေနျဖင အစးရအဆငအသးသးအၾကား အလြယ တက ကးေျပာငးလပေဆာငႏငပါသည။ မတညေသာ ဖြ႕စညးတညေထာငပ ႐ျခငးျဖင လကေတြ႕ စမးသပႏငၿပး တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ ပကတအေျခအေနႏင ပမ၍ကကညေသာပစက ကငသးႏငဖြယရာ ႐ပါသည။

အသယပးယား (Amhara ျပညနယ)ႏင ေတာငအာဖရက (Western Cape ျပညနယ) တြင ဥပေဒျပေရးႏင အပခပေရးအပငးက ဗဟအဆငႏငငေတာမာကသ႔ပင စဖြ႕တညေထာငထားပါ သည။ အငဒနး႐ားတြင ဗဟအဆငႏငငေတာ၌ သမၼတက အႀကးအကျဖစၿပး အာခႏင ပါပအာ


တြင အပခပေရးမးမားက ဥးေဆာငပါသည။ သ႔ရာတြင ယငးစနစ ႏစရပလးသည အႏစသာရ အားျဖင သမၼတစနစမားျဖစၿပး တက႐ကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကခ အစးရအႀကးအကက ဥးေဆာငပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြငလညး ဗဟအဆငႏငငေတာႏင တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားအၾကားမားစြာ ဆငတပါသည။ ဥပမာ သမၼတအဖြ႕ ထား႐ျခငးျဖစပါသည။ ဗဟအဆငႏငငေတာတြင ေဘာစနးယား၊ ခ႐အကႏင ဆာဘ အသက အဝနးမားက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကသည ကယစားလယသးဥး႐ၿပး သမၼတရာထးသကတမး ကာလအတြငး ဥကဌတာဝနက အလညက ထမးေဆာငၾကပါသည။ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ တြင သမၼတႏင ဒတယသမၼတႏစဥးသည ျပညနယတြငး လမးမားက ကယစားျပရပါသည။ Republika Srpska တြင သမား႐းက သမၼတတစပငးစနစက ကငသးပါသည။ ယငးစဖြ႕ပ သးမးလးမာ သေဘာသဘာဝအားျဖင သမၼတတစပငး စနစဟဆႏငပါသည။ အစးရအဖြ႕အႀကး အကက သးျခားတက႐ကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကၿပး ဝနႀကးမားသည လႊတေတာက တာဝနခရ ပါသည။ ႐႐ားတြင ဗဟအဆငႏငငေတာ၌ သမၼတတစပငးစနစက ကငသးပါသည။ ဒါဂကစတန (Dagestan) တြငလညး အလားတ ကငသးပါသည။ ခကခညာ (Chechnya) တြငမ လႊတေတာက အစးရအဖြ႕အႀကးအကက ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကပါသည။ တက႐ကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကျခငး မဟတပါ။ သ႔ရာတြင ခကခညာစနစ၏ အျခားသြငျပငလကၡဏာမားမာ ႐႐ား၊ ဒါဂကစတနတ႔ႏင မားစြာတညပါသည။ (ဥပမာ အစးရအဖြ႕ ဖြ႕စညးပ၊ အစးရအဖြ႕၏ လပပငခြငအာဏာႏင လပငနးတာဝနမား။ ထ႔အျပင ျပညနယႏစခလးတြင အစးရအဖြ႕ အႀကး အကအျဖစ ေ႐ြးေကာကခမညသမားက ႐႐ားသမၼတက အမညစာရငးတငသြငးျခငး စသညတ႔ ဆငတေနပါသည) ပါပအာနယးဂန (လႊတေတာက အစးရက တငေျမႇာကျခငး) ႏင ဘဂနဗးလ (သမၼတတစပငးစနစ) တ႔မာ ႐ငးလငးသသာစြာ ကြျပားျခားနားၿပး ဗဟအဆငႏငငေတာႏင ျပညနယအဆငတ႔က ဆန႔ကငဘကျဖစၿပး လြနစြာကြာျခားသည ပစမားက ေ႐ြးခယထားၾကျခငး ျဖစပါသည။ အလားတ ဆမာလယာတြင Puntland ျပညနယ သည ဗဟအဆင ႏငငေတာတြင စဖြ႕သည ပစအတငး လႊတေတာက အစးရအဖြ႕ အႀကးအကက ေ႐ြးခယသည ပစက ကငသးၿပး Jubaland ျပညနယတြငမ သမၼတတစပငးပစက ကငသးပါသည။ ဤျဖစရပတြင ပစအမးမး ကငသးျခငးမာ ႏငငအတြငး ထးျခားေသာ ျပညနယဖြ႕စညးသည လပငနးစဥ၏ အကးဆကျဖစ သညဟ ယဆရပါသည။ ယငးသ႔ျဖစရျခငးမာ ဗဟအဆင ႏငငေတာမာအားနညးၿပး နယေျမ ေဒသအလးစက ထနးခပကြပကႏငျခငး မ႐ေသာေၾကာင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကရာတြင ျဖစႏငသည ေနရာမား၌ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ စြမးေဆာငရညႏင တရားဝငျဖစသညဟ ႐ႈျမငခရမႈတ႔က ေအာကေျခမ တညေဆာကရန တစစတတစေဒသ ရည႐ြယျခငးျဖစသည။

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာမအပ ဖကဒရယႏငငအားလးတြင ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ လႊတေတာမာ ေအာကလႊတေတာႏင အထကလႊတေတာ ႏစရပ႐ၿပး တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင လႊတေတာမာမ လႊတေတာတစရပသာ ႐ပါသည။ (ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြငမ Brčko ခ႐ငမအပ ျပညနယမားမာ လႊတေတာႏစရပ ႐ပါသည။ Brčko ခ႐ငမာ ေသးငယေသာ အထး ျပညနယျဖစၿပး လႊတေတာတစရပသာ ႐ပါသည။) ဖကဒရယ ႏငငေတာအဆငတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက နယေျမေဒသအလက ကယစားျပပါဝငႏငရန အထက လႊတေတာ ထား႐ေသာလညး တငးေဒသႀကး/ျပညနယ လႊတေတာမားတြငမ ဤလပငနးတာဝန


မလအပျခငးေၾကာင ျဖစႏငပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင၌ လႊတေတာႏစရပ ထား႐ျခငးမာ အေၾကာငးအခက ႏစရပေၾကာင ျဖစႏငပါသည။ ဖက ဒေရး႐ငးျပညနယတြင ကနတအဆငသ႔ ေနာကတစဆင ထပမ၍ အာဏာခြေဝေပးအပထားျခငး ေၾကာင ကယစားျပပါဝငရန လအပပါသည။ အဆငအားလးတြင လႊတေတာ ႏစရပထား႐ျခငးမာ ႐ႈပေထြးေသာ အာဏာခြေဝေရးစနစ၏ အစတအပငးျဖစပါသည။ (အဆငအားလးတြင လမး သးမးလး တနးတညမ ကယစားျပပါဝငေစေရးအတြက ရည႐ြယျခငးျဖစပါသည။) တစျပည ေထာငႏငငမားတြင ပါပအာနယးဂနႏင ဘဂနဗးလတ႔မာ လႊတေတာတစရပသာထား႐ပါသည။ အငဒနး႐ားတြင ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ လႊတေတာ၊ အာချပညနယ၏ လႊတေတာႏင ပါပအာ ျပညနယ၏ လႊတေတာတ႔မာ အထကေအာက လႊတေတာႏစရပ ႐ပါသည။ သ႔ရာတြင အငဒ နး႐ား၌ အထကလႊတေတာမားမာ တက႐ကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကထားျခငးျဖစၿပး သတမတ ထားေသာလပပငခြင နယပယမား ႐ေသာလညး သမား႐းက အထကေအာကလႊတေတာႏစရပ ထား႐သည စနစမားမာကသ႔ အျပနအလန ထနးေကာငးသည အစအမမားမဟတဘ လပပင ခြငအာဏာ နညးပါးသည အတငပငခအဖြ႕အစညးမားျဖစပါသည။

ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ျပဌာနး ထားသည အစးရစနစမားဆငရာ ေနာကထပအခကအလကမားက ဇယား ၆-၁ တြင ေဖာျပ ထားပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာႏင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးတ႔တြင ထးျခားေသာ သမၼတအဖြ႕ ထား႐ျခငးေၾကာင သမၼတတစပငးစနစဟ ေဖာျပေလမ႐ေသာလညး ဤစာတမးတြင အသးျပေသာ အဓပၸာယေဖာျပခကအရ သမၼတတစပငးစနစမားပင ျဖစပါသည။ သမၼတမားက လႊတေတာအတြက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကျခငးႏင မတညဘ သးျခားတက႐က ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကၿပး အပခပေရးအာဏာမား ကငသးပါသည။ အစးရအဖြ႕ တစဖြ႕လး အေနျဖင လႊတေတာအား တာဝနခရပါသည။

ဇယား ၆-၁ ဖကဒရယႏင တစျပညေထာငႏငငမားရ အစးရစနစမား

ဗဟအဆငႏငငေတာ/တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ

အစးရစနစ အကဥးခပ ႐ငးလငးေဖာျပခက လႊတေတာႏစရပ/ လႊတေတာတစရပ

ဖကဒရယႏငငမား

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ (Bosnia and Herzegovina)

သမၼတတစပငးစနစ ကငသးေသာသမၼတႏငင

(Semi-presidential republic)

အလညကဥက႒အျဖစ ေဆာင႐ြကေသာ သမၼတအဖြ႕က တက႐က ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကပါသည။ ဝနႀကးမား ေကာငစသည လႊတေတာက တာဝနခပါသည။

လႊတေတာႏစရပ

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး ျပညနယ (Federation of Bosnia and Herzegovina)

သမၼတတစပငးစနစ (Semi-presidential system)

အလညကဥကဌအျဖစ ေဆာင႐ြကေသာ သမၼတအဖြ႕က တက႐က ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကပါသည။ ဝနႀကးမား ေကာငစသည လႊတေတာက တာဝနခပါသည။


စရာပစကာ သမၼတႏငငျပညနယ (Republika Srpska)


သမၼတႏင ဝနႀကးမားပါဝငသညအစးရအဖြ႕က တက႐က ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကပါသည။


ဘရာကခ႐င (Brčko District)

လႊတေတာစနစ ခ႐ငလႊတေတာက ၿမ႕ေတာဝနက တက႐က ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကပါသည။

လႊတေတာတစရပ

ကမ႐႕စ (Comoros) အနဂဝမ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမာ အငတာနကတြင လႊငတငထားျခငး မ႐ပါ။




အသယပးယား လႊတေတာစနစ သမၼတႏငင (Parliamentary republic)

လႊတေတာတြင အမတအမားစရ႐ေသာ ပါတက အစးရ ဖြ႕စညးၿပး အစးရအဖြ႕က ဝနႀကးခပက ဥးေဆာငပါသည။


အမဟာရာ ျပညနယ (Amhara)

လႊတေတာစနစ လႊတေတာတြင အမတအမားစရ႐ေသာ ပါတက အစးရ ဖြ႕စညးပါသည။


႐႐ား သမၼတတစပငး စနစ သမၼတႏငင (Semi-presidential republic)

သမၼတက တက႐က ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကၿပး ဝနႀကးခပႏင အစးရအဖြ႕က သမၼတကခန႔အပ ပါသည။ သမၼတသည လႊတေတာက တာဝနခ ရပါသည။


ခကခညာ

(Chechnya)

လႊတေတာစနစ (႐႐ား သမၼတက သမၼတႏငင ျပညနယ၏ အႀကးအက က အမညစာရငး တငသြငးပါသည။)

သမၼတႏငင ျပညနယ အႀကးအကက လႊတေတာက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကပါသည။


ဒါဂကစတန

(Dagestan)

သမၼတစနစ (႐႐ား သမၼတက အစးရအဖြ႕ အႀကးအကက အမည စာရငးတငသြငးပါသည။)

တက႐ကေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကေသာျပညနယ အႀကးအကသည အစးရအဖြ႕ အႀကးအက ျဖစပါသည။ အပခပေရးပငးတြင လႊတေတာ ပါဝငျခငးမ႐ဘ အပခပပါသည။


Somalia

ဆမာလယာ

လႊတေတာစနစ သမၼတႏငင (Parliamentary republic)

သြယဝကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကေသာ သမၼတ သည ႏငငေတာအႀကးအကျဖစၿပး သြယဝက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကေသာ ဝနႀကးခပသည အစးရအဖြ႕အႀကးအက ျဖစပါသည။


ပနတလငးျပညနယ

(Puntland)

လႊတေတာစနစ သြယဝကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကေသာဝနႀကးခပ လႊတေတာတစရပ

ဂဘာလငး ျပညနယ

(Jubaland)


သမၼတက လႊတေတာႏင မတညဘ သးျခား ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကပါသည။ (သ႔ေသာ ျပညသလထက တက႐ကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာက ျခငးမဟတဘ ကယစားလယမား ေဆြးေႏြးပြက သြယဝက ေ႐ြးေကာကပါသည။) အစးရအဖြ႕သည လႊတေတာက တာဝနခရပါသည။


ေတာငအာဖရက လႊတေတာစနစ သမၼတႏငင (Parliamentary republic)

ေရာစပထားေသာ စနစျဖစပါသည။ သမၼတက လႊတေတာက သြယဝက ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကၿပး ႏငငေတာအႀကးအကႏင အစးရအႀကးအက လပငနးတာဝနမားက ပးေပါငးထမးေဆာငရပါသည။


အေနာကဘက ကပ ျပညနယ (Western Cape)

လႊတေတာစနစ (Parliamentary system)

ဝနႀကးခပက ျပညနယလႊတေတာက သြယဝက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကပါသည။


ေတာငဆဒန တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အငတာနကတြင လႊငတငမထားပါ။

ဆဒန တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အငတာနကတြင လႊငတငမထားပါ။

တစျပညေထာငႏငငမား

အငဒနး႐ား သမၼတ အပခပေသာ သမၼတႏငင (Presidential republic)

သမၼတ/ႏငငေတာအႀကးအက/အစးရ အႀကးအကတ႔က တက႐က ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကပါသည။

လႊတေတာႏစရပ (အထကလႊတေတာ မာအားနညးပါသည)




အာချပညနယ (Aceh) သမၼတစနစ အမးအစား (Presidential-type system)

တက႐က ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကေသာ အပခပေရးမး

လႊတေတာႏစရပ (အထက လႊတေတာမာ အားနညးပါသည)

Papua

ပါပအာျပညနယ (Papua)

သမၼတစနစ အမးအစား (Presidential-type system)

တက႐က ေ႐ြးေကာက တငေျမႇာကေသာ အပခပေရးမး

လႊတေတာႏစရပ (အထက လႊတေတာမာ အားနညးပါသည)

ပါပအာနယးဂန (Papua New Guinea)

လႊတေတာက အပခပ ေသာ ဘရငစနစ (Parliamentary monarchy)

ဘရငမႀကးမ ခန႔အပေသာ ဘရငခသည ႏငငေတာအႀကးအက ျဖစပါသည။ အစးရ အႀကးအကမာ သြယဝက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာက ေသာ ဝနႀကးခပျဖစပါသည။


ဘဂနဗးလ (Bougainville)


တက႐ကေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကေသာ သမၼတက အမႈေဆာငေကာငစ၏ အႀကးအကအျဖစ ေဆာင႐ြကပါသည။ အမႈေဆာငေကာငစက လႊတေတာ ကယစားလယမားျဖင ဖြ႕စညးပါသည။


ဤစာတမးအတြက ဆနးစစေလလာခေသာ ျဖစရပမားအားလး၌ ဗဟအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒျဖစေစ၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖစေစ သာမနဥပေဒ မားထက ျပငဆငရနႏင အစားထးရန ပမခကခပါသည။ ႏငငႏင ဥပေဒအစဥအလာတ႔အေပၚ မတညလက ျပငဆငခကျပဌာနးသည လပထးလပနညးမားလညး ကြာျခားပါသည။ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေျပာငးလြယျပငလြယ႐မႈက အကျဖတရနခကခေသာလညး ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအားလးသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ထက ျပငဆငရန ပမ ခကခသညဟေသာအခကအေပၚ အေျခခလက ဇယား ၆-၂ တြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ပေသသတမတ ျပဌာနးထားျခငးက ႏႈငးယဥလက အကျဖတထားပါ သည။ ဘဂနဗးလမတပါး ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ျပငဆငေသာအခါ ျပငဆငခကမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအတြက လပပငခြငအာဏာသတမတေပးျခငးက ထခကသညတင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင၏အတအလငး သေဘာတညခက လအပသညဟ ျပဌာနးထားျခငးမ႐ပါ။ သ႔ေသာ ႏငငအမားအျပားတြင ဗဟ အဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ျပငဆငေရး လပငနးစဥမားအတြငး တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ ႐ႈျမငပမားက ထတေဖာေဆြးေႏြးႏငေစရန ျပဌာနးထားၾကပါသည။ (ဥပမာ အထက လႊတေတာတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ ႐ႈျမငပမားက ကယစားျပေဆြးေႏြးေစျခငး ျဖစ ပါသည။)

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခကစတငတငသြငးႏငသည အခြငအေရး သ႔မဟတ လပ ပငခြငသည နညးလမးႏစမးျဖင အေရးႀကးပါသည။ ပထမနညးလမးမာ အပခပေရးပငးႏင ဥပေဒျပအပငးအၾကား ဆကစပပက ေဖာျပျခငးျဖစပါသည။ လကေတြ႕အားျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ျပငဆငခကစတငတငသြငးႏငသည အခြငအေရးက အပခပေရးပငးႏင ဥပေဒျပအပငး


တ႔ ကယကယျပန႔ျပန႔ အတတကြ ကငသးၾကပါသည။ သ႕ရာတြင ႐႐ားကသ႔ေသာ ႏငငအခ႕ တြင အပခပေရးပငးသည ျပငဆငခကစတငတငသြငးရာတြင ဥးေဆာငအခနးက႑မ ပါဝငပါ သည။ သ႔ေသာ ယငးလပပငခြငက လႊတေတာႏငလညးေကာငး၊ ျပညနယမားႏငလညးေကာငး အတတကြ ကငသးပါသည။ အျခားႏငငမား ဥပမာ အငဒနး႐ားတြင လႊတေတာက ဥးေဆာငျခငး မားလညး ႐ပါသည။ ဤလပပငခြင အေရးႀကးရသည ဒတယနညးလမးမာ ဗဟအဆငႏင တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆငအၾကား ဆကစပပက သျမငေစႏငျခငးေၾကာငျဖစပါသည။ ႐႐ားမ တပါး မညသည ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခကကမ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆငက စတငတငသြငးႏငျခငး မ႐ပါ။ အခ႕ႏငငမားတြင ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငရန ကယကယျပန႔ျပန႔ တငပငေဆြးေႏြးမႈမား လအပပါသည (ဥပမာ ပါပအာနယးဂနတြင ဘဂနဗးလသ႔ ခြေဝေပးအပေသာ အာဏာမားႏင စပလဥးသည ျပငဆငခကမား)။ ေတာငအာဖရကႏင အငဒနး႐ားကသ႔ေသာ အျခားႏငငမားတြင ေအာက လႊတေတာ၌ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား ကယစားျပ ပါဝငေနျခငးေၾကာင ျပငဆငခက စတင တငသြငးစဥမာပင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင၏ ႐ႈျမငပမားက ၾကားသႏငပါသည။ အလား တ အမဟာရာ (Amhara) ျပညနယမတပါး တငးေဒသႀကး/ျပညနယအမားစသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ အငစတကးရငးမားအား တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား အတြက ျပငဆငခကမား တငသြငးခြင မျပပါ။ အမဟာရာ ျပညနယတြငမ ႏငငတညေထာငေသာ အေျခခမမားႏင အေျခခအခြငအေရးမားက အေျပာငးအလျပလပလပါက ဗဟအဆငႏင တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင လႊတေတာမား ပါဝငေသာ အသယပးယား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပထးလပနညးျဖင ေဆာင႐ြကရမညဟ ျပဌာနးထားပါသည။ အာချပညနယနင ပါပအာ ျပညနယတ႔၏ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အငဒနး႐ားဥပေဒျဖင ျပဌာနးေပးထားျခငး ျဖစ၍ ဗဟအဆင အငစတကးရငးမားကသာ ယငးတ႔က ေျပာငးလႏငပါသည။ ပါပအာနယးဂန ႏင ဘဂနဗးလတ႔တြင တငပငေဆြးေႏြးေရး အေသးစတ သတမတျပဌာနးခကမား ပါ႐ျခငး ေၾကာင ျပငဆငခကမား တငသြငးသည လပပငခြငက အဆငႏစဆင အတတကြ ကငသးသည အဓပၸာယသကေရာကပါသည။

ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငအၾကား ဆကစပမႈ၏ အျခားအေရးပါေသာ အပငးက႑ တစရပမာ ျပငဆငခကျပလပလေသာ အစးရအဆင မဟတသည အျခားအစးရ အဆငမားႏင တငပငေဆြးေႏြးရနႏင ယငးတ႔၏ သေဘာတညခကရ႐ရန လအပခက ျဖစပါ သည။ နမနာေကာကယ ေလလာခေသာ ဖကဒရယႏငငမားအနက ႏစႏငငမလြ၍ အျခားႏငင အားလးတြင တငပငေဆြးေႏြးမႈ ပစတစမးမး လအပပါသည။ ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားက ျပငဆငရန တငးေဒသႀကး/ျပညနယ လႊတေတာမား၏ သေဘာတညခက လညး လအပေလ ႐ပါသည။ ဤကစၥႏင စပလဥး၍ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ျပငဆငေရး လပထးလပနညးအတြငး အသကအဝနးမားအားလး သေဘာတညမႈ ရယရန အကယတဝင သတမတခကမား ပါ႐ျခငးေၾကာင ပေသသတမတထားသညဟ ဆႏင ပါသည။ ေတာငအာဖရကတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ ႐ႈျမငပမားက တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ အငစတကးရငးမားတြင ေဆြးေႏြးသညအျပင (တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ ကယ စားလယမားျဖင ဖြ႕စညးထားေသာ) ဗဟအဆင အထကလႊတေတာ၌ ကယစားျပေဆြးေႏြးႏင ပါသည။ တစျပညေထာငႏငငမားတြငမ အမးမးေရာေႏာလက ေတြ႕ရပါသည။ အငဒနး႐ားတြင


ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငရာ၌ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အငစတကးရငးမားအား အခနး က႑ အပႏငးထားျခငးမ႐ပါ။ သ႔ရာတြင ျပငဆငခကမားက စဥးစားရန ဗဟအဆင လႊတေတာ က လႊတေတာႏစရပေပါငး အစညးအေဝး ေခၚယပါသည။ အထကလႊတေတာသည အျခား ကစၥရပမားအတြက အားနညးေသာလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခက လပငနးမား အတြက တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ ႐ႈျမငပမားက ကယစားျပေဖာျပရန အခြငအလမး ရ႐ပါ သည။ ပါပအာနယးဂနတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပငဆငခကသည ဘဂနဗးလႏင မသကဆင ပါက တစစတစရာ သတမတျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။ ဘဂနဗးလႏင သကဆငလငမ ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငရန ဘဂနဗးလျပညနယ၏ သေဘာတညခက လအပ ပါသည။

ဖကဒရယႏငငမား၏ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အမားစတြင ျပင ဆငခက လပထးလပနညးမားေဆာငရြကရာ၌ ဗဟအဆင ႏငငေတာ အငစတကးရငးမားႏင တငပငေဆြးေႏြးျခငး သ႔မဟတ သေဘာတညခကရယျခငးမား ျပလပရန ထညသြငးျပဌာနးထား ျခငး မ႐ပါ။ ျခြငးခကမာ အမဟာရာ ျပညနယျဖစပါသည။ အမဟာရာတြင ျပငဆငခကတငသြငး သည မေဘာငအတငး လပေဆာငရပါသည (အထကတြင ေဆြးေႏြးခၿပး ျဖစပါသည)။ ေတာင အာဖရကတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခက ျပလပလပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းက ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ညၫြတမႈက စစစအတညျပေပးရန လအပပါသည (ဇယား ၄-၁ က ၾကညပါ)။ တစျပညေထာင ႏငငမားအနက ဘဂနဗးလတြင ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခက ျပလပလပါက ဗဟအဆငႏငငေတာ အပခပေရးအပငးထ အသေပးအေၾကာငးၾကား႐မသာ လအပပါသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငေရး လပထးလပနညးမားမာမ ကြျပားျခားနားမႈ လြနစြာ မားျပားပါသည။ လႊတေတာမားတြင မအမားစ အခးအစား တးျမႇငသတမတျခငး၊ အထက ေအာက လႊတေတာႏစရပလးတြင မအမားစရ႐ရန သတမတျခငး၊ အားလးသေဘာတညရန သတမတျခငး၊ အထကေအာက လႊတေတာႏစရပ ပးေပါငးအစညးအေဝးျပလပျခငး၊ သ႔မဟတ သးျခားစ အစညးအေဝး ျပလပျခငးတ႔အပါအဝင လႊတေတာတြငး အထးလပထးလပနညးမား သတမတျခငး၊ အခနကာလ သတမတျခငး (ဥပမာ လပငနးစဥက အခနယေဆာင႐ြကရေစရန အခနကာလမား အတအလငး သတမတထားျခငး)၊ လထဆႏၵခယပြ ျပလပရန သတမတ ထားျခငး၊ တငးျပျပညျပလႊတေတာ ကငးပရန ျပဌာနးထားျခငးတ႔ ျဖစပါသည (Dixon ႏင Holden 2011 ကလညး ၾကညပါ)။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာႏင အသယပးယားမတပါး ဗဟ အဆငႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားထက ပမ၍ ပေသသတမတျပဌာနးထားပါသည (Ginsburg ႏင Posner 2010)။ အခ႕တြင ထာဝရအပဒ (‘eternity clauses’) မားထညသြငးထားၿပး အခ႕ေသာ ျပဌာနး ခကအမးအစားမားက ျပငဆငခြငမျပဘ တားျမစထားၾကပါသည (Klein ႏင Sajó 2012)။ ယငးတ႔မာ မားေသာအားျဖင အေျခခအခြငအေရးမား/လ႕အခြငအေရးမား၊ ႏငငတညေထာင သညမမား၊ ျပငဆငခက လပထးလပနညးမား ျဖစပါသည။ ပဋပကၡလြန အေျခအေနမားတြင ယငးသ႔ေသာ အပဒမား ျပဌာနးျခငးသည အေရးပါေသာလညး (Suteu 2017) ယငးအပဒမားမာ တရားဝငျပငဆငရန မျဖစႏငျခငးေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြသမားအေနျဖင ယငး အပဒမားက အနညးအကဥးသာလင အသးျပၾကပါသည။ ဤစာတမးအတြက နမနာေကာကယ


ေလလာခေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအနက ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ၊ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ ကမ႐႕စ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ ဆမာလယာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ အငဒနး႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏင ႐႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတ႔တြငသာလင ယငးအပဒမား ပါဝငပါသည။ အငဒနး႐ား တစႏငငတညးတြငသာ တစျပညေထာငႏငငျဖစေၾကာငး ထာဝရအပဒျဖင အကာအကြယေပး ထားပါသည။ ကမ႐႕စ ျပညေထာငစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂၀၀၁ ခႏစႏင ၂၀၀၉ ခႏစ (ျပင ဆငခက) တ႔တြင ဖကဒရယ ျပညေထာငစ တညတခငၿမေရးႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား ကယပငအပခပခြငတ႔က ထာဝရအပဒျဖင အကာအကြယေပးထားပါသည။

ဇယား ၆-၂ ဖကဒရယႏင တစျပညေထာငႏငငမားရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပငဆငျခငးဆငရာ လပထးလပနညးမား

ဗဟအဆင ႏငငေတာ/

တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ

ပေသျပဌာနး ထားသည

အဆင ႏႈငးယဥခက

ျပငဆငခက စတငတငသြငးႏငေသာ အငစတကးရငးမား

ျပငဆငခက စညးမဥးမား

ဖကဒရယႏငငမား

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ

ျမငမား လႊတေတာ အစညးအေဝး ေအာကလႊတေတာတြင သးပႏစပ မအမားစ (အသကအဝနးမားအားလး သေဘာတညမႈ ျမငမားရမည။)ျပညနယမား၏ အခနးက႑မ႐ပါ။

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး ျပညနယ

ျမငမား သမၼတ (ဒတယသမၼတမား၏ သေဘာတည ခကျဖင)၊ အစးရ၊ ေအာကလႊတေတာအမတ အမားစ၊ အထကလႊတေတာတြငအသက အဝနးသးခလးမ ကယစားလယအမားစ

အထကလႊတေတာ႐ အသကအဝနးသးခလးမ ကယစားလယမားထမ မအမားစႏင ေအာကလႊတေတာမ သးပႏစပ မအမားစ

ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ အခနးက႑ မပါ႐ပါ။

စရာပစကာ သမၼတႏငင ျပညနယ (Republika Srpska)

ျမငမား သမၼတႏငင၏ သမၼတ၊ အစးရ သ႔မဟတ ေအာကလႊတေတာ အမတ ၃၀ ထကမနညး

ေအာကလႊတေတာတြင သးပႏစပ မအမားစႏင အထကလႊတေတာတြင ပါဝငေသာ လမးမားအားလးထမ မအမားစ

ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ အခနးက႑ မပါ႐ပါ။

ဘရာက ခ႐င ျမငမား (မ႐ငးလငးပါ) ခ႐ငလႊတေတာ႐ ေ႐ြးေကာကခေကာငစဝင အားလး၏ ေလးပသးပႏင တကေရာက မေပးေသာ လႊတေတာ႐ လမးတစမးစက ကယစားျပေသာ ေကာငစဝငမား၏ အနညးဆး သးပတစပစ

ကမ႐႕စ အနဂဝမ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အငတာနကတြင လႊငတငထားျခငး မ႐ပါ။

အသယပးယား ျမငမား မ႐ငးလငးပါ။ သ႔ေသာ လႊတေတာစနစ လပထးလပနညးအရ အစးရ (အမတ အမားစရ ပါတ) က ေအာကလႊတေတာတြင စတင တငသြငးဖြယရာ႐ပါသည။

ကစၥရပအေပၚမတညၿပး လပထးလပနညး ၂ မး ရသည။ (၁) လႊတေတာတစရပစ၏ သးပ ႏစပ မအမားစ ႏင ျပညနယ/တငးေဒသႀကးလႊတေတာ၏ ထကဝကေကာ သေဘာတဆႏၵ။

(၂) အထကေအာကလႊတေတာႏစရပ ပးေပါငးအစညးအေဝး၏ သးပ ႏစပ မဆႏၵႏင ျပညနယ/တငးေဒသႀကးလႊတေတာ၏ သးပ ႏစပ မဆႏၵ

တငးေဒသႀကး/ျပညနယ လႊတေတာ၏ သေဘာတညခက လအပပါသည။








အမဟာရန (Amhara)

ျမငမား လႊတေတာကယစားလယ သးပတစပ၊ ျပညနယအစးရ ေကာငစဝင အမားစ၏ မ၊ ျပညနယ အတြငး အမးသားေကာငစမား အနက တစခ၏ ေကာငစဝင မအမားစ၊ ျပညနယအတြငး ေဝၚရဒါ ေကာငစမား (Woreda Councils) အားလး၏ မ သးပ တစပ၊ ျပညနယအတြငး ကဘလ ေကာငစ မား (Kebele Councils) အားလး၏ မသးပတစပ

ျပငဆငမည ျပဌာနးခကအေပၚ မတညလက

(၁) အသယပးယား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၁၀၅ အရ အထကေအာကလႊတေတာ ႏစရပ ပးေပါငးအစညးအေဝးမ မသးပႏစပ အမားစ အျပင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ လႊတေတာမား၏ သးပႏစပ မအမားစျဖင သေဘာတညခက

(၂) ေဝၚရဒါေကာငစ (Woreda Councils) အားလး၏ တစဝကေကာ၊ အမးသား ေကာငစမား အနက တစခ၏ ေကာငစဝငမား မသးပႏစပ၊ လႊတေတာအမတမား ေလးပသးပ

(၃)ျပငဆငခကစညးမဥးမားဆငရာ ျပဌာနးခကမားအတြက ေဝၚရဒါေကာငစ (Woreda Councils) မားအားလးအနက သးပႏစပ၏ ေကာငစဝငမား မသးပႏစပ အမားစ၊ အမးသားေကာငစမား အနက သးပႏစပ၏ ေကာငစဝငမား မသးပႏစပ အမားစ၊ လႊတေတာအမတမား ေလးပသးပ

အခ႕ျပဌာနးခကမားက ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပထးလပနညးျဖငသာ ျပငဆငႏငၿပး ဗဟအဆင ႏငငေတာ အဖြ႕အစညးမားႏင အျခား တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားမ အဖြ႕အစညးမား ပါဝငေဆာင႐ြကရပါ မည။

႐႐ား ျမငမား သမၼတ၊ အထကလႊတေတာ၊ ေအာကလႊတေတာ၊ အစးရ၊ ျပညနယ လႊတေတာ ကယစားလယမား၊ သ႔မဟတ အထက သ႔မဟတ ေအာက လႊတေတာ အမတမား အနက အနညးဆး ငါးပတစပ ပါဝငသည အပစမား

ျပငဆငမည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အခနးအေပၚ မတည၍

(၁) တငးျပျပညျပလႊတေတာ ေခၚယျခငး (အထကေအာက လႊတေတာအမတမား အားလး၏ ငါးပသးပက ေထာကခရ ပါမည)၊ တငးျပျပညျပ လႊတေတာ အမတမား အေရအတြကစစေပါငး၏ သးပႏစပက အတညျပျခငး သ႔မဟတ လထဆႏၵခယပြ ကငးပျပလပျခငး

(၂)အထကလႊတေတာတြင ေလးပသးပ၊ ေအာကလႊတေတာတြင သးပႏစပ၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ လႊတေတာမားတြင အနညးဆး သးပႏစပ မအမားစ

(၃) (တငးေဒသႀကး/ျပညနယ နယနမတမား တးခ႕ျခငး သ႔မဟတ ေျပာငးလျခငးအတြက) အထကလႊတေတာတြင ေလးပသးပ၊ ေအာကလႊတေတာတြင သးပႏစပ

တငးေဒသႀကး/ျပညနယ လႊတေတာ၏ သေဘာတညခက လအပပါသည။

ခကခညာ

(Chechnya)

နမက ခကခညာသမၼတႏငင၏ သမၼတ သ႔မဟတ လႊတေတာ

ျပညနယလႊတေတာ၏ သးပႏစပ မအမားစ။ နငငေတာ အႀကးအကက ျပငဆငခကက ပယခလင အထကလႊတေတာက ေလးပသးပ မအမားစျဖင သမၼတ၏ မက ပယဖကႏငသည။

ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ တရားဝင အခနးက႑ မ႐ပါ။

ဒါဂကစတန (Dagestan)

အလယ အလတ

ဒါဂကစတန သမၼတ၊ လႊတေတာ၊ အစးရ၊ သ႔မဟတ လႊတေတာ ကယစားလယ အေရအတြက စစေပါငး၏ သးပတစပထက မနညးေသာ အပစ

လပထးလပနညး ႏစမး ႐ပါသည။

(၁) တငးျပျပညျပလႊတေတာ ေခၚယၿပး လထဆႏၵခယပြကငးပျခငး ႏင

(၂) ျပညနယလႊတေတာ၏ သးပႏစပ မအမားစျဖင ေဆာင႐ြကျခငး ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ တရားဝင

အခနးက႑ မ႐ပါ။








ဆမာလယာ ျမငမား ေအာကလႊတေတာ ျပဌာနးခကမားက ျပငဆငႏငရန အထက ေအာကလႊတေတာ ႏစရပလးတြင သးပႏစပ မအမားစ ရ႐ၿပး လထဆႏၵခယပြ ကငးပရပါမည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အခနးက႑ မ႐ပါ။

ပန႔တလငး ျပညနယ (Puntland)

အလယ အလတ

တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ လႊတေတာတြင ငါးပတစပ သ႔မဟတ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအစးရ၊ သ႔မဟတ မဆႏၵ႐င ၅၀၀၀

ျပညနယလႊတေတာတြင တစႀကမႏငတစႀကမ တစလျခားလက မႏစႀကမေပးရနျဖစၿပး ႏစႀကမလးတြင ေလးပသးပ မအမားစ ရ႐ရပါမည။

ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ အခနးက႑ မ႐ပါ။

ဂဘာလငး ျပညနယ (Jubaland)

နမက ျပညနယလႊတေတာတြင မသးပႏစပ အမားစ တငးေဒသႀကး/ျပညနယလႊတေတာတြင ေလးပသးပ မအမားစ

ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ အခနးက႑ မ႐ပါ။

ေတာငအာဖရက ျမငမား ျပညသ႔လႊတေတာ (ေအာကလႊတေတာ)၊ အထကလႊတေတာကလညး ပါဝင ေဆာင႐ြကႏငသည။

ျပငဆငမည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ သ႔မဟတ အခနးအေပၚ မတညလက

(၁) ေအာကလႊတေတာတြင ေလးပသးပ ႏင ျပညနယမား အမးသား ေကာငစတြင အနညးဆး ျပညနယ ၆ျပညနယ၏ ေထာကခမႈ

(၂) ေအာကလႊတေတာတြင သးပႏစပႏင ျပညနယမား အမးသား ေကာငစတြင အနညးဆး ျပညနယ ၆ျပညနယ၏ ေထာကခမႈ

ျပညနယ အမးသားေကာငစသည ဗဟအဆင လပငနးစဥမားတြင ပါဝငေဆာင႐ြကႏငျခငးမ လြ၍ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အငစတကးရငးမား၏ အခနးက႑ မ႐ပါ။

အေနာကကပ ျပညနယ

နမက ျပညနယလႊတေတာ ျပညနယလႊတေတာတြင သးပႏစပ မအမားစ

ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒ ဆငရာ တရား႐းက တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခက အားလးက စစစ အတညျပေပးရန သတမတခက မတပါး ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ အခနးက႑ မ႐ပါ။

ေတာငဆဒန အငတာနကတြင ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက လႊငတငထားျခငး မ႐ပါ။

ဆဒန အငတာနကတြင ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက လႊငတငထားျခငး မ႐ပါ။

တစျပညေထာင ႏငငမား

အငဒနး႐ား ျမငမား အထကေအာက လႊတေတာ ႏစရပေပါငး အစညးအေဝး (MPR) လႊတေတာအမတမား သးပတစပ

အထကေအာက လႊတေတာႏစရပေပါငး အစညးအေဝးမ မအမားစ။ (လႊတေတာ အမတ စစေပါငး၏ သးပႏစပထက မနညး အစညးအေဝးတကေရာကရ မညဟ) တကေရာကသအခးအစား သတမတခက တးျမႇငထားသည။

တစျပညေထာငႏငငပစဆငရာ ျပဌာနးခကမားက ျပငဆငခြင မျပပါ။ (အပဒ ၃၇ (၅))

ျပညနယအကးစးပြားမားက ကယစားျပရန အထကလႊတေတာ၏ အခနးက႑ အနညးငယ မတပါး တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ အခနးက႑ မ႐ပါ။








အာခ (Aceh) နမက ျပညနယလႊတေတာ၊ အထကေအာက လႊတေတာ ႏစရပလး သ႔မဟတ ဗဟအဆင ေအာကလႊတေတာက အာခ ေအာကလႊတေတာႏင တငပင ေဆြးေႏြးလက ေဆာင႐ြကႏငသည။

အာခအပခပမႈ ဥပေဒ (၁၁/၂၀၀၆)တြင ဗဟအဆင အငစတကးရငးမားကသာ (အာခလႊတေတာႏင အၿမတေစ တငပင ေဆြးေႏြးလက) ျပငဆငႏငသညဟ ျပဌာနးထားပါသည။ ဤဥပေဒက အေကာငအထညေဖာျခငးႏင သကဆငသည Qanun ကမ အာချပညနယ၏ လႊတေတာ ႏစရပက ျပငဆငႏငပါသည။

ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ အခနးက႑က လႊမးမးပါသည။

ပါပအာ (Papua) နမက ျပညနယလႊတေတာ၏ အထကေအာက လႊတေတာ ႏစရပလး

(အျခားဥပေဒအားလး ကသ႔ပင) ဗဟအဆင ေအာကလႊတေတာမ မအမားစႏင အငဒနး႐ား သမၼတ၏ သေဘာတည ခြငျပခက လအပသည။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ အခနးက႑က

လႊမးမးပါသည။

ပါပအာနယးဂန (Papua New Guinea)

ျမငမား မ႐ငးလငးပါ သ႔ေသာ လႊတေတာစနစ၏ အစဥအလာအရ အစးရ (အမတအမားစ ရ႐ေသာပါတ) က ေအာကလႊတေတာတြင စတငတငသြငးဖြယရာ ႐ပါသည။

ျပဌာနးခကအေပၚ မတည၍

(၁) ထကဝကေကာ မအမားစ

(၂) ေလးပသးပအမားစ သ႔မဟတ

(၃) လႊတေတာတြင သးပႏစပ အမားစ (အျခားသတမတခက မ႐ပါက)

ဘဂနဗးလႏင ပတသကပါက နယေျမခ အကးသကဆငပါဝငသမားႏင တငပင ေဆြးေႏြးျခငး၊ ညႇႏႈငးေပါငးစပ ေဆာင႐ြကျခငးမား ျပလပရန အေရးပါေသာ သတမတခကမား ႐ပါသည။ ထ႔အျပင ဘဂနဗးလ လႊတေတာက အမတအားလး၏ သးပႏစပ မအမားစ သ႔မဟတ ထကဝကေကာ မအမားစ ရ႐ရပါမည။

ျပငဆငခကသည ဘဂနဗးလႏင သကဆငပါက ျပညနယအဆငတြင ကယျပန႔စြာ တငပငေဆြးေႏြးပါမည။

ဘဂနဗးလ နမက အမးသားအဆင သ႔မဟတ ဘဂနဗးလ အစးရ (တငပငေဆြးေႏြး ေဆာင႐ြကရန)

ဘဂနဗးလ လႊတေတာ၏ ထကဝကေကာ မအမားစ (အပဒ ၁၉၅ (၄)) အျပင ဘဂနဗး ေရးရာ တာဝနယေသာ ပါပအာ နယးဂနဝနႀကး အား အေၾကာငးၾကားရမည (ပါပအာနယးဂန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၂၈၇)

ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ အခနးက႑ နညးပါးပါသည။

မတခက - ဤစာတမးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားျပငဆငရန ခကခမႈအဆငက ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ႏႈငးယဥလက သတမတပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ပမနအားျဖင ခကခလမမည ဟ ယဆပါသည။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ဥးေသာငဥပေဒျဖစ၍ သာမနဥပေဒထကျပငဆငရန ခကခပါမည။ ခကခမႈ "အလယအလတ" ႏင "နမက" အဆငမားသည တစႏငငတညးအတြငး႐ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယမား၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ျပငဆငရနခကခမႈက ခြျခားေဖာျပရန ရည႐ြယပါသည။ ျပညနယဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ တစခကသာေလလာႏငၿပး ျပငဆငခက စညးမဥးမား သည ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခက စညးမဥးမားထက ပေသသတမတထားျခငး ေလာနညးပါက (ပမ၍ ေျပာငးလြယျပငလြယျဖစပါက) ျပင ဆငရနခကခမႈ နမကသညဟ သတမတပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ႏစခ သ႔မဟတ ႏစခထကပ၍႐ၿပး ျပငဆငခက စညးမဥးမားလညးမတညပါက ျပငဆငရနပမလြယကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မားက ခကခမႈနမကသညဟ သတမတပါသည။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေလာက ျပငဆငရန မခကခေသာလညး ျပငဆငရန အလြယကဆးေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထက ျပငဆငရန ခကခေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ခကခမႈ အလယအလတဟ သတမတပါသည။ ယငးအပစ ခြျခားသတမတ ခကမားမာ အတအကသတမတရန ရည႐ြယျခငးမဟတဘ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တစခစ၏ ျပငဆငရန ခကခမႈ/ ျပငဆငရန လြယကမႈအဆငက သသာေစရန ေဖာျပထားျခငး ျဖစပါသည။


ေလလာခေသာ ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ေဒသႏရအစးရ ပစတစမးမးက ခြငျပထားၾကသညသာ ျဖစပါသည။ ျခြငးခကမာ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာျဖစၿပး ဘရာက ခ႐င (Brčko District) အတြကသာလင အထးအစအစဥမားသတမတေပးထားပါသည။ ယငးခ႐ငမာ ေဒတန သေဘာ တညခကရ႐ခၿပးေနာက တညေထာငချခငးျဖစၿပး ယခအခါ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာဘရာက ခ႐င ၂၀၀၈ ခႏစ တကကဥပေဒအရ စမအပခပပါသည။ (Gavri, Banovi ႏင Barreiro 2013: 23 ကလညး ၾကညပါ။) အမဟာရာ ျပညနယႏင ဘဂနဗးလတ႔၏ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြငလညး ယငးသ႔ေသာ အထးအစအစဥမားက ခြငျပထားပါ သည။ ဆမာလယာ၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတြင ေဒသႏရအစးရအဆင ဖြ႕စညးတညေထာငရန ေဖာျပထားေသာလညး အေသးစတဆကလက ျပဌာနးေပးထားျခငး မ႐ပါ။ ၂၀၀၁ ခႏစ ကမ႐႕စ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ ၂၀၀၉ ခႏစ ျပငဆငခကတြင ကယပငအပခပခြငရ ကၽြနးမားအေနျဖင ေဒသႏရ အသကအဝနးမားက အပခပစမမႈအတြက တာဝနယႏငေၾကာငး ေဖာျပထားပါသည။ သ႔ေသာ အေသးစတ ဆကလကျပဌာနးေပးထားျခငးမ႐ပါ။ အသယပးယားႏင ပါပအာနယးဂန တြင ေဒသႏရအစးရ ကယပငအပခပခြငမက ျပဌာနးေပးထားပါသည။ ေဒသႏရအစးရမား စဖြ႕ ပႏင လပငနးေဆာင႐ြကမႈအတြက အေျခခမေဘာငက ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတြင ျပဌာနးထားပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၊ ကမ႐႕စႏင ဆမာလယာ တြင ေဒသႏရအစးရ စဖြ႕သညပစႏင လပငနးေဆာင႐ြကပတ႔မာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆငက မမဖာသာ တာဝနယေဆာင႐ြကႏငသည ကစၥရပ ျဖစပါသည။ အသယပးယားတြင ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၌ ေဒသႏရ အဖြ႕အစညးမားအတြက အေျခခမမား ႏင စဖြ႕ပတ႔က ျပဌာနးေပးထားေသာလညး လကေတြ႕လပငနးေဆာင႐ြကမႈအပငးအတြက တငးေဒသႀကး /ျပညနယမားသ႔ အာဏာခြေဝေပးအပထားပါသည။ (သ႔ေသာ လကေတြ႕တြင ဗဟအစးရက ပါဝငေဆာင႐ြကမႈ မားျပားသညဟ ယဆရပါသည။) ပါပအာနယးဂနတြငလညး ဘဂနဗးလႏင စပလဥး၍ အလားတ အေျခအေနက ေတြ႕ရပါသည။ ပါပအာနယးဂန၏ အျခား ေသာ နယေျမေဒသမားတြငမ ဗဟအဆင ႏငငေတာသည ေဒသႏရအစးရႏင ပမ၍ တက႐က ထေတြ႕ ေဆာင႐ြကပါသည။

အျခားတစဘကစြနးတြင ေတာငအာဖရက၊ ႐႐ားႏင အငဒနး႐ားတ႔၏ ဗဟအဆင ႏငင ေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ေဒသႏရ အစးရအတြက အစအစဥမားက မတညေသာ နညးလမးမားျဖင အမားအျပားထညသြငးျပဌာနးထားၾကပါသည။ ေတာငအာဖရကတြင ေဒသႏရ အစးရမားသည ပးေပါငးေဆာင႐ြကေသာ အစးရ အယအဆအေပၚ အေျခခပါသည။ ယငးအယ အဆမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ အေျခခအတျမစတစရပျဖစၿပး အမးသားအဆင၊ ျပညနယ အဆငႏင ေဒသႏရအဆင အလႊာသးလႊာျဖင အစးရ စဖြ႕ျခငးက အသအမတျပထားပါသည။ ယငးအလႊာသးလႊာသည ပးေပါငးေဆာင႐ြကလက အပခပႏငမညမမားက ဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒတြင အေသးစတျပဌာနးထားၿပး ေဒသႏရအစးရအဆင၏ လပပငခြငအာဏာမား၊ လပငနး တာဝနမား၊ ပါဝငရမညသမားႏင စဖြ႕ပတ႔ အေသးစတ ပါဝငပါသည။ ႐႐ားဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတြင ေဒသႏရအစးရ အဖြ႕အစညးအေၾကာငး အေသးစတမေဖာျပေသာလညး ေတာင


အာဖရက ခဥးကပပကသ႔ပင ေဒသႏရအဆငအတြက အယအဆသေဘာတရား မေဘာငက အေသးစတ ေဖာျပထားပါသည။ ႐႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေဒသႏရ ကယပငအပခပေရး အယအဆကလညးေကာငး၊ ေဒသႏရအစးရသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယအစးရ အဖြ႕အစညး မားႏင မတညဘ ထးျခားမႈကလညးေကာငး အသအမတျပလက အာမခခကေပးထားပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေဒသႏရအစးရ ဖြ႕စညးတညေထာငေရးမမားက ေဖာျပၿပး တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အဖြ႕အစညးမားမ သးျခားလြတလပေစေရး အာမခခက ေပးထား ေသာလညး ေဒသႏရအစးရပစ အတအကက နယေျမခအသကအဝနးမားက ဆးျဖတႏငရန ခနလပထားပါသည။ အငဒနး႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ႏငင၏ပငနကနယေျမက ျပညနယ မား (provinces) အျဖစလညးေကာငး၊ ျပညနယမားက ခ႐ငမား (regencies) ႏင ၿမ႕နယမား (municipalities) အျဖစလညးေကာငး ခြျခားထားပါသည။ ယငးအပခပမႈ ယနစတစခစ၏ အေျခခစဖြ႕ပကလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပဌာနးထားပါသည။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ အပခပေရးႏင ဥပေဒျပေရးအပငးပစႏင ဆငတၿပး အေသးစတက ဥပေဒျပဌာနးလက သတ မတႏငရန ခနလပထားပါသည။ (ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအမားစတြငလညး ယငးသ႔ပင လပေဆာငေလ႐ပါသည။ အဓကမမားကဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒျဖင ျပဌာနးၿပး အေသးစတက ဥပေဒမား ျပဌာနးလက စညးမဥးၾကပမတႏငရန ခနလပထားပါသည။

႐႐ားႏင အငဒနး႐ား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငက မျဖတသနးဘ ဗဟအဆင ႏငငေတာႏင ေဒသႏရအစးရတ႔အၾကား တက႐က အဖြ႕အစညးမား အခငးခငး (ဘ႑ာေရးႏင ေငြေၾကးဆကစပမႈမားျဖင) ခတဆကႏငရနလညး ျပဌာနးထားပါ သည။ ေတာငအာဖရက၏ အလႊာသးလႊာ စနစတြငလညး ဗဟအဆင ႏငငေတာႏင ေဒသႏရ အစးရမားအၾကား တက႐ကဆကစပေဆာင႐ြကရန လအပပါသည။ သ႔ရာတြင ေတာငအာဖရက စနစသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအေနျဖင ေဒသႏရအစးရမားႏင ဆကစပေဆာင႐ြကရာ တြင ကယပငအပခပမႈ ႐ရနလညး အကာအကြယေပးထားပါသည။

ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ပါဝငသည ယငးသြငျပငလကၡဏာမား က တငးေဒသႀကး /ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြငလညး ေတြ႕ျမငရပါသည။ ဂဘာလငး ျပညနယ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမာ အေသးစတျပဌာနးမႈ အနညးဆးျဖစၿပး ေဒသႏရ အစးရအဖြ႕အစညးမား ဖြ႕စညးတညေထာငႏငေၾကာငးကသာ ျပဌာနးထားၿပး ကန႐ သည အခကအားလးက ေနာငအခါဥပေဒျပႏငရန ခနလပထားပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂ ဗနာ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ၊ စရပစကာ သမၼတႏငငျပညနယ (Republika Srpska)၊ ဘဂနဗးလ၊ ခကခညာႏင ဒါဂကစတန ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား အားလးတြင အေသးစတ ျပဌာနး ခကမား ပါဝငေသာလညး ဥပေဒျပလက ဆကလကျပဌာနးႏငရန ခနလပထားၾကပါသည။ ယငးတ႔အနက ဘဂနဗးလ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ဗဟအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင မတညေသာ ထးျခားသည အစအမမား အမားဆး ပါဝငပါသည။ ခကခညာႏင ဒါဂကစတန ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားပါ ျပဌာနးခကမားမာ ႐႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငက ဆငတ႐းမား ပြားယျပဌာနးထားျခငးမား ျဖစပါသည။ အေနာကကပ ျပညနယႏင ပန႔တလငး ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ေဒသႏရအစးရဆငရာ အေသးစတ ျပဌာနးခကမားစြာ ပမပါဝငပါသည။ (ယငးတ႔တြငလညး ျပညနယအဆင ဥပေဒျဖင ဆကလကျပဌာနးရမည


အေၾကာငးအရာမား ပါဝငသညသာ ျဖစပါသည။) အာခႏင ပါပအာ ျပညနယမား၏ အထး ကယပငအပခပေရး ဥပေဒမားမာ ဤအပငးတြငမားစြာတညၿပး ေဒသႏရအစးရဆငရာ အေသး စတအကဆး ျပဌာနးခကမား ပါဝငပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင အထးကယပင အပခပခြငက စဖြ႕ပသည အငဒနး႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ တစျပညေထာငစဖြ႕ပႏင အဝင ခြငက ျပဌာနးရန လအပျခငးေၾကာင ဤကသ႔ အေသးစတ ျပဌာနးထားျခငး ျဖစပါသည။

ဤစာတမးတြင ဆနးစစေလလာထားေသာ ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအမားစတြင နယေျမေဒသအလက ကယပငအပခပခြင စနစမားအျပင လနညးစမားက အကာအကြယေပးရန အေရးယေဆာင႐ြကႏငသည အပစအခြငအေရး အထး အစအမမားကလညး ျပဌာနးထားၾကပါသည။ ဤသ႔ေသာ ျပဌာနးခက အမးအစားမားမာ အခငးခငး အားျဖညေပးႏငပါသည။ (ဆလသညမာ ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ျပဌာနးခကမားအခငးခငး အားျဖညေပးျခငးျဖစပါသည။) သ႔မဟတ တစခက တစခ အစားထးႏငပါသည။

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၊ အသယပးယား၊ ႐႐ားႏင ေတာငအာဖရကတြင ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၌ လနညးစ အခြငအေရးမားက အတအလငး ထညသြငး ျပဌာနးပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ၊ စရပစကာ သမၼတႏငင ျပညနယ (Republika Srpska)၊ ဘရာကခရင (Brčko District) ႏင အမဟာရာျပညနယ (Amhara) တ႔သညလညး အလားတ မေဘာငမားက ျပဌာနးထားၾကပါသည။ ပါပအာနယးဂန၊ ဆမာလယာ ႏင အငဒနး႐ားတ႔တြငမ ျပဌာနးထားျခငးမ႐ပါ။ အငဒနး႐ားတြင အခ႕ျပဌာနးခကမားသည အစဥအလာ အသကအဝနးမား၏ ဓေလထးတမးႏင ယဥေကးမႈ အခြငအေရးမားက အသ အမတျပထားပါသည။ ေဒသႏရ ဘာသာစကားမားက အမးသားယဥေကးမႈ ရတနာမားအျဖစ အေလးဂ႐ျပ ထနးသမးေစာငေ႐ာကရန ႏငငေတာတြင တာဝန႐ေၾကာငးလညး ျပဌာနးထားပါ သည။ အငဒနး႐ားတြင ျပညနယမားအနက ပါပအာျပညနယ၏ အထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒတြင လနညးစအခြငအေရးမားက ရညၫြနးေဖာျပထားျခငး မ႐ပါ။ အာခဥပေဒတြငလညး လနညးစ အခြငအေရးမားမပါဝငဘ ဌာေနတငးရငးသားမား၏ အစဥအလာမား၊ ဓေလထးတမး မား၊ ေခါငးေဆာငမႈမားႏင ယငးတ႔က အကာအကြယေပးရန ေဖာျပထားပါသည။ ယငးတ႔မာ လနညးစအခြငအေရးျဖစမညဟ ယတျပတမဆႏငဘ ျပညနယအတြငးရ လမားစ၏အခြငအေရး မားလညး ျဖစႏငပါသည။

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာႏင ေတာငအာဖရကတ႔၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လနညးစ အခြငအေရးမားက အ႐ငးလငးဆး အကာအကြယေပးထားသည ျပဌာနးခကမားက ေတြ႕႐ရပါ သည။ ယခငက ပဋပကၡမား ျဖစပြားခၿပး ပဋပကၡလြန အကးအေျပာငး ေဆာင႐ြကချခငးမားအရ ယငးသ႔ အကာအကြယေပးရန လအပပါသည။ ေျဖ႐ငးခက လပငနးစဥမားတြင ႏငငတကာ လ႔အခြငအေရး ေဆြးေႏြးခကမားက အမားအျပား အသးျပပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၏ စဖြ႕အပခပေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည အေျခခအားျဖင အပစအခြငအေရးမားက ျပဌာနးထားပါသည။ ထ႔ျပင ႏငငတြင ပါဝငဖြ႕စညးထားေသာ လမးသးမးႏင အဖြ႕အစညးမား


အတြက အေသးစတ ျပဌာနးခကမားအျပင ျပညတြငး ဥပေဒစနစအတြငး ဥေရာပလ႕အခြငအေရး ကြနဗငး႐ငးအပါအဝင ႏငငတကာ လ႕အခြငအေရး စာခပစာတမးမားက ေပါငးစညးထညသြငး ျခငး သ႔မဟတ အဖြ႕ဝငအျဖစ ပါဝငျခငးျဖင လနညးစအပစ အခြငအေရးမားက ထညသြငးထားပါ ေသးသည။ ဥေရာပ လ႕အခြငအေရးကြနဗငး႐ငးဆပါက ျပညတြငး ဥပေဒအေပၚ လႊမးမးပါသည။ လမးက အေျခခ၍ ခြျခားဆကဆျခငး ပစအားလး ပေပာကေစေရး ႏငငတကာကြနဗငး႐ငး (International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination) (၁၉၆၅ ခႏစ)၊ ေဒသဆငရာ သ႔မဟတ လနညးစ ဘာသာစကားမားအတြက ဥေရာပပဋညာဥ (European Charter for Regional or Minority Languages) (၁၉၉၂ ခႏစ)ႏင လနညးစ တငးရငးသားမားက အကာအကြယေပးေရးဆငရာ မေဘာငကြနဗငး႐ငး (Framework Convention for the Protection of National Minorities) (၁၉၉၄ ခႏစ) အပါအဝင လနညးစ အခြငအေရးဆငရာ အျခား ႏငငတကာ စာခပအခ႕ကလညး ေပါငးစညးထညသြငးထားပါသည။ ယငးဥပေဒပငး အကာအကြယမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအေပၚတြငလညး စညး ေႏာငမႈ ႐ပါသည။ ေတာငအာဖရက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ အခြငအေရးမားဥပေဒတြင ယဥ ေကးမႈ၊ ဘာသာေရးႏင ဘာသာစကား အသကအဝနးမား၏ စေပါငးအခြငအေရးမားက အာမခ ခကေပးထားပါသည။ ဒမကေရစ ယဥေကးမႈ နက႐ႈငးေစေရးႏင အခြငအေရးပဋညာဥမား အတညျပျပဌာနးရန လႊတေတာက လပပငခြငအပႏငးထားပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသညလညး ယငးအခြငအေရးမားက အကာအကြယေပးေစရန တရားစရငေရးအပငးမ စစစအတညျပေရး လပငနးစဥ ခမတထားပါသည။ ထ႔အျပင ေတာင အာဖရက ျပညသလထတစရပလး ကယပငျပဌာနးခြင ႐ေစေရး မေဘာငအတြငးတြင တည ေသာ ယဥေကးမႈႏင ဘာသာစကား အေမြအႏစရသည မညသညနယေျမေဒသအေျချပ အသကအဝနးမဆ၏ ကယပငျပဌာနးခြငက အသအမတျပေသာ ျပညတြငးဥပေဒမား ျပဌာနး ျခငးကလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ခြငျပပါသည။ အလားတ အသယပးယား ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ၏ ထးျခားခကတစရပမာ ျပညတြငး႐ ျပညနယမား၊ လမးမားႏင ျပညသလထ မားအား စေပါငးအခြငအေရးမားက အပႏငးထားျခငး ျဖစပါသည။ ယငးအပစမားသည ဘာသာ စကား ဖြ႕ၿဖးတးတကေစေရး၊ ယဥေကးမႈေဖာထတေရး၊ သမငးက ထနးသမးေရး၊ ကယပင အပခပေရး နယေျမေဒသအလက အငစတကးရငးမား တညေထာငေရး၊ (တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားႏငအတ) ခြထြကျခငး အပါအဝင သတမတခက တစစတစရာ မပါ႐ေသာ ကယပင ျပဌာနးခြငတ႔ ရ႐ၾကပါသည။

လနညးစအပစအခြငအေရးမားက အကာအကြယေပးရာတြင ဗဟအဆင သ႔မဟတ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပဌာနးခကျဖင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ အတြငး႐ အပစမားအား ၎တ႔ကယပင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား႐ခြငေပးျခငးမာ ထးျခားပါ သည။ ယငးသ႔ေသာ အခြငအေရးက ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး ျပညနယ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပဌာနးေပးထားပါသည။ ကနတမားသည ကယပငဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒထား႐ႏငေသာလညး ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ကနတအစးရ စဖြ႕ပဆငရာမားႏင ပကသကၿပး အေသးစတျပဌာနးခကအမားအျပား ျပဌာနးထားၿပး ကနတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ကကညရပါ သည။ (ေနာကထပ အေသးစတက ေနာကဆကတြ (က) တြင ေဖာျပထားပါသည။)


သေကၤတမားသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ ကယပငစ႐ကလကၡဏာႏင ထးျခားမႈက ေဖာျပ ပါသည။ ဤစာတမးတြင ေလလာထားေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အမားအျပားသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ သေကၤတမားႏင မတညဘ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ သေကၤတမားက ျပဌာနးထားၾကပါသည။ အေနာကကပျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတြင ျပညနယဥပေဒျဖင ျပညနယသေကၤတမား သတမတရန ျပဌာနးထားပါသည။ ဒါဂကစတန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင အမတတဆပ၊ အလႏင ျပညနယသခငးတ႔ အပါအဝင ျပညနယ၏ သေကၤတမားက ျပဌာနးထားပါသည။ အမဟာရာ ျပညနယတြင အလ၊ အထမး အမတႏင ျပညနယသခငးတ႔က ျပညနယဥပေဒျဖင သတမတရမည၊ ျပညနယသခငးသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ ဥးတညခကမားကလညးေကာငး၊ အသယပးယား ျပညသလထ တစရပလးႏင အတတကြ ပးေပါငးေနထငလက တညေသာကၾကမၼာ႐သညဟေသာ ယၾကည ခကကလညးေကာငး ထငဟပေစရမညဟ ျပဌာနးထားပါသည။ ဂဘာလငးျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတြင ျပညနယအလ၊ အထမးအမတႏင ျပညနယတဆပတ႔က ျပဌာနးထားေသာ လညး ျပညနယသခငးက ေဖာျပထားျခငး မ႐ပါ။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး ျပညနယတြင ျပညနယအလ၊ သခငး၊ အမတတဆပႏင တဆပ၊ လႊတေတာက ဆးျဖတ သတ မတရမည အျခား သေကၤတမားက ျပဌာနးထားပါသည။ သ႔ရာတြင သေကၤတမားက ျပညသ႕ လႊတေတာ႐ ေဘာစနယားလမးႏင ခ႐အကလမး လႊတေတာကယစားလယအမားစ အပါ အဝင လႊတေတာအားလးက မအမားစျဖင အတညျပရန လအပပါသည။ စရပစကာ သမၼတ ႏငငျပညနယ (Republika Srpska) ၏ အလ၊ အမတတဆပႏင ျပညနယသခငးတ႔က ဥပေဒျဖင သတမတျပဌာနးပါသည။ ဘဂနဗးလ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင သေဘာသဘာဝႏင အမး အစားအားျဖင ထးျခားေသာ ဘဂနဗးလ သေကၤတမားက သတမတရန ရညသနလက ပမ၍ အေသးစတ ျပဌာနးခကမား ပါဝငပါသည။ ဘဂနဗးလ ဥပေဒျဖင ျပညနယအလ၊ အထမးအမတ၊ ေဆာငပဒ၊ တဆပ၊ ကတသစၥာ၊ ျပညနယသခငး၊ ၀တစားဆငယငပ၊ ဆခးျမႇငမႈမား၊ အားလပ ရကမားႏင အခမးအနားကငးပသညေန႔ရကမားက သတမတရမညဟ ျပဌာနးပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ယငး တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားက ခြငျပေသာေဘာငအတြငးတြင မမတ႔ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏သေကၤတ မားက ျပဌာနးျခငးျဖစပါသည။ သ႔ေသာ ယငးသ႔ ျပဌာနးရာ၌ ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ သေဘာ တည ခြငျပခက ထပမရယရနလအပေၾကာငး ေဖာျပျခငးမ႐ပါ။

အာချပညနယတြင အထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒအရ အငဒနး႐ား အမးသားအလႏင ႏငငေတာသခငးက ထပေလာငးအတညျပထားပါသည။ သ႔ရာတြင အာခအစးရသည ဥပေဒ ျပဌာနးလက အာချပညနယ၏ ထးျခားေသာ ကယပငစ႐ကလကၡဏာမားက ထငဟပေပၚလြင ေစေသာ ျပညနယအလ၊ အထမးအမတႏင ျပညနယသခငးတ႔က သတမတႏငသညဟ ေဖာျပ ထားပါသည။ သ႔ရာတြင အာခ ျပညနယအလက အာချပညနယ၏ အခပအျခာအာဏာ သေဘာေဆာငသည သေကၤတအျဖစ မမတယရန ဥပေဒတြင ေဖာျပထားပါသည။ ဤကစၥႏင စပလဥး၍ ပါပအာ အထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒတြငလညး ထပတပင ျပဌာနးထားပါ သည။


ခကခညာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင သေကၤတမားအေၾကာငး ထညသြငးျပဌာနးထားျခငး မ႐ပါ။ ပန႔တလငးျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပညနယသေကၤတ၊ အလႏင ျပညနယ သခငးတ႔မာ ဆမာလယာႏငငေတာ၏ သေကၤတ၊ အလႏင ႏငငေတာသခငးအတငးပင ျဖစ ေၾကာငး ေဖာျပထားပါသည။ နမနာေလလာခေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအနက ဘရာက ခ႐င ဥပေဒတစခတညးတြငသာ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ႏငင၏ အလႏင အမတတဆပမား ကသာ အသးျပရနႏင ခ႐ငအတြကသးျခား အလႏင အထမးအမတလကနကမား မထား႐ရန ျပဌာနးထားပါသည။ ခ႐င၏ တဆပႏင ကတသစၥာတ႔တြငလညး ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ႏငင၏ တစစတတစေဒသျဖစေၾကာငး အတညျပေဖာျပထားပါသည။


ဤစာတမးတြင ပဋပကၡသကေရာကမႈရေသာႏငငမား၌ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မေဘာငမားက ပဋပကၡျဖစပြားၿပးေနာက တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား စဖြ႕တည ေထာငရနမအစ နယေျမေဒသအလက ကယပငအပခပခြင ေတာငးဆမႈမားက စမခန႔ခြရန အထ နညးလမးအမးမးျဖင အသးျပပက ေဖာျပထားပါသည။ မၾကာေသးမ ႏစမားအတြငး တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား႐ျခငးက မဝါဒပငးႏင ပညာ႐ငမား အၾကား အာ႐စးစကမႈ ႐လာပါသည။ ဤစာတမးတြငမ ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားက အဓကထား ေလလာပါသည။ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒႏငအည အပခပေသာ အစဥအလာအေျခတညၿပးျဖစသည တညၿငမၿပး ၿငမးခမး ေသာ အေျခအေနမားမာထက ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာက ရာ၌ ထးျခားၿပး ပမခကခေသာ ေမးခြနးမားႏင ၾကေတြ႕ရတတပါသည။

ဤစာတမးတြင ႏငငမားအတြငး နယေျမေဒသ သးသန႔႐သညအျပင ေနထငေသာ ျပညသ လထသည သမငးေၾကာငး၊ တငးရငးသားလမး သ႔မဟတ ယဥေကးမႈ ကယပငစ႐ကလကၡဏာ အားျဖင ထးျခားသညဟ ႐ႈျမငၾကေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားက ေလလာေဖာျပထားပါ သည။ ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ဖကဒရယျဖစသည သ႔မဟတ တစျပညေထာငျဖစသည ဆသညအေပၚ မတညလက တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအာဏာသတမတေပးပက နားလညသေဘာေပါကမႈအေပၚ သကေရာကမႈ ႐ပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအာဏာ သတမတေပးရာတြင ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင သာမနအားျဖင ျပဌာနးေပးေလ႐ၿပး ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမား ႏင/သ႔မဟတ အသြင ကးေျပာငးေရး ႏငငေရးအစအစဥမားတြငလညး သတမတေဖာျပႏငပါသည။ ပဋပကၡသက ေရာကမႈရသည အေျခအေနမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြ ျပဌာနးေဖာေဆာငျခငး၏ အတငးအတာနင သေဘာသဘာဝက အျပညအဝ နားလညသေဘာ ေပါကႏငရန တရားဝငဥပေဒျပဌာနးခကမားႏင ႏငငေရးသေဘာတညခကမားက ေပါငးစပ ၾကညႏငရန အထးအေရးႀကးပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တြင လပပငခြငအာဏာသတမတေပးရာ၌ ပမကယျပန႔ေသာ ႏငငေရးေျဖ႐ငးခက လပငနးစဥ အဆငဆင ေ႐႕ေနာကအစအစဥသညလညး အေရးပါအရာေရာကပါသည။


တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား အတညျပျပဌာနးရသည အေၾကာငး ရငးမားမာ အမးမး႐ပါသည။ ဗဟအဆင ႏငငေတာ႐ႈေထာငမ ၾကညပါက တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအတငးအတာ သတမတေပးျခငးျဖင အပစမားအသသး နယေျမေဒသအလက စေဝးေနထငၾကၿပး အသကအဝနးအမား႐ေသာ အေနအထားတြင ပဋပကၡျဖစမႈက ထနးခပႏငပါသည။ ႏငငေရး ပါဝငေဆာင႐ြကမႈႏင ကယစား ျပမႈလညး တးတက ေကာငးမြနလာႏငပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ႐ႈေထာငမ ၾကညပါက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ကယပငအပခပမႈအတြက အငစတ ကးရငးမား ပေပၚလာေစၿပး ယငးအဖြ႕အစညးမား၏ တရားဝငျဖစမႈကလညး တးျမငေစပါသည။ ထမမက ပဋပကၡသကေရာကမႈရသညအေျခအေနမားတြင အစးရတညၿငမမႈလညး ႐လာႏငပါ သည။ ေလလာခေသာ ႏငငမားတြင ပဋပကၡ တားဆးေရး/ထနးခပစမခန႔ခြေရးအေပၚ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥမား၏ သကေရာကမႈ အမးမးေရာေႏာလက ႐ႏငေၾကာငး ေတြ႕ရပါသည။

တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစနစ၏ ယငးအယအဆသေဘာတရား သတမတခကမားမတပါး ဤစာတမးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥအပငးႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစ အမျပဌာနးခကမားအပငးက အေသးစတဆနးစစေလလာထားပါသည။ လပငနးစဥႏင စပလဥး၍ တငးေဒသႀကး/ျပညနယသည မမ၏ အပခပေရးအငစတကးရငးမားက စဖြ႕စစဥခြင ရ႐သည အတငးအတာ၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက မၾကမးေရးဆြအတညျပရန တာဝနယရသည အငစတကးရငးမား၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ဗဟအဆငႏငငေတာ၏ အငစတကးရငးမား (တရားစရငေရးပငးႏင ႏငငေရးပငးအဖြ႕အစညးမား) က စစေဆးအတညျပရန လအပခက႐ မ႐၊ (လအပခက ႐ပါက တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ႐ႈေထာငမ ၾကညလင ယငးအဖြ႕အစညးမား၏ သးျခားလြတလပမႈႏင တရားဝငျဖစသညဟ ႐ႈျမငမႈ)၊ အစးရအဆငအသးသး႐ေသာ စနစတြင အျငငးပြားမႈ ေျဖ႐ငးေရး အစအမမား အပါအဝင အေရးပါေသာကစၥရပမားက စးစမးေလလာ ခပါသည။ မညသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကသည လပငနးစဥတြငမဆ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကရာတြငလညး အခနကာလႏင အမား ပါဝငမႈမာ အဓကအေရးပါေသာအစတအပငးမား ျဖစပါသည။ ႏငငတကာအသကအဝနး၏ အခနးက႑ႏင သကဆငမႈတ႔ကလညး ဆနးစစေလလာထားပါသည။

ဆကလက၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စစဥပ ဒဇငးပစက ေလလာထားပါသည။ တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားတြင (ဗဟအဆငႏငငေတာ၊ အျခားတငးေဒသ ႀကး/ျပညနယမားႏင ဆကစပလက) အစးရစနစမားက မညသ႔ ေဖာေဆာငေၾကာငး (အထး သျဖင အပခပေရးပငးမာ လႊတေတာစနစ၊ သမၼတစနစ သ႔မဟတ သမၼတတစပငး စနစျဖစ ေၾကာငးႏင လႊတေတာမားမာ အထကေအာကလႊတေတာ ႏစရပ႐ျခငးႏင လႊတေတာတစရပ သာထား႐ျခငး) တ႔ႏင ပကသကၿပး ရငးလငးခကမားပါရသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆင ခက လပထးလပနညးမား (အထးသျဖင ဗဟအဆငႏင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆငမား တြင ႏႈငးယဥပါက ျပငဆငရနလြယကျခငးႏင ခကချခငး)၊ ေဒသႏရအစးရအတြက စညးမဥးမား၊ လနညးစအပစအခြငအေရးမားက ျပဌာနးေပးျခငး၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ သေကၤတမားႏင ပကသကၿပး ေလလာခကမားကလညး ေဖာျပထားပါသည။ ျဖစရပေလလာခကမားတြင


အငစတကးရငးပငးဆငရာ မတကြျပားမႈ ၾကြယဝသညက ေတြ႕ရပါသည။ ပဋပကၡမႈ၏ ထးျခား ေသာ အပငးက႑မားႏင ပဋပကၡေျဖ႐ငးရသည အေျခအေနမားက ထငဟပလက ႐ပါသည။ ေယဘယ ပစအခ႕ကလညး ေဖာထတ တငျပထားပါသည။ ပဋပကၡလြန အေျခအေနမားတြငပင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ထးျခားေသာ လပပငခြငအာဏာသတမတေပးပအရ ကယပငအပခပခြင အမားအျပား ရ႐ထားေၾကာငး အဓပၸာယသကေရာကေန သညတင ယခငက ႐ႏငသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစဥအလာမားအတငး ဆကလက ကငသးေလ႐သည အလားအလာက ေတြ႕ျမငရပါသည။ အထးသျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ မားသည ကယပငအပခပခြငရ အပခပေရးအပငးက စဖြ႕တညေထာငရာ၌ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ အစးရစနစမားက အတယၿပး စဖြ႕တညေထာငေလ ႐ပါသည။ ဆန႔ကငဘက အားျဖင ဗဟအဆင ႏငငေတာတြင အထကေအာကလႊတေတာ ႏစရပထား႐သညတင တငး ေဒသႀကး/ျပညနယ လႊတေတာအမားစမာ လႊတေတာတစရပသာ ထား႐တတၾကပါသည။ ထ႔အျပင ဤစာတမးတြင ေလလာထားေသာ ဖကဒရယႏငငအားလး၌ ဖကဒရယ ေအာက လႊတေတာမတဆင တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား ကယစားျပမႈ ပစတစမးမးက ျပဌာနးေပးၾကပါ သည။ တစျပညေထာင ႏငငမားတြင ဤအစအမမာ အေရးပါအရာေရာကမႈ ေလာနညးပါသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခက လပထးလပနညးမားမာ ေယဘယအားျဖင တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယအဆငတြင ပမလြယကေလ႐ပါသည။ တစစတတစေဒသအားျဖင ဗဟအဆငတြင လႊတေတာႏစရပ႐ၿပး တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင လႊတေတာတစရပသာ႐ျခငးေၾကာင ျဖစပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆငေအာက ေဒသႏရအစးရအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ ျပဌာနးခကမားက မၾကာခဏ ဗဟအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင တငးေဒသႀကး အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင မလကေတြ႕႐ရပါသည။ ဗဟအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမား (ႏင အျခားဥပေဒမား) က အေျခခမေဘာငက ျပဌာနးေပးၿပး တငးေဒသႀကးအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား (ႏင အျခားဥပေဒမား) က ထပမ၍ အေသးစတ ျပဌာနးေပးေလ႐ပါ သည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ကယပငအပခပခြင မေဘာငမားအျပင လနညးစအပစအခြငအေရးမားအတြက အထးအစအမမား ထညသြငးျပဌာနးထားျခငးသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအားလးတြင မ႐ပါ။ သ႕ရာတြင အထးအစအမမားက ထညသြငးျပဌာနးထားပါက ယငးတ႕သည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အကးအေျပာငးမားအတြငး ႏငငတကာ လ႕အခြငအေရးဥပေဒ မားက အေရးပါသည အခနးက႑မ ပါဝငခေသာ ျဖစစဥမားက ေဖာျပေနသည။ အခ႕ေသာ ျဖစစဥမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအတြငး ျပဌာနးထားသည အခြငအေရးမားအေပၚ အားေကာငးေသာ တစပါတ (သ႕မဟတ အာဏာရငစနစ) သ႕မဟတ ပါတတစခကလႊမးမးေသာ ႏငငေရးႏငတကြ ဒမကရကတစ ဗဟခပကငမႈစနစ (democratic centralism) အေျခခသေဘာ တရားကသ႕ေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကငသးမႈ အယဝါဒမားအပါအဝင ႏငငေရးစနစ၏ အျခားေသာ လကၡဏာမားႏင ဆကစပ၍ နားလညသေဘာေပါကရနလအပပါသည။ နမနာ ေလလာခေသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအားလး မဟတသညတင အမားစတြင ထးျခားေသာ နယေျမေဒသ သေကၤတမား (အလမား၊ အမတတဆပမား၊ ျပညနယ သခငးမား)က ျပဌာနးထားၾကပါသည။ အခ႕ျဖစရပမားတြင ယငးသေကၤတမားသည သးျခား အခပအျခာအာဏာက မေဖာၫႊနးေၾကာငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပဌာနးထားပါသည။


နမနာေလလာခေသာ ျဖစရပေလလာခကမားသည ကယကယျပန႕ျပန႕ ႏႈငးယဥႏငၿပး ပဋပကၡသကေရာကမႈရေသာ ႏငငမားျဖစကာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမေဘာငမား သးျခားထား႐ၾကသည နယေျမေဒသ အမးမးပါဝငပါသည။ ယငးတ႔တြင နယေျမေဒသ၊ လပငနးစဥႏင စဖြ႕စစဥပတ႔က ႏႈငးယဥေလလာျခငးျဖင ဤစာတမးတြင ယငး တ႔၏ အေတြ႕အၾကမားမ ေယဘယသငခနးစာမားက ထတႏႈတေဖာျပထားပါသည။ ပဋပကၡက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖင ထနးခပစမခန႔ခြရန နညးလမးကစဥးစားလက ႐ေသာ အျခားႏငင မားအေနျဖင အသးျပႏငရန ျဖစပါသည။ အေကာငအထညေဖာရာ၌ ေအာငျမငမႈ ရ႐သည အတငးအတာက ဤစာတမးတြင အဓက ေလလာထားျခငးမ႐ဘ ေအာငျမငမႈ ရ႐သညအတငး အတာ အမးမးကြျပားေနသညတင ဤစာတမးတြင ေလလာခေသာ ျဖစရပမားအတြက တငး ေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥသည ပဋ ပကၡက ထနးခပစမခန႔ခြရန (သ႕ခညးသကသက လေလာကမႈ မ႐ေသာလညး) လအပသည လပငနးစဥျဖစေၾကာငး ႐ငးလငးစြာ သျမငႏငပါသည။


၂၀၀၁ ခႏစ ၾသဂတလ ၃၀ ရက ဘဂနဗးလ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကတြင ဘဂနဗးလ (ပါပအာနယးဂန) ၌ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ထား႐မညျဖစေၾကာငး၊ ႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတြငပါဝငေသာ အာမခခကမားအေပၚ အေျခခလက လပပငခြငအာဏာမား၊ လပငနးတာဝနမား၊ ဝနထမးမားႏင အရငးအျမစမားအေပၚ ထနးခပႏငမႈ တးျမႇငရယရန အခြင အေရး႐ေၾကာငး ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၁)။ ဘဂနဗးလ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၁၁ တြင 'ဤသေဘာတညခကႏငအည ကယပငအပခပခြင အစအမမားအရ ဘဂနဗးလ အတြက အစးရအဖြ႕အစညး (ကယပငအပခပခြငရ ဘဂနဗးလအစးရ) ဖြ႕စညးတညေထာငျခငး ႏင စဖြ႕စစဥျခငးအတြက ဘဂနဗးလဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပဌာနးမည' ဟ ေဖာျပထားပါ သည။ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကအရ ကယကယျပန႔ျပန႔ ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကထား ေသာ ကယစားျပလႊတေတာ၊ တာဝနယမႈတာဝနခမႈ႐ေသာ အပခပေရးပငးႏင ဘကမလက ေသာ တရားစရငေရးတ႔ တညေထာငရပါမည။ (သ႔မဟတ ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ တရား႐းမား ေအာကတြင အားလးျဖစေစ တစစတတစေဒသျဖစေစ လပငနးေဆာင႐ြကရန ျဖစပါသည။) (အပဒ ၂၈-၃၁)။ ၁၉၇၅ ခႏစ ပါပအာနယးဂန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၿငမးခမးေရး သေဘာ တညခက လကမတေရးထးၿပးေနာက ၂၀၀၂ ခႏစတြင ျပငဆငခပါသည။ ၿငမးခမးေရးသေဘာ တညခကပါ အေၾကာငးအရာမားက တးခ႕ျပဌာနးထားသည ဘဂနဗးလအစးရဆငရာ အပဒႏင ဘဂနဗးလ လထဆႏၵခယပြဆငရာမား ပါဝငပါသည။ ယငးသ႔တးခ႕ျပဌာနးျခငးမာ ဘဂနဗးလ႐ အကးသကဆငပါဝငသမား၏ သေဘာတညခကျဖင ျပဌာနးခသညဟ ယဆရပါသည။ သ႔ျဖစ ၍ ဘဂနဗးလအပခပမႈစဖြ႕ပမားဆငရာ အေသးစတအခကမားမ ထြကေပၚလာေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအာဏာသတမတေပးျခငးက ကန႔သတခကတစစတစရာ ႐ခ ပါက ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက ရ႐ၿပးေနာက ၂၀၀၄ ခႏစ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မျပဌာနးမ သကဆငသမားအၾကား ရ႐ခသည သေဘာတညခကက ထငဟပေဖာျပျခငး ျဖစပါ မည။


အနဂ၀မကၽြနးသည ၁၉၉၇ ခႏစတြင ကမ႐႕စမ ခြထြကပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက လညး ေရးဆြခပါသည။ သ႔ေသာ အသအမတျပျခငး မခရပါ။ ၂၀၀၁ ခႏစ ကမ႐႕စ ျပနလည သငျမတေရး မေဘာငသေဘာတညခက (ဖြမဘန သေဘာတညခက - Fomboni Agreement) ရ႐ၿပးေနာက အနဂ၀မသည ျပညေထာငစတြင ျပနလညပါဝငလာပါသည။ ယငးသေဘာ တညခကမာ ႏငငေရး ေျဖ႐ငးခကျဖစၿပး ကၽြနးမားအား ကၽြနးအေရးအရာမားက လြတလပစြာ အပခပစမခြငျပျခငးျဖင ကၽြနးမား၏ လမႈစးပြားဖြ႕ၿဖးမႈက အားေပးျမႇငတငမည ျပညေထာငစႏင ကၽြနးမားအၾကား လပပငခြငအာဏာက လေလာကစြာ ခြေဝေပးသည ကမ႐႕စ ျပညေထာငစသစ တညေဆာကရန ပဋပကၡတြင ပါဝငေသာ အပစမားက ဆးျဖတၾကပါသည (အပဒ ၁-၂)။ ထ႔အျပင ကၽြနးမားအားလးသည ျပညေထာငစ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေလးစားလက မမတ႔၏ အေျခခဥပေဒက လြတလပစြာ ျပဌာနးရနျဖစေၾကာငး ကမ႐႕စ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၇ တြင ေဖာျပထားပါသည။ သ႔ရာတြင ၂၀၀၉ ခႏစ၌ လထဆႏၵခယပြကငးပလက ကမ႐႕စ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အဓက ျပငဆငခကမား ျပလပခပါသည။ အစးရ၏ အ႐ြယအစားက ေလာခၿပး ဗဟအဆင ႏငငေတာ၏ နယနမတက ဖကဒရယအဆငမ အနမဆး ကြနျမးန (commune) အဆငအထ ျပနလညျပငဆငဖြ႕စညးျခငးျဖင ကၽြနးစကယပငအပခပေရးစနစက စနစတက ေၾကာငးကးဆေလာေစရန ရည႐ြယခပါသည။ ကမ႐႕စသည ဖကဒရယႏငငအျဖစ ဆကလကတည႐ၿပး ကၽြနးမားသညလညး ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကခ အငစတကးရငးမား အပါအဝင ကယပငအပခပခြင ဆကလကရ႐ပါသည။ သ႔ေသာ ယငးတ႔မာ ဗဟအဆင အငစတကးရငးမားအတြငး ပမေကာငးမြနစြာ ေပါငးစညးပါဝငပါသည။ ဤကစၥအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အေျပာငးအလမား ျပလပခရာ ကၽြနးမား၏ အေျခခဥပေဒမားက စတက ကဥပေဒမားဟ အမညေျပာငးလျခငး၊ ကၽြနးမားတြင အငစတကးရငးဆငရာ စဖြ႕တညေထာငပကပမတကစြာ သတမတျပဌာနးျခငးမား ပါဝငပါသည။ (သကေရာကမႈအားျဖင ကၽြနးမားအား အပႏငးထားေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအာဏာသတမတေပးမႈက ေလာခ ျခငးျဖစပါသည။) အပဒ ၇-၂ က အသစ ျပဌာနးခရာ ကယပငအပခပခြငရ ကၽြနးမား၏ အပခပ ေရးပငးနင ဥပေဒျပေရးပငး လပပငခြငအာဏာမားက အေသးစတေဖာျပထားပါသည။ အပခပ ေရးအာဏာက ေ႐ြးေကာကခ အပခပေရးမးက ေကာမ႐ငအဖြ႕ဝင အမားဆး ၆ ဥး၏ အက အညျဖင ကငသးရနျဖစပါသည။ အပခပေရးမးက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကသည စနစမာ ႏစေကာ မေပးရမညျဖစၿပး ရာထးတာဝနသကတမး ၂ ႀကမအထသာ ထမးေဆာငရန ကန႔သတ ထားပါသည။ လႊတေတာသည ေကာငစပစျဖင ေဆာင႐ြကရနျဖစၿပး မဆႏၵနယတစခလင လႊတေတာအမတ တစဥးႏႈနးျဖင ငါးႏစသကတမးအတြက မအမားဆးရ႐သ အႏငရ႐သည စနစျဖင ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကရပါမည။

ဆဒနအစးရႏင ဆဒနျပညသ႔လြတေျမာကေရး လႈပ႐ားမႈအၾကား အာဏာခြေဝမႈလပထးလပနညး (၂၀၀၄ ခႏစ ေမလ ၂၆ ရက)အရ ျပညနယလႊတေတာမားႏင အစးရမား ဖြ႕စညးတညေထာငပ က ျပဌာနးၿပး (အပငး ၄) ႏငငေတာအဆင၊ ေတာငဆဒနႏင ျပညနယအစးရမားအၾကား


အာဏာ ခြေဝမႈကလညး သတမတေပးပါသည (အပငး ၅၊ ဇယား (က) မ (စ))။ ထ႔ေနာက ယငး လပထးလပနညးက ဘကစၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက (၂၀၀၅ ခႏစ ဇနန၀ါရလ ၉ ရက) တြင ထညသြငးပါသည။ ယငးသေဘာတညခကသည ဆဒန (ႏင ေတာငဆဒန) တြင ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ထညသြငးျပဌာနးမည အေၾကာငးအရာမားႏငစပလဥး၍ သက ေရာကမႈမားစြာ ႐ခပါသည။ ဆဒနသမၼတႏငင၏ ၾကားျဖတအမးသား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၂၀၀၅ခႏစ ဇလငလ ၆ရက) ႏင ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ေျဖ႐ငးရနမားစြာ မကန႐ေတာပါ (Murray and Maywald 2006: 1212)။ ၂၀၀၅ ခႏစ ဆဒန ၾကားျဖတအမးသား ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေတာငဆဒန ျပညနယအဖြ႕အစညးမားအတြက အပငး ၁၁ တြင လညးေကာငး၊ ေျမာကဆဒန ျပညနယအငစတကးရငးမားအတြက အပငး ၁၂၊ အပဒ ၁၇၇ မ ၁၈၄ တြင လညးေကာငး သးျခားစ ျပဌာနးထားပါသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေျမာကဆဒနႏငစပလဥး၍ ျပညနယအဆင အာဏာခြေဝမႈက သတမတေဖာျပရာ၌ ျပညနယ အပခပေရးပငး (အပဒ ၁၇၉)၊ ျပညနယဥပေဒျပအပငး (အပဒ ၁၈၀) ႏင ျပညနယ တရား စရငေရးအပငး (အပဒ ၁၈၁) တ႔က သးျခားစ ျပဌာနးထားပါသည။ ထ႕အျပင အစးရစနစက သမၼတစနစ၊ လႊတေတာက လႊတေတာတစရပစနစ၊ ႏငငေတာဖြ႕စညးပက ျပညနယမား ပါဝင သည ဗဟခပကငမႈ ေလာခထားေသာ ဖြ႕စညးပစနစဟ သတမတေဖာျပပါသည။ (ဖကဒရယ စနစဟ အတအလငး ေဖာျပျခငး မ႐ပါ။) ၂၀၀၅ ခႏစ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၂၀၁၅ ခႏစ ဇနန၀ါရလ ၄ ရကေန႔က ျပငဆငခက ျပလပခရာ ျပညနယမား၏ ကယပင အပခပ ခြငက ျဖတေတာကေလာခထားၿပး ဆဒနသမၼတအား ျပညနယအပခပေရးမးမား ခန႔အပေရး အမညစာရငး တငသြငးရန ခြငျပထားပါသည။ ယငးျပငဆငခကႏငအည ျပညနယမားသည မမတ႔၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက မညသညအတငးအတာအထ ျပငဆငၿပးျဖစေၾကာငးႏင ဆဒန ျပညနယမားအတြက ကယပငအပခပခြင ေလာနညးကဆငးသြားျခငးေၾကာင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအာဏာသတမတေပးမႈသည မညသညအတငးအတာအထေလာနညး ကဆငးခေၾကာငး မ႐ငးလငးပါ။

လြတလပေရးမရမ ၂၀၀၅ ခႏစ ေတာငဆဒန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည (ၾကားျဖတ အမးသား ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒထက) ေတာငပငး ျပညနယအစးရမား၏ လပပငခြငအာဏာ မားႏင လပငနးတာဝနမားက တးခ႕ျပဌာနးပါသည။ ေတာငဆဒနတြင ေဒသႏရအစးရစနစ စဖြ႕ပႏင လပငနးတာဝနမား၊ အစဥအလာအာဏာပငႏင ဓေလထးတမးဥပေဒဆငရာ အပဒမား လညး ပါဝငပါသည (Murray ႏင Maywald 2006: 1218)။ ထ႔အျပင ျပညနယမားတြင ဥပေဒ ျပေရး အပခပေရးႏင တရားစရငေရး အဖြ႕အစညးမား႐သငသညဟ ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၁၆၈ (၁))။ လြတလပေရးရၿပး ေရးဆြခသည ၂၀၁၁ခႏစ ေတာငဆဒန သမၼတႏငင အသြင ကးေျပာငးေရး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ အငစတကးရငးမေဘာငမာ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒႏင အဓကအေရးပါေသာ ကြျပားျခားနားခကမား ႐ပါသည။ ဥပမာ ျပညနယအဆင အဖြ႕အစညးမားအျဖစ ဥပေဒျပေရးႏင အပခပေရးအဖြ႕အစညးမားကသာေဖာျပထားၿပး တရား စရငေရးပငး အဖြ႕အစညးမား မပါဝငပါ (အပဒ ၁၆၃)။ သ႔ျဖစ၍ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတြင ပါဝငခေသာ ျပညနယတရား႐းမားဆငရာ ျပဌာနးခကမား မပါဝငေတာပါ။ သ႔ရာတြင


ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏစရပလး၌ ျပညနယမားတြင သမၼတစနစထား႐မညဟ ျပဌာနးထားပါ သည။ ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကခ အပခပေရးမးက အပခပမညျဖစၿပး အယအၾကညမ႐အဆ တငသြငးလက ျဖတခႏငပါသည။ အယအၾကညမ႐အဆ အႏငရ႐ပါက အပခပေရးမးသည ေ႐ြးေကာကပြ ေခၚယရပါမည။ အယအၾကညမ႐အဆ ႐ႈးနမၿပး အပခပေရးမးက အႏငရ႐လင လႊတေတာက ဖကသမးၿပး ရကေပါငး ၆၀ အတြငး အသစျပနလည ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကရပါ သည (အပဒ ၁၇၀ (၄)/ အပဒ ၁၆၄ (၄))။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏစရပလး၌ ျပညနယဝနႀကး မားသည လပငနးတာဝနမား ေဆာင႐ြကမႈအတြက တစဥးခငးႏင စေပါငး၍ အပခပေရးမးႏင ျပညနယလႊတေတာထ တာဝနခရပါသည (အပဒ ၁၆၉ (၄) /အပဒ ၁၆၅ (၄))။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ေနာကထပ ကြာျခားခက ႏစရပမာ အသြငကးေျပာငးေရး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကခ အပခပေရးမးသည ဝနႀကးမားေကာငစ၊ ဒတယအပခပေရးမးႏင ျပညနယအၾကေပးမားက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏငအည သမၼတႏင တငပငလက ခန႕အပႏငပါသည (အပဒ ၁၆၅)။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတြင ယငးသ႔ ေသာ ျပဌာနးခက မပါဝငပါ (အပဒ ၁၆၉)။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏစရပလးတြင ျပညနယ အပခပေရးမးက ျပညနယတြင ေနထငသမားက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကရမညဟ ျပဌာနးထား ပါသည။ သ႔ေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင သမၼတ၏ လပငနးတာဝနမားအနက ေအာကပါတ႔လညး ပါဝငပါသည။ (ဒ) ျပညနယအတြငး အၾကပအတညးျဖစေပၚၿပး အမးသား လျခေရးႏင နယေျမတညတခငၿမေရးက ၿခမးေျခာကအႏရာယျပလာလင ျပညနယအပခပ ေရးမးက ရာထးမ ဖယ႐ားျခငး ထ႔အျပင/သ႔မဟတ ျပညနယလႊတေတာက ဖကသမးျခငးႏင (ဓ) ဤဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ဥပေဒတ႔ပါ ျပဌာနးခက မားႏငအည ျပညနယတစခတြင အပခပေရးမးက ရာထးမဖယ႐ားၿပးေသာအခါ သ႔မဟတ လႊတေတာက ဖကသမးၿပးေသာအခါ ရကေပါငး ၆၀ အတြငး ေ႐ြးေကာကပြကငးပရန ျပငဆင ေပးမည ျပညနယအမေစာငအပခပေရးမး ခန႔အပျခငး (အပဒ ၁၀၁)။ သ႔ရာတြင ေတာငဆဒန၌ အေထြေထြ ေ႐ြးေကာကပြမားကလညးေကာငး အပခပေရးမး ေ႐ြးေကာကပြမားကလညး ေကာငး ၂၀၁၀ ျပညႏစေနာကပငးတြင ကငးပျပလပျခငး မ႐ပါ။ သမၼတက အပခပေရးမးခန႔အပ ေသာ ျပညနယမားလညး အေရအတြက လငျမနစြာ မားျပားလာပါသည။ သမၼတက ျပညနယ ၁၀ ခတြင အပခပေရးမးခန႔အပခရာမ လြနခေသာ သးႏစအတြငး ၃၂ ျပညနယအထ တးတက မားျပားလာပါသည (ဆဒနထရဗးန သတငးစာ ၂၀၁၅ခႏစ)။

၁၉၉၃ ခႏစ ေတာငအာဖရက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပညနယမားအား သတမတ ခက ၂ ရပႏင ကကညပါက ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပျပဌာနးခြင ျပပါသည။ (၁) ဥပေဒျပေရးႏင အပခပေရးအဖြ႕အစညးမားႏင လပထးလပနညးမားသည ဗဟအဆင ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပဌာနးခကမားႏင မတညဘ ကြျပားျခားနား ရမည။ (၂) ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသညအစဥအလာ ဘရငအား ျပညနယအတြငး အခနးက႑ ျပဌာနးေပးရမည။ (အပဒ ၁၆၀)။ သ႔ျဖစ၍ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအရ ျပညနယအစးရ ဆငရာ ေကာမ႐ငတစရပတညေထာငၿပး (အပဒ ၁၆၃) ျပညနယအစးရစနစမားဆငရာ ဖြ႕စညးပ


အေျခခဥပေဒ အစအမေဖာေဆာငေရး တငးျပျပညျပလႊတေတာက အၾကေပးေစပါသည (အပဒ ၁၆၄ (၁က))။ ႏငငေတာအစးရ သ႔မဟတ ျပညနယအစးရကလညး ျပညနယတြင အပခပမႈ အဖြ႕အစညးမားႏင စဖြ႕မႈမားတညေထာငျခငးႏင စစညးခငမာေစျခငး (...) ဆငရာ အၾကေပး ေစပါသည (အပဒ ၁၆၄ (၁ခ))။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၁၂၅-၁၅၄ တ႔တြင ျပညနယအစးရေကာမ႐င အစရငခစာမထြကမ ျပညနယလႊတေတာမားႏင အပခပေရးပငးမား အတြက ၾကားျဖတအငစတကးရငးမေဘာငက သတမတေပးပါသည။ ၁၉၉၆ ခႏစ ေတာင အာဖရက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၁၀၄-၁၄၁ တ႔တြင ေတာငအာဖရက ျပညနယမား၌ တညေထာငရမည ဥပေဒျပေရးႏင အပခပေရးအဖြ႕မား၏ အငစတကးရငးပစက အေသးစတ ေဖာျပထားပါသည။ ျပညနယမားအေနျဖင ကယပငဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား အတညျပ ျပဌာနးရန သတမတခကမားကလညး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမာအတငး ထပတနးပါး ျပနလညေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၁၄၃(၁))။

ဒတယႏငငမားအပစတြင ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (ယခင႐ခေသာ အျခား အစအမ သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငတ႔) ၌ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ အငစတကးရငးစနစ မေဘာငဆငရာ အေသးစတအခကမားက အနညးငယသာ ေဖာျပထား ပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပညနယမားအတြက ကယျပန႔စြာ လပပငခြငအာဏာသတမတေပးသည အဓပၸာယျဖစႏငပါသည။ တဖန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစာသားက စစစအတည ျပရနႏင/သ႔မဟတ ျပနလညသးသပရန တာဝနယရသညအဖြ႕အစညးအေနျဖင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ စာသားသည ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ညၫြတျခငး ႐မ႐ ဆးျဖတခြငေပးထားရာ ေရာကပါသည။ ဥပမာ အသယပးယား၊ ဆမာလယာ၊ ႐႐ား၊ ေဘာ စနးယား ဟာဇဂဗနာႏင အငဒနး႐ားတ႔ျဖစပါသည။

အသယပးယားအသြငကးေျပာငးေရးကာလ ပဋညာဥ (၁၉၉၁ ခႏစ ဇလငလ ၂၂ ရက) အရ ၁၉၇၆ ခႏစမ ၁၉၉၁ ခႏစအထ ၾကာ႐ညခေသာ ျပညတြငးစစ အဆးသတခပါသည။ အသြင ကးေျပာငးေရးပဋညာဥတြင ျပညနယမား၊ တငးရငးသားမားႏင လမးမားသည ကယပငျပဌာနး ခြင႐ေစရမညဟ ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၂)။ သ႔ရာတြင ကယပငျပဌာနးခြငက မညသ႔ စဖြ႕ ေဖာေဆာငမညျဖစေၾကာငး အတအလငးေဖာျပမထားပါ။ အပဒ ၁၃ တြင ေဒသႏရ အပခပေရး အတြက လမးအလက သတမတေသာ ေဒသႏရႏင နယေျမေဒသေကာငစမား တညေထာငရန ဥပေဒ ျပဌာနးရမညဟ ေဖာျပထားပါသည။ ယငး ေဒသႏရႏင နယေျမေဒသေကာငစမားအတြက ေ႐ြးေကာကပြမားက အသြငကးေျပာငးေရးအစးရ တညေထာငၿပး သးလအတြငး ကငးပျပလပ ရပါမည။ သ႔ျဖင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင ေနာငအခါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တည ေဆာကသည လပငနးစဥမားေဆာင႐ြကႏငရန အထးအေရးပါေသာ အငစတကးရငးက တည ေထာငႏငပါမည။ တဖန ၁၉၉၅ ခႏစ အသယပးယား ဖကဒရယ ဒမကရကတစ သမၼတႏငင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တြင ႏငငေတာ၏ ဖကဒရယပစက သတမတေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၁)။ ျပညနယမားသည ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင အျခားဥပေဒမားက ျပဌာနးလက အေကာငအထညေဖာႏငသည လပပငခြငအာဏာ ႐ေစရမညဟ ျပဌာနးထားပါသည (အပဒ


၅၂(၂ခ))။ သ႔ေသာ ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၌ ပါဝငရမညျပဌာနးခကမားႏင စပလဥး၍ ႏစခကသာ ေဖာျပထားပါသည။ ပထမခကမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဥပေဒျပေရး၊ အပခပေရးႏင တရားစရငေရး အာဏာမားဆငရာ ျပဌာနးခကမား ပါဝငရမည (အပဒ ၅၀(၂))။ ဒတယခကမာ ျပညနယအပခပေရးမာ တရားဥပေဒစးမးေရးမက အေျခခလက ကယတငအစးရဖြ႕စညးအပခပျခငးႏင ဒမကေရစစနစက တးတကဖြ႕ၿဖးေစရမည (အပဒ ၅၀(၂က)) ဟ၍ ျဖစပါသည။ သ႔ျဖစ၍ အနညးဆး သေဘာတရား အားျဖင ျပညနယေကာငစမားသည ပကတအေျခအေနႏင အကကညဆးျဖစမည အငစတကးရငး မေဘာငကသတမတရန လေလာကေသာ ေနရာရ႐ပါ သည။

ဆမာလယာတြင ၂၀၀၄ ခႏစ ဆမာလသမၼတႏငင အသြငကးေျပာငးေရး ဖကဒရယပဋညာဥ ၌ ျပညနယအစးရမားသည ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေရးဆြျခငးအေပၚ ထနးခပမႈ ႐ေစရမညဟ ျပဌာနးထားပါသည (အပဒ ၁၂)။ အငစတကးရငးမေဘာင၏ လပငနးစဥ သ႔မဟတ စဖြ႕ပႏငစပလဥး၍ ေနာကထပ အေသးစတ တစစတစရာ မပါ႐ပါ။ ပန႔တလငး ျပညနယ (Puntland) တစခတြငသာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငက သေဘာတညမႈ ရ႐ပါသည။ ၁၉၉၈ တြင ပန႔တလငးသည သးႏစအတြငး အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပျပဌာနးရန အခနဇယားႏငတကြ အသြငကးေျပာငးေရး ပဋညာဥက အတညျပျပဌာနးၿပး ၂၀၀၁ ခႏစတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပဌာနးခပါသည။ တဖန ၂၀၁၂ ခႏစ ဧၿပလ ၁၂ ရကေန႔တြင အဆငျမႇငတငထားေသာ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒက အတညျပျပဌာနးခပါသည။ ၂၀၀၆ ခႏစတြင ပန႔တလငး၌ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပနလညသးသပသည လပငနးစဥစတငခၿပး ၂၀၀၉ ခႏစ ဇြနလတြင လပငနးစဥၿပးဆးလက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မေဘာငက အတညျပျပဌာနးခပါသည။ လပငနးစဥက ျပညနယတြငး မပငဥးေဆာငခၿပး ဗဟအဆင ႏငငေတာ အငစတကးရငးမားမ လမးၫႊနချခငး မ႐ပါ (Ahmed ႏင Zamora 2010)။ ၂၀၁၂ ခႏစ ဆမာလယာ ဖကဒရယ သမၼတႏငင ယာယဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒအရ ဖကဒရယႏငငတြငပါဝငမည ျပညနယမား တညေထာငၿပးစးသညႏင တစၿပငနက ကယပင ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ျပဌာနးၾကရန သတမတထားပါသည (အပဒ ၅၂ (၂))။ ဖကဒရယႏငငတြင ပါဝငသည ျပညနယမား၏ အစးရအဖြ႕အစညးမားျဖစေသာ ဥပေဒျပ ေရးႏင အပခပေရးအဖြ႕အစညးမားက ဖြ႕စညးတညေထာငျခငးသည ဖကဒရယႏငငတြင ပါဝင သည ျပညနယမား၏ ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားျဖင ေဆာင႐ြကရမည ကစၥရပ ျဖစသညဟ ျပဌာနးထားၿပး အေသးစတထပမေဖာျပျခငး မ႐ပါ (အပဒ ၁၂၀)။ ၂၀၁၃ခႏစ ၾသဂတလမ ၂၀၁၄ ခႏစ ဇလငလအထ ဖကဒရယအစးရသည ဖကဒရယႏငငတြင ပါဝငေသာ ျပညနယ ၅ ခအနက ၃ ချဖစေသာ ဂဘာလငး (Jubaland)၊ အေနာကေတာငျပညနယ (South West State) ႏင ဂါလမဒဂ (Galmudug) တ႔မ ကယစားလယ အဖြ႕မားႏင သေဘာတညခကမား လကမတေရးထးခပါသည။ ယငးသေဘာတညခကမားတြင ျပညနယမားအား (ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတညေဆာကသည လပငနးစဥမစတငမ) ၾကားျဖတအပခပေရးအဖြ႕မား တညေဆာက ရန တကတြနးထားပါသည။ အနာကေတာငျပညနယ၊ ဂါလမဒဂျပညနယတ႔မ ကယစားလယအဖြ႕


မားႏင သေဘာတညခကမားတြင ၾကားျဖတ အပခပေရး တညေထာငရန အဖြ႕အစညးမားႏင အခနဇယားတ႔ကသာ တညေထာငရန ပါဝငပါသည။ သ႔ေသာ ဂဘာလငးျပညနယႏင သေဘာ တညခကတြငမ ၾကားျဖတအပခပေရး စဖြ႕ပအေသးစတအခကအခ႕လညး ပါဝငပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပျပဌာနးၿပး ျပညနယ၏ အၿမတမး အဖြ႕အစညးမား တညေထာင ရန ၂ ႏစ အခနဇယားကလညး ေဖာျပထားပါသည။

အလားတ ႐႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြငလညး တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား၏ အငစတ ကးရငးမေဘာငက အတအလငး ေဖာျပထားျခငး မ႐ပါ။ ႐႐ားသည ဥပေဒျဖင အပခပသည ဒမကေရစ ဖကဒရယႏငငျဖစၿပး အစးရပစမာ သမၼတႏငငပစျဖစသညဟ အပဒ ၁(၁) တြင ေဖာျပထားပါသည။ အပဒ ၅ တြင ‘(၁) ႐႐ားဖကဒေရး႐ငးတြင သမၼတႏငငျပညနယ (republic)မား၊ နယစပေဒသ (krais) မား၊ ခရင (oblast) မား၊ အဓက ၿမ႕ႀကးမား၊ ကယပငအပခပခြငရ ခရင (oblast) ႏင ကယပငအပခပခြငရ ေဒသ (okrug) မား ပါဝငသည။ ယငးတ႔မာ ႐႐ားဖက ဒေရး႐ငးအျဖစ ေပါငးစညးပါဝငေနေသာ အပငးမားျဖစၿပး တနးတညမ အခြငအေရး ႐ေစရမည။ (၂) သမၼတႏငငျပညနယ (republic) တြင ကယပငဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ဥပေဒမား ႐ေစရ မည။ နယစပေဒသ (krais) မား၊ ခရင (oblast) မား၊ အဓက ၿမ႕ႀကးမား၊ ကယပငအပခပခြငရ ခရင (oblast) ႏင ကယပငအပခပခြငရ ေဒသ (okrug) တ႔တြင ကယပငပဋညာဥႏင ဥပေဒမား ႐ေစရမညဟ ဆကလကေဖာျပထားပါသည။’ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ဆကလက၍ ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ျပညနယပဋညာဥက ခြျခားေဖာျပထားျခငး မ႐ပါ။ အပဒ ၆၈(၂) တြင ‘သမၼတႏငငျပညနယ (republic) မားသည ျပညနယဘာသာစကား သတမတခြင ႐ေစရမည။ ျပညနယအစးရ အဖြ႕အစညးမား၊ ေဒသႏရ ကယပငအပခပေရး အစးရအဖြ႕အစညးမားႏင သမၼတႏငငျပညနယ၏ အငစတကးရငးမားတြင ႐႐ားဖကဒေရး႐ငး၏ ႏငငေတာဘာသာ စကားႏငအတ ယငးဘာသာစကားက အသးျပရမည’ဟသာလင ေဖာျပထားပါသည။ အပဒ ၇၀ (၁) တြင ‘သမၼတႏငငျပညနယ (republic)မား၊ နယစပေဒသ (krais) မား၊ ခရင (oblast) မား၊ အဓက ၿမ႕ႀကးမား၊ ကယပငအပခပခြငရ ခရင (oblast) ႏင ကယပငအပခပခြငရေဒသ (okrug) မား၏ အပခပေရးအဖြ႕အစညးစနစမားအား ရရားဖကဒေရးရငးတြင ပါဝငေသာအစတအပငး အဖြ႕အစညးမားက သးျခားလြတလပစြာ သတမတတညေထာငရမညျဖစၿပး ယငးသ႕ သတမတ ရာတြင ရရားဖကဒေရးရငး၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အေျခခမမား၊ ဖကဒရယဥပေဒအရ ဖြ႕စညးတညေထာငခေသာ လႊတေတာႏင အပခပေရးဆငရာ အစးရအဖြ႕အစညးမား ဖြ႕စညး တညေထာငသည အေျခခမမားႏငအညေဆာငရြကရမည။’ ဟ ထပမေဖာျပထားပါသည။ ႐႐ား ဖကဒေရး႐ငး အပခပခနယေျမေဒသမားတြင ႏငငေတာအာဏာကငသးသည ဥပေဒျပေရး (ကယစားျပ) ႏင အပခပေရး အဖြ႕အစညးမား ဖြ႕စညးတညေထာငျခငး အေထြေထြမမား ဆငရာ ၁၉၉၁ ခႏစ လႊတေတာအကဥပေဒတြင ျပညနယလႊတေတာမားအား ျပညသလထ တစရပလး၏ မဆႏၵျဖင ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကရန ျပဌာနးထားပါသည။ သ႔ရာတြင သမၼတသည ၂၀၀၄ ခႏစမ စတင၍ အပခပေရးမးမား ခန႔အပႏငသည လပပငခြငအာဏာ ႐ပါသည (Küpper 2013: 256; Roth 2013 က ၾကညပါ)။ ပထမ ခကခညာစစပြ (၁၉၉၄-၉၆ ခႏစ) အဆးသတရန လကမတေရးထးခေသာ (ၿငမးခမးေရး) သေဘာတညခကမားတြင ခကခညာ


သမၼတႏငငက တညေထာငရမည အငစတကးရငး မေဘာငဆငရာ အေသးစတအခကမား မပါဝငပါ။ ႐႐ားဖကဒေရး႐ငးႏင ခကခငသမၼတႏငငတ႔အၾကား ဆကဆေရး အေျခခမမားဆငရာ ၁၉၉၅ ခႏစ ဒဇငဘာလ သေဘာတညခကတြင ႐႐ား၏ အစတအပငးအျဖစ ခကခညာအတြက အထးအဆငအတနး သတမတေပးရနႏင ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ အျခားဥပေဒမား အတညျပျပဌာနးရန လအပခကက အသအမတျပထားပါသည။ ဤသေဘာတညခကအရ ယငးဥပေဒမားျဖင ခကခညာသမၼတႏငင၏ အငစတကးရငးမေဘာငက တညေထာငပါမည။ သ႔ေသာ ယငးသ႔ေသာ မေဘာငတညေထာငရန လမးၫႊနခကမား မပါ႐ပါ။ ေနာကပငး သေဘာ တညခကမားတြငလညး ခကခညာသမၼတႏငငက ကငသးရမည အငစတကးရငးမေဘာငက ေဖာျပျခငး မ႐ပါ။ ၂၀၀၃ ခႏစ ဒတယ ခကခညာ စစပြျဖစပြားေသာအခါမသာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒက အတညျပျပဌာနးႏငခပါသည။

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ပါဝငေသာ အပငးမားအနက အပငးႏစပငးျဖစသည စရပစကာ သမၼတႏငင ျပညနယ (Republika Srpska) ႏင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး ျပညနယ (Federation of Bosnia and Herzegovina) တ႔က ၁၉၉၅ ခႏစ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက အေထြေထြ မေဘာငလကမတမေရးထးမ တည ေထာငချခငးျဖစပါသည။ တတယပငးျဖစေသာ ဘရာကခ႐င (Brčko District) က ေဒတန သေဘာတညခက ရ႐ၿပးေနာက တညေထာငခၿပး ယခအခါ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဘရာက ခ႐င ၂၀၀၈ ခႏစ စတကက ဥပေဒႏငအည အပခပလက ႐ပါသည (Gavri, Banovi and Barreiro 2013: 23 တ႔ကလညး ၾကညပါ)။ ဖကဒေရး႐ငးက ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက အရ တညေထာငခၿပး စရပစကာ သမၼတႏငင ျပညနယ (Republika Srpska) မာ သးျခား လြတလပေသာ ျပညနယေတာငးခရာမ ေပၚထြကလာျခငးျဖစပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂ ဗနာ၏ ယခင ျပညသ႕လႊတေတာမ ဆာဘလမး လႊတေတာအမတမားက ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ႐ ဆာဘလမးမား လႊတေတာအမညျဖင သးျခားလႊတေတာ တညေထာငပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၏ လြတလပေရး ေၾကညာခကက ယခင ျပညသ႕လႊတေတာက အတညျပချခငးအား ဆန႔ကငလကတညေထာငျခငး ျဖစပါသည။ အသစတညေထာငလက ေသာ ဆာဘလမးမား လႊတေတာက ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဆားဘးယားသမၼတႏငင (Republika Srpska) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၁၉၉၂ ခႏစ ေဖေဖာ၀ါရလတြင အတညျပျပဌာနး ပါသည။ ေဒတနသေဘာတညခက လကမတေရးထးၿပးေနာက ဤဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငရပါသည။ ၁၉၉၄ ခႏစ ဖကဒေရး႐ငးတညေထာငေရး မေဘာငသေဘာတညခက (၀ါ႐ငတနသေဘာတညခက) အရ ေဘာစနးယားမားႏင ခ႐အကမား ပါဝငသည ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယက တညေထာငပါသည။ သေဘာတညခက အပငး ၃ တြင ျပညနယ၌ပါဝငသည ကနတအစးရမား ဆငရာ လမးၫႊနခက အနညးငယ ျပဌာနးထားပါသည။ အပခပေရးအာဏာပင၊ ဥပေဒျပလႊတေတာႏင တရားစရငေရးအပငးမားအတြက ျဖစပါသည။ ကနတမားတြင ကယပငဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ႐ရမညျဖစေၾကာငးႏင ဖကဒေရး႐ငး၏ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒႏငအည ေဆာင႐ြကရမညျဖစေၾကာငးလညး ထညသြငးျပဌာနးထားပါ သည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ၏ ၁၉၉၄ ခႏစ ဇြနလ ဖြ႕စညးပအေျခခ


ဥပေဒလႊတေတာတြင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒက အတညျပ ျပဌာနးခပါသည။ အပငး ၅ ကနတအစးရမားအပငးတြင ကနတအားလး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပဌာနးရမညျဖစေၾကာငး၊ (၁) ေအာကေဖာျပပါ အငစတကးရငးမား၊ ဤဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေဖာျပထားေသာ အခြငအေရးမားႏင လြတလပခြငမားက အကာ အကြယေပးျခငးတ႔က ထညသြငးျပဌာနးရမညျဖစေၾကာငး ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၄)။ ဆကလက၍ ကနတအဆင လႊတေတာစဖြ႕တညေထာငပႏင ဆးျဖတခကခမတရန လပထးလပနညးအခ႕ကလညးေကာငး (အပဒ ၅-၇၊ အပငး၅ ၂-၇-က၊ အပငး၅ ၂-၇-ခ)၊ ကနတအပခပ ေရးပငးအတြကလညးေကာငး (အပဒ ၈-၁၉)၊ ကနတ တရားစရငေရး အပငးအတြကလညးေကာငး (အပဒ ၁၁)၊ အေသးစတ ေဖာျပထားပါသည။ ၁၉၉၅ ခႏစ ေဒတန သေဘာတညခကတြင ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေနာကဆကတြ ၅ အျဖစ ေဖာျပထားၿပး အစးရစနစ၊ ျပညနယစဖြ႕ပ၊ လႊတေတာႏစရပစနစ သ႔မဟတ တစရပစနစတ႔ႏင စပလဥး၍ ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအာဏာသတမတေပးျခငးကထပမ ကန႔သတထားျခငး မ႐ပါ။

အငဒနး႐ားတြင ဆဟာတေခတလြန ဗဟခပကငမႈေလာခသည ျပျပငေျပာငးလမႈမား၏ တစစတတစေဒသအျဖစ အာခႏင ပါပအာ ျပညနယ၂ ခက ၁၉၄၅ ခႏစ အငဒနး႐ားသမၼတ ႏငင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၂၀၀၂ ခႏစ ျပငဆငခက ပါဝင) အခနး ၆ ေဒသအာဏာပငမား ႏငအည အထးဥပေဒျပဌာနးလက အထးကယပငအပခပခြင ေပးပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ အပဒ ၁၈(၁) တြင အငဒနး႐ားႏငငသည တစျပညေထာငႏငငျဖစၿပး ျပညနယမား ခြျခား ထားသညဟ ျပဌာနးထားပါသည။ ယငးျပညနယမားႏင ႏငင၏ အျခားအစတအပငးမား (အပခပေရးနယေျမမား (regencies) ႏင စညပငနယေျမမား (municipalities)) သည မမတ႔ အေရးအရာမားအတြက လပပငခြငအာဏာ႐ၿပး (အပဒ ၁၈(၂)) ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကခ ေဒသႏရ ျပညသ႔လႊတေတာ (Regional People’s House of Representatives) (အပဒ ၁၈(၃)) ႏင ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကခ ေဒသႏရ အစးရအႀကးအကမား (အပဒ ၁၈(၄)) ပါဝငပါမည။ ေဒသႏရအာဏာပငမားသည ကယျပန႔ေသာကယပငအပခပခြငက ကငသးမညျဖစၿပး (အပဒ ၁၈(၅)) ကယပင အပခပခြငက အေကာငအထညေဖာရနႏင အကအညေပးေရးတာဝနက ထမးေဆာငရန ေဒသစညးမဥးမားႏင အျခား စညးမဥးမား အတညျပျပဌာနးရန လပပငခြင ႐ပါမည (အပဒ ၁၈(၆))။ ဗဟအစးရႏင ျပညနယမား၊ အပခပမႈနယေျမ (regency) မား၊ စညပငနယေျမ (municipality) မား႐ ေဒသအာဏာပငမားအၾကား ဆကဆေရးႏင ေဒသ အာဏာပငမားအခငးခငးအၾကား ဆကဆေရးတ႔က ဆကလက၍ စညးမဥးၾကပမတ ျပဌာနး ထားပါသည။ အာခႏင ပါပအာတ႔က အမညမေဖာျပဘ ထးျခားေသာ အထးေဒသအာဏာပင ယနစမားက ႏငငေတာက အသအမတျပၿပး အေလးထားေၾကာငး၊ ဥပေဒျဖင စညးမဥးၾကပမတ မညျဖစေၾကာငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၁၈ ခ(၁))။ သ႔ရာတြင ဗဟအဆငႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆငတြင အငစတကးရငးမေဘာင စဖြ႕ပႏင လပငနးေဆာင႐ြကပက အတအလငး ျပဌာနးျခငး မ႐ပါ။ ၂၀၀၁ ခႏစတြင အငဒနး႐ားသမၼတက ကယပငအပခပခြငရ ျပညနယ ၂ ခလးတြင အထး


ကယပငအပခပခြင ဥပေဒမား ျပဌာနးရန ဆးျဖတခပါသည။ ႏငငေတာႏင တငးေဒသႀကး/ ျပညနယအဆင အကးသကဆငပါဝငသမားအၾကား ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးလကဥပေဒမၾကမး စတင ျပစပါသည။ ယငးအထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒမားတြင ျပညနယ ၂ ခလး၏ အငစတကးရငး ပငး စဖြ႕ပက ဥပေဒျပေရးႏင အပခပေရး အာဏာမား၊ ထးျခားေသာ အသကအဝနးမားအတြက အထးတရား႐းမား အပါအဝင အတအလငး ျပဌာနးပါသည။ ၁၉၉၀ ျပညေႏာငးပငး ႏစမားတြင စနစတက ဗဟခပကငမႈ ေလာခသည လပငနးစဥ ေဆာင႐ြကၿပးေနာက ျပညနယ အမား အျပားတြင ရ႐ခေသာ ဆးျဖတခက ခမတႏငသည လပပငခြငထက ပမ၍ ပါပအာျပညနယတြင ၂၀၀၁ ခႏစ အထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒအရ ျပညနယအာဏာပငမားသည ဆးျဖတခက ခမတသည လပပငခြင အနညးဆးအားျဖင စာ႐ြကေပၚတြင ပမ ရ႐ခပါသည (Chauvel 2010: 313 က ၾကညပါ)။ ၂၀၀၅ခႏစ ၾသဂတလ ၁၅ ရကေန႔တြင အငဒနး႐ားအစးရႏင လြတလပေသာ အာခ လႈပ႐ားမႈတ႔သည အာခ ကယပငအပခပခြငႏင လပပငခြင အာဏာမားက တးျမႇငရန နားလညမႈစာခၽြနလႊာ လကမတေရးထးခပါသည။ ယငးနားလညမႈစာခၽြနလႊာအရ ဥပေဒျပေရး၊ အပခပေရးႏင တရားစရငေရး အာဏာမား ခြျခားထားရန (အပဒ ၁-၄-၁) ႏင အယခတရား႐း တစ႐း အပါအဝင အငဒနး႐ား တရားစရငေရးစနစအတြငး လပငနးေဆာင႐ြကမည သးျခားလြတ လပၿပး ဘကမလကေသာ တရား႐းစနစထား႐ရန အတညျပခပါသည (အပဒ ၁-၄-၃)။ ၂၀၀၆ ခႏစ အာခ အပခပေရးဥပေဒတြင ယငးျပဌာနးခကမားက ဆကလက၍ အေသးစတ ျပဌာနး ထားပါသည။


၂၀၀၁ ခႏစ ဘဂနဗးလ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကတြင ဘဂနဗးလ အပခပေရးႏင ဥပေဒ ျပေရးအပငးမားသည အခငးခငးတငပငေဆြးေႏြးလက (ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ျပစ ရန) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေကာမ႐ငႏင (ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးက ေဆြးေႏြးျပငဆင အတညျပျပဌာနးရန) တငးျပျပညျပလႊတေတာက တညေထာငမည ျဖစေၾကာငး ေဖာျပထား ပါသည (အပဒ ၁၄)။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေကာမ႐ငသည (တငးျပျပညျပ လႊတေတာက ခန႔အပျခငးမဟတဘ) တငးျပျပညျပလႊတေတာမ သးျခားျဖစပါသည။

ေတာငအာဖရကတြင ျပညနယလႊတေတာမားသည ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားေရးဆြ အဆျပခြင ႐ပါသည။ ျပညနယဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒစာသားက သးပႏစပ မအမားစျဖင အတညျပျပဌာနးရပါသည (ေတာငအာဖရက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၁၄၂)။ သ႔ရာတြင အမနတကယ မၾကမးျပစရနအတြက မၾကမးျပစေရး ေကာမတမားက ခန႔အပအသးျပျခငး ႐မ႐ မ႐ငးလငးပါ။

႐႐ားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဥပေဒျပအဖြ႕အစညးမားသည နယစပေဒသမား (krais)၊ ခရငမား (oblasts)၊ အဓကၿမ႕ႀကးမား၊ ကယပငအပခပခြငရ ခရင (oblast) တစခ ႏင ကယပငအပခပခြငရ ေဒသမား (okrugs) မားအတြက ပဋညာဥမား ေရးဆြရန တာဝန႐ပါသည (အပဒ ၆၆ (၂))။ ဖကဒေရး႐ငးတြင ပါဝငေသာ သမၼတႏငငျပညနယမားအတြက ယငးအဖြ႕ အစညးကပင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (မၾကမးေရးဆြျခငးႏင) အတညျပျပဌာနးျခငးက တာဝန ယျခငး ႐ မ႐ မ႐ငးလငးပါ။ သမၼတႏငငျပညနယမားႏင စပလဥး၍ သမၼတႏငငျပညနယ၏ အဆငအတနးက ႐႐ားဖကဒေရး႐ငး၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင သမၼတႏငငျပညနယ၏ ဖြ႕ စညးပအေျခခဥပေဒတ႔က သတမတျပဌာနးမညဟသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ေဖာျပထား ပါသည (အပဒ ၆၆(၁))။


ဆဒနတြင (ေျမာကပငး) ျပညနယလႊတေတာမားသည အမနတကယ မၾကမးေရးဆြရနအတြက မၾကမးေရးဆြေရး ေကာမတမား ခန႔အပအသးျပျခငး ႐မ႐ မ႐ငးလငးပါ။ ဆဒနအစးရႏင ဆဒန ျပညသ႔လြတေျမာကေရးလႈပ႐ားမႈ အာဏာခြေဝေရး လပထးလပနညး (၂၀၀၄ ခႏစ ေမလ ၂၆ ရက) တြင ျပညနယလႊတေတာမားသည ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၊ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကတ႔ႏင ညၫြတေစလက ေတာငပငး ျပညနယမားျဖစပါက ေတာငဆဒနဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏငလညး ညၫြတေစလက ေရးဆြ အတညျပရနျဖစသညဟ ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၄-၄-၄)။ လပထးလပနညးတြင တငးေဒသ ႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအတြက စနမနာျပ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ျပစရန အမးသားအဆင ျပနလညသးသပေရးေကာမ႐င (National Review Commission) တည ေထာငရနလညး ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၂-၁၂-၁၁။ Murray ႏင Maywald 2006: 1219 ကလညး ၾကညပါ)။ သ႔ရာတြင (ေျမာကပငး) ဆဒန၌ ယငးဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားက အသး ျပ မျပ သ႔မဟတ မညသ႔အသးျပသည သ႔မဟတ ျပညနယလႊတေတာမားအတြငး သ႔မဟတ ျပညနယလႊတေတာမား ျပငပတြင ေဆြးေႏြးခေၾကာငး မ႐ငးလငးပါ။

ထ႔အျပင လပထးလပနညးတြင ေတာငဆဒနအတြက အဖြ႕ဝင ၁၄ ဥးပါဝငေသာ ေကာမတ တစရပက တညေထာငရနလညး ပါဝငပါသည။ ယငးေကာမတက ၂၀၀၅ ခႏစ ဒဇငဘာလႏင ၂၀၀၆ ခႏစ ဇနန၀ါရလတြင တညေထာငခၿပး ေတာငဆဒန ျပညနယမားအတြက စနမနာျပ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက မၾကမးျပစခပါသည။ ထ႔ေနာက ရမဘက (Rumbek) (ေတာငဆဒန) တြင ေဆြးေႏြးပြကငးပလက ျပညနယ ၁၀ခလးမ မၾကမးေရးဆြေရး ေကာမတ မားထ တငျပခပါသည (Murray ႏင Maywald 2006: 1222–24)။ ျပညနယ မၾကမးေရးဆြေရး ေကာမတမားက စနမနာျပ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအၿပးသတမက စေပါငး သေဘာတညေသာ အခါ ေကာမတတစခစက ယငးမက စဥးစားသးသပၿပး မမတ႔ ျပညနယအတြက အေရးပါသညဟ ယဆသည ျပငဆငခကမား ျပလပပါသည (Murray ႏင Maywald 2006: 1229)။ ထ႔ေနာက မၾကမးေရးဆြေရး ေကာမတမားသည ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးမားက သကဆင ရာအပခပေရးမးထ တငျပပါသည။ ဆကလက၍ အပခပေရးမးက သကဆငရာ ဝနႀကးမား ေကာငစႏင ျပညနယလႊတေတာသ႔ တငျပပါသည။ ျပညနယလႊတေတာမားက မၾကမးက ျပနလညသးသပလက ျပငဆငၿပး အၿပးသတမက အတညျပ ျပဌာနးပါသည (Murray ႏင Maywald 2006: 1229)။

အသယပးယားတြင ျပညနယေကာငစ ဟေခၚေသာ ျပညနယဥပေဒျပ အဖြ႕အစညးမားက ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြျခငးႏင အတညျပျပဌာနးျခငးက တာဝနယ ေဆာင႐ြကပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပညနယေကာငစမား ေ႐ြးခယပက ေဖာျပ မထားေသာလညး ေ႐ြးေကာကပြ ဥပေဒတြင ျပညသလထက ေ႐ြးေကာကတငေျမႇာကေၾကာငး အတညျပ ေဖာျပထားပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအရ ႏငငေတာေကာငစသည ႏငငေတာ


၏ အျမငဆးအာဏာပင အဖြ႕အစညး ျဖစပါသည။ အဆပါ ေကာငစသည ႏငငေတာႏင ျပညသ လထထ တာဝနခရပါသည (အပဒ ၅၀(၃))။ အသယပးယား ဖကဒရယ ဒမကရကတစ သမၼတ ႏငင၏ ၁၉၉၅ ခႏစ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ႏငငေတာေကာငစသည ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက မၾကမးေရးဆြျခငး၊ အတညျပျပဌာနးျခငး၊ ျပငဆငျခငးျပလပႏငသည လပပင ခြငအာဏာ႐သညဟ ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၅၀(၅))။ သ႔ရာတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက မညသညအဖြ႕အစညး သ႔မဟတ လပဂၢလမားက စဥးစား သးသပၿပး မၾကမးျပစေၾကာငး မ႐ငးလငးပါ (Regassa 2009: 52)။ Ayele (2014: 91) ၏ အဆအရ အသယပးယားတြင အစးရအဆငအားလးက အသယပးယား ျပညသ႔ေတာလနေရး ဒမကရကတစပါတ တစပါတတညးက တက႐ကျဖစေစ သြယ၀က၍ျဖစေစ ထနးခပပါသည။ သ႔ျဖစ၍ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင မၾကမးေရးဆြသည လပငနးစဥက ဗဟအဆငက ဥးေဆာငျခငး ျဖစႏငပါသည။ ထ႔အျပင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မားက ျပငဆငသည ၂၀၀၀ ျပညႏစ လပငနးစဥမာ သမၼတ႐းတြင သမၼတ၏ အမန႔ျဖင ေဒသ အာဏာပငမား ပါဝငေဆာင႐ြကျခငးမ႐ဘ ေဒသအာဏာပငမား မသ႐ဘ ေဆာင႐ြကချခငးျဖစ ပါသည (Ayele 2014: 105)။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လပပငခြငအာဏာသတမတေပးျခငးသည စာ႐ြကေပၚတြင ႐ေကာငး႐မညျဖစေသာလညး တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား အေနျဖင အသးမျပႏငပါ။

အာခ (အငဒနး႐ား) တြင ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးမာ ျပညနယလႊတေတာ၏ တာဝနျဖစေသာလညး အတညျပျပဌာနးျခငးမာ ဗဟအဆင ႏငငေတာအငစတကးရငးမား၏ တာဝနျဖစပါသည။ အငဒနး႐ားအစးရႏင လြတလပေသာ အာခ လႈပ႐ားမႈတ႔အၾကား ၂၀၀၅ ခႏစ နားလညမႈ စာခၽြနလႊာအရ အာခ လႊတေတာသည အာခ ဥပေဒျပနလညေရးဆြျပစရန တာဝန ယရပါသည (၂၀၀၁ ခႏစ အာခအတြက အထးကယပငအပခပခြင ဥပေဒ) (အပဒ ၁-၄-၂)။ သ႔ရာတြင ျပညနယလႊတေတာ၏တာဝနက ျပညနယအစးရက ဝငေရာကေဆာင႐ြကလက ဥပေဒကၽြမးကငသ အဖြ႕တစဖြ႕၏ အကအညျဖင မၾကမးက အၿပးသတျပစခသညဟ ယဆရပါ သည (May 2008: 43)။ ယငးမၾကမးက ဗဟ အစးရသ႔ တငသြငးခရာ ဗဟအစးရက အမား အျပား ျပနလညသးသပျပငဆငၿပး အငဒနး႐ား ေအာကလႊတေတာသ႔ ဆကလက တငသြငးခပါ သည (May 2008: 43)။ အငဒနး႐ားဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အပဒ ၂၀ တြင ေအာကလႊတေတာ သည ဥပေဒျပဌာနးရန လပပငခြငအာဏာ႐ေၾကာငး၊ ဥပေဒၾကမးတစခစက ေအာကလႊတေတာ ႏင သမၼတကေဆြးေႏြးၿပး ပးတြအတညျပရမညျဖစေၾကာငး ေဖာျပထားပါသည။ ေအာကလႊတ ေတာႏင သမၼတ ပးတြအတညျပၿပးေနာက သမၼတက ဥပေဒၾကမးကလကမတေရးထးၿပး ဥပေဒ အျဖစသ႔ ေရာက႐ပါမည။ အတညျပၿပး ရကေပါငး ၃၀ အတြငး သမၼတက လကမတ မေရးထး လင ဥပေဒၾကမးသည အလအေလာက ဥပေဒအျဖစသ႔ ေရာက႐ပါမည။ ေအာကလႊတေတာသည ဤ အခြငအလမးက အသးျပလက မၾကမးက တညဆဥပေဒ စညးမဥးမားႏင ကကညေစရန ျပနလညသးသပျခငး၊ ျပနလညျပငဆငျပစျခငးမား လပေဆာငခပါသည (May 2008: 43)။


ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ပါဝငေသာ ျပညနယ ၃ ခအနက ျပညနယႏစချဖစေသာ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယႏင စရပစကာ သမၼတႏငငျပညနယ (Republika Srpska) တ႔သည ေဒတန သေဘာတညခက မတငမကပင တည႐ခပါသည။ သ႔ျဖစ၍ ဗဟအဆင ႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (ေဒတနသေဘာတညခက ေနာကဆက တြ ၄) ထက ေစာစးစြာ ေပၚေပါကေသာ ျပညနယမား ျဖစပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ၏ ယခင ျပညသ႔လႊတေတာမ ဆာဘလမး လႊတေတာအမတမားက ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ အတြက အခပအျခာအာဏာ ဆငရာစာခၽြနလႊာ (Memorandum of Soveregnity) က မခြ ဆးျဖတရာတြင မမေပးဘ သပတေမာကလက ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ႐ ဆာဘလမးမား လႊတေတာအမညျဖင သးျခားလႊတေတာတညေထာငပါသည။ ဆာဘလမးမား လႊတေတာက ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဆာဘသမၼတႏငင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပျပဌာနး ပါသည။ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဆာဘသမၼတႏငငသည ေနာငအခါ ၁၉၉၂ ခႏစ ေဖေဖာ ၀ါရလတြင စရပစကာ သမၼတႏငငျပညနယ(Republika Srpska) ျဖစလာပါသည (Sahadžić

2013: 12–13)။ ေဒတနသေဘာတညခက ရ႐ၿပးေနာက ယငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငရပါသည။ ၀ါ႐ငတန သေဘာတညခကအရ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငး ျပညနယ တညေထာငၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပဌာနးရန တငးျပျပညျပ လႊတေတာ ေခၚယ ေရး ေဖာျပထားပါသည။ သ႔ရာတြင ဤဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပရန ခ႐အကလမး ကယစားလယမား အားလး ပါဝငသည ခ႐အကလမးကယစားလယအဖြ႕ႏင ေဘာစနယားလမး ကယစားလယမားအားလးပါဝငသည ေဘာစနးယားလမး ကယစားလယအဖြ႕တ႔အၾကား သေဘာတညမႈရ႐ရန လအပပါသည (အပဒ ၇)။ ဖကဒေရး႐ငး၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးျပစရန အဆငျမင ေကာမတတစရပ ဖြ႕စညးေရးႏင မေဘာငသေဘာတညခကက အေကာငအထညေဖာျခငးဆငရာ အျခားကစၥရပမားက ညႇႏႈငးေပါငးစပ ေဆာင႐ြကေရး ႏစဥး ႏစဘကတ႔က သေဘာတညၾကေၾကာငး၊ ေကာမတသည ၁၉၉၄ ခႏစ မတလတြင ဗယငနာၿမ႕၌ လပငနးမား စတငေဆာင႐ြကမညျဖစေၾကာငး ၀ါ႐ငတနသေဘာတညခက အပဒ ၇ တြင ေဖာျပထားပါသည။ ၁၉၉၄ ခႏစ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒေရး႐ငးျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အပငး ၅ ကနတအစးရမားတြင ကနတတစခစ၌ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ထား႐ ရန ေဖာျပထားပါသည (အပဒ ၄)။ ကနတလႊတေတာက ကနတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက ေရးဆြျပစၿပး သးပႏစပ မအမားစျဖင အတညျပရန ျဖစပါသည (အပဒ ၆(က))။ မညသည အဖြ႕အစညးက မၾကမးေရးဆြရန တာဝနယမညျဖစေၾကာငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ျပဌာနး ထားျခငး မ႐ပါ။


ဆမာလယာ အေနာကေတာငေဒသမားအတြက အမားပါဝငေသာ ၾကားျဖတအပခပေရး သေဘာ တညခက (Bay, Bakol and Lower Shabelle)’, 22 June 2014, <http://peacemaker.un.org/somaliainterim-admin-southwest-14>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ဆမာလယာ ဖကဒရယ သမၼတႏငငႏင ဂဘာ ကယစားလယအဖြ႕အၾကား သေဘာတညခက 27 August 2013, ၂၀၁၃ခႏစ ၾသဂတလ ၂၇ ရက <http://peacemaker.un.org/somalia-jubba-delegation2013>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

႐႐ားဖကဒေရး႐ငးႏင ခကခငသမၼတႏငငအၾကား ဆကဆေရး အေျခခမမားဆငရာ သေဘာ တညခက 14 December 1995, <http://peacemaker.un.org/russiarelationschechenrepublic95>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ဘဂနဗးလ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက 2001, <http://peacemaker.un.org/png-bougainvilleagreement2001>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၁ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈ သည။

အလယပငးေဒသမား ျပညနယဖြ႕စညးေရး သေဘာတညခက 30 July 2014, http://peacemaker.un.org/somalia-centralregions2014>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

အသယပးယား ဖကဒရယ ဒမကရကတစ သမၼတႏငင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၁၉၉၅ခႏစ <https://www.const i tuteproject .org/const i tut ion/Ethiopia_1994.pdf?lang=en>,၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၁ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ေတာငအာဖရက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၁၉၉၆ ခႏစ <http://www.justice.gov.za/legislation/constitution/SAConstitution-web-eng.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာ လ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။


ကမ႐႕စ ျပနလညသငျမတေရး မေဘာငသေဘာတညခက [ဖြမဘနသေဘာတညခက၊ အလြတသေဘာ ျပနဆျခငး] 17 February 2001, <http://ucdp.uu.se/downloads/fullpeace/com20010217.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၁ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ၿငမးခမးေရး အေထြေထြ မေဘာင သေဘာတညခက <http://peacemaker.un .org/s i tes /peacemaker.un .org/ f i l es /BA_951121_DaytonAgreement.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ပါပအာျပညနယ အထးကယပငအပခပခြငဆငရာ ၂၀၀၁ခႏစ အငဒနး႐ား ဥပေဒအမတ ၂၁ <http://www.refworld.org/docid/46af542e2.html>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ေတာငအာဖရက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၁၉၉၃ခႏစ 27 April 2014, <http://www.lcil.cam.ac.uk/sites/default/files/LCIL/documents/transitions/safrica/SA_19_Interim_Constitution.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ေတာငဆဒန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂၀၀၅ ခႏစ <http://www.chr.up.ac.za/undp/domestic/docs/c_SouthernSudan.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ဆဒနသမၼတႏငင ၾကားျဖတ ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂၀၀၅ ခႏစ ဇလငလ ၆ ရက <http://www.refworld.org/pdfid/4ba749762.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ဆဒနသမၼတႏငင ၾကားျဖတ ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂၀၁၅ ခႏစ ဇနန၀ါရလ ၄ရက <http://www.refworld.org/pdfid/4ba749762.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၁ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

အာခ အပခပေရးဆငရာ ၂၀၀၆ ခႏစ အငဒနး႐ားသမၼတႏငင ဥပေဒ အမတ ၁၁ ၂၀၀၆, <http://www.ifrc.org/docs/idrl/968EN.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ဆမာလယာ ဖကဒရယ သမၼတႏငင၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂၀၁၂ ခႏစ ၾသဂတလ ၁ ရက, <http://hrlibrary.umn.edu/research/Somalia-Constitution2012.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ေတာငဆဒန သမၼတႏငင၏ အကးအေျပာငးကာလ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂၀၁၁ ခနစ, <https://www.constituteproject.org/constitution/South_Sudan_2011.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ဆမာလသမၼတႏငင အသြငကးေျပာငးေရး ဖကဒရယပဋညာဥ ၂၀၀၄ ခႏစ <http://peacemaker.un.org/somalia-transitionalcharter2004>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာ လ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။


အသယပးယား အသြငကးေျပာငးေရးကာလ ပဋညာဥ ၁၉၉၁ ခႏစ ဇလငလ ၂၂ ရက <http://www.constitutionnet.org/sites/default/files/ethiopia_transitional_period_charter_of_ethiopia_1991-1995.pdf>, ၂၀၁၇ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၁ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

ကလသမဂၢ အေထြေထြညလာခႏင လျခေရးေကာငစ၊ အေမရကနျပညေထာငစ၏ အၿမတမး ကယစားလယမ ကလသမဂၢ အေထြေထြ အတြငးေရးမးသ႔ ေပးပ႔ေသာ ၁၉၉၅ ခႏစ ႏဝငဘာလ ၃၀ ရက ေန႔စြပါ စာ (ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ၿငမးခမးေရးအတြက အေထြေထြ မေဘာင သေဘာတညခက၊ ေဒတနသေဘာတညခက)

ကလသမဂၢအေထြေထြညလာခႏင လျခေရးေကာငစ၊ ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာႏင ခ႐ေအး႐ား တ႔၏ အၿမတမးကယစားလယမားမ ကလသမဂၢ အေထြေထြ အတြငးေရးမးသ႔ ေပးပ႔ေသာ ၁၉၉၅ ခႏစ မတလ ၄ ရက ေန႔စြပါ စာ (ဖယဒေရး႐ငးတညေထာငသည မေဘာင သေဘာ တညခက၊ ၀ါ႐ငတနသေဘာတညခက)


Ahmed, A. A. and Zamora, R., ‘ပန႔တလငးျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပနလည သးသပသည လပငနးစဥ’ 21 (2010)

Anderson, G., ဖကဒရယစနစ မတဆက (Oxford: Oxford University Press, 2008)

Ayele, Z. A., ‘အသယပးယားရ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင ေဒသႏရအစးရ ႏငငေရး၊ ဖကဒရယစနစ႐ႈေထာငမား စာေစာင’, Perspectives of Federalism, 6/1 (2014), pp. 89–115

Bell, C. and Zulueta-Fülscher, K.,ႏငငေရး ေျဖ႐ငးခက လပငနးစဥတြင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေ႐႕ေနာကစစဥျခငး၊ , International IDEA အဖြ႕ မ၀ါဒစာတမးအမတ ၁၃ <https://www.idea.int/publications/catalogue/sequencing-peace-agreements-andconstitutions-political-settlement-process>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

Burgess, M. and Tarr, G. A., ဖကဒရယစနစမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ဆကစပ လပေဆာငမႈမား၊ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ႐ႈေထာငမား (Montreal: McGill-Queen’s University Press, 2012)

Chauvel, R., ပါပအာတြင ေ႐ြးေကာကပြ ႏငငေရးႏင ဒမကေရစ လြတလပခြငမား ေဆာငးပါး၊ စာအပအမည - အငဒနး႐ားတြင ဒမကေရစေဖာေဆာငေရး ျပနာမား - ေ႐ြးေကာကပြမား၊ အငစတကးရငးစနစမားႏင လ႔အဖြ႕အစညး (Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, 2010)

Dinan, J., ‘ဖကဒရယႏငငမားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား႐ျခငး ပစမား၊ ရပဂါ ဥပေဒဂာနယ’, 39 (2008), pp. 837–61

Dixon, R. and Holden, R.,‘ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆငခက စညးမဥးမား - တညမႈ ျပနာ။ ခကာဂတကသလ အမားျပညသ ဥပေဒႏင ဥေပဒသေဘာတရား’ , လပငနးစာတမးအမတ ၃၄၆ (၂၀၁၁ ခႏစ)

Domrin, A. N., ‘႐႐ားဖကဒေရး႐ငး’ ေဆာငးပါး။ K. Le Roy and C. Saunders (eds), စာအပ အမည - ဖကဒရယစနစ ကမၻာတစဝနးေဆြးေႏြးပြ - ဖယဒရယႏငငမားတြင ဥပေဒျပေရး၊


အပခပေရးႏင တရားစရငေရး အပခပမႈ (Montreal: McGill-Queen’s University Press, 2006)

Elazar, D. J., ‘ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ အေျခခမမားႏငအစဥအလာမား။ ဖကဒရယ စနစ ဂာနယ’, The Journal of Federalism, 12 (1982), pp. 11–25

Elgie, R., သမၼတတစပငးစနစ - ဒမကေရစ ေဆာင႐ြကခက အမးအစားခြမား Performance (Oxford: Oxford University Press, 2011)

Gavric, S., Banovi, D. and Barreiro, M., ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ႏငငေရးစနစ - အငစတ ကးရငးမား၊ ပါဝငလပေဆာငေနသမားႏင လပငနးစဥမား (Sarajevo: Sarajevo Open Centre, 2013), <http://cps.ba/wp-content/uploads/2013/09/POLITICAL-SYSTEM-OF-BiH_FINAL.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၁ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈ သည။

Ghai, Y., ‘တငးရငးသားႏင ကယပငအပခပခြင - ဆနးစစခကမေဘာင ေဆာငးပါး။’, Y. Ghai (ed.), စာအပအမည - ကယပငအပခပေရးႏင တငးရငးသား - တငးရငးသားမားျပားေသာ ႏငငမားတြင ယဥၿပငေတာငးဆမႈမားက ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငး (Cambridge: Cambridge University Press, 2000)

Ghai, Y. and Regan, A., ‘တစျပညေထာငႏငင၊ အာဏာခြေဝေပးျခငး၊ ကယပငအပခပခြင၊ ခြထြကျခငး - ပါပအာနယးဂန ဘဂနဗးလတြင ျပညနယတညေဆာကျခငးႏင ႏငငတည ေဆာကျခငး’, The Round Table, 95 (2006), pp. 589–608

Ginsburg, T. and Posner, E. A., ‘တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထား ႐ျခငး’၊ Stanford Law Review, 62/6 (2010), pp. 1583–1628

Klein, C. and Sajó, A., ‘ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပလပျခငး လပငနးစဥႏင အႏစသာရ’ ေဆာငးပါး။ စာအပအမည - ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏႈငးယဥေလလာခက, in M. Rosenfeld and A. Sajó (eds), Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law (Oxford: Oxford University Press, 2012)

Küpper, H., ‘႐႐ားဖကဒရယစနစတြင အလႊာအမားပါဝငေသာ ႏငငေတာအယအဆ’။, Review of Central and East European Law, 38 (2013), pp. 239–66

G. Laforest and A. Lecours (eds), ကယပငအပခပေသာ ျပညနယမား၏ လႊတေတာမား အတြ ၁ (Montreal: McGill-Queen’s Press-MQUP: 2016)

Leftwich, A., ‘အငစတကးရငးစနစက ေကာလြန၍ ဖြ႕ၿဖးမႈအဆငႏင မဟာဗဟာမား အဖြ႕ အစညးစနစ တညေထာငရာတြင ေခါငးေဆာငမား၊ အပခပသအလႊာမားႏင ၫြန႔ေပါငးအဖြ႕ မား၏ အခနးက႑က ျပနလညစဥးစားျခငး’, Forum for Development Studies, 37/1 (2010), pp. 93–111


Marshfield, J. L., ‘တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ နမနာပစမား’။, Penn State Law Review, 115/4 (2011), pp. 1151–98

May, B., ‘အာချပညနယ အပခပေရး ဥပေဒ - ေ႐႕ဆကရနနညးလမးေလာ၊ ပဋပကၡအရငးအျမစ ေလာ’။, Accord, 20 (2008)

Mcgarry, J., ‘ဖကဒရယႏငငမား၊ ဖယဒရယစဖြ႕မႈမားႏင တစျပညေထာငႏငငမားတြင ဘက မညမႈ’။, Ethnopolitics, 6/1 (2007), pp. 105–16

Molloy, S., ထခကလြယေသာ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡေၾကာင ထခကေသာ နယေျမေဒသမား တြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား။, International IDEA Workshop Report, 2017, <https://www.idea.int/publications/catalogue/substate-constitutions-fragile-and-conflict-affected-settings>, accessed 10 October 2017

Murray, C., ‘ေတာငအာဖရက ျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပလပျခငး - အေနာကကပ ျပညနယ၏ စနမနာမဟတေသာ ဥပမာ’, Neue Folge Band 49 Jahrbuch des offentlichen Rechts (2001), pp. 481–512

Murray, C. and Maywald, C., ‘ဆဒနေတာငပငးတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ျပလပျခငး’။, Rutgers Law Journal, 37 (2006), pp. 1202–34

Regassa, T., ‘အသယပးယားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမား - ျပညနယအဆငတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစနစ ခငမာေစျခငးသ႔ ဥးတညျခငး’, Mizan Law Review, 3/1 (2009), pp. 33–69

Roth, A., ‘႐႐ားတြင ဥပေဒသစအရ အပခပေရးမးမားက ခန႔အပရနခြငျပထားျခငး၊ ျပျပငေျပာငး လေရးမား ပကျပားျခငး’, New York Times, 2 April 2013

Saunders, C., ‘ျပညနယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ အသအမတျပခရျခငးအေၾကာငးအခကမား’, Rutgers Law Journal, 42 (2011), pp. 853–80

Sahadžić, M., [စရပစကာ သမၼတႏငငျပညနယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လ႕အခြငအေရးမား၊ လြတလပခြငမားႏင အျခားသမား - စညးေႏာငျခငး ျဖစႏငေျခမားႏင စအဆငတြင ပါဝင ဖြ႕စညးထားေသာ နယေျမေဒသမား ဟနခကညမႈက ပါဝငဖြ႕စညးထားျခငးမဟတသည နယေျမေဒသမားအတြက ပကျပားေစျခငးအား ခြငျပႏငမႈ] (Sarajevo: Centar za Političke Studije, 2013), <https://ba.boell.org/sites/default/files/ustav_rs_prelom_sa_koricama.pdf>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၃ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

Shugart, M. and Carey, J., သမၼတမားႏင လႊတေတာမား - ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဒဇငးပစႏင ေ႐ြးေကာကပြ ဆကစပအားၿပငမႈမား (Cambridge: Cambridge University Press, 1992)

Sudan Tribune, ‘ေတာငဆဒနမ ကးအာက ျပညနယ ၂၈ ခတြင အပခပေရးမးမား ခန႔အပျခငး’ 25 December 2015, <http://www.sudantribune.com/spip.php?article57484>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။


Suteu, S., 'ပဋပကၡလြနႏင အာဏာ႐ငစနစေနာကပငး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြရာတြင ထာ၀ရအပဒမား၏ အလားအလာႏင ကန႔သတခကမား။ ကမၻာတစဝနး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကငသးျခငးစာေစာင’, 6/1 (2017), pp. 63–100

Tarr, G. A., ‘႐႐ားတြင ဖကဒရယစနစ တညေထာငျခငး’, S. Tex. L. Rev. 40 (1999), pp. 689-711

Tarr, G. A., ‘တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ လပပငခြငအတငး အတာက ႐ငးျပျခငး’, Penn State Law Review, 115/4 (2011), pp. 1133–49

Tzifakis, N., ‘ေဘာစနးယား ၿငမးခမးေရး လပငနးစဥ - အာဏာခြေဝသည ခဥးကပပက ျပနလည သးသပျခငး။’, Perspectives: Review of International Affairs, 28 (2007), pp. 85–102

United Nations, Security Council, ‘အေထြေထြအတြငးေရးမးမ လျခေရးေကာငစဥကဌထ ေပးပ႔ေသာ ၂၀၀၁ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၂၂ ရက ေန႔စြပါ စာ [ဘဂနဗးလ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခက] S/2001/988, 23 October 2001

Venice Commission, ‘ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အေျခအေနႏင မဟာမငးႀကး၏ လပပငခြငမားဆငရာ ထငျမငခက’, 11 March 2005 <http://www.venice.coe.int/webforms/documents/CDL-AD(2005)004-e.aspx>, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၃ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။

Wallis, J., ‘အမားပါဝငေဆာင႐ြကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြေရးသည မညမအေရး ႀကးပါသနညး။ အေ႐႕တေမာႏင ဘဂနဗးလမ သငခနးစာမား’, Commonwealth and Comparative Politics, 54/3 (2016), pp. 362–86

Watts, R. L., ‘တငးေဒသႀကး/ျပညနယမား - ႏငငတကာ႐ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ အမးအစားအမးမး’, Rutgers Law Journal, 31 (2000), pp. 941–59

Woelk, J., ‘ေဘာစနးယား ဟာဇဂဗနာ ဖကဒရယႏငငက ပေဟဠမားအေပၚတြင တညေဆာကျခငး ေဆာငးပါး’ in M. Burgess and G. A. Tarr, Constitutional Dynamics in Federal Systems. Subnational Perspectives (Montreal: McGill-Queen’s University Press, 2012)

Zulueta-Fülscher, K., ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား - ၿငမးခမးေရး ထနးသမးျခငးႏင ဒမ ကေရစ တညေဆာကေရး နညးလမးကရယာမား။, International IDEA Policy Paper No. 11, ၂၀၁၇ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၀ ရကေန႔တြင ဖတ႐ႈသည။


ကမာနာ ဇလအကတာ ဖလ႐ာ (Kimana Zulueta-Fülscher) သည International IDEA ၏ အႀကးတနး လပငနးအစအစဥ အရာ႐ျဖစပါသည။ ၿငမးခမးေရးတညေဆာကျခငးႏင ႏငငတည ေဆာကျခငးအတြက နညးလမးကရယာတစရပအျဖစ ပဋပကၡလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငးႏင ဒမကေရစက ပပးမႈေပးျခငးတ႔က ေလလာပါသည။ ယခငက ဂာမန ဖြ႕ၿဖး ေရးအဖြ႕ (German Development Institute/Deutsches Institut für Entwicklungspolitik) တြင အႀကးတနးသေတသအျဖစ ေဆာင႐ြကခပါသည။ ထလြယရလြယ အေျခအေနမားတြင ႏငငေရးအသြငေျပာငးလျခငးနယပယ၌ ေလလာသေတသနျပၿပး စာအပစာတမးမား ေရးသား ခပါသည။ European Partnership for Democracy၊ Exclusive Analysis Ltd., ႏင Fundación para las Relaciones Internacionales y el Diálogo Exterior တ႔တြငလညး တာဝန ထမးေဆာငခဖးပါသည။ ပါရဂဘြ႕လြန ပညာ႐ငအျဖစ European Institute for Security Studies (၂၀၁၁ခႏစ), Johns Hopkins University (၂၀၁၀ ျပညႏစ) ႏင Harvard University (၂၀၀၉ ခႏစ) တ႔တြင ေဆာင႐ြကခပါသည။ Universidad Autónoma de Madrid မ ၂၀၀၇ ခႏစတြင ႏငငေရးသပၸႏင ႏငငတကာဆကဆေရး ဘာသာရပတ႔ျဖင ပါရဂဘြ႕ ရ႐ခပါသည။

ေဒါကတာ အာဆနဂါေဝလကာလာ (Dr Asanga Welikala) သည အဒငဘာရာ ဥပေဒေကာငး ၏ အမားျပညသဥပေဒဌာန၌ ကထကျဖစပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အဒငဘာရာစငတာ တြင (Edinburgh Centre for Constitutional Law )လညး ဒါ႐ကတာအျဖစေဆာင႐ြကလက ႐ပါသည။ လနဒနၿမ႕ ဓနသဟာယေလလာေရးသပၸ (Institute for Commonwealth Studies) တြင တြဖကသေတသနအရာရ၊ ကလဘၿမ႕ Centre for Policy Alternatives ၏ အႀကးတနး သေတသနပညာ႐ငအျဖစလညး ေဆာင႐ြကပါသည။ သငၾကားေရးႏင သေတသနအတြက စတပါဝငစားေသာနယပယမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ႏႈငးယဥေလလာျခငး၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသေဘာတရားမားက လကေတြ႕ကငသးျခငး၊ ဓနသဟာယ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒသမငးတ႔ျဖစၿပး လမးအမား႐ေသာ ႏငငမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင လကေလာ ညေထြ ျပဌာနးျခငးတ႔က အထးျပေလလာပါသည။


ဒမကေရစႏင ေ႐ြးေကာကပြအကအညေပးေရးႏငငတကာအဖြ႕ (International IDEA)သည အစးရအမား ပါဝငေသာ အဖြ႕အစညးတစရပျဖစၿပး ကမၻာတစဝနး ဒမကေရစ ေရ႐ည တညတႏငေရး ပပးမႈေပးပါသည။ International IDEA ၏ လပငနးတာဝနမာ ႏႈငးယဥေလလာ လကအသပညာ ျဖညဆညးေပးျခငး၊ ဒမကေရစ ျပျပငေျပာငးလေရးက အကအညေပးျခငး၊ မ၀ါဒမားႏင ႏငငေရးအေပၚ ၾသဇာသကေရာကျခငးတ႔ျဖင ေရ႐ညတညတႏငမည ဒမကေရစ အေျပာငးအလက ပပးမႈေပးရန ျဖစပါသည။

International IDEA သည မညသည လပငနးမားက လပေဆာငပါသနညး။

ေ႐ြးေကာကပြမားဆငရာ၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငးဆငရာ၊ ႏငငေရးပါတ မားဆငရာ၊ ဒမကေရစစနစတြင ကား-မ အခနးက႑ဆငရာ၊ အမးသမးမား ႏငငေရးပငး စြမး ေဆာငႏငေစျခငးဆငရာႏင ဒမကေရစ ကယတငအကျဖတျခငးဆငရာ နယပယမားတြင လပငနးမားက သးပငးခြျခားလက လပငနးေဆာင႐ြကပါသည။

၁။ ကမၻာတစဝနး မတကြျပားေသာ ပကတအေျခအေနအသးသးမ ဒမကေရစ တညေထာင သည လပငနးစဥမားဆငရာ လကေတြ႕အေတြ႕အၾကမ ရ႐သည ႏႈငးယဥေလလာထား ေသာ အသပညာဗဟသတမား ျဖညဆညးေပးျခငး

၂။ ဒမကေရစ အငစတကးရငးမားႏငလပငနးစဥမားက ျပျပငေျပာငးလရာတြင ႏငငေရး ပါဝငေဆာင႐ြကေနသမားက အကအညေပးျခငးႏင ဖတၾကားလာပါက ႏငငေရး လပငနးစဥမားတြင ထေတြ႕ပါဝငေဆာင႐ြကျခငး

၃။ ႏႈငးယဥေလလာထားသည အသပညာဗဟသတ အရငးအျမစမားက ျဖညဆညးေပး ျခငး၊ ႏငငေရးပါဝငေဆာင႐ြကေနသမားက အကအညေပးျခငးျဖင ဒမကေရစတည ေဆာကေရး မ၀ါဒမားအေပၚ ၾသဇာသကေရာကျခငး

International IDEA သည မညသညေနရာေဒသမားတြင လပငနးေဆာင႐ြကပါသနညး။

International IDEA သည ကမၻာတစဝနးတြင လပငနးေဆာင႐ြကပါသည။ စေတာဟမးၿမ႕ တြင ႐းစကၿပး အာဖရက၊ အာ႐-ပစဖတ၊ လကတငအေမရကႏင ကယရစဘယနေဒသမားတြင ႐းမား ဖြငလစထား႐ပါသည။ International IDEA သည ကလသမဂၢတြင အၿမတမး ေလလာသ ျဖစပါသည။

၀ကဘဆက - <http://www.idea.int>


ေ႐ြးေကာကပြမားတြင အႏရာယႏင အမားအယြငးျဖစႏငေျခ နညးပါးေစရန စမခန႔ခြျခငးSead AlihodžiInternational IDEA Policy Paper No. 14 (2016) အဂၤလပဘာသာ

ႏငငေရးေျဖ႐ငးခက လပငနးစဥတြင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားက ေ႐႕ေနာကစစဥျခငးChristine Bell and Kimana Zulueta-FülscherInternational IDEA Policy Paper No. 13 (2016) အဂၤလပဘာသာ

တရားစရငေရးက ဥးစားေပးျခငး - ပဋပကၡသကေရာကမႈရေသာ ႏငငမားႏင ႏငငေရးအသြငကး ေျပာငးေနဆ ႏငငမားရ ေ႐ြးေကာကပြ တရားစရငေရးFrank McLoughlinInternational IDEA Policy Paper No. 12 (2016) အဂၤလပဘာသာ

ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား - ၿငမးခမးေရး ထနးသမးျခငးႏင ဒမကေရစ တညေဆာက ျခငး နညးလမးကရယာမားKimana Zulueta-FülscherInternational IDEA Policy Paper No. 11 (2015) အဂၤလပဘာသာ

မဒယာက အကအညေပးျခငးႏင ေ႐ြးေကာကပြမား - ဘကစခဥးကပပျဖစေစေရးSeema ShahInternational IDEA Policy Paper No. 10 (2015) အဂၤလပဘာသာ

International IDEA မ ပႏပထတေဝထားေသာ စာအပစာတမးမားက International IDEA၏ ၀ကဘဆက http://www.idea.int/publications တြင အခမ လြတလပစြာ ကးယေလလာႏင ပါသည။

International IDEAStrömsborg SE –103 34 StockholmSwedenTel + 46 8 698 37 00Fax + 46 8 20 24 [email protected]

ISBN: 978-91-7671-164-4 (print)ISBN: 978-91-7671-173-6 (PDF)

တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည အျခားေသာ တငးေဒသႀကး/ ျပညနယ ဥပေဒမားအေပၚ လႊမးမးၿပး တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆငတြင ႏငငေရးအာဏာက ကန႔သတျခငး၊ စဖြ႕ျခငးမား ေဆာင႐ြကသည စာျဖငေရးသားထားေသာ ဥပေဒအစအမမား ျဖစသညဟ ေယဘယ နားလညသေဘာေပါကၾကပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ မလပထမ ရညမနးခကမားမာ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ အပခပမႈစနစက အတအလငး သတမတရနျဖစၿပး တငးေဒသႀကး/ျပညနယ၏ ပငနကနယေျမ အတြငး ႏငငသားမား၏ အခြငအေရးမားက ျပ႒ာနးေပးေလ ႐ပါသည။ တငးေဒသႀကး/ျပညနယ အဆင ႏငငေရးအသကအ၀နးက သတမတျခငး၊ ကယပငစ႐ကလကၡဏာက သတမတျပ႒ာနး ျခငးမားလညး ႐ပါသည။ တဖန တငးေဒသႀကး/ျပညနယမားက ႏငငေတာတြင စဖြ႕ပါ၀ငသည နယေျမေဒသအလက သတမတထားေသာ အစတအပငးမားအျဖစလညး သတမတႏငပါသည။

ဤမ၀ါဒစာတမးတြင ဖကဒရယႏငငမားႏင တစျပညေထာငႏငငမား (သ႔မဟတ ဖကဒရယ စနစက ေရာစပကငသးေသာ ႏငငမား) ႐ ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသက ေရာကမႈရသည နယေျမေဒသမားတြင စစေအးတကပြၿပးေနာက ၁၉၉၁ ခႏစမ စတင၍ ျပ႒ာနး ထား႐ၾကသည တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေလလာေဖာျပ ထားပါသည။ ထလြယရလြယ အေျခအေနမားႏင ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည နယေျမေဒသ မားတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေရးဆြျပ႒ာနးသည လပငနးစဥ၊ စစဥေရးဆြပတ႔ႏင စပလဥး၍လညးေကာငး၊ ပမကယျပန႔ေသာ ႏငငေရး ေျဖ႐ငး ခကႏင ၿငမးခမးေရးတညေဆာကသည လပငနးစဥတြင တငးေဒသႀကး/ျပညနယအဆင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ပမကယျပန႔ေသာ အခနးက႑တ႔ႏင စပလဥး၍လညးေကာငး၊ မ၀ါဒ စာအပစာတမးမား၊ ပညာရပစာအပစာတမးမား၏ လစဟာခကမားက ျဖညဆညးေပးရန ရည႐ြယပါသည။

ယခမဝါဒစာတမးအား ဘာသာျပနဆျခငးႏင ပႏပျခငးက ေနာေဝးနငင၏ နငငျခားေရးဝနႀကး ဌာနႏင လဇငဘာခနငင အစးရတ႔မ ကညေထာကပပါသည။

ျပဳစုသူမ်ား kimana zulueta-fülscher ႏွင့္ ......စ က လက ဏ...

Documents