ดาวน์โหลดไฟล์ proceedings ฉบับเต็ม

การประชมวชาการ “สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรมประจ�าป 2559:VernAC-BEF 2016”

i

Proceedings การประชมวชาการ สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม ประจ�าป 2559

(VernAC-BEF 2016)

พมพครงท 1 : มถนายน 2559

จดพมพเผยแพร : คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

123 ถ.มตรภาพ ต.ในเมอง อ.เมอง จ.ขอนแกน 40002

โทรศพท : 043-362046 โทรสาร : 043-362047

Email : [email protected]

Website : https://vernacbef2016.wordpress.com

พมพท : หจก.โรงพมพคลงนานาวทยา

อ�าเภอเมอง จงหวดขอนแกน 40000 โทรศพท 043-328589-91

ลขสทธของ : คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ถนนมตรภาพ อ�าเภอเมอง จงหวดขอนแกน 40002



ii

การประชมวชาการทางสถาปตยกรรม “สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรมประจ�าป 2559”Vernacular Architecture and Cultural Built Environments Forum (VernAC-BEF) 2016คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน ป 2559

สถาบนภาครวมจดโครงการ สภาคณบด คณะสถาปตยกรรมศาสตรแหงประเทศไทย คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน ศนยวจยพหลกษณสงคมลมน�าโขง

หลกการและเหตผล ตงแตป พ.ศ.2557 เปนตนมา เครอขายคณะสถาปตยกรรมศาสตรสามสถาบน ไดมการจดกจกรรมทางวชาการทเออใหเกดโอกาสและพนทใน การแลกเปลยนเรยนรในดานการวจยของนกศกษาและคณาจารยทมงานวจยทเกยวของระหวางสถาบน ภายใตเครอขายความรวมมอของ คณะสถาปตยกรรมศาสตร อาท การบรรยายพเศษ การสมมนาบณฑตศกษา จนกระทงมการขยายขอบเขตความสนใจของเครอขายนกวชา การจากคณะสถาปตยกรรมศาสตรในสาขาสถาปตยกรรมสงแวดลอมสรรค สรางและสถาปตยกรรมพนถน ไดแก มหาวทยาลยเกษตรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร และมหาวทยาลยขอนแกน เปนการ จดประชมวชาการระดบชาต “สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอม ทางวฒนธรรม”ขน ในป พ.ศ.2557 ส�าหรบในครงน การจดประชมวชาการระดบชาตไดเปดเวททกวางขน น�าสการเปดโอกาสใหนกวจยและ นกวชาการผทสนใจ เขารวมการน�าเสนอผลงาน โดยทประเดนผลงานทจะน�าเสนอในการประชมครงน ครอบคลมถง สถาปตยกรรมพนถน สถาปตยกรรมไทย การอนรกษ การพฒนา และการจดการมรดกสถาปตยกรรมและชมชน ประวตศาสตรสถาปตยกรรม ทฤษฎ แนวความคด การออกแบบสถาปตยกรรม สงแวดลอมสรรคสรางและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม โดยคาดหวงวาการประชมในครงนจะเปนเวทส�าคญใน การเผยแพรผลงานผลงานวจยและองคความรใหมทเปนประโยชนตอการพฒนาทางวชาการและการวจย มการแลกเปลยนความรความคดเหน ในหมของนกวชาการ นกวจยและพฒนามาตรฐานในการผลตผลงาน

วตถประสงคโครงการ 1. เพอน�าเสนอผลงานวชาการและงานวจยดานสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม 2. เพอเปนสถานทแลกเปลยนความร ความคดเหนและประสบการณทางดานวชาการจากผเชยวชาญทางดานสถาปตยกรรมพนถน และสถาปตยกรรม 3. เพอเสรมสรางเครอขาย นกวชาการ นกศกษาระดบบณฑตศกษา หลกสตรและหนวยงาน ในสาขาวจยทเกยวของ

หนวยงานทรบผดชอบ หลกสตรสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑตและปรชญาดษฏบณฑต สาขาสถาปตยกรรมศาสตร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน โดยมภาคเครอขายรวมจด คณะสถาปตยกรรมศาสตรสามสถาบน ไดแก มหาวทยาลยศลปากร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร และมหาวทยาลยขอนแกน

คณะกรรมการจดงานประชมวชาการ ศาสตราจารย อรศร ปาณนท ทปรกษา ศาสตราจารย ดร.วระ อนพนทง ทปรกษา ดร.จนทนย จรณธนฐ มหาวทยาลยขอนแกน ประธานคณะกรรมการจดงาน ผศ.ดร.วนด พนจวรสน มหาวทยาลยเกษตรศาสตร กรรมการจากภายนอกสถาบน ดร.เกรยงไกร เกดศร มหาวทยาลยศลปากร กรรมการจากภายนอกสถาบน กรรมการจากภายนอกสถาบน ประธานสภาคณบดคณะสถาปตยกรมศาสตรแหงประเทศไทย ผศ.ดร.ทรงยศ วระทวมาศ กรรมการจากภายในสถาบน ผศ.ดร.นพดล ตงสกล กรรมการจากภายในสถาบน ผศ.ดร.สกการ ราษสทธ กรรมการจากภายในสถาบน ดร.วรฐ ลาชโรจน กรรมการจากภายในสถาบน


iii

คณะผจดท�า

คณะท�างานจดท�าเอกสาร

ทปรกษา

คณบดคณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

นพดล ตงสกล ประธานกรรมการจดงานมหกรรมการประชมวชาการระดบชาต ดานสถาปตยกรรม

และการวางแผน คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

กองบรรณาธการ

จนทนย จรณธนฐ ประธานการจดประชมวชาการ / ผลตเอกสาร / จดรปเลม

หทยรตน วงศสพรรณ ผประสานงาน

ดนย นลสกล ออกแบบปก

กรรณภสส สรเกยรต อารตเวรคปก

ผพจารณาบทความจากหนวยงานภายนอก

ศาสตราจารยเกยรตคณ อรศร ปาณนท คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ศาสตราจารย ดร.วระ อนพนทง คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

รองศาสตราจารย ดร.ชยสทธ ดานกตตกล คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

รองศาสตราจารย สทธพร ภรมยรน คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

ผชวยศาสตราจารย ดร.วนด พนจวรสน คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ผชวยศาสตราจารย ดร.สรนาถ สนอไรพนธ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ผชวยศาสตราจารย ดร.สพชชา โตววชญ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

ผชวยศาสตราจารย ดร.ปรชญา มหทธนทว คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

ผชวยศาสตราจารย ดร.สงหนาท แสงสหนาท คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

ดร.เกรยงไกร เกดศร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

ผพจารณาบทความจากหนวยงานภายใน

รองศาสตราจารย ดร.ยงสวสด ไชยะกล

รองศาสตราจารย ดร.วารณ หวง

ผชวยศาสตราจารย ดร.ทรงยศ วระทวมาศ

ผชวยศาสตราจารย ดร.ช�านาญ บญญาพทธพงศ

ผชวยศาสตราจารย ดร.นพดล ตงสกล

ผชวยศาสตราจารย ดร.มนสชา เพชรานนท

ผชวยศาสตราจารย เขมโชต ภประเสรฐ

ดร.จนทนย จรณธนฐ

ดร.นยทต ตนมตร


iv

สาสนจากประธานคณะกรรมการอ�านวยการ

นบเปนโอกาสอนดทคณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกนไดมโอกาสจดกจกรรมทางวชาการ

ส�าคญครงน ทงน สบเนองมาจากการททางคณะฯไดรบความไววางใจ ใหเปนเจาภาพจดงานประชมทางวชาการ

ระดบชาตของเครอขายคณะสถาปตยกรรมศาสตรและหนวยงานทเกยวของกบดานสถาปตยกรรมและการวางแผน

พรอมกนถงสามงานส�าคญ ทางคณะฯ จงไดด�าเนนการจดการประชมครงนขนในวนเดยวกนเพอเปดโอกาสให

นกวชาการและหนวยงานทเกยวของไดมโอกาสไดรบฟงและแลกเปลยนมมมองผานงานวจยและผลงานวชาการ

ทครอบคลมศาสตรดานสถาปตยกรรมและการวางแผนไดอยางทวถงทกสาขา จงมด�ารใหจดงาน “มหกรรมการประชม

วชาการระดบชาต ดานสถาปตยกรรมและการวางแผนประจ�าป 2559” ขนในวนศกรท 24 มถนายน 2559 ณ โรงแรม

เซนทาราคอนเวนชนเซนเตอร จงหวดขอนแกน ซงการประชมวชาการระดบชาตทงสามรายการประกอบดวย

(1) การประชมวชาการการวางแผนภาคและเมอง ครงท 5 (URPAS 2016) จากเครอขายทางวชาการ

7 สถาบน ในครงนจด การประชมภายใตหวขอ “Partnership for New Urbanization” : ซงมประเดนทเปนกรอบ

ความสนใจเรองกระบวนการ มสวนรวมในการพฒนาเมองและภมภาค รปแบบและนวตกรรมในการพฒนาเมองอยาง

เปนรปธรรม การบรหารจดการโครงการพฒนาดานตางๆ ของเมองใหเกดความยงยน เปนตน

(2) การประชมวชาการ สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรมประจ�าป

2559 (VernAC-BEF 2016) จากเครอขายทางวชาการ 4 สถาบน ซงไดพฒนาจากกจกรรมการสมมนาหลกสตรระดบ

ปรญญาเอกสามสถาบนเมอ ป 2557 เปนครงแรก และไดขยายวงกวางสเวทการประชมวชาการในปถดมา โดยใน

เวทน ประเดนทน�าเสนอจะเกยวของกบสถาปตยกรรมพนถน สถาปตยกรรมไทย การอนรกษพฒนาและการจดการ

มรดกสถาปตยกรรมและชมชน ทฤษฎ แนวความคดการออกแบบสถาปตยกรรมและสงแวดลอมสรรคสรางและ

สภาพแวดลอมทางวฒนธรรม

(3) การประชมวชาการเทคโนโลยอาคารดานพลงงานและสงแวดลอมครงท 3 (BTAC 2016) จาก

เครอขายรวมจด จ�านวน 5 สถาบน โดยมมหาวทยาลยขอนแกนเปนเจาภาพหลกในการจดประชมทงสามครงทผาน

มา ส�าหรบครงนไดก�าหนดขอบเขตในการประชม เปนพลงงานและสงแวดลอมกบงานสถาปตยกรรมและเมอง

ส�าหรบมหกรรมการประชมวชาการระดบชาตทางสถาปตยกรรมและการวางแผนครงน นอกจากจะเปนการ

เปดเวทน�า เสนอผลงานวจยและการคนพบทางวชาการแลว ยงไดจดใหมการบรรยายพเศษโดยองคปาฐกทมชอเสยง

ระดบประเทศและมความเชยวชาญจากหลากหลายสาขา อาท ดร.ณรงคชย อครเศรณ นายกสภามหาวทยาลย

ขอนแกน, ศาสตราจารย อรศร ปาณนท เมธวจยอาวโส (สกว.) และศาสตราจารยวจยดเดน (สกอ.), ดร.สรเดช

ทวแสงสกลไทย, ผศ.ดร.สนต สวจราภนนท และ อ.จลพร นนทพานช ท�าใหงานมหกรรมการประชมวชาการใน

ครงน อดแนนไปดวยเนอหาสาระและความเขมขนทางวชาการทนาสนใจตดตามเปนอยางยง

ในนามคณะผจดงานประชมวชาการครงน ตองขอขอบพระคณวทยากรและผทรงคณวฒ ทงทอยเบองหนา

ในการบรรยายพเศษและทอยเบองหลงในการใหความชวยเหลอในการพจารณาคณภาพของบทความทกชนทมา

น�าเสนอในงานประชม ครงน ผน�าเสนอผลงาน คณะท�างาน รวมทงผเขารวมประชมทกทานทไดใหความสนใจเขารวม

กจกรรมทางวชาการในครงน

ผชวยศาสตราจารย ดร.นพดล ตงสกล

ประธานคณะกรรมการอ�านวยการ

งานมหกรรมการประชมวชาการดานสถาปตยกรรมและการวางแผน ประจ�าป 2559


v

สาสนจากประธานการประชมวชาการ

การประชมวชาการ “สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม ประจ�าป 2559” จดขนภายใต ความรวมมอระหวางสถาบนเครอขาย ในครงนมบทความทเขารวม 13 บทความ ซงมบทความหลกทพจารณาและศกษา เกยวกบสถาปตยกรรมใน 3 กลม ตงแตความสนใจระดบเรอนทอยอาศยแตละประเภท ไปสระดบผงเมอง รวมไปถงการม ความสนใจในระดบการตความและความหมายในทางสถาปตยกรรม

บทความกลมแรก วาดวยการศกษาและท�าความเขาใจเกยวกบสภาพแวดลอมสรรคสรางประเภทเรอน ทงในมตประวต ศาสตรการตงถนฐาน พลวตและการเปลยนแปลง คณคาและภมปญญาทเปนมรดกทางวฒนธรรม ซงในแตละบทความผ ศกษาไดมการลงพนทส�ารวจและเกบขอมลภาคสนามและน�ามาวเคราะห รวมไปถงอภปรายและน�าเสนอมมมองทนาสนใจ อยางมาก นอกจากนบทความทวาดวยการถอดความรกระบวนการเสนอแหลงมรดกวฒนธรรมในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ภาคพนทวป ไดชใหเหนถงศกยภาพทางวฒนธรรมทมอยและท�าใหตระหนกถงความส�าคญอยางยง

บทความกลมทสอง วาดวยการพจารณาเกยวกบสภาพแวดลอมสรรคสรางทมความสมพนธกบบรบทในลกษณะตางๆ เชน การวเคราะหในระดบการจดการพนทเมอง ผลกระทบตอระบบนเวศจากการขยายตวของเมอง การน�าเสนอประเดนการศก ษาสถาปตยกรรมผานการวเคราะหเกยวกบการปรบตวของชมชน

บทความในกลมสดทายวาดวยเรองแนวคดทฤษฏและความหมายทางสถาปตยกรรม ซงแตละบทความมความนาสนใจเปน อยางยง อาท การสถาปนาพระมหาเจดยทผเขยนมงท�าความเขาใจกระบวนการและแนวคดทน�ามาสรปแบบเฉพาะ ซงยง ไมมการศกษาอยางเปนรปธรรมมากอน และยงตองการการวพากษในเชงลกตอไป ส�าหรบบทความทจบประเดนชอขานกบ พนท โดยตงค�าถามถงความสมพนธระหวางกนนน นบวาเปนประเดนทนาสนใจและไมใครไดรบการอภปรายในลกษณะน มากนกในการศกษาทางสถาปตยกรรมโดยทวไป นอกจากนบทความทเนนไปทการศกษาแนวคดและความหมายในมมกวาง คอ บทความวาดวยส�านกถนทของเมองอบลราชธาน กบบทความความวาดวยแนวคดสาธารณะเมอง ลวนแสดงใหเหนถง การศกษาทมความเชอมโยงมตทางวฒนธรรมกบกระบวนการคดผานการอภปรายและใหแงมมทางวชาการทมการวเคราะห อยางเปนระบบอยางนาสนใจ

ทงนในการประชมวชาการครงนมความพเศษเนองดวยไดรบเกยรตจาก ผชวยศาสตราจารย ดร. สนต สวจราภนนท เปน วทยากรรบเชญบรรยายพเศษ เรอง “สญญะวทยากบการตความในการศกษาสถาปตยกรรม” ทไดอภปรายกรอบทฤษฏ สญวทยากบแนวทางถอดรหสในทางสถาปตยกรรม ซงกระตนใหนกวชาการไดตระหนกถงความส�าคญและเขาใจหนาทของ กระบวนการวทยาน รวมไปถงความนาเชอถอและการยอมรบในวงวชาการไดอยางด และชวงสดทายของการประชมไดรบ เกยรตปดทายดวยการบรรยายพเศษ โดยองคปาฐก ศาสตราจารยเกยรตคณ อรศร ปาณนท วาดวยประเดน “สถานการณ แนวโนมการวจยดานสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม” ทนบเปนคณปการตอการศกษาและการ ท�างานวจยทางสถาปตยกรรมในประเทศไทยเปนอยางยงเนองดวย ทงยงเปนการสะทอนภาพการวจยของนกวชาการและ นกศกษาในชวงเวลาทผานมาและทศทางทก�าลงกาวไป อกทงไดชใหเหนถงทศทางความเปนไปไดในการตอยอดองคความ รทมอยเดมสรางองคความรใหม ซงการบรรยายพเศษทงสองประเดน ท�าใหผเขารวมประชมในครงน ลวนไดรบแงมมทาง วชาการ สามารถน�าไปตอยอดและวางแนวทางการท�างานวชาการไดอยางดยง

สดทายน กองบรรณาธการและผจดการการประชมวชาการ สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม ประจ�าป 2559 ขอขอบคณนกวชาการทกทานทใหความสนใจและสงบทความมารวมน�าเสนอ และขอขอบคณผทรง คณวฒทกทานทไดเสยสละเวลาในการพจารณา แนะน�า แกไข ทกบทความในครงน รวมไปถงเจาหนาทและผเกยวของ ทกทาน มา ณ ทน

ดร.จนทนย จรณธนฐประธานการจดประชมวชาการ

สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม ประจ�าป 2559ผชวยศาสตราจารย ดร.นพดล ตงสกล

ประธานคณะกรรมการอ�านวยการงานมหกรรมการประชมวชาการดานสถาปตยกรรมและการวางแผน ประจ�าป 2559


vi

ก�าหนดการ Oral Presentation การประชมวชาการ “สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถน และสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม

ประจ�าป 2559:VernAC-BEF 2016”

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน ประจ�าป 2559

วนศกรท 24 มถนายน 2559 ณ โรงแรมเซนทาราคอนเวนชนเซนเตอร

จงหวดขอนแกน

หองราชพฤกษ 3

ล�าดบ เวลา ชอเรอง ผเขยน ผด�าเนนรายการ

1 13:00 - 13:15 Vernac 01 ถอดความรกระบวนการเสนอแหลงมรดกวฒนธรรมในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปจากแหลงในบญชรายชอเบองตนสแหลงมรดกโลก และแนวทางส�าหรบราชอาณาจกรไทย

เกรยงไกร เกดศรและนนทวรรณ มวงใหญ

มหาวทยาลยศลปากรและมหาวทยาลยเชยงใหม


2 13:15 - 13:30 Vernac 02 คณคาของเรอนโคราชในทศนคตของผอยอาศย

การณย ศภมตรโยธนและวารณ หวงมหาวทยาลยขอนแกน


3 13:30 - 13:45 Vernac 03 ปญญาสรางสรรคตกแถวในพนทคาบสมทรภาคใต ฝงตะวนตกของประเทศไทย

ปทม วงศประดษฐและ เกรยงไกร เกดศร

มหาวทยาลยศลปากร


4 13:45 - 14:00 Vernac 04 ความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานตอพนทประวตศาสตรเมองอบล

ลลดา บญม

มหาวทยาลยอบลราชธาน


5 14:00 - 14:15 Vernac 05 วกฤตการเปลยนแปลงสภาวะอณหภมอากาศมผลมาจากการขยายตวของเมองอยางรวดเรวหรอ ภยทางธรรมชาต

เอกรนทร อนกลยทธธนมหาวทยาลยเกษตรศาสตร


6 14.15 - 14:30 Vernac 06 การรเรมสวนดาดฟาโดยบคลากรระดบลาง: กรณศกษาส�านกงานเขตหลกส

ท�าเนยบ อฬารกล, คทลยา จรประเสรฐกลและวนด

พนจวรสนมหาวทยาลยเกษตรศาสตร


7 14:30 - 14:45 Vernac 07 การปรบตวของชมชนผลตหตถกรรมจกสานไมไผ ต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร

คมเขต เพชรรตน, วนด พนจวรสนและอรศร ปาณนท

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร


8 14:45 - 15:00 Vernac 08 ทศทางการขยายตวของทพกอาศยประเภทบานแฝด โครงการบานเอออาทรศลา จงหวดขอนแกน

ณฐวด ทศโนทยและจนทนย จรณธนฐ

มหาวทยาลยขอนแกน


15.00 - 15.15 พกรบประทานอาหารวาง (จดเตรยมไวหนาหองประชม)


vii

ล�าดบ เวลา ชอเรอง ผเขยน ผด�าเนนรายการ

9 15.15-15.30 Vernac 09 การเปลยนแปลงความสมพนธของพนทเอนกประสงคใตถนเรอนและระบบนเวศในครวเรอนของเกษตรกรกลมอนแปง กรณศกษาบานบว อ�าเภอกดบาก จงหวดสกลนคร

นเรศ วชรพนธสกลมหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ดร.เกรยงไกร เกดศร

10 15:30 - 15:45 Vernac 10 การสถาปนาพระมหาเจดยตนพทธศตวรรษท 26 ในวดสายหลวงปมน ภรทตตะเถระ

ภทระ ไมตระรตนและทรงยศ วระทวมาศ

มหาวทยาลยขอนแกน


11 15:45 - 16:00 Vernac 11 ภมนาม การใหความหมายของพนท:กรณศกษา ชมชนรอบหนองหานกมภวาปจงหวดอดรธาน เกยวกบต�านานผาแดงนางไอ

อมฤต หมวดทองและสพชชา โตววชญ

และอรศร ปาณนทมหาวทยาลยศลปากรและมหาวทยาลยเกษตรศาสตร


12 16:00 - 16:15 Vernac 12 ส�านกในถนทเมองอบลราชธาน

ดนย นลสกลและนพดล ตงสกลมหาวทยาลยขอนแกน


13 16.15 - 16.30 Vernac 13 แนวคดสาธารณะของพนทสาธารณะในเมอง

ศภชย ชยจนทรและณรงพน ไลประกอบทรพย

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร


14 16:30 - 17:00 บรรยายพเศษ โดยองคปาฐก ศาสตราจารย อรศร ปาณนท

เมธวจยอาวโส (สกว.) และศาสตราจารยวจยดเดน (สกอ.)สถานการณและแนวโนมการวจยดานสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม

15 17:00 - 17:20 พธปดการประชมสรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรมประจ�าป 2559 (VernAC-BEF 2016)

หองราชพฤกษ 6

16 17:20 - 18:00 พกผอนตามอธยาศย

17 18.30 - 21.00 งานเลยงรบรองผเขารวมงานมหกรรมการประชมวชาการระดบชาต ดานสถาปตยกรรมและการวางแผน


viii

สาสนจากประธานคณะกรรมการอ�านวยการ งานมหกรรมการประชมวชาการดานสถาปตยกรรม iv

และการวางแผน ประจ�าป 2559

สาสนประธานการจดประชมวชาการ สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม v

ประจ�าป 2559

ก�าหนดการการประชม vi

ก�าหนดการ Oral Presentation vii

ถอดความรกระบวนการเสนอแหลงมรดกวฒนธรรมในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป: 1

จากแหลงในบญชรายชอเบองตนสแหลงมรดกโลก และแนวทางส�าหรบราชอาณาจกรไทย

Lesson Learned from the Nomination Process of Cultural Sites in Mainland of Southeast Asia:

From Tentative List to be the World Heritage and Guidelines for the Kingdom of Thailand เกรยงไกร เกดศร และนนทวรรณ มวงใหญ

คณคาของเรอนโคราชในทศนคตของผอยอาศย 23

The Value of Korat House in the Attitude of Occupantการณย ศภมตรโยธน และวารณ หวง

ปญญาสรรคสรางตกแถวในพนทคาบสมทรภาคใตฝงตะวนตกของประเทศไทย 39

The Wisdom of Shophouse in South-west of Thailandปทม วงคประดษฐ และเกรยงไกร เกดศร

ความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานตอพนทประวตศาสตรเมองอบล 55

The Significance of the Vietnamese Settlement in Ubon Ratchathani on its Historical Placeลลดา บญม

วกฤตการเปลยนแปลงสภาวะอณหภมอากาศ มผลมาจากการขยายตวของเมองอยางรวดเรว 67

หรอภยทางธรรมชาต

Natural crisis disaster for Climate condition effected by the urban rapid growth or

the Natural Disasterเอกรนทร อนกลยทธธน

การรเรมสวนดาดฟาโดยบคลากรระดบลาง: กรณศกษาส�านกงานเขตหลกส 85

The Making of Rooftop Garden by Lower-Level Employees: The Case of Laksi District Officeท�าเนยบ อฬารกล คทลยา จรประเสรฐกล และวนด พนจวรสน

การปรบตวของชมชนผลตหตถกรรมจกสานไมไผ ต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร 101

Adaptation of the Rai-lakthong’s Wickerwork communities in Phanat-nikhom, Chonburi.คมเขต เพชรรตน วนด พนจวรสน และอรศร ปาณนท

สารบญ


ix

ทศทางการขยายตวของทพกอาศยประเภทบานแฝด โครงการบานเอออาทรศลา จงหวดขอนแกน 119

The Expansion of Housing Units, Semi-Detached House Baan Eua-Arthorn Project,

Sila Khonkaenณฐวด ทศโนทย และจนทนย จรณธนฐ

การเปลยนแปลงความสมพนธของพนทเอนกประสงคใตถนเรอนและระบบนเวศในครวเรอนของ 135

เกษตรกรกลมอนแปง กรณศกษาบานบว อ�าเภอกดบาก จงหวดสกลนคร

The Changes in Relation of Multi-Purpose Basement space and Ecological System of

In-Pang Group Residence, Case study Ban Bua, Kudbhak District, Sakolnakhon Province.นเรศ วชรพนธสกล

การสถาปนาพระมหาเจดยตนพทธศตวรรษท 26 ในวดสายหลวงปมน ภรทตตะเถระ 151

The Establishment of PhraMahaChedi in the Early 26th Buddhist Era in the Monastery

of Luang Pu Man Bhuridatta Thera’s Lineageภทระ ไมตระรตน และทรงยศ วระทวมาศ

ภมนาม การใหความหมายของพนท: กรณศกษา ชมชนรอบหนองหานกมภวาป 169

จงหวดอดรธาน เกยวกบต�านานผาแดงนางไอ

Toponym and Its Definition Through Pha Dang Nang Ai Tale: A Case Study of Communities

Around Nong Harn Lake, Udon Thani Provinceอมฤต หมวดทอง สพชชา โตววชญ และอรศร ปาณนท

ส�านกในถนทในยานการคาเกาเมองอบลราชธาน 179

Sense of Place in Ubon Ratchathani Old Commercial District ดนย นลสกล และนพดล ตงสกล

ภาพสะทอนความเปนสาธารณะบนพนทสาธารณะในเมอง 197

Reflection of Publicness on Urban Public Spaceศภชย ชยจนทร และณรงพน ไลประกอบทรพย

สารบญ

การประชมวชาการทางสถาปตยกรรม “สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม ประจ�าป 2559”คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 24 มถนายน 2559

Vernacular Architecture and Cultural Built Environments Forum (VernAC-BEF) 2016Faculty of Architecture, Khon Kaen University 24 June 2016

1

ถอดความรกระบวนการเสนอแหลงมรดกวฒนธรรม

ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป: จากแหลงในบญชรายชอ

เบองตนสแหลงมรดกโลก และแนวทางส�าหรบราชอาณาจกรไทย

Lesson Learned from the Nomination Process of Cultural Sites in

Mainland of Southeast Asia: From Tentative List to be the World

Heritage and Guidelines for the Kingdom of Thailand

เกรยงไกร เกดศร* และนนทวรรณ มวงใหญ**

บทคดยอการพจารณายกยองแหลงมรดกโลก (World Heritage List) ในปจจบนมขนตอนและแนวทางการปฏบตทซบ

ซอนมากขน ตลอดจนกรอบเกณฑ และนยามตางๆ กมความเปลยนแปลงอยางมาก เพอคดกรองแหลงทมศกยภาพอยางแทจรงเขาสกระบวนการขอรบการพจารณาของคณะกรรมการมรดกโลก โดยใหรฐภาคสมาชกทตองการน�าเสนอแหลงนน ตองด�าเนนการประเมนศกยภาพแหลงของตนเองทตองการน�าเสนอ เทยบกบแหลงอนๆ ทไดรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลก หรอแหลงในบญชรายชอชวคราวทรอรบการพจารณาวามศกยภาพหรอไม

จากการศกษาพบวา 2 ทศวรรษทผานมา ไมมแหลงมรดกทางวฒนธรรมใดของประเทศไทยไดรบการยกยองใหเปนแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม อนสะทอนใหเหนถงการไมมแผนยทธศาสตร เปาหมาย และตวชวดอยางเปนรปธรรม อนท�าใหขนตอนการด�าเนนการตางๆ นนเปลยนแปลงไปตามสถานการณทางการเมอง และภาคราชการทมกจะเรงรดใหมการด�าเนนการ โดยปราศจากความเขาใจในรายละเอยดทตองด�าเนนการ อกทงในแหลงตางๆ ยงไมมการศกษาวจยอยางลกซงทเพยงพอทแสดงใหเหนถงองคความร ตลอดจนแสดงใหเหนถงคณคาทซบซอนและแทจรง เพอจะน�าไปสแนวทางการด�าเนนการทเหมาะสม

ทวาเมอศกษาถงกลยทธการด�าเนนการ ของรฐภาคสมาชกตางๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป จะเหนไดวาตางประสบความส�าเรจในการด�าเนนการ ดวยใหความส�าคญกบการศกษาวจยเพอการสรางองคความรทางวชาการ ทงทด�าเนนการโดยนกวชาการภายในประเทศของตน และความรวมมอกบนกวชาการตางประเทศ ซงน�าไปสการก�าหนดแผนการด�าเนนการ แผนการบรหารจดการ ฯลฯ ทงนขนตอนการศกษาเปรยบเทยบ ยงเปนการประเมนตนเอง เพอใหรฐภาคพจารณาถงศกยภาพ คณคาโดดเดนอนเปนสากล รวมทงจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค อยางตรงไปตรงมาจะน�าไปสการวางแผนการบรหารจดการ ซงการถอดบทเรยนกลยทธการด�าเนนการของ

* อาจารยประจ�า ภาควชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร** อาจารยประจ�า ภาควชาการทองเทยว คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม(บทความนเปนสวนหนงของแผนงานวจยเรอง “แผนยทธศาสตรขบเคลอนประเทศไทยเปนศนยกลางการทองเทยวของภมภาคดวยการจดการทองเทยวแหลงมรดกโลกในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป” สนบสนนทนวจยโดย สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร ประจ�าปงบประมาณ 2556.)

ถอดความรกระบวนการเสนอแหลงมรดกวฒนธรรมในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป: จากแหลงในบญชรายชอเบองตนสแหลงมรดกโลก และ

แนวทางส�าหรบราชอาณาจกรไทย

เกรยงไกร เกดศร และนนทวรรณ มวงใหญ

2

การประชมวชาการทางสถาปตยกรรม “สรรคสาระสถาปตยกรรมพนถนและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรม ประจ�าป 2559”

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน 24 มถนายน 2559

รฐภาคสมาชกกลมเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปเหลานสามารถน�ามาสการสะทอนยอนคดเพอการวางแผนการด�าเนนการตางๆ ของประเทศไทยไดเปนอยางด

ABSTRACTThe operation process of nomination of a site as a World Heritage becomes more

complicated due to criteria and definitions which have been changed, so that there will be only qualified sites, selected by the committee. However, the value of each site needs to be evaluated, and should be compared with other sites on the World Heritage List or the Tentative List.

It was found from the study that during the past two decades, there has been no site which is capable of being nominated as a cultural site. This well reflects that there have been no strategic plans, goals, or exact indicators, but the process, instead, needed to follow other factors, such as political situations and governmental sectors. This also reflects that there has been no understanding in the body of knowledge which can portray the under laid value. Importantly, such understanding will finally lead to the most proper operation.

However, it was found from the study, about the strategic plan of state parties in Southeast Asia, that body of knowledge, especially in academic issues, is essential. In other words, people in academic fields are not only the key persons in their countries, but also the collaborators with academic people from other countries, to prepare the operation and administration plans. In addition, comparatives studies are important steps of self-assessment. That is, the state parties will be able to realize the Outstanding Universal Value, comprising the strengths, weaknesses, opportunities, and threats, for operation and administration plans. Such lesson learned from the state parties in Southeast Asia will finally be good reflection for Thailand.

ค�าส�าคญ: แหลงมรดกโลก แหลงในบญชรายชอเบองตน คณคาโดดเดนอนเปนสากล การศกษาเปรยบเทยบ

การประเมนตนเอง กลยทธ แผนยทธศาสตร รฐภาคสมาชก

Keywords: World Heritage List, Tentative List, Outstanding Universal Value, Comparative Study,

Self-Assessment, Strategy, Strategic Plan, State Party

บทน�า การพจารณายกยองแหลงมรดกโลกหลงจากทศวรรษท 2000 เปนตนมานน ไดรบความสนใจของรฐภาค

สมาชกมากขน เนองจากหากมแหลงไดรบการยกยองใหเปนแหลงมรดกโลกนนตอบโจทยกบการสรางอดมการณและ

จตส�านกของประชาชนในรฐภาคทครอบครองแหลงดงกลาวนน รวมถงยงเสมอนเปนการรบรองคณภาพส�าหรบ

การทองเทยวดวย จงมรฐภาคสมาชกเรมใหความสนใจสงแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรมเขาขอรบการประเมนยกยอง

เปนแหลงมรดกโลกมากขนอยางกาวกระโดด จากเหตผลและประโยชนทกลาวมาขางตนท�าใหรฐภาคสมาชกตางเรงรด

ทจะเสนอแหลงมรดกทางวฒนธรรมของตนเพอเขาสการขอรบการพจารณาเปนจ�านวนมาก ท�าใหคณะกรรมการมรดก

โลกไดออกแนวทางปฏบต และขนตอนตางๆ ในการน�าเสนอแหลงมรดกทางวฒนธรรมใหรฐภาคสมาชก (State

Parties) ตองปฏบตและเตรยมความพรอมเพอจดท�าเอกสารขอมลประกอบการน�าเสนอ

Lesson Learned from the Nomination Process of Cultural Sites in Mainland of Southeast Asia: From Tentative List to be the World


3

Vernacular Architecture and Cultural Built Environments Forum (VernAC-BEF) 2016

Faculty of Architecture, Khon Kaen University 24 June 2016

ระบบและกลไกส�าคญทคณะกรรมการมรดกโลกไดออกแบบเพอใหเกดกระบวนการคดกรองคณภาพ และ

คณคาของแหลงมรดกทางวฒนธรรมทจะเสนอขอรบการพจารณาเปนแหลงมรดกโลกนน คอ “การท�าการศกษาเปรยบ

เทยบ (Comparative Study)” แหลงทตองการน�าเสนอกบแหลงทมลกษณะเชนเดยวกนแหลงอนๆ ทไดรบการ

ยกยองเปน “แหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม (World Cultural Heritage)” และ “แหลงทอยในบญชรายชอเบองตน

(Tentative List)” ซงอยในกระบวนการด�าเนนการ เพอใหรฐภาคสมาชกไดท�าการทบทวนศกยภาพในแงมมตางๆ

ของแหลงทตองการน�าเสนอ โดยเฉพาะประเดนเรอง “คณคาโดดเดนอนเปนสากล (Outstanding Universal Value)”

ตลอดจน “แผนการบรหารจดการ (Management Plan)” ทจะน�าไปสการธ�ารงรกษาคณคาดานตางๆ ของแหลงไว

หากไดรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลกแลว

ทงน จากการศกษาพบวา ในประเทศไทยมความพยายามจะด�าเนนการการเพอน�าไปสการยกยองแหลง

มรดกทางวฒนธรรมใหไดรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม แหลงจ�านวนหนงไดรบการเสนอบรรจชอ

ในแหลงบญชรายชอเบองตนแลว และแหลงจ�านวนหนงทมความประสงคจะเสนอชอเพอขอรบการบรรจชอเขาสแหลง

ในบญชรายชอเบองตน ทวาในรอบสองทศวรรษทผานมา ไมมแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยแหลงใดประสบ

ความส�าเรจในการยกยองใหเปนแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรมเลย ในขณะทประเทศอนๆ ในภมภาคเอเชยตะวนออก

เฉยงใตตางประสบความส�าเรจในการด�าเนนการ

เนองมาจากขาดความเชยวชาญและขาดการศกษาหลกเกณฑตางๆ ของคณะกรรมการมรดกโลกท

เปลยนแปลงไปคอนขางมาก นอกจากน ยงขาดองคความรทางวชาการทจะใชประกอบในการเสนอการขอรบการ

พจารณา และเพอการก�าหนดนยามและความหมายของแหลงใหสอดคลองกบเกณฑมาตรฐาน ตลอดจนการน�าเสนอ

บนฐานของความตองการเพอจะยกยองแหลงมรดกทางวฒนธรรมของตน โดยมไดท�าการศกษาเปรยบเทยบกบแหลง

อนๆ ตามเกณฑทคณะกรรมการมรดกโลกไดก�าหนด เพอใหด�าเนนการในลกษณะการประเมนตนเอง เพอใหทราบ

จดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค ตลอดจนคณคาและความหมายของแหลงเมอเทยบกบแหลงอนๆ อนหมายถง

การเสนอถงคณคาโดดเดนอนเปนสากลของแหลงทตองการน�าเสนอนนเมอเทยบกบระดบสากล นอกจากน การด�าเนน

การทปราศจากการสรางวสยทศน อนน�าไปสการก�าหนดแผนยทธศาสตรซงจะก�าหนดตวเปาหมาย และตวชวดอยาง

เปนรปธรรม ไดท�าใหขนตอนการด�าเนนการตางๆ นนแปรเปลยนไปตามสถานการณทางการเมอง อกทงกระบวนการ

เรงรดใหด�าเนนการโดยภาคราชการทยดโยงการด�าเนนการกบกรอบปงบประมาณ ตลอดจนคานยมเรองการจะตอง

ผลกดนใหเรองตางๆ บรรลผลในชวงสมยของขาราชการการเมอง และขาราชการประจ�า โดยปราศจากความเขาใจถง

รายละเอยดทคณะกรรมการมรดกโลกไดก�าหนดใหตองด�าเนนการนนกเปนอปสรรคส�าคญ เพราะจะไมใหความส�าคญ

กบการศกษาวจยอยางลกซง ซงปกตมกจะใชระยะเวลาในการด�าเนนการทยาวนาน ดวยเพราะตองสรางองคความร

ใหทราบถงคณคาทซบซอนและแทจรง เพอจะน�าไปสแนวทางการด�าเนนการทเหมาะสม ทงน การเรงรดการด�าเนน

การดงกลาวเหลานนใหรบน�าเสนอขอมลของแหลงไปยงคณะกรรมการมรดกโลก จะเปนการผกปญหาใหมทท�าใหการ

ด�าเนนการขนตอไปเปนอปสรรคดวย

เหตดงกลาวท�าใหผวจยสนใจทจะท�าการศกษาเปรยบเทยบสถานการณ การด�าเนนการเสนอชอแหลงมรดก

ทางวฒนธรรมตางๆ ของรฐภาคสมาชกอนๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปทเสนอขอรบการพจารณาเปน

แหลงมรดกโลกทางวฒนธรรมดงจะเหนไดวาในทศวรรษทผานมานน รฐภาคสมาชกในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาค

พนทวป อาท ราชอาณาจกรกมพชา สาธารณรฐแหงสหภาพเมยนมาร และสาธารณรฐสงคมนยมเวยดนามตางประสบ

ความส�าเรจในการน�าเสนอแหลงเพอขอรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม ในการน จงน�าไปสการศกษา




4



เพอถอดบทเรยนใหทราบถงกลวธในการด�าเนนการอยางไร เพอน�ามาสการวางแผนบรหารจดการและสรางกลยทธใน

การด�าเนนการส�าหรบการเสนอชอแหลงมรดกทางวฒนธรรมของประเทศไทยตอไป

ค�าถามการวจย - แหลงมรดกโลกทางวฒนธรรมในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ทไดรบการบรรจรายชอในบญชรายชอ

เบองตน (Tentative List) แลวนน มบรบทอยางไร และสามารถถอดองคความรมาสกระบวนการเสนอแหลงมรดก

ทางวฒนธรรมของไทยใหเขาสแหลงในบญชรายชอเบองตน และแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม (World Cultural

Heritage) ไดอยางไร

- แหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทผานการเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน (Tentative List) แลว

นน มจดแขง จดออน ศกยภาพ และอปสรรค ในการด�าเนนการเปนอยางไร และควรทจะมกลยทธตอการด�าเนนการ

ในขนตอไปอยางไร

วตถประสงคในการศกษา - เพอศกษาและถอดความรเกยวกบการน�าเสนอแหลงมรดกทางวฒนธรรม เพอเขาสการพจารณาเปนแหลง

มรดกโลก

- เพอศกษาแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทไดรบการเสนอชอในบญชรายชอเบองตน เพอ

วเคราะหถงจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค เพอน�าไปสการก�าหนดยทธศาสตรในการขบเคลอนสการขอรบการ

พจารณาเปนแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม

ผลการศกษา 1. การศกษาวาดวยแหลงในบญชรายชอเบองตน (Tentative List) ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาค

พนทวป

ในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป มแหลงทไดรบการขนทะเบยนเปน “แหลงมรดกในบญชราย

ชอเบองตน” เพอรอการขนทะเบยนเปนแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม และแหลงมรดกภมทศนวฒนธรรมจาก

“องคการการศกษา วทยาศาสตร และวฒนธรรมแหงสหประชาชาต (United Nations Educational, Scientific

and Cultural Organization) หรอยเนสโก (UNESCO)” จ�านวนทงสน 26 แหลง เรยงตามล�าดบดงตอไปน คอ

ราชอาณาจกรกมพชา มแหลงมรดกในบญชรายชอเบองตนเปนแหลงวฒนธรรม 9 แหลง

- ปราสาทบนทายฉมาร (Ensemble de Banteay Chmar)

- ปราสาทบนทายเปรยนคร (Ensemble de Banteay Prei Nokor)

- ปราสาทเบงเมเลย (Ensemble de Beng Mealea)

- ปราสาทพระขรรคแหงก�าปงสวาย (Ensemble du Prah Khan de Kompong Svay)

- กลมปราสาทสมโบเปรยกก (Groupe de Sambor Prei Kuk)

- ปราสาทแหลงเกาะแกร (Le site de Koh Ker)

- แหลงโบราณคดองกอรโบเรยทพนมดา (Site d’Angkor Borei et Phnom Da)



5



- แหลงโบราณคดอดง (Site d’Oudong)

- แหลงกเลน (Site des Kulen)

ราชอาณาจกรไทย มแหลงมรดกในบญชรายชอเบองตนเปนแหลงวฒนธรรม 4 แหลง

- พมาย และศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง และปราสาทเมองต�า (Phimai, its

Cultural Route and the Associated Temples of Phanom roong and Muangtam

- อทยานประวตศาสตรภพระบาท (Phuphrabat Historical Park)

- วดพระมหาธาตวรมหาวหาร (Wat Phra Mahathat Woramahawihan, Nakhon Si Thammarat)

- อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา

(Monuments, Sites and Cultural Landscape of Chiang Mai, Capital of Lanna)

สาธารณรฐแหงสหภาพเมยนมาร มแหลงมรดกในบญชรายชอเปนแหลงวฒนธรรม 7 แหลง

- กลมเมองโบราณในพมาตอนเหนอ: องวะ, อมรประ, สะกาย, มงกน, มณฑะเลย(Ancient cities of

Upper Myanmar: Innwa, Amarapura, Sagaing, Mingun, Mandalay)

- ถ�าบาดาลง และถ�าขางเคยง (Badah-lin and associated caves)

- แหลงโบราณคดพกาม และสถาปตยกรรม (Bagan Archaeological Area and Monuments)

- ทะเลสาบอนเล (Inle Lake)

- เมองวฒนธรรมมอญ: พะโค, หงสาวด (Mon cities: Bago, Hanthawaddy)

- แหลงโบราณคดเมยวอ และสถาปตยกรรม (Myauk-U Archaeological Area and Monuments)

- วดไมแหงสมยคองบองเมองมณฑะเลย (Wooden Monasteries of Konbaung Period: Ohn

Don, Sala, Pakhangyi, Pakhannge, Legaing, Sagu, Shwe-Kyaung (Mandalay))

สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว มแหลงมรดกในบญชรายชอเบองตน 2 แหลง ซงเปนแหลง

วฒนธรรม

- ทงไหหน (Sites Mégalithiques de la province de Xieng Khouang)

- พระธาตหลวง (That Luang de Vientiane)

สาธารณรฐสงคมนยมเวยดนาม มแหลงมรดกในบญชรายชอเบองตนเปนแหลงวฒนธรรม 1 แหลง

และแหลงภมทศนวฒนธรรม 3 แหลง

- ถ�าคอนวอน (Con Moong cave)

- แหลงภมทศนวางชอน (Huong Son Complex of Natural Beauty and Historical Monuments)

- กลมภาพสลกหนในซาปา (The area of old carved stone in SAPA)

- กลมปชนยสถานเอยนตอ (The Complex of Yen Tu Monuments and Landscape)




6



ภาพท 1 ภาพบน แผนทแสดงแหลงมรดกโลก (World Heritage List) ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป,

ภาพลาง แผนทแสดงแหลงมรดกในแหลงบญชรายชอเบองตน (Tentative List) ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต

ภาคพนทวป



7



จากการเปรยบเทยบขอมลประกอบการพจารณาของรบการยกยองแหลงมรดกทางวฒนธรรมในภมภาค

เอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปทบรรจชอในบญชรายชอเบองตน เพอขอรบการจารกเปนแหลงมรดกโลกนน

พบวาในชวงระหวางป ค.ศ. 1992-2004 แหลงทเสนอชอในบญชรายชอชวคราวในชวงเวลาดงกลาวนน มการจดเตรยม

ขอมลเบองตนของแหลงและขอมลประวตศาสตรแบบสงเขปเทานน ทวาแหลงทอยในบญชรายชอเบองตนเหลาน

สวนใหญเปนแหลงทมศกยภาพสง ซงคณะกรรมการมรดกโลกไดคดเลอกใหบรรจในบญชรายชอเบองตนตงแตในชวง

แรกทประเทศตางๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตไดลงนามเขารวมเปนรฐภาคสมาชก

ทวาหลงจากทมการบรรจชอแหลงในบญชรายชอเบองตนนน รฐภาคสมาชกตางๆ กยงไมไดด�าเนนการจด

ท�าการศกษาอยางเปนรปธรรม เนองจากประสบปญหาหลายประการ ตวอยางเชน ราชอาณาจกรกมพชากเพงฟนตว

จากสงครามกลางเมองระหวางป ค.ศ.1975-1979 และสถานการณทางการเมองยงไมเปนเอกภาพ จงยงไมไดมการ

ท�าการศกษาและผลกดนใหมการน�าเสนอชอแหลงในบญชรายชอเพอขอรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลก ซงเปน

กจกรรมทใชทนทรพยในการศกษาส�ารวจมาก รวมไปถงในชวงเวลาดงกลาวนนตลาดการทองเทยวโลกกยงไมมความ

เชอมนในเรองความปลอดภยในการเดนทางทองเทยวในกมพชามากนก ตลอดจนสาธารณปโภคดานการทองเทยวยง

ไมดมากนก เพราะฉะนนรฐบาลจงยงไมลงทนในแหลงทมศกยภาพตอการทองเทยวนอย ซงบรบทและเงอนไขดงกลาว

นนกเกดกบสาธารณรฐสงคมนยมเวยดนามเชนกน เนองจากเพงฟนตวจากภาวะการณสงคราม ในขณะทสาธารณรฐ

แหงสหภาพเมยนมารนนไดรบการคว�าบาตรจากนานาชาตเปนระยะเวลาทยาวนาน จงไมไดมการเสนอรายชอแหลง

ทไดรบการบรรจชอในบญชรายชอเบองตนขนเปนแหลงมรดกโลก

ส�าหรบราชอาณาจกรไทยซงไดเสนอแหลง “ปราสาทพมาย และ ศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาท

พนมรง และปราสาทเมองต�า” อยในบญชรายชอเบองตนมาตงแต พ.ศ. 2547 ทวายงไมมผลการศกษาอยางเปน

รปธรรม สะทอนใหเหนถงภาวการณขาดแคลนผเชยวชาญ ทนศกษาวจย ตลอดจนความรวมมอกบหนวยงานระดบ

นานาชาตอยางเปนรปธรรม ท�าใหองคความรทางวชาการทจะเปนสวนประกอบเพอเสนอการขอรบการพจารณายงม

อยไมมากเพยงพอ

จากมลเหตดงกลาวมาขางตน ท�าใหคณะกรรมการมรดกโลกจ�าเปนตองออกแบบวางแผนก�าหนดแนวทาง

และกรอบเกณฑตางๆ ใหซบซอน และรดกมมากยงขน กลาวคอ ในประชมคณะกรรมการมรดกโลกสมยสามญ ครงท

28 ทเมองซโจว สาธารณรฐประชาชนจน ไดมมตใหแหลงมรดกทจะยนเขาในบญชรายชอเบองตน ตองระบ “คณคา

โดดเดนอนเปนสากล (Outstanding Universal Value)” ของแหลง รวมถง “การเปรยบเทยบกบแหลงมรดกโลกท

ใกลเคยง (Comparison with other similar properties)” โดยจะถกบงคบใชครงแรกผาน “อนสญญาวาดวยการ

คมครองมรดกโลก (Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention)”

ในป ค.ศ. 2008 โดยมเปาประสงคเพอก�าหนดใหรฐภาคตองน�าเสนอแหลงมรดกเขาสบญชรายชอเบองตน ตองจดท�า

ขอมลใหอยในมาตรฐานเดยวกบการจดท�าขอมลแหลงมรดกโลก โดยเฉพาะประเดนเรอง “คณคาโดดเดนอนเปน

สากล” “ความสมบรณ” และ “ความจรงแท” เชนเดยวกบเอกสารเพอประกอบการพจารณายกยองแหลงในบญช

รายชอเบองตนเปนแหลงมรดกโลก เพยงแตวาการเสนอชอแหลงมรดกทางวฒนธรรมเขาสบญชรายชอเบองตนนนจะ

ตองมการจดท�าขอมล “การเปรยบเทยบกบแหลงมรดกโลกทใกลเคยง” เพมเตมขน เพอใหเปนกลไกในการประเมน

ตนเองของแหลงทตองการน�าเสนอ เพอใหทราบสถานภาพและศกยภาพของแหลงเมอเปรยบเทยบกบแหลงอนๆ ทม

คณลกษณะเชนเดยวกน ทงทเปนแหลงในบญชรายชอเบองตน และแหลงในบญชมรดกโลก โดยท�าการเปรยบเทยบ

กนทงในเชงกายภาพ มตประวตศาสตร ขนาดของพนทแหลง หรอรปแบบของการบรหารจดการ เพอใหรฐภาคท

ตองการน�าเสนอแหลงนนประเมนคณคาของแหลงทน�าเสนอบนศกยภาพทแทจรง ไมเอนเอยงไปตามแนวทางชาตนยม




8



แตส�าหรบแหลงมรดกทอยในบญชมรดกโลก นนจะมหวขอทแตกตางจากแหลงมรดกเขาบญชรายชอ

เบองตน คอ “แผนการพทกษรกษา และการบรหารจดการ (Protection and Management Requirement)” ซง

เปนหวขอทระบถงการด�าเนนงานและการวางแผนการอนรกษและรกษาพนทของแหลงมรดกในปจจบนและอนาคต

ทวาจากการศกษาวจยน ซงไดท�าการศกษาทบทวนเอกสารทเกยวเนองกบการน�าเสนอแหลงของราช

อาณาจกรไทยพบวา แมวาจะมการปรบปรงหวขอของเอกสารครบตามขอก�าหนดของคณะกรรมการมรดกโลก แต

ทวาในเนอหาของเอกสารประกอบการพจารณา และแนวทางในการน�าเสนอนนกลบไมสะทอนใหเหนถงการวเคราะห

กรอบของกฎเกณฑตางๆ และน�ามาสการปรบตวในการวางแผนเชงยทธศาสตรเพอสงแหลงใหมๆ ทมศกยภาพเขาไป

บรรจในบญชรายชอเบองตน และการจดท�าเอกสารเพอขอรบการยกยองแหลงทอยในบญชรายชอแลวขนเปนแหลง

มรดกโลก

2. แหลงมรดกทางวฒนธรรม และภมทศนวฒนธรรมในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปกบเกณฑ

การเสนอคณคาตามเกณฑมรดกโลก

การบงชวาคณคาของแหลงมรดกทางวฒนธรรมทขอรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลกนนตองม “คณคา”

สอดคลองสมพนธกบเกณฑขอใดขอหนง หรอหลายขอกได อยางไรกดการทแหลงตางๆ นนบงชวามคณคาสอดคลอง

กบเกณฑหลายขอกยอมแสดงใหเหนถงคณคาโดดเดนอนเปนสากล รวมทงคณคาดานความสมบรณแบบ ของแหลงท

น�าเสนอดวย นอกจากน คณคาของ “แหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม” นนจะสมพนธกบเกณฑขอท 1-6 ในขณะทหาก

เปน “แหลงมรดกโลกทางภมทศนวฒนธรรม (Cultural Landscape)” หรอ “แหลงมรดกโลกแบบผสม (Mixed

Site)” นนสามารถบงชวาสอดคลองกบเกณฑขอใดกไดรวมกนระหวางเกณฑขอท 1-6 และ 7-10

ทงน หลกเกณฑในการประเมนเพอขนทะเบยนเปนแหลงมรดกโลกของคณะกรรมการมรดกโลก (The World

Heritage Committee) มอย 10 ประการ1 คอ

1. แสดงถงการเปนศลปกรรมทมลกษณะเฉพาะตว (เปนเอกลกษณ) เปนผลงานชนเอกของ

อรยะสรางสรรค; หรอ

2. มอทธพลอยางมากเหนอรปแบบและพฒนาการทางสถาปตยกรรม ศลปถาวรวตถ การวาง

ผงเมอง และการออกแบบภมทศนทครอบคลมทงระยะเวลา และพนททางวฒนธรรมของโลก; หรอ

3. มความเปนเอกลกษณหรออยางนอยตองเปนพยานหลกฐานอยางพเศษของอารยธรรม หรอ

จารตวฒนธรรมซงสาปสญไป; หรอ

4. เปนตวอยางทมความโดดเดนของชนดอาคาร หรอสถาปตยกรรมโดยรวม หรอภมทศนซง

แสดงขนตอนทมความส�าคญในประวตศาสตรมนษยชาต; หรอ

5. เปนตวอยางทมความโดดเดนของธรรมเนยมการตงถนฐานของมนษยหรอการใชพนทซงเปน

ตวแทนของวฒนธรรม โดยเฉพาะอยางยงเมอมนกลบไมมนคง เนองมาจากผลกระทบของการเปลยนแปลงทไมสามารถ

น�ากลบคนไดดงเกา หรอในสภาวะแวดลอมพเศษหรอไปรวมกบมาตรการอนๆ; หรอ

6. มการเกยวของโดยตรงไดกบเหตการณหรอจารตประเพณทยงคงปฏบตกนอยหรอแนวความ

คด หรอความเชอกบผลงานศลปกรรม และวรรณกรรม ทมความโดดเดนทเปนสากล

7. แหลงนนประกอบดวยปรากฏการณทางธรรมชาตทแปลกประหลาด หรอเปนแหลงทมความ

งดงามและสนทรยภาพทางธรรมชาตทส�าคญอยางยงยวด

1 กรมศลปากร. แนวทางการจดการโบราณสถานในบญชมรดกโลกทางวฒนธรรมของโลก, กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2535. หนา 8.



9



8. เปนตวอยางอนโดดเดนทแสดงใหเหนถงพฒนาการของประวตศาสตรโลก รวมไปถงรองรอย

ของสงมชวต กระบวนการเปลยนแปลงทางธรณสณฐานทแสดงถงพฒนาการของภมลกษณ หรอเปนตวอยางส�าคญ

ของการเปลยนแปลงทางทางธรณวทยา หรอคณลกษณะทางกายภาพของภมประเทศ

9. เปนตวอยางอนโดดเดนทแสดงใหเหนถงพลวตของระบบนเวศ และกระบวนการทางชววทยา

ในววฒนาการหรอพฒนาการของระบบนเวศบนแผนดน, แหลงน�าจด, ชายฝง และมหาสมทร ตลอดจนอาณาจกรพช

และสตวดวย

10. แหลงนนประกอบดวยถนทอยอาศยตามธรรมชาตทมความส�าคญและนยส�าคญในการอนรกษ

ความหลากหลายทางชวภาพ ซงรวมไปถงสงมชวตทมคณคาโดดเดนอยในสภาวะถกคกคามในทศนะของวทยาศาสตร

และการอนรกษ

2.1 สรปประเดนการสงเคราะหแหลงมรดกโลกทเลอกใชเกณฑขอท 1: แสดงถงการเปนศลปกรรม

ทมลกษณะเฉพาะตว (เปนเอกลกษณ) เปนผลงานชนเอกของอรยะสรางสรรค;

กรอบความคดในการน�าเสนอดวยเกณฑขอท 1 นน แหลงทเสนอวาสอดคลองกบเกณฑขอนตองไดรบ

การ “ออกแบบและวางผงอยางเปนเลศ” ซงแหลง “ปราสาทพมาย และศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาท

พนมรง และปราสาทเมองต�า” ทน�าเสนอนนกยงคงสอดคลองกบเกณฑขอท 1 เฉกเชนเดยวกบแหลง “มรดกโลกเมอง

พระนคร” กก�าหนดวาคณคาของแหลงวาสอดคลองกบเกณฑขอท 1 ดวยเชนกน และ “อนสรณสถาน สถานท และ

พนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา” ซงมผงเมองแบบสเหลยมเกอบจะจตรสนน

กพอจะเชอมโยงกบประเดนทวาดวย “เปนผลงานชนเอกของอรยะสรางสรรค” ได แตทวากมไดมแสดงถงคณคา

โดดเดนอนเปนสากลเนองจากเปนลกษณะทปรากฏกบเมองอนๆ อาท เมองพระนคร เมองสโขทย และเมอง

มณฑะเลย ซงทงเมองพระนคร และเมองสโขทยกตางสรางมากอนหนาการสถาปนาเมองเชยงใหม

ทวาคณคาของแหลง “พระมหาธาตวรมหาวหาร จงหวดนครศรธรรมราช” ไมสอดคลองกบเกณฑ

ขอท 1 เนองจากเปนแหลงทมพลวตของการบรณปฏสงขรณมาตลอดหนาประวตศาสตรของวดหาไดแสดงใหเหนถง

ผลงานการออกแบบทยงคงคณคาขามกาลเวลามา หรอไดรบการออกแบบสรางสรรคอยางอจฉรยะ ดงเกณฑขอท 1

ซงหากเลอกเกณฑดงกลาวนจะไมสามารถอธบายตอเนองในประเดนวาดวยเรองคณคาโดดเดนอนเปนสากลได

2.2 สรปประเดนการสงเคราะหแหลงมรดกโลกทเลอกใชเกณฑขอท 2: มอทธพลอยางมากเหนอ

รปแบบและพฒนาการทางสถาปตยกรรม ศลปถาวรวตถ การวางผงเมอง และการออกแบบภมทศนทครอบคลม

ทงระยะเวลา และพนททางวฒนธรรมของโลก;

ส�าหรบแหลง “ปราสาทพมาย และศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง และปราสาท

เมองต�า” และ “อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา”

กคอนขางสอดคลองกบเกณฑขอท 2 ทวาจะมแต “พระมหาธาตวรมหาวหาร จงหวดนครศรธรรมราช” ทเมอท�าการ

วเคราะหแลวจะพบวา พนททเสนอมขนาดและสดสวนทเลกกวาแหลงอนๆ ทเสนอขนในลกษณะของสดสวนระดบ

เมอง (Urban Scale) ซงแมวาการทแหลงมรดกทางวฒนธรรมวดพระมหาธาตนครศรธรรมราชเลอกใชเกณฑขอท 2

อธบายคณคาของแหลงนนกพอจะใชได แตทวาเมอเทยบกบแหลงอนๆ ทใชเกณฑขอท 2 ในการอธบายคณคาของ

ตนเองแลวจะเหนวาแหลงอนๆ จะมความซบซอน ความหลากหลาย ตลอดจนขนาดของแหลงทมขนาดใหญระดบ

เมองทงสน




10



2.3 สรปประเดนการสงเคราะหแหลงมรดกโลกทเลอกใชเกณฑขอท 3: มความเปนเอกลกษณหรอ

อยางนอยตองเปนพยานหลกฐานอยางพเศษของอารยธรรม หรอจารตวฒนธรรมซงสาปสญไป;

ส�าหรบแหลง “ปราสาทพมาย และศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง และปราสาท

เมองต�า” “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” และ “อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม

เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา”

จะเหนไดวาแหลงมรดกทางวฒนธรรมประเภทปราสาทหนนน ไดแสดงใหเหนคณคาทสอดคลองกบ

เกณฑขอท 3 นเชนเดยวกบแหลง “มรดกโลกเมองพระนคร” รวมทงแหลง “ปราสาทบนทายฉมาร” และ “ปราสาท

บนทายเปรยนคร” ซงเลอกก�าหนดคณคาวาสมพนธกบเกณฑขอท 3 นเชนกนดงทกลาวมาแลว เพราะฉะนนในการ

ท�าการศกษาเปรยบเทยบแหลงปราสาทพมาย และพนมรง ควรเลอกท�าการศกษาเปรยบเทยบกบปราสาทหนใน

ราชอาณาจกรกมพชาทง 2 แหลงดงทกลาวมาขางตน เนองจากมขนาด และระเบยบสดสวนไมแตกตางกนมากนก ซง

ยอมท�าใหการเปรยบเทยบดงกลาวนนท�าใหแหลงไดรบประโยชนมากกวาการน�าไปท�าการเปรยบเทยบกบแหลงมรดก

โลกเมองพระนครโดยตรง

2.4 สรปประเดนการสงเคราะหแหลงมรดกโลกทเลอกใชเกณฑขอท 4: เปนตวอยางทมความ

โดดเดนของชนดอาคาร หรอสถาปตยกรรมโดยรวม หรอภมทศนซงแสดงขนตอนทมความส�าคญในประวตศาสตร

มนษยชาต;

จะเหนไดวานยามของเกณฑขอท 4 ความวา “เปนตวอยางทมความโดดเดนของชนดอาคาร หรอ

สถาปตยกรรมโดยรวม หรอภมทศนซงแสดงขนตอนทมความส�าคญในประวตศาสตรมนษยชาต;”

จะเหนไดวา “ปราสาทพมาย และศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง และปราสาทเมอง

ต�า” และ “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” ทมการยนเสนอคณคาของแหลงใหสอดคลองกบเกณฑขอท 4 ซงเมอ

พจารณาโดยละเอยดจะเหนวาเกณฑขอท 4 เปดโอกาสคอนขางกวางใหตความในประเดนเรองคณคา ท�าใหแหลง

ตางๆ ไดน�าเสนอคณคาวาสอดคลองกบเกณฑดงกลาว

ทวาหากน�ามาเปรยบเทยบยอนกลบไปยงแหลงมรดกทางวฒนธรรมในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต

ภาคพนทวป ทไดรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลกแลวทประเมนตนเองวามคณคาสอดคลองกบเกณฑขอท มจ�านวน

8 แหลง ทเลอกเสนอชอตามเกณฑขอท 4 น กลาวคอ ราชอาณาจกรกมพชา คอ “มรดกโลกเมองพระนคร” สาธารณรฐ

สงคมนยมเวยดนาม คอ “มรดกโลกอนสรณสถานแหงเว” “มรดกโลกนครปราการแหงราชวงศโฮ” สาธารณรฐ

ประชาธปไตยประชาชนลาว คอ “มรดกโลกเมองหลวงพระบาง” และ “มรดกโลกปราสาทวดพ และการตงถนฐาน

โบราณในภมทศนวฒนธรรมจ�าปาสก” สหพนธรฐมาเลเซย คอ “มรดกโลกมะละกา และจอรจทาวนเมองประวตศาสตร

บนชองแคบมะละกา” และ “แหลงโบราณคดหบเขาเลงกอง” และสาธารณรฐแหงสหภาพเมยนมาร คอ “มรดกโลก

กลมเมองโบราณอาณาจกรพย” ทงนจะเหนไดวาแหลงทไดรบการยกยองแลวจะมคณคาโดดเดนอนเปนสากลทสงมาก

และสามารถแยกประเภทของแหลงออกไดเปน 2 แบบ คอ แหลงทตดขาดจากพลวตไปแลว (Relic Sites) และแหลง

ทยงมพลวตอย (Living Site) กสามารถเลอกเกณฑขอดงกลาวนได

เพราะฉะนนการเลอกทจะเสนอวามแหลงมคณคาโดดเดนอนเปนสากลสอดคลองกบเกณฑขอท 4 นน

มความจ�าเปนตองกลบมาพจารณาวา หากเปนแหลงทยงด�ารงบทบาทในฐานะมรดกทางวฒนธรรมทมพลวตกคงความ

สอดคลองกบเกณฑ และหากเปนแหลงมรดกวฒนธรรมทตดขาดจากพลวตไปแลว กควรเปนแหลงทแสดงออกถงคณคา

ของประวตศาสตรมนษยชาต หรอมรปแบบทางสถาปตยกรรมทมความโดดเดนอนเปนสากลอยางแทจรง



11



ทงน ในการน�าเสนอ “ปราสาทพมาย และศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง และ

ปราสาทเมองต�า” ซงเปนการน�าเสนอแบบ “รวมกลม (Serial Nomination)” นนชวยสงเสรมศกยภาพของกลมของ

แหลงทน�าเสนอใหมสงขน เนองจากน�าเสนอคณคารวมกนซงยอมมคาน�าหนกมากกวาการเสนอเปนแหลงโดด เนองจาก

แหลงมรดกวฒนธรรมปราสาทในวฒนธรรมเขมรในประเทศไทยนน มขนาดไมใหญโตเทากบแหลงมรดกโลกเมอง

พระนคร ตลอดจนแหลงอนๆ ในราชอาณาจกรกมพชา รวมทงในการศกษาเปรยบเทยบแหลงควรเลอกท�าการศกษา

เปรยบเทยบกบปราสาทหนในราชอาณาจกรกมพชาทง 2 แหลง ทเลอกเกณฑคณคาโดดเดนอนเปนสากลในขอท 4

เชนเดยวกน เนองจากมลกษณะการน�าเสนอเปนปราสาทเดยวเชนเดยวกน ซงยอมท�าใหการเปรยบเทยบดงกลาวนน

ท�าใหแหลงไดรบประโยชน มากกวาการน�าไปท�าการเปรยบเทยบกบแหลงมรดกโลกเมองพระนครโดยตรง รวมไปถง

แหลงอทยานประวตศาสตรภพระบาทนน กตองมการศกษาคนควาทางโบราณคดเชงลก ตลอดจนปฏสมพนธระหวาง

มนษยกบสงแวดลอมบนฐานคดของภมทศนวฒนธรรม จงจะแสดงออกถงคณคาโดดเดนอนเปนสากลได

2.5 สรปประเดนการสงเคราะหแหลงมรดกโลกทเลอกใชเกณฑขอท 5: เปนตวอยางทมความ

โดดเดนของธรรมเนยมการตงถนฐานของมนษยหรอการใชพนทซงเปนตวแทนของวฒนธรรม โดยเฉพาะอยางยง

เมอมนกลบไมมนคง เนองมาจากผลกระทบของการเปลยนแปลงทไมสามารถน�ากลบคนไดดงเกา หรอในสภาวะ

แวดลอมพเศษหรอไปรวมกบมาตรการอนๆ;

จากค�าอธบายเกณฑขอท 5 วา “เปนตวอยางทมความโดดเดนของธรรมเนยมการตงถนฐานของมนษย

หรอการใชพนทซงเปนตวแทนของวฒนธรรม โดยเฉพาะอยางยงเมอมนกลบไมมนคง เนองมาจากผลกระทบของการ

เปลยนแปลงทไมสามารถน�ากลบคนไดดงเกา หรอในสภาวะแวดลอมพเศษหรอไปรวมกบมาตรการอนๆ” จะเหนได

วามแหลงมรดกทางวฒนธรรม และภมทศนวฒนธรรมในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปถง 7 แหลงท

ก�าหนดคณคาวาตรงกบเกณฑขอดงกลาว ซงเปนแหลงในสาธารณรฐแหงสหภาพเมยนมารถง 5 แหลง แตไมมแหลง

ในราชอาณาจกรไทยไดเสนอวามคณคาสอดคลองกบเกณฑขอท 5

เนองจากแหลงมรดกทางวฒนธรรม และภมทศนวฒนธรรมทเลอกเกณฑขอท 5 จะเหนวาเปนแหลงท

มคณลกษณะทแสดงออกถงปฏสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอม โดยมการตงถนฐานของชมชนทองถนอยคกบ

แหลง หรอไดรบประโยชนจากแหลงในฐานะของการเปนสวนหนงของการด�าเนนชวต สะทอนใหเหนถงความสมพนธ

กบคณคาของ “มรดกทางวฒนธรรมธรรมนามธรรมดวย (Intangible Cultural Heritage)” ซงท�าใหเมอรฐภาคท

เลอกค�าอธบายแหลงมรดกโลกตามเกณฑในขอนจ�าเปนตองออกแบบกลไก และแนวทางการอนรกษพทกษรกษาเพอ

ใหคณคาคณคาดงกลาวนนยงคงอย ทงน จะเหนไดวาเกณฑในขอท 5 นสะทอนถงความมพลวตของแหลงมรดกโลก

ในสงคมรวมสมยอยางแทจรง

2.6 สรปประเดนการสงเคราะหแหลงมรดกโลกทเลอกใชเกณฑขอท 6: มการเกยวของโดยตรงได

กบเหตการณหรอจารตประเพณทยงคงปฏบตกนอยหรอแนวความคด หรอความเชอกบผลงานศลปกรรม และ

วรรณกรรม ทมความโดดเดนทเปนสากล

แหลงในประเทศไทยทระบวามคณคาทสอดคลองกบเกณฑขอท 6 คอ “ปราสาทพมาย และ

ศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง และปราสาทเมองต�า” ทน�าเสนอในลกษณะของเสนทางวฒนธรรม

ทงนในแหลงปราสาทพมายนนมต�านานทเปนมขปาฐะเรองทาวปาจตตและนางอรพมซงอยคกบชมชนประวตศาสตร

ตางๆ จงเปนสงทตองท�าใหเหนเดนชดในลกษณะขององคความรทเปนมรดกทางวฒนธรรมนามธรรมและมพลวต ใน

ขณะทแหลง “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” กมต�านานมขปาฐะเชนเดยวกน คอ เรองอสา-บารสซงถกน�ามา




12



ก�าหนดเปนชอภมนามของภมลกษณะทางธรรมชาต และทมนษยกอเสรมเตมแตงซงสะทอนใหเหนพลงของมรดกทาง

วฒนธรรมนามธรรมทอยคกบแหลงมรดกทางวฒนธรรม ส�าหรบ “พระมหาธาตวรมหาวหาร จงหวดนครศรธรรมราช”

กโดดเดนดวยพธกรรม ตลอดจนประเพณทางศาสนาทอนเปนเอกลกษณและปฏบตสบทอดกนมาอยางยาวนาน

อนสะทอนใหเหนถงความเปนศนยกลางทางจตวญญาณขององคพระบรมธาตเจดยนบตงแตอดตตราบจนกระทง

ปจจบน และ “อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา”

ซงกเปนแหลงรวมมรดกทางวฒนธรรมนามธรรมตางๆ ทงทเปนสงทเกยวเนองกบพธกรรมความเชอ ตลอดจนวถใน

การด�าเนนชวต

อยางไรกตาม การก�าหนดคณคาทสมพนธกบ “มรดกทางวฒนธรรมนามธรรม” นนเปนสงทยากในการ

ธ�ารงรกษาเพราะเปนสงทมพลวตหมนเวยนเปลยนแปลงตามเงอนไขทางบรบทสงคมวฒนธรรม ตลอดจนเปนสงทยาก

แกการท�าความเขาใจโดยเฉพาะหากผประเมนเปนผอยตางวฒนธรรม เพราะฉะนนการเขยนถงคณคา ตลอดจน

แนวทางการบรหารจดการใหธ�ารงรกษาคณคาของแหลงจะเปนสงทปฏบตไดยากกกวาการก�าหนดคณคาตามเกณฑ

ขออนๆ ทกลาวมาแลวขางตน

3. การเปรยบเทยบขอมลการจดท�าเอกสารขอมลประกอบการพจารณาแหลงมรดกทางวฒนธรรม

และภมทศนวฒนธรรมในเอเชยตะวนออกเฉยงใตในบญชรายชอเบองตน เพอรอการขนทะเบยนเปนแหลงมรดก

โลก

จากการเปรยบเทยบขอมลทใชประกอบของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในบญชรายชอเบองตนในภมภาค

เอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป พบวาเอกสารประกอบการพจารณายกยองเปนแหลงมรดกโลกในชวงระหวาง

ค.ศ. 1992-2004 รฐภาคไดเสนอขอมลเพยง “ค�าอธบาย (Description)” ทมเนอหาในการอธบายถงขอมลเบองตน

และขอมลเชงประวตศาสตรโดยสงเขป เพอแสดงใหเหนถงภาพรวมของแหลงตางๆ ทถกบรรจอยในแหลงมรดกทาง

วฒนธรรมในบญชรายชอเบองตน

ส�าหรบกรณของราชอาณาจกรไทยกบสาธารณรฐสงคมนยมเวยดนามแตกตางกน เนองจากแหลงมรดกท

ถกขนทะเบยนไวในบญชรายชอเบองตน ถกน�าขนทะเบยนในชวงเวลาทแตกตางกน เชนในกรณของราชอาณาจกร

ไทย คอ “ปราสาทพมาย และ ศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง และปราสาทเมองต�า” และ “อทยาน

ประวตศาสตรภพระบาท” ไดถกบรรจในบญชรายชอเบองตน เมอป ค.ศ. 2004 ซงยงคงเปนชวงทใชเพยงขอมล

“ค�าอธบาย” เขาประกอบการบรรจ แตแหลงมรดกโลกทราชอาณาจกรไทยไดท�าการเสนอชอหลงจากนน คอ

“พระมหาธาตวรมหาวหาร จงหวดนครศรธรรมราช” ถกบรรจในป ค.ศ. 2012 และ “อนสรณสถาน สถานท และ

พนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา” ถกบรรจในป ค.ศ. 2015 ไดเพมลกษณะ

ของค�าอธบายในสวนของชดขอมลทแตเดมมเพยง “ค�าอธบาย” ใหมความละเอยดมากขน คอ “คณคาโดดเดนอนเปน

สากล” “ความสมบรณ” “ความจรงแท” และ “การเปรยบเทยบกบแหลงมรดกโลกทใกลเคยง” เขามาประกอบให

ชดของขอมลแหลงมรดกมความสมบรณมากยงขน เพยงพอและควรคาแกการประกาศยกยองในขนตอนตอไป

เชนเดยวกนในกรณของ สาธารณรฐสงคมนยมเวยดนาม ทไดมแหลงมรดกทถกขนทะเบยนไวในบญช

รายชอเบองตน (Tentative list) ในชวงเวลาทแตกตางกน สงผลตอความแตกตางของลกษณะชดขอมลประกอบแหลง

มรดก เชน “แหลงภมทศนวางชอน” ถกบรรจในป ค.ศ. 1991 และ “กลมภาพสลกหนในซาปา” ถกบรรจในป ค.ศ.

1997 ยงคงเปนชวงทใชเพยงขอมล “ค�าอธบาย” เขาประกอบการบรรจ แตแหลงมรดกทางวฒนธรรมทท�าการขน

ทะเบยนในชนหลง คอ “ถ�าคอนวอน” ถกบรรจในป ค.ศ. 2006 และ “กลมปชนยสถานเอยนตอ” ถกบรรจในป ค.ศ.



13



2014 ไดมการเสรมชดขอมลคอ “คณคาโดดเดนอนเปนสากล” “ความสมบรณ” “ความจรงแท” และ “การเปรยบ

เทยบกบแหลงมรดกโลกทใกลเคยง” เขาประกอบชดของขอมลแหลงมรดก

ทงน นบตงแตการประชมคณะกรรมการมรดกโลกสมยสามญ ครงท 28 ทซโจว, สาธารณรฐประชาชนจน

ไดมมตใหแหลงมรดกทจะยนเขาในบญชรายชอเบองตน ตองระบ “คณคาโดดเดนอนเปนสากล” รวมถง “การเปรยบ

เทยบกบแหลงมรดกโลกทใกลเคยง” โดยจะถกบงคบใชครงแรกผาน “อนสญญาวาดวยการคมครองมรดกโลก”

ป 2008 โดยมเปาประสงคใหแหลงมรดกในบญชรายชอเบองตน จดท�าขอมลทสมบรณเชนเดยวกบ “แหลงในบญช

มรดกโลก” โดยตองจดเตรยมเอกสารทประกอบดวยเนอหาวาดวย “คณคาโดดเดนอนเปนสากล” “ความสมบรณ”

และ “ความจรงแท”

แตทวาในการเตรยมเอกสารเพอเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน จะตองด�าเนนการจดท�าเอกสาร “เปรยบ

เทยบกบแหลงมรดกโลกทใกลเคยง” เพอเปรยบเทยบแหลงทก�าลงจะยนเสนอขอเปนแหลงมรดกโลกกบแหลงทไดรบ

เปนมรดกโลกแลว วามความสมพนธตอกน หรอมรปแบบใดบางทเกยวเนองตอกน ทงในเชงกายภาพ มตประวตศาสตร

ขนาดของพนทแหลง หรอรปแบบของการบรหารจดการ แตส�าหรบแหลงมรดกทอยในบญชมรดกโลกนนจะม หวขอ

ทแตกตางจากแหลงมรดกเขาบญชรายชอเบองตนคอ “แผนการพทกษรกษา และการบรหารจดการ (Protection

and management requirement)” ซงเปนหวขอทระบถงการด�าเนนงานและการวางแผนการอนรกษและรกษา

พนทของแหลงมรดกในปจจบนและอนาคต

4. การเปรยบเทยบการบงชคณคาของแหลงของแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม และภมทศนวฒนธรรม

ในราชอาณาจกรไทย และรฐอนๆ เอเชยตะวนออกเฉยงใต

ดงทกลาวมาแลวในขางตน (ในขอ 4.2) วา การพจารณาแหลงมรดกโลกตองแสดง “คณคา” ทสอดคลอง

สมพนธกบเกณฑขอใดขอหนง หรอหลายขอกได อยางไรกด การบงชวาแหลงมคณคาสอดคลองกบเกณฑหลายขอก

ยอมแสดงใหเหนถงคณคาโดดเดนอนเปนสากล รวมทงคณคาดานความสมบรณแบบของแหลงทน�าเสนอดวย

แหลงมรดกในบญชรายชอเบองตนทใชหลกเกณฑประกอบการขนทะเบยน จ�านวนมากทสด คอ “แหลง

โบราณคดพกาม และสถาปตยกรรม” ในสหภาพเมยนมาร ระบคณคาและความหมายของแหลงวาสอดคลองกบ

หลกเกณฑ ขอท 1, 2, 3, 4, 5, 6 ซงเปนหลกเกณฑในการพจารณาแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม จะเหนไดวาแหลง

เมองโบราณพกามนนมขนาดใหญโต มความส�าคญในหนาประวตศาสตรพระพทธศาสนา และประวตศาสตรโลกมาก

ดงประจกษหลกฐานการกอสรางมรดกทางวฒนธรรมจ�านวมากมายทงทยงมพลวต และแหลงทตดขาดจากวถชวตของ

ผคนในปจจบนกลายเปนแหลงโบราณคด และแหลงโบราณสถานไปแลว

ส�าหรบแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรมในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป ทไดน�าเสนอวามคณคา

สอดคลองกบเกณฑในการพจารณายกยองเปนแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรมมากทสด คอ “มรดกโลกเมองพระนคร”

ในราชอาณาจกรกมพชา ซงระบความสอดคลองกบหลกเกณฑ 4 ขอ คอ หลกเกณฑขอท 1,2,3 และ 4

จากขอมลทกลาวมาขางตนมความส�าคญมากทจะท�าใหการน�าเสนอแหลงมรดกทางวฒนธรรมของ

ราชอาณาจกรไทย เขาสแหลงมรดกในบญชรายชอเบองตนและการจดท�าเอกสารน�าเสนอแหลงมรดกทางวฒนธรรม

ทอยในแหลงบญชรายชอเบองตน ในการวเคราะหประเมนตนเองเพอทบทวนถงคณคาและศกยภาพทแทจรงของแหลง

ทตองการน�าเสนอวามศกยภาพอยในระดบใดเมอเปรยบเทยบกบแหลงอนๆ ทกลาวมาขางตน

เนองจากวาในการน�าเสนอแหลง “ปราสาทพมาย และศาสนสถานบนเสนทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง

และปราสาทเมองต�า” ไดเสนอวามคณคาสอดคลองกบหลกเกณฑในการพจารณายกยอง 5 ขอ คอ เกณฑขอท 1, 2,




14



3, 4, 6 ซงมากกวาทแหลง “มรดกโลกเมองพระนคร” ระบคณคาวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลง

มรดกโลกจ�านวน 4 เกณฑ ทงทหากเมอพจารณาในรายละเอยดทางกายภาพขนาดของแหลง ความเปนศนยกลางทาง

วฒนธรรม และบทบาททางประวตศาสตร แหลง “มรดกโลกเมองพระนคร” ทด�ารงสถานะของแหลงมรดกโลกอย

แลวนนมคณสมบตโดยรวมทโดดเดนกวามาก แตจ�านวนของเกณฑทประเทศไทยท�าการเสนอประกอบการขนทะเบยน

กลบมมากกวา ซงเมอท�าการศกษาเปรยบเทยบ จงมความจ�าเปนตองพจารณาทบทวนเกณฑคณคาทระบใหมใหตรง

ศกยภาพและคณคาทแทจรงของแหลง

ส�าหรบแหลง “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” ระบวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลง

มรดกโลก จ�านวน 4 ขอ คอ เกณฑขอท 2, 3, 4, 6 พบวาแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรมทมลกษณะของรปแบบใกล

เคยงกบแหลง “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” คอ “มรดกโลกปราสาทวดพ และการตงถนฐานโบราณในภมทศน

วฒนธรรมจ�าปาสก” โดยระบวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลงมรดกโลก 3 ขอ คอ ขอท 3, 4, 6 ซง

เมอท�าการพจารณาทจ�านวนของหลกเกณฑทใชในการขอรบการพจารณากบขนาดของพนทพบวา แหลง “มรดกโลก

ปราสาทวดพ และการตงถนฐานโบราณในภมทศนวฒนธรรมจ�าปาสก” มขนาดของพนท 390 ตารางกโลเมตร

ครอบคลมพนทกวางขวางกวาแหลง “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” ซงมขนาดของพนททเสนอไวรวม 5.48

ตารางกโลเมตร ท�าใหภาพรวมของ “มรดกโลกปราสาทวดพ และการตงถนฐานโบราณในภมทศนวฒนธรรมจ�าปาสก”

มคณสมบตโดยรวมทโดดเดนกวา แตจ�านวนของเกณฑทท�าการเสนอประกอบการพจารณายกยองเปนแหลงมรดก

โลกกลบมนอยกวาการเสนอของ “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” จงมความจ�าเปนตองพจารณาทบทวนเกณฑ

คณคาทระบใหมใหตรงศกยภาพและคณคาทแทจรงของแหลง เชนเดยวกบ “ปราสาทพมาย และศาสนสถานบนเสน

ทางวฒนธรรมปราสาทพนมรง และปราสาทเมองต�า” ทเสนอมาขางตน

นอกจากน หากท�าการเปรยบเทยบกบแหลงมรดกทางวฒนธรรมในบญชรายชอเบองตนทมของรปแบบ

สมพนธกบ “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” พบวามแหลง “กลมปชนยสถานเอยนตอ” ในสาธารณรฐสงคมนยม

เวยดนาม ซงมพนทรวม 92 ตารางกโลเมตร และน�าเสนอขอรบการพจารณาเปน “แหลงมรดกโลกแบบผสม (Mixed

site)” หรอ “ภมทศนวฒนธรรม (Cultural Landscape)” โดยระบวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปน

แหลงมรดกโลกในเกณฑ 5 ขอ คอขอท 2, 3, 5, 6, 7 ซงมากกวาแหลง “อทยานประวตศาสตรภพระบาท”

ดงนน ในการศกษานจงเสนอวา “อทยานประวตศาสตรภพระบาท” ควรเสนอในลกษณะของ น�าเสนอขอรบ

การพจารณาเปน “แหลงมรดกโลกแบบผสม” หรอ “ภมทศนวฒนธรรม” จะสอดคลองกบลกษณะของพนท และ

จะไดรบการพจารณาเรวกวาการเสนอเปนแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม เนองจากเปนไปตามความตองการของ

คณะกรรมการมรดกโลกทใหความส�าคญกบการบรณาการของแหลงทางธรรมชาต และวฒนธรรม อกทงสะทอนคณคา

โดดเดนอนเปนสากลอยางแทจรงของแหลงภพระบาท

ส�าหรบแหลง “อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกร

ลานนา” ท�าการขนทะเบยนเมอ ค.ศ. 2015 โดยระบวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลงมรดกโลก

จ�านวน 4 ขอ คอ ขอท 1, 2, 3, 6 จากการศกษามขอเสนอวาควรท�าการศกษาเปรยบเทยบ กบแหลง “มรดกโลกเมอง

หลวงพระบาง” ในสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ซงไดรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลกเมอ ค.ศ. 1995

โดยระบวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลงมรดกโลกการขนทะเบยนเปนแหลงมรดกโลก 3 ขอ คอ

ขอท 2,4,5 และ “มรดกโลกมะละกา และจอรจทาวนเมองประวตศาสตรบนชองแคบมะละกา” ในสหพนธรฐมาเลเซย



15



ซงไดรบการยกยองเปนแหลงมรดกโลกเมอ ค.ศ. 2008 ระบวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลงมรดก

โลก 3 ขอ คอขอท 2,3,4 และ “มรดกโลกเมองประวตศาสตรสโขทย และเมองบรวาร” ในราชอาณาจกรไทย ซงได

รบการยกยองเปนแหลงมรดกโลกเมอ ค.ศ. 1991 ระบวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลงมรดกโลก

2 ขอ คอขอท 1, 3

เมอเปรยบเทยบกบแหลงมรดกทางวฒนธรรมในบญชรายชอเบองตนทมลกษณะของรปแบบใกลเคยงกบ

แหลง “อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา” คอ

“กลมเมองโบราณในพมาตอนเหนอ: องวะ, อมรประ, สะกาย, มงกน, มณฑะเลย” ในสหภาพเมยนมาร ทระบวา

สอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลงมรดกโลก จ�านวน 3 ขอ คอขอท 1, 5, 6 ซงก�าหนดนอยกวาแหลง

“อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา” ซงระบวา

สอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลงมรดกโลก 4 ขอ และการยนขอรบการพจารณาในลกษณะของแหลง

มรดกแบบรวมกลม โดยเสนอเมองประวตศาสตรในลมน�าอรวะดตอนกลางจ�านวน 5 เมอง คอ “เมององวะ” “เมอง

อมรประ” “เมองสะกาย” “เมองมงกน” และ “เมองมณฑะเลย” ชวยเรยงรอยเรองราวความสมพนธระหวางเมอง

ตางๆ ผานค�าอธบายในมตทแตกตาง กลายเปนจดแขงส�าคญในการยนขอรบการพจารณา ซงท�าใหคณคาความสมบรณ

แบบ คณคาโดดเดนอนเปนสากลมสงมาก ซงในการศกษาเปรยบเทยบกนยอมเปนเปนคเปรยบส�าคญในการก�าหนด

คณคาของแหลง “อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลาน

นา” ทเสนอขอรบการพจารณายกยองเปนแหลงมรดกโลก ซงหากไมท�าการศกษาวจยเพอหาองคความรอยางเปนรป

ธรรม ตลอดจนตองมการก�าหนดทศทางและประเดนของการเสนอคณคาใหเปนเอกภาพ เมอท�าการเปรยบเทยบกบ

“กลมเมองโบราณในพมาตอนเหนอ: องวะ, อมรประ, สะกาย, มงกน, มณฑะเลย” จะท�าใหการแสดงขอมลของแหลง

“อนสรณสถาน สถานท และพนททางวฒนธรรมในจงหวดเชยงใหม เมองหลวงแหงอาณาจกรลานนา” ในสวนทวา

ดวยความสมบรณแบบ ความจรงแทดงเดม และการบรหารจดการ ดจะมอปสรรคอยางส�าคญ

ส�าหรบ “พระมหาธาตวรมหาวหาร จงหวดนครศรธรรมราช” ทก�าหนดคณคาวาสอดคลองกบหลกเกณฑ

ขอท 1, 2, 6 พบวาแหลงมรดกทางวฒนธรรมในบญชรายชอเบองตน ในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป

ทมคณสมบตสมพนธกน คอ “พระธาตหลวง” ในสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ในฐานะแหลงมรดกทาง

สถาปตยกรรมทางพระพทธศาสนา และสะทอนถงความรงเรองของพระพทธศาสนาในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยง

ใตภาคพนทวป แตแตกตางกนในจ�านวนและขอของหลกเกณฑทใชประกอบ แหลงทน�ามาเปรยบเทยบคอ “วดไมแหง

สมยคองบอง” ในสหภาพเมยนมาร โดยระบวาสอดคลองกบหลกเกณฑการขอยกยองเปนแหลงมรดกโลก 3 ขอ คอ

ขอท 1, 5, 6 เทากบแหลง “พระมหาธาตวรมหาวหาร จงหวดนครศรธรรมราช” แตมความแตกตางกนตรงทเปนการ

ขนทะเบยนแหลงมรดกแบบรวมกลม ซงทตงแหลงอยกระจายตามเมองโบราณในพนทราบลมแมน�าอระวด

จากการศกษาพบวา การก�าหนดคณคาวาสมพนธกบเกณฑขอท 1 แตเมอพจารณากรอบความคดในการน�า

เสนอดวยเกณฑขอท 1 ตองไดรบการ “ออกแบบและวางผงอยางเปนเลศ” ทวา “พระมหาธาตวรมหาวหาร จงหวด

นครศรธรรมราช” เปนแหลงทมพลวตมการบรณปฏสงขรณเปลยนแปลงรปทรงมาโดยตลอด จงไมสอดคลองกบเกณฑ

ขอท 1 ในทนจงมความเหนวา มความจ�าเปนตองพจารณาทบทวนเกณฑคณคาทระบใหมใหตรงศกยภาพ และคณคา

ทแทจรงของแหลง




16



5. แหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน (Tentative List) แลว จดแขง จดออน ศกยภาพ และอปสรรค ในการด�าเนนการเปนอยางไร และควรมกลยทธในการด�าเนนการขนตอไปอยางไร

1. “จดแขง” ของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตนจากการวเคราะหจดแขงของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาส บญชรายชอ

เบองตน (Tentative List) พบวา มจดแขงอย 2 ลกษณะ คอ 1) จดแขงในประเดนดานคณคา และ 2) จดแขงในประเดนดานการบรหารจดการ โดยมรายละเอยดดงน

1) จดแขงในประเดนดานคณคา แมวาในประเทศไทย จะไมไดมแหลงมรดกทางวฒนธรรมทมลกษณะของแหลงอนเปนตนก�าเนด

ทางวฒนธรรมทมการแพรขยายอทธพลอยางยงใหญและกวางขวาง เฉกเชนอาณาจกรโบราณในยคตนของภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต แตดวยท�าเลทตงทางภมศาสตรของประเทศไทยในปจจบน ซงอยบรเวณศนยกลางของภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ท�าใหเปนพนททสามารถเชอมตอปฏสมพนธกบแหลงมรดกทางวฒนธรรมอนๆ ไดอยางสะดวก และมความหลากหลายทางวฒนธรรมสง อนเนองมาจากการเคลอนยายของผคนทเกดจากปจจยทงทางดานสงคม การเมอง และการคาทเกดขนภายในพนท ดวยเหตน แหลงมรดกทางวฒนธรรมหลายแหงจงปรากฎในลกษณะของ “เสนทางวฒนธรรม (Cultural Route)” ซงแสดงใหเหนถงพลวตทางวฒนธรรมทสามารถเชอมโยงบรบททางประวตศาสตรทปรากฏหลายยคหลายสมย ตงแตสงคมแบบบพกาล และพฒนาเปนระบบรฐแบบจารต จนกระทงกลายเปนระบบรฐชาตสมยใหม ดงนน แหลงมรดกทางวฒนธรรมหลายแหงในประเทศไทย จงมคณคาในฐานะ ของแหลงทเปนภาพสะทอนถงพฒนาการ และรอยตอทางประวตศาสตรทส�าคญ เพอทจะสามารถประกอบสราง องคความรในบรบทของภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ไดอยางสมบรณทสด

ดงนน แหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน ทมลกษณะเปน “แหลงมรดกโลกแบบรวมกลม (Serial Nomination)” ซงเปนการผนวกรวมแหลงวฒนธรรมหลายๆแหงเขาดวยกน โดยม “เสนทางวฒนธรรม (Cultural Route)” เปนฐานคดทส�าคญในการเชอมโยงความสมพนธของแหลงตางๆ โดยจะเปนการชวยเพมศกยภาพในมตเชงคณคามรวมกนของแตละแหลงใหสงขน และมความชดเจนมากยงขน ซงจะมประโยชนในการพจารณาประเดนดาน “คณคาโดดเดนอนเปนสากล (Outstanding Universal Value)” ซงเปนสวนส�าคญในกระบวนการเสนอเพอพจารณาเปนแหลงมรดกโลก

2) จดแขงในประเดนดานการบรหารจดการ จดแขงทส�าคญของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตนคอ

แหลงทงหมดไดรบการประกาศในราชกจจานเบกษาใหเปน “โบราณสถาน” ในฐานะสมบตของชาต โดยอยภายใตการควบคมดแลของกรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม และในบางแหลงยงมพนททสมพนธกบเขตอทยานแหงชาต ทอยในควบคมดแลของกรมปาไม กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอกดวย ท�าใหมความสะดวกในการจดท�า “แผนการบรหารจดการ (Management Plan)” โดยเฉพาะการประกาศขอบเขตของแหลง เนองจากแหลงมรดกทางวฒนธรรมทไดรบการขนทะเบยนเปนโบราณสถาน จะมการประกาศขอบเขตของแหลงโบราณสถานทชดเจน นอกจากน ยงมกฎหมายและกฎระเบยบรองรบในการปกปองคมครองแหลงมรดกทางวฒนธรรม ทมหนวยงาน รบผดชอบโดยตรง ซงถอไดวาเปนพนฐานทส�าคญทจะแสดงใหเหนถงประเดนดาน “พทกษรกษาอยางเหมาะสม (Appropriate Protection)” ของแหลงมรดกทจะเสนอขนทะเบยนเปนมรดกโลก ซงเปนประเดนในการพจารณาท

คณะกรรมการมรดกโลกใหความส�าคญ



17



2. “จดออน” ของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตนจากการวเคราะหจดออนของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอ

เบองตน พบวา มจดออน 2 ลกษณะ คอ 1) จดออนในประเดนดานขนาดของแหลง และ 2) จดออนในประเดนของการเลอกเกณฑคณคาโดดเดนอนเปนสากล โดยมรายละเอยดดงน

1) จดออนในประเดนดานขนาดของแหลง ในขนตอนของการเขยนค�าอธบายรายละเอยดของแหลงทตองการเสนอขนทะเบยนเปนแหลง

มรดกโลก จ�าเปนจะตองมขนตอนของ “การศกษาเปรยบเทยบ” กบแหลงมรดกวฒนธรรมอนๆ ทมความสมพนธหรอมลกษณะทคลายคลงกน ซงในกรณของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน จะเหนวา แหลงมรดกทางวฒนธรรมของประเทศไทยมขนาดทไมใหญ เมอเทยบกบขนาดของพนทและสถาปตยกรรมทปรากฏในแหลงมรดกวฒนธรรมอนๆ ทจ�าเปนตองน�ามาเปรยบเทยบ ทงแหลงในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตดวยกนเอง และแหลงอนๆ ในเอเชย ดงนน ในประเดนเรอง “การศกษาเปรยบเทยบ” จงเปนสงทส�าคญทจ�าเปนจะตองมกลยทธในการเขยนอธบายเปรยบเทยบ โดยตองลดจดออนในประเดนดานขนาดของแหลงลง และผลกดน จดแขงใหแสดงศกยภาพแหลงมรดกทางวฒนธรรมของประเทศไทยใหชดเจน

2) จดออนในประเดนของการเลอกเกณฑคณคาโดดเดนอนเปนสากล ในเอกสารการขนทะเบยนเปน “แหลงมรดกในบญชรายชอเบองตน” ของแหลงมรดกทาง

วฒนธรรมในประเทศไทย พบวา มการระบหลกเกณฑการพจารณา “คณคาโดดเดนอนเปนสากล” จ�านวน 4-5 ขอ จากหลกเกณฑทางวฒนธรรมทงหมด 6 ขอ โดยหากพจารณาในรายละเอยดเนอหาของเอกสาร จะพบวา ยงไมสามารถน�าเสนอในประเดนเรอง “คณคาโดดเดนอนเปนสากล” ไดอยางชดเจน ทงนมสาเหตมาจาก การประเมนศกยภาพของแหลง และการไมเขาใจประเดนดานคณคาของแหลงอยางแทจรง รวมไปถงการไมศกษาแนวทางในการเขยนค�าอธบายจากแหลงมรดกโลกทไดรบการประกาศยกยองแลวในแหลงอนๆ ท�าใหมการเสนอเกณฑจ�านวนหลายขอ เพราะคดวา การเสนอคณคาของเกณฑหลายขอนน จะชวยท�าใหแหลงมรดกดงกลาวไดรบการพจารณามากกวาแหลงมรดกทเสนอคณคาของเกณฑจ�านวนนอยกวา ทงทในความเปนจรงแลว จ�านวนของหลกเกณฑไมมผลตอการพจารณาใดๆ ซงการเสนอในลกษณะดงกลาว อาจจะสงผลเสยมากกวา เนองจากไมสามารถใหเหตผลประกอบค�าอธบายทสอดคลองกบคณคาของหลกเกณฑนนๆ ไดอยางชดเจน และมน�าหนกมากเพยงพอ โดยเฉพาะแหลงทเสนอในลกษณะของ “แหลงมรดกโลกแบบรวมกลม” ทยงไมสามารถน�าจดเดนของการผนวกรวมพนท เพอแสดงใหเหนถงความสมพนธทเชอมโยงกน และไมสามารถดงศกยภาพรวมของแตละแหลงไดอยางชดเจน

ทงน หากแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตนแตละแหลง มกระบวนการวเคราะหเพอประเมนศกยภาพของแหลงอยางตรงไปตรงมาแลว อาจจะไมจ�าเปนตองเสนอหลกเกณฑ “คณคาโดดเดนอนเปนสากล” ทหลากหลาย หากแตตองเสนอหลกเกณฑทสามารถดงศกยภาพของแหลงออกมาไดสงสด และมเหตผลประกอบค�าอธบายทมความหนกแนนและเพยงพอตอการแสดงออกใหเหนถงคณคาจนสามารถสรางค�าประกาศ “คณคาและความส�าคญ” ทจะท�าใหประชาคมโลก และคณะกรรมการมรดกโลกมองเหนถงความส�าคญของพนทไดอยางแทจรง

3. “ศกยภาพ” ของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตนจากการวเคราะหแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน พบวา

มศกยภาพทโดดเดนอย 2 ลกษณะ คอ 1) ศกยภาพในประเดนดานความรวมมอระหวางประเทศ และ 2) ศกยภาพใน

ประเดนดานคณคาเชงนามธรรม โดยมรายละเอยดดงน




18



1) ศกยภาพในประเดนดานความรวมมอระหวางประเทศ

แหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน และแหลงมรดกทาง

วฒนธรรมทมศกยภาพในการเสนอขนทะเบยนเปนมรดกโลกหลายแหง ทสะทอนใหเหนถงรากฐานทางวฒนธรรมท

ความสมพนธกนอยางใกลชดกบแหลงมรดกวฒนธรรมประเทศในเพอนบาน ทงในแงของสถาปตยกรรมและวถทาง

วฒนธรรมทแสดงใหเหนถงบรบททางประวตศาสตรรวมกนมาอยางยาวนาน โดยเฉพาะพนทตดตอบรเวณชายแดน

ระหวางรฐตอรฐ ซงจะเหนวาจะมการเลอนไหลของทางวฒนธรรมของกลมคนกระจายอยทงสองฟากฝงประเทศ โดย

ในกรณดงกลาวหากสามารถกระชบความสมพนธในระดบชาตระหวางประเทศไทย และประเทศเพอนบานใหใกลชด

กนไดในอนาคต และสามารถกาวผานก�าแพงของแนวคดพรมแดนของชาตนยม และมองใหเหนถงประโยชนเพอสง

เสรมใหเกดการเรยนรรวมกนนน เพอน�าไปสแนวทางของการขอรบการยกยองเปนแหลง “มรดกโลกแบบรวมกลม”

ในลกษณะ “ขามพรมแดน (Trans border)” ทงในลกษณะของการผนวกกบแหลงมรดกโลกเดมทมอยแลว หรอใน

ลกษณะของการเสนอขนทะเบยนเปนแหลงมรดกโลกแหงใหม ซงแนวทางดงกลาวจะท�าใหศกยภาพในภาพรวม

ตลอดจนคณคา “ความสมบรณแบบ” สงขน

2) ศกยภาพในประเดนดานคณคาเชงนามธรรม

แหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน โดยเฉพาะแหลงมรดก

ทเกยวเนองในวฒนธรรมพทธศาสนา ซงมคณคาในฐานะศนยกลางทางกายภาพของเมอง และศนยกลางทางจต

วญญาณของผคน จากปจจยดงกลาวท�าใหพทธสถานในพนทไดรบการบรณะปฏสงขรณ และการท�านบ�ารงใหอยใน

สภาพทดอยอยางตอเนอง เปน “แหลงมรดกทยงมพลวต (Living Heritage)” ทเตมเปยมไปดวยแรงศรทธาของผคน

นบตงแตอดตจนถงปจจบน โดยจารตในการบรณะซอมแซมสงซงเปนทยดเหนยวทางจตใจใหดใหมอยตลอดเวลา เปน

ธรรมเนยมทปรากฎใหเหนอยหลากหลายวฒนธรรมภายในพนทของเอเชยตะวนออกเฉยงใต ไมเพยงแตเฉพาะใน

ประเทศไทยเทานน ดงนน ในการน�าเสนอในประเดนเรองคณคาของพนท สามารถพจารณาประเดนดาน “ความจรง

แท หรอความดงเดม” อาจจะไมสามารถพจารณาในมตของ “มรดกวฒนธรรมทจบตองได” เพยงอยางเดยว หากแต

ตองพจารณาในลกษณะของการบงชถง “คณคาทเปนนามธรรม” ในมตของ “มรดกวฒนธรรมทจบตองไมได”

ในฐานะของการสงศกดสทธอนเปนความเชอทางวฒนธรรมเพอทดแทนในประเดนคณคาดานกายภาพทดจะดอยลง

เนองจากองคประกอบทางสถาปตยกรรมถกซอมเปลยนแปลงไป ดงเชนแนวทางของ “เอกสารนาราวาดวยความจรง

แท (Nara Document on Authenticity)” ซงไดขยายกรอบเพดานความคดเกยวกบ “ความจรงแท หรอความ

ดงเดม” ในบรบทของภมภาคเอเชยทมความแตกตางจากแหลงมรดกทางวฒนธรรมในบรบทของโลกตะวนตก

4. “ขอจ�ากด” ของแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน

จากการวเคราะหแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเสนอเขาสบญชรายชอเบองตน พบวา

มขอจ�ากดทส�าคญอย 2 ลกษณะ คอ 1) ขอจ�ากดในประเดนดานกลยทธในการน�าเสนอขนทะเบยนเปนมรดกโลก และ

2) ขอจ�ากดในประเดนดานกระบวนการมสวนรวมของผมสวนไดสวนเสย 3) ขอจ�ากดในประเดนดานบคลากรและ

หนวยงานรบผดชอบ โดยมรายละเอยดดงน

1) ขอจ�ากดในประเดนดานยทธศาสตรในการเสนอแหลงเพอขนทะเบยนเปนมรดกโลก

ในปจจบน คณะกรรมการมรดกโลกไดวางเกณฑการพจารณารายชอของแหลงมรดกทางวฒนธรรม

จาก “บญชรายชอชวคราวเพอรอรบการพจารณา” เพอสกระบวนการพจารณาเปนแหลงมรดกโลก เพยงปละ 30

รายการเทานน จงท�าใหกระบวนการพจารณาและประกาศชอแหลงมรดกโลกมความลาชามากขน โดยเฉพาะแหลง



19



“แหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม” ทมแหลงรอรบการพจารณาเปนจ�านวนมาก ในขณะท “แหลงมรดกทางภมทศน

วฒนธรรม” ซงเปนประเภท (Category) ททางคณะกรรมการมรดกโลกใหความสนใจ เนองจากสะทอนใหเหนถง

ปฏสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอมอนเปนหนทางไปสการพฒนาทยงยนไดดวยนนเอง อกทงแหลงบญชรายชอ

ประเภทภมทศนวฒนธรรมนน มแหลงทรอรบการพจารณาจ�านวนนอย ซงท�าใหมโอกาสทจะไดรบการพจารณาเปน

แหลงมรดกโลกในระยะเวลาทสนกวาการน�าเสนอในแนวทางของแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม

อยางไรกตาม ยงมแหลงมรดกทางวฒนธรรมในประเทศไทยทเขาสบญชรายชอเบองตน ทม

ศกยภาพตอการน�าเสนอเพอขนทะเบยนเปนแหลงมรดกโลกในแนวทางของ “แหลงมรดกโลกทางภมทศนวฒนธรรม”

แตทวาในการเสนอกลบเลอกใชเกณฑการน�าเสนอเฉพาะหลกเกณฑ “วฒนธรรม” เพยงอยางเดยว ท�าใหแหลงแตละ

ประเภททน�าเสนอขนมานนไมไดรอยเรยงกนอยางสมบรณและสงเสรมศกยภาพกนและกนไดอยางเตมท ทงน เนอง

มาจากหนวยงานทรบผดชอบในการน�าเสนอแหลงเพอขนทะเบยนเปนมรดกโลกนน ยงไมเลงเหนถงโอกาสและ

ศกยภาพวางแผนยทธศาสตร เพอยนขอเสนอในแนวทางของ “แหลงมรดกโลกทางภมทศนวฒนธรรม” มากนก ทงท

หากด�าเนนการในยทธศาสตรดงกลาว จะท�าใหมโอกาสไดรบการพจารณาขนเปนแหลงมรดกโลกทรวดเรวกวา

การเสนอเปน “แหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม” ทก�าลงด�าเนนการอยในปจจบน รวมไปถง หลายพนทยงขาดการ

วางแผนดานกลยทธ และการประสานงานระหวางหนวยงานสวนกลาง กบหนวยงานในระดบทองถน ท�าใหการด�าเนน

การเชงนโยบายไมมเปาหมาย และเปนไปอยางลาชา

2) ขอจ�ากดในประเดนดานกระบวนการมสวนรวมของผมสวนไดสวนเสย

ในการเตรยมขอเสนอเพอขนทะเบยนเปนมรดกโลกนน จ�าเปนจะตองมการท�าแผนในการพทกษ

รกษาการปกปองรกษาแหลงมรดก ซงเปนสวนหนงของ “แผนการบรหารจดการ (Management Plan)” ซงเปน

สวนส�าคญของขอเสนอเพอประกอบการพจารณาเปนมรดกโลกของแหลงนนๆ โดยการจดท�าแผนการบรหารจดการ

ดงกลาว นอกเหนอจากรายละเอยดทเกยวของกบกายภาพของแหลงโดยตรงแลว ยงมประเดนเรองการจดการพนท

โดยรอบแหลง ในลกษณะของการประกาศก�าหนดขอบเขต “พนทปองกน (Buffer Zone)” ซงจ�าเปนตองใช

กระบวนการมสวนรวมเพอสรางความร และความเขาใจกบชมชนอยางตอเนอง โดยเฉพาะแหลงทมพนทครอบคลม

พนทของเอกชน เพอลดโอกาสทจะเกดความขดแยงระหวางการด�าเนนการ และท�าใหการเสนอขนทะเบยนแหลงมรดก

โลกตงอยบนพนฐานของการรบรและความเขาใจทเปนไปในทศทางเดยวกน ซงสอดคลองกบแนวทางของอนสญญา

มรดกโลกทระบวารฐภาคควรสรางการมสวนรวมของผทมสวนไดสวนเสยตางๆ เชน ผจดการพนท องคกรปกครอง

ระดบภมภาคหรอทองถน ชมชนทองถน องคกรภาคเอกชน รวมไปถงภาคของผทสนใจและผมสวนรวมอนๆ

แตในปจจบน กระบวนการสรางรบร และความเขาใจเกยวกบการขนทะเบยนเปนแหลงมรดกโลก

ในภาคประชาสงคมยงไมไดด�าเนนการมากนก ดงจะเหนไดจากการเกดเหตการณคดคานการขนทะเบยนมรดกโลก

ของผมสวนไดสวนเสยในหลายพนท ซงหากไมสามารถสรางกระบวนการมสวนรวมทมประสทธภาพแลว ปญหา

ดงกลาวจะเปนอปสรรคอยางยงในการผลกดนแหลงมรดกทางวฒนธรรมในการขนทะเบยนเปนมรดกโลกในอนาคต

3) ขอจ�ากดในประเดนดานบคลากรและหนวยงานรบผดชอบ

ในกระบวนการจดเตรยมเพอท�าเอกสารในการขอขนทะเบยนเปนมรดกโลกของประเทศไทยนน

ยงไมมบคลากรและหนวยงานรบผดชอบทสามารถท�างานไดอยางเตมประสทธภาพ และสามารถตดสนใจไดอยาง

แทจรง เนองมาจากการด�าเนนการทผานมา ภาระหนาทถกแฝงไวกบหนวยงานราชการตางๆ ซงมภารกจของตนจ�านวน

มากมาย จงไมสามารถท�าใหเกดการขบเคลอนงานไดอยางเตมท อกทงการเปลยนแปลงต�าแหนงหนาทกนในทาง




20



ราชการกท�าใหไมเกดความตอเนองของการท�างาน อกทง ปญหาเรองการแบงกลมการท�างานของผเกยวของกบการ

จดการทางวฒนธรรม และท�างานกนอยางทไมสอดประสานกนจนท�าใหใหงานตางๆ ไมอาจส�าเรจลลวงลงได และเกด

ขอขดแยงกนในทสด

สรป จากการศกษาพบวา การพจารณายกยองแหลงมรดกโลกในปจจบนมขนตอนและแนวทางการปฏบตทซบ

ซอนมากขน ตลอดจนกรอบเกณฑ และนยามตางๆ กมความเปลยนแปลงอยางมาก เนองมาจากรฐภาคสมาชกไดเสนอ

ชอแหลงมรดกทางวฒนธรรมเขาขอรบการประเมนยกยองเปนแหลงมรดกโลกมากขนอยางกาวกระโดด ท�าให

คณะกรรมการมรดกโลกไดออกแนวทางปฏบต และขนตอนตางๆ ในการน�าเสนอแหลงมรดกทางวฒนธรรมใหรฐภาค

สมาชก ตองปฏบตและเตรยมความพรอมเพอจดท�าเอกสารขอมลประกอบการน�าเสนอ

ทงน ในชวง 2 ทศวรรษทผานมา ประเทศไทยมการด�าเนนการการเพอเสนอแหลงมรดกโลกทางวฒนธรรม

ทวากยงไมมแหลงใดประสบความส�าเรจ ในขณะทรฐภาคสมาชกในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตตางประสบความ

ส�าเรจในการด�าเนนการ

ผลจากการศกษา แสดงใหเหนวาการด�าเนนการโดยไมมการก�าหนดแผนยทธศาสตร เปาหมาย และตวชวด

อยางเปนรปธรรมไดท�าใหขนตอนการด�าเนนการตางๆ นนแปรเปลยนไปตามสถานการณทางการเมอง อกทง

กระบวนการเรงรดใหด�าเนนการโดยภาคราชการทยดโยงการด�าเนนการเขากบกรอบปงบประมาณ ตลอดจนคานยม

เรองการจะตองผลกดนใหเรองตางๆ บรรลผลในชวงสมยของขาราชการการเมอง และขาราชการประจ�าในทองถน

โดยปราศจากความเขาใจถงรายละเอยดทคณะกรรมการมรดกโลกไดก�าหนด จากสถานการณกดดนของฝายการเมอง

ไดสงผลใหขาราชการประจ�าในทองถนตองรบปฏบตตามนโยบายของภาคการเมองจงเปนอปสรรคส�าคญ เพราะการ

ปฏบตดงกลาวจะไมใหความส�าคญกบการศกษาวจยอยางลกซงซงปกตมกจะใชระยะเวลาในการด�าเนนการทยาวนาน

ดวยเพราะตองสรางองคความรใหทราบถงคณคาทซบซอนและแทจรง เพอจะน�าไปสแนวทางการด�าเนนการทเหมาะ

สม ยงไปกวานนดวยการเรงรดการด�าเนนการดงกลาว ยงสงผลใหเกดการผกปญหาใหม เนองจากความเรงรบในการน�า

เสนอขอมลของแหลงไปยงคณะกรรมการมรดกโลกโดยปราศจากการศกษาทตอเนอง ครอบคลม และรอบดานเพยง

พอ สงผลใหเกดอปสรรคตอการด�าเนนการในขนตอไปในอนาคต

เพราะฉะนนการศกษาทบทวนถงกลยทธการด�าเนนการของรฐภาคสมาชกตางๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต

ภาคพนทวปซงมปจจยแวดลอมพนฐานเชนเดยวกบราชอาณาจกรไทย รวมไปถงรฐภาคสมาชกเหลานไดฟนตวเองขน

จากภาวะการณสงคราม และการปดประเทศ อาท ราชอาณาจกรกมพชา, สาธารณรฐแหงสหภาพเมยนมาร, สาธารณรฐ

ประชาธปไตยประชาชนลาว, สาธารณรฐสงคมนยมเวยดนาม แตกลบประสบความส�าเรจในการด�าเนนการนน

จากการศกษาวเคราะหแสดงใหเหนวาทกรฐภาคสมาชกนนตางๆ ใหความส�าคญกบการ “ศกษาวจย” เพอการสราง

“องคความรทางวชาการ” ทงทด�าเนนการโดยนกวชาการภายในประเทศ และความรวมมอกบนกวชาการตางประเทศ

ซงน�าไปสการก�าหนดแผนการด�าเนนการ แผนการบรหารจดการ ฯลฯ ควบคกบการวางแผนยทธศาสตรในการผลก

ดน และด�าเนนการอยางมเปาหมาย และชวดได

ทวาการด�าเนนการในแหลงตางๆ ของไทยนนกลบตางคนตางเดน ไมรอยเรยงองคความร และคณคาเขา

ดวยกน เนองจากแหลงบางแหลงทตองการน�าเสนอนนมขนาดเลก และไมสามารถตอบโจทยคณคาโดดเดนอนเปน

สากลได นอกจากน ในบางกรณการเสนอชอแหลงตางๆ เพอขอรบการพจารณาเปนแหลงมรดกโลกยงผกโยงกบ



21



กระบวนการทองถนนยม ซงแมวาเปนจดแขงทสรางพลงใหกบชมชนทองถน ทวากตองมองไปถงการสรางความหมาย

และค�าอธบายคณคาในระดบสากล หรอทเรยกวา “คณคาโดดเดนอนเปนสากล” ใหระดบนานาชาตเหนพองดวย

ในการน จงจ�าเปนตองด�าเนนการประเมนศกยภาพของแหลงทตองการน�าเสนอนนอยางตรงไปตรงมา บนฐานขอมล

ทางวชาการทเขมแขงเพยงพอ อนจะท�าใหทราบถงจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค อนจะน�าไปสการวางแผน

ปฏบตงานไดจรง มทศทาง และคาดการณความส�าเรจได นอกจากน

นอกจากน ความส�าเรจอยางส�าคญของการด�าเนนการของรฐภาคสมาชกทเลอกมาใชเปนกรณศกษานน

เกดขนจากฐานส�าคญคอ “องคความรทางวชาการ” ทมการศกษาวจยอยางเปนระบบ เชอถอได มกระบวนการตรวจ

สอบองคความรเหลานน กอนน�ามาสรางค�าอธบาย และความหมายเชงคณคา อกทงยงแสดงใหเหนคณคาทงในระดบ

ทองถน และระดบสากล ซงผลลพธในการด�าเนนการจากขนตอนการสรางองคความรนนยงน�าไปสการท�าการศกษา

เปรยบเทยบกบแหลงอนๆ เพอเปนการประเมนตนเอง (Self-Assessment) วาหากเปรยบเทยบในระดบสากลแลว

แหลงทตองการน�าเสนอนนมศกยภาพ และคณคาโดดเดนอนเปนสากลหรอไม หากวาพจารณาวามศกยภาพและ

มคณคาโดดเดนอนเปนสากลแลวตองพจารณาตอไปวา แหลงดงกลาวนนมจดแขง จดออนอยางไร และอะไรคอโอกาส

ทจะชวยสงเสรม และอะไรคออปสรรคทจะกนขวางการด�าเนนการ และน�าไปสการวางแผนเพอสงเสรมจดแขงและ

โอกาส และลดจดออนและอปสรรคในการด�าเนนการ รวมไปถงตองใชองคความร และประสบการณจากการถอดบท

เรยนจากการด�าเนนการของรฐภาคสมาชกอนๆ ทอยในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปเพอน�ามาสการวางแผน

ตอไป

เอกสารอางองเกรยงไกร เกดศร และคณะ. แผนยทธศาสตรขบเคลอนประเทศไทยเปนศนยกลางการทองเทยวของภมภาคดวย

การจดการทองเทยวแหลงมรดกโลกในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป. กรงเทพฯ

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. 2559.

Decisions Adopted at the 28th Session of the World Heritage Committee. Suzhou. 2004.

UNESCO World Heritage Centre, Operational Guidelines for the Implementation of the World

Heritage Convention. Paris: UNESCO. 2008.

23

คณคาของเรอนโคราชในทศนคตของผอยอาศย

The Value of Korat House in the Attitude of Occupant

การณย ศภมตรโยธน* และวารณ หวง**

บทคดยอ การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมปจจบนสงผลกระทบตอการด�ารงอยของเรอนโคราช ซงเปน

สถาปตยกรรมพนถนทแสดงถงเอกลกษณของชาว จ.นครราชสมา และนบวนจะมจ�านวนลดนอยลง เนองจากมสภาพ

ทรดโทรมไปตามกาลเวลา ในขณะทยงมชาวโคราชกลมหนงยงคงอยอาศยในเรอนโคราชของตน ถงแมจะมการปรบปรง

เปลยนแปลงไปบางเพอใหสอดคลองกบวถชวตยคปจจบน จดมงหมายของบทความนคอการศกษาทศนคตของผอย

อาศยทมตอเรอนโคราชในประเดนเกยวกบความเหมาะสมกบวถชวต สภาพแวดลอม เศรษฐกจและสงคม การมอง

เหนคณคาและความส�าคญ รวมถงคานยมในการสรางบานในปจจบน โดยเกบขอมลดวยวธการสงเกตบนทกภาพและ

สมภาษณผอยอาศยและผทเคยอยอาศยในเรอนโคราช ในเขตพนทบานพระเพลง บานสระนอย และบานนกออก

ต.นกออก อ.ปกธงชย จ.นครราชสมา พรอมวเคราะห ตความและสรปผล ผลการเกบขอมลพบวา ผอยอาศยสวนใหญ

เหนวาเรอนโคราชของตนเหมาะสมกบวถชวตความเปนอย สภาพแวดลอม เศรษฐกจและสงคมปจจบน แตดวยสภาพ

ความเกาแกของเรอนจงมปญหาในการอยอาศย ไดแก การผพงเสอมสภาพของวสด การท�าลายของปลวก การรวซม

ของหลงคา และปญหาน�าทวมขง เปนตน อยางไรกตาม ผอยอาศยสวนใหญ ยงมองเหนคณคาและความส�าคญของ

เรอนทตนอยอาศย เพยงแตอยในลกษณะทแตกตางกนออกไป เชน มความรสกผกพน รสกหวงแหน และมจตส�านก

ในการสบสาน ทงน กลมผสงอายและกลมคนรนใหมทเปนลกหลาน มคานยมในการสรางบานทแตกตางกน เชนเดยว

กบปจจยทสงผลตอทศนคตของผอยอาศยเกยวกบการมองเหนคณคาของเรอนโคราช และคานยมการสรางบานใน

ปจจบน ทศนคตมมมองของผอยอาศยจงเปนปจจยหลกทสงผลตอการด�ารงอยของเรอนโคราช ดงนน การทจะอนรกษ

สถาปตยกรรมพนถนไดอยางยงยน จะตองใหความส�าคญกบทศนคตของผอยอาศยควบคไปกบการปฏบตการในเชง

วชาการ

ABSTRACTThe changing of the economy and society at present has an effect on the existing state

Korat Houses. The vernacular architecture which represents the identity of people in Nakorn

Ratchasima are decreasing and deteriorating. Whereas some Korat people still reside in their Korat

houses and modify them to suit their contemporary way of living. The article aims to study the

* นกศกษา หลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรมศาสตร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน Email: [email protected]** รองศาสตราจารย ประจ�าสาขาวชาสถาปตยกรรมศาสตร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน (ทปรกษาโครงการวจย) (บทความนเปนสวนหนงของโครงการวจยเรองเรอนโคราชกบวฒนธรรมการใชพนทของกลมชาตพนธไทย ลาว และมอญ)


การณย ศภมตรโยธน และวารณ หวง

24



occupant’s attitude toward Korat Houses in related aspects, such as suitability for daily life,

environment, economy and society, consciousness of value and significance, as well as value in

house construction at present. The methodology of this study are observation, photography,

interview with the occupants whom live or used to live in Korat Houses that locate in Phraphoeng

village, Sanoi Village and Nok-Ok village of Nok-Ok district, Amphur Pakthongchai, Nakorn

Ratchasima province, then the qualitative data analysis, interpretation and conclusion. The survey

found that many occupants think Korat Houses are appropriate for their daily life, environment,

economy and society nowadays. But there are some inconvenience because of dilapidation, such

as deterioration of materials, destruction by termite, water leakage, flood, and etc. However, many

occupants still perceive value and the significance of their Korat Houses in different ways. For

example, they have an attachment, cherish and self-consciousness of continuation. Besides, there

are the differences of opinion on house construction value among the elder and younger

generation, as well as the factors that influence their attitude about appreciation of contemporary

house construction. As a consequence, the occupant’s attitude is the main factor that affects the

existing state of Korat Houses. Therefore, the preservation of vernacular architecture should place

importance on the attitude of the residents and the academic practice simultaneously in order to

achieve a sustainable development aim.

ค�าส�าคญ: เรอนโคราช คณคา ทศนคต ผอยอาศย

Keywords: Korat House, value, attitude, occupant

บทน�าความเจรญกาวหนาทางดานเทคโนโลยและระบบทนนยมอตสาหกรรมในยคโลกาภวฒน ท�าใหรปแบบ

การด�าเนนชวตและความเปนอยของคนไทยเปลยนแปลงไป การเปลยนแปลงทงทางดานเศรษฐกจและสงคมทมมา

อยางตอเนองในหลายทศวรรษ สงผลตอการกอรปสถาปตยกรรมแปลกใหมทไดรบอทธพลมาจากซกโลกตะวนตก ซง

เขาใจกนวาเปนแบบอยางสากล จงน�ามาใชกอสรางและอยอาศยกนอยางแพรหลายทวทกภมภาค โดยขาดการ สบสาน

รปแบบเรอนพนถนเดม ซงเปนสถาปตยกรรมทแสดงถงภมปญญาของเหลาบรรพชนทไดสงสมไวหลาย ชวอายคน

เรอนโคราชเปนสถาปตยกรรมพนถนของชาว จ.นครราชสมา ทประสบปญหาดงกลาวเชนกน จากผลการส�ารวจ

เบองตนพบวา ปจจบนเรอนโคราชมจ�านวนลดลงอยางมาก เนองจากถกมองวาไมสอดคลองและไมเหมาะสมกบ

วถชวตในปจจบน อยางไรกตาม ยงมคนกลมหนงทยงคงอยอาศยและเกบรกษาเรอนโคราชใหสามารถด�ารงอยไดจนถง

ปจจบน ถงแมจะมการปรบปรงเปลยนแปลงไปบางกตาม

บทความนมจดมงหมายหลกทจะแสดงทศนคตของผทอยอาศยในเรอนโคราช วาเรอนทตนอาศยอยมความ

เหมาะสมตอวถชวต สภาพแวดลอมและสภาพเศรษฐกจสงคมในปจจบนหรอไม? อยางไร? พรอมสะทอนปญหา

ทเกดขน อกทง ตรวจสอบการมองเหนคณคาและความส�าคญของเรอนโคราช คานยมในการสรางทอยอาศยของ

คนโคราชกลมนน ซงอาจจะเปนเสมอนกระจกเงาทสะทอนเรองราวอกแงมมหนง หรออาจจะเปนสวนเตมเตมใหเหน


25



ภาพรวมของพลวตทางสงคมในปจจบน เปนประโยชนในการสบสานเรอนโคราชใหสามารถด�ารงอยในบรบทสมยใหม

ได ทงน ผเขยนจะน�าเสนอขอมลการสมภาษณบางสวนโดยคงภาษาและค�าพดของผใหสมภาษณใหมากทสด เพราะ

เปนความจรงทสะทอนใหเหนความเปนไปในโลกปจจบน

ความหมายและนยามของทศนคต “ทศนคต” หรอ “เจตคต” คอ “สภาวะความพรอมทางจตทเกยวของกบความคด ความรสก และแนวโนม

ของพฤตกรรมบคคลทมตอบคคล สงของ สถานการณตางๆ ไปในทศทางใดทศทางหนง และสภาวะความพรอมทาง

จตนจะตองอยนานพอสมควร” (ศกดไทย สรกจบวร, 2545: 138) หรอหมายถง “ความรสก ความเชอ และแนวโนม

ของพฤตกรรมของบคคลทมตอบคคลหรอสงของ ซงตองอยนานพอสมควร หรอความคดใดกตามในลกษณะของการ

ประเมนคา” (สทธโชค วรานสนตกล, 2546: 121) นอกจากนน “ทศนคตยงเปนผลผสมผสานระหวางความนกคด

ความเชอ ความคดเหน ความร และความรสกของบคคลทมตอสงหนงสงใด คนใดคนหนง สถานการณใดสถานการณ

หนงๆ ซงออกมาในทางประเมนคาอนอาจเปนไปในทางยอมรบหรอปฎเสธกได และความรสกเหลานมแนวโนมทจะ

กอใหเกดพฤตกรรมใดพฤตกรรมหนงขน” (สรอยตระกล (ตวยานนท) อรรถมานะ, 2541: 64) ซงสามารถตความจาก

ค�าพดของคน ทงทไมเปนทางการหรอการส�ารวจความคดเหนอยางเปนทางการ หรอจากพฤตกรรมของบคคล

(Schermerhorn, 2000: 75) ทงน ทศนคตดงกลาวเกดจากการผสมผสานกนระหวางองคประกอบดานความร

(cognitive) ความรสก (affective) และพฤตกรรม (behavior) โดยแสดงออกมา 2 ลกษณะ คอ พฤตกรรมทางบวก

เชน การยอมรบ การสงเสรม และพฤตกรรมทางลบ เชน การท�าลาย เปนตน (จฑารตน เอออ�านวย, 2549; 171)

ดงนน ทศนคตของผอยอาศยในทน จงสามารถสรปไดวา หมายถง ความรสก ความคด ความเชอ และแนวโนมการ

แสดงออกทางพฤตกรรมของผอยอาศย (ไดแก เจาของเรอนและคนในครอบครว) ทมตอเรอนโคราชในพนทกรณศกษา

โดยการประเมนคา ซงทศนคตดงกลาว สามารถเรยนรและตความไดจากสงทบคคลพดออกมาทงอยางไมเปนทางการ

และเปนทางการ หรอจากพฤตกรรมของบคคลเหลานน (ผวจย)

เนองจากบทความนเปนการศกษาวเคราะหทศนคตของผอยอาศยทมตอเรอนโคราช ผวจยจงนยามความ

หมายของค�าวาทศนคต เพอน�าไปก�าหนดกรอบแนวคดในการตงค�าถาม การสรางเครองมอ การเกบขอมล การวเคราะห

และสรปผลใหบรรลตามวตถประสงคทตงไว โดยเนนประเดนเกยวกบความเหมาะสมของเรอนโคราชทางดานการอย

อาศย สภาพแวดลอม เศรษฐกจและสงคม การมองเหนคณคาและความส�าคญ รวมถงคานยมในการสรางทอยอาศย

ในปจจบน เพอใหทราบวา ผอยอาศยมความคดเหนวา เรอนโคราชมความเหมาะสมกบดานตางๆ ทกลาวมาหรอไม?

อยางไร? ผอยอาศยยงมองเหนคณคาและความส�าคญของเรอนของตนหรอไม? ผอยอาศยมคานยมเกยวกบการสราง

บานอยางไร? และอะไรเปนปญหาในการอยอาศยภายในเรอนโคราชในยคปจจบน เพอน�าขอมลทไดมาวเคราะหสรป

ผลและน�าเสนอออกมาใหเหนสภาพความเปนจรงของสงคมปจจบน

การเกบขอมล กลมตวอยาง และพนทศกษา การศกษาทศนคตของผอยอาศยทมตอเรอนโคราชในครงนไดเกบขอมลดวยวธการสมภาษณเชงลกแบบกง

มโครงสราง ซงประเดนค�าถามทใชสมภาษณนสรางจากกรอบแนวคดทไดนยามขนในขนตน พรอมกบสงเกตการณ

และบนทกภาพประกอบ โดยสมภาษณผอยอาศยทงกลมทอยอาศยในเรอนโคราชมาอยางตอเนองจนถงปจจบนและ

ผทเคยอยอาศยในเรอนโคราชในอดต รวมทงหมด 17 หลง ซงตงอยในเขตพนทบานนกออก บานพระเพลง



26



และบาน สระนอย ต.นกออก อ.ปกธงชย จ.นครราชสมา (ภาพท 1) เนองจากเปนพนททยงคงปรากฏเรอนโคราชใน

หลากหลายลกษณะ ดงนคอ 1) เรอนทมรปแบบดงเดมซงมการเปลยนแปลงเพยงเลกนอย 2) เรอนทมการปรบปรง

เปลยนแปลงจากเดมคอนขางมาก ทงการเปลยนรปทรง วสด รวมถงองคประกอบตางๆ และ 3) เรอนทถกรอถอนแลว

สรางในรปแบบใหม (ภาพท 2-5) ทงน ขอมลทไดจากการสมภาษณกลมตวอยางจะถกรวบรวม เรยบเรยง แลวน�ามา

ประเมนคาเปน 3 ระดบ คอ ทศนคตเชงบวก ทศนคตเชงบวกและเชงลบ ทศนคตเชงลบ แลววเคราะหโดยการแจกแจง

ความถ คดเปนคารอยละ สรางแผนภมแสดงการเปรยบเทยบและความสมพนธ จากนนจงตความและสรปผล

เกยวกบทศนคตของบคคลเหลานนทมตอเรอนโคราชทตนอยอาศย

ภาพท 1 ทตงชมชนทท�าการเกบขอมล (ปรบปรงจาก https://th.wikipedia.org/wiki/อ�าเภอปกธงชย)

ภาพท 2 เรอนกรณศกษา: เรอนทมรปแบบดงเดม


27



ภาพท 3 เรอนกรณศกษา: เรอนทมการเปลยนแปลงรปทรงแตใชวสดเดมเปนสวนประกอบ

ภาพท 4 เรอนกรณศกษา: เรอนทคงรปทรงเดม ซงมทงการใชวสดเดมและเปลยนวสดใหม

ภาพท 5 เรอนกรณศกษา: เรอนทรอออกหมดแลวสรางในรปแบบใหม

ทศนคตของผอยอาศยทมตอเรอนโคราช การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมในปจจบนสงผลใหเรอนโคราชเกดการสญหายหรอการเปลยนแปลง

ไปจากรปแบบเดม การสอบถามทศนคตของผอยอาศยเปนอกแนวทางหนงทจะท�าใหทราบค�าตอบวาเรอนโคราชยงม

ความเหมาะสมตอการอยอาศยในปจจบนหรอไม? มปญหาในการอยอาศยหรอไม? อะไรบาง? คนทอาศยอยในเรอน

มองเหนคณคาและความส�าคญมากนอยเพยงใด? และคนเหลานนมคานยมในการสรางบานอยางไร? ซงผลสรปจาก

ขอมลเหลานนสามารถน�ามาใชส�าหรบก�าหนดแนวทางการอนรกษและสบสานเรอนโคราชตอไปได ประเดนทผเขยน

หยบยกน�ามาวเคราะหประกอบดวย ความเหมาะสมของเรอนโคราชในการอยอาศย (ตารางท 1) สภาพปญหา

การมองเหนคณคาและความส�าคญ รวมถงคานยมการสรางบานในปจจบน ดงรายละเอยดตอไปน



28



ตารางท 1 ทศนคตของผอยอาศยทมตอเรอนโคราชในดานตางๆ

ทศนคตทมตอเรอนโคราช:

ความเหมาะสมดานตางๆ1 เรอนรปแบบดงเดม

เรอนทมการเปลยนแปลงจากเดม รอเรอนเดมแลว

สรางแบบใหมเปลยนรปทรง-ใชวสดเดม รปทรงเดม-เปลยนวสด

เรอนหลงท 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

1.1 วถชวตปจจบน + + ± + + ± + + + + + + + + ± ± ±

1.2 สภาพแวดลอม + + ± + + - + + ± + + + + + - - -

1.3 เศรษฐกจ + + - + + - + + + + + + + + - - -

1.4 สงคม + + + + + + + + + + + + + + ± ± ±

แผนภมท 1 แสดงทศนคตของผอยอาศยทมตอเรอนโคราชในดานตางๆ (เปรยบเทยบเปนคารอยละ)2

1. ความเหมาะสมของเรอนโคราชในการอยอาศย เปนการสอบถามความคดเหนของผอยอาศยทมตอ

เรอนโคราช เกยวกบความเหมาะสมกบวถชวต สภาพแวดลอม เศรษฐกจ และสงคมในปจจบน จากแผนภมท 1 แสดง

ใหเหนวา ผอยอาศยสวนใหญโดยเฉพาะผอยอาศยในเรอนรปแบบดงเดมและเรอนทมการเปลยนแปลงจากเดมม

ทศนคตเชงบวกตอเรอนโคราชของตนทง 4 ดาน แตผอยอาศยทรอเรอนเดมแลวสรางบานรปแบบใหมมทศนคตเชง

ลบตอเรอนโคราชของตนดานความไมเหมาะสมตอสภาพแวดลอมและเศรษฐกจปจจบน ทงน สามารถอธบาย

รายละเอยดในแตละดานไดดงน

1 ความเหมาะสมแตละดาน ไดแก 1.1 ดานวถชวตปจจบน หมายถง ความสอดคลองกบกจกรรมการใชชวตประจ�าวน การประกอบอาชพ และเพยงพอตอจ�านวนสมาชกในครอบครว 1.2 ดานสภาพแวดลอม หมายถง ความสบายในการอยอาศย 1.3 ดานเศรษฐกจ หมายถง คาใชจายในการซอมบ�ารงดแลรกษา 1.4 ดานสงคม หมายถง ความปลอดภยจากโจรกรรมและภยธรรมชาต

2 แผนภมนจดท�าขนเพอแสดงผลการประเมนคาขอมลทไดจากการสมภาษณ โดยการเปรยบเทยบใหเหนความสมพนธเพอใหเกดความเขาใจมากขน ซงอาจจะไมไดเนนความแมนย�าทางสถต เนองจากทศนคตนนไมสามารถน�ามาวเคราะห แสดงผลในเชงปรมาณและสถตไดอยางชดเจน


29



1.1 เรอนโคราชกบความเหมาะสมกบวถชวตปจจบน จากการสมภาษณผ อย อาศยพบวา

คนสวนใหญตงแตชวงวยกลางคนจนถงวยสงอายมความคดเหนวา เรอนโคราชทตนอาศยอยนนมความสอดคลองและ

เหมาะสมตอการด�าเนนชวตของตนในปจจบน โดยเฉพาะในกลมผสงอาย ซงเคยมประสบการณในการอยอาศยเรอน

แบบเดมและยงคงอยอาศยมาอยางตอเนองจนถงปจจบน แมวาเรอนนนจะผานการปรบเปลยนมาบางแลวกตาม แต

กลมคนเหลานมความรสกคนเคยกบเรอนลกษณะนมากเปนพเศษ สงเกตไดจากการใชพนทใตถนเปนทนงเลน ในชวง

เวลากลางวน เนองจากไมสามารถขนไปใชงานบนเรอนไดอยางสะดวกและปลอดภย นอกจากนน พนทใตถนยงเปน

สวนทอยสบายทสดในชวงเวลาน การเปดโลงยงชวยเปดทศนยภาพ สามารถมองผานออกไปนอกเรอน เหนสภาพ

แวดลอมรอบขางและวถชวตโดยรอบ ท�าใหรสกผอนคลาย ไมรสกโดดเดยว เพราะสามารถสรางปฏสมพนธกบ

ลกหลานและเพอนบานได กอใหเกดความรสกอบอนและปลอดภย (ภาพท 6a) ในทางกลบกน จะสงเกตเหนไดวา

ผสงอายทเคยอยอาศยในเรอนโคราช ซงถกรอสรางในรปแบบใหมทมการกอผนงชนลางปดทบรอบดาน มกจะไมอย

ภายในบานหลงใหมนนเพราะรสกอดอด แตจะออกมาอยภายนอกบานบรเวณพนทเปดโลงแทน (ภาพท 6b-6c)

“ยายชอบแบบเกามากกวา อยสบาย ไมมผนง ตอนกลางวนกขนไปหงขาว แลวกมานงเลนใตถนมนสบายกวา มนเยน

ใครมาทางไหนกเหลยวเหนกนหมด….บานหลงใหม…ตอนกลางวนยายอยแถวนแหละ (บรเวณระเบยงครวผนงเปดโลง

มหลงคาคลม) ไมเขาไปขางในหรอกมนรอน… รอของเกากเสยดายส มนกวางกวานมาก” 3

ภาพท 6 a พฤตกรรมการใชใตถนเปนทนงเลนของผสงอายในชวงกลางวน

b และ c การปรบพฤตกรรมของผสงอายทอยบานรปแบบใหม

สวนกลมวยกลางคนซงสวนใหญเปนเกษตรกร พอคาแมคา หรอมอาชพรบจางทมกจะออกไปท�างานนอกบานเกอบทกวน ใหความเหนวาชวงเวลากลางวนมกจะไมคอยไดอยบาน สวนใหญจะใชชวตในเรอนเฉพาะชวงเยนถงชวงค�าบรเวณใตถนหรอโถงชนบน แลวเขานอนในเรอนซงขณะนนอากาศไมรอนแลว นอกจากนนยงมขอสงเกต ทพบจากการส�ารวจ คอ ผอยอาศยสวนใหญมกจะตอเตมหรอปรบลดพนทใชสอยเรอนเดมเพอปรบเปลยนใหสอดคลองและเหมาะสมกบการใชชวตปจจบน เชน การกนพนทบางสวนของใตถนใหเปนหองนอนส�าหรบผสงอาย การยายสวนครวทอยบนเรอนเดมมาอยชนลาง การสรางหองน�าบรเวณชนลางเพอใหสะดวกในการใชงานและ ถกสขลกษณะ การตอเตมเพงหลงคาส�าหรบนงเลนและเปนทจอดรถ เปนตน

1.2 เรอนโคราชกบความเหมาะสมดานสภาพแวดลอม ปจจบนแมวาสภาพแวดลอมภายนอกเรอน จะเปลยนแปลงไปจากเดม ซงมความรมรนของตนไมและธรรมชาตนอยกวาเมอกอน แตผอยอาศยสวนใหญมความคดเหนวารปแบบเรอนโคราชยงมความเหมาะสมตอสภาพแวดลอมในปจจบนนอย ตวอยางเชน ใตถนเรอนทมความ

3 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 15 (ชาวบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนทรอสรางแบบใหม เคยอยอาศยเรอนเดม 75 ป), วนท 4 พฤศจกายน 2557



30



โลงและโปรงใหความรสกสบายแกผอยอาศยเหมาะส�าหรบการใชงานชวงเวลากลางวน บนเรอนทมลกษณะเปน โถงโลง ซงมการกนสวนนอนดวยตเทานนท�าใหอากาศภายในเรอนถายเทไดสะดวก ลมพดผานไดด ประกอบกบการใชไมเปนวสดโครงสรางและสวนประกอบหลกของเรอน ซงมคณสมบตไมสะสมความรอน ท�าใหอากาศภายในเรอนเยนสบายในชวงกลางคน ซงเปนชวงเวลาทมการใชงาน กอปรกบผอยอาศยสวนใหญมความรสกคนเคยกบวสด ชนดน จงสงผลตอความสบายทางดานจตใจ (ภาพท 7) “ไมรอน สบาย ขางบนหนะสบาย สทมกเยนแลว เปดหนาตางกสบาย แตหนาหนาวหนะจะหนาว”4 แตผอยอาศยเรอนรปแบบดงเดมบางหลงทมสภาพทรดโทรม และผอยอาศยทรอเรอนเดมแลวสรางใหมทงหมดมทศนคตเชงลบตอดานน เนองจากประสบปญหาทเกดจากการเปลยนแปลงสภาพ

แวดลอมโดยรอบ โดยเฉพาะปญหาน�าทวมขงซ�าซาก

ภาพท 7 ลกษณะการใชงานบรเวณใตถนเรอน โถงโลงบนเรอน และการไมตฝาเพดาน

1.3 เรอนโคราชกบความเหมาะสมดานเศรษฐกจ ผอยอาศยบางคนเลอกทจะคงรปแบบเรอนเดมไวใหมากทสด โดยมการซอมแซมปรบเปลยนสวนทช�ารดเสยหายบางเลกนอย ปรบสภาพพนทโดยรอบดวยการถมดน และบางกลมเลอกทจะปรบปรงเปลยนแปลง โดยยงคงรปแบบเดมไว เชน การถมดน ดดบาน เทพนใตถนเรอนดวยปนซเมนต และเปลยนวสดใหม เปนตน ซงเปนการดแลรกษาซอมแซมในลกษณะทแตกตางกนไปตามงบประมาณ ทม เพอยดอายเรอนใหสามารถอยอาศยไดอยางสะดวกสบายและปลอดภย อยางนอยกใหสามารถอยอาศยได ในชวอายของตน ซงผอยอาศยเหลานมองวา การปรบปรงเรอนในลกษณะนมความเหมาะสมกบภาวะเศรษฐกจปจจบน เนองจากสามารถใชวสดและโครงสรางเดมได จงใชงบประมาณนอยกวาการสรางบานในรปแบบใหม (ภาพท 8a-8b) “ชอบแบบน เสาบานมนยงดอย เหนเขาท�าเสาปนยงไมทนไรเลยมนแตก เสาไมถงมนจะผ แตมนกยงอย…ไมรอหรอก คดวาจะตอระเบยงใหเหมอนเดมใสหลงคาเขาไป”5 ในขณะทผอยอาศยเรอนรปแบบดงเดมบางหลงทมสภาพทรดโทรม และผอยอาศยทรอเรอนเดมแลวสรางใหมทงหมดเหนปญหาการเสอมสภาพของไม การท�าลายของปลวก จงเกดความรสกเบอหนายทจะดแลรกษา และมองวาการซอมแซมปรบปรงเรอนเดม จะสนเปลองงบประมาณมากกวาและไมสามารถแกปญหาความทรดโทรมเสอมสภาพไดทงหมด (ภาพท 8c) จงมความคดทจะรอเรอนเดม แลวเลอกไมเกาทยงคงสภาพด มาสรางบานใหมทมลกษณะใกลเคยงรปแบบเดม ซงเปนเรอนใตถนสงขนาดไมใหญมากนก (เรอนเสาเกาตน) “อยากดดบานแถะๆ (จรงๆ ) แตมองดแลวดดไมไดหรอก ไมคมคา เครองบางตวกผ รอดกวา เลอกไมดมา สรางใหม อนไหนไมดกซอไมเสรม”6 4 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 11 (ชาวบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนรปทรงเดม-เปลยนวสด อยอาศยมาแลว 49 ป), วนท 4

พฤศจกายน 25575 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 11 (ชาวบานพระเพลง อาชพท�านา เรอน: รปทรงเดม-เปลยนวสด อยอาศยมาแลว 49 ป), วนท 4

พฤศจกายน 25576 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 3 (ผใหญบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนรปแบบดงเดมสภาพทรดโทรม เคยอยอาศยเรอนเดม 38 ป),

วนท 22 ตลาคม 2557


31



ภาพท 8 a และ b การปรบปรงโดยคงรปแบบเดมของเรอนโคราชไว c สภาพความทรดโทรมของเรอนโคราช

1.4 เรอนโคราชกบความเหมาะสมดานสงคม ขอสงเกตอกประการหนงคอ ผอยอาศยเกอบทงหมด

มองวา เรอนโคราชยงมความเหมาะสมตอสภาพสงคมของชมชนกรณศกษา ซงยงคงความเปนชมชนชนบทและสงคม

ระบบเครอญาตอย ดงจะเหนไดจาก การใชพนทใตถนเรอนเปนพนทพบปะสงสรรคระหวางสมาชกในครอบครวและ

เพอนบาน และใชรบรองแขกในการจดงานส�าคญ (ภาพท 9a-9b) นอกจากนน การไมกนรว หรอการกนรวเตย

ยงแสดงใหเหนวา คนในชมชนยงมความสมพนธกนอย มความไววางใจซงกนและกน ชวยกนดแลความสงบเรยบรอย

และความปลอดภย โดยอาศยการมปฏสมพนธซงกนและกน การมส�านกรวมของการอยเปนกลมเหลาภายในพนท

วฒนธรรมเดยวกน สะทอนใหเหนถงการมความสมพนธทางสงคมแบบเหนหนาคาตา (Face to face Relationship)

(ศรศกร วลลโภดม, 2551; 10) แมวาสภาพสงคมในปจจบนจะเปลยนแปลงไปบางตามลกษณะสงคมเมอง

อกประเดนหนงทมความนาสนใจ ซงเปนประเดนเกยวกบความปลอดภยในชวตและทรพยสน ยงมกลม

คนจ�านวนหนงเลอกทจะอยกบมรดกทางสถาปตยกรรมทไดรบมาจากบรรพบรษอยางเตมใจ ถงแมวาจะตองดแลเรอง

ความปลอดภยเปนพเศษ และดเหมอนจะขดแยงกบการใชชวตทจะตองพงพงเทคโนโลยในปจจบน ยกตวอยางเชน

เจาของเรอนหลงท 10 ซงสามารถอยอาศยในเรอนฝาปรอ ทถกดดแปลงจากรปแบบดงเดมไดอยางสะดวกสบายตาม

วถชวตปจจบน แมภายนอกจะหอหมดวยฝาปรอเกาแกอายเกอบรอยป แตภายในยงคงใชเครองใชไฟฟาไดเหมอนคน

ทวไป โดยไมกงวลกบปญหาอคคภยทจะเกดขน (ภาพท 9c) ซงเจาของเรอนหลงท 10 ใหความเหนวา “เรองไฟเราก

ระวงเอา เวลาไมอยบานกสบคทเอาทลง”7 ถงแมวาปจจบนจะมวสดทางเลอกมากมาย แตเจาของเรอนหลงท 10

ยงคงเลอกทจะน�าฝาปรอมากรผนงดวยความเตมใจและอยอยางภาคภมใจ

ภาพท 9 a และ b ลกษณะการใชงานใตถนเรอน c ลกษณะการอยอาศยภายในเรอนฝาปรอ

7 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 10 (ชาวบานสระนอย อาชพคาขาย เรอนเปลยนรปทรง-ใชวสดเดม อยอาศยมาแลว 30 ป), วนท 22 ตลาคม 2557



32



2. สภาพปญหาของเรอนโคราชในปจจบน ถงแมวาผอยอาศยสวนใหญจะมความคดเหนวาเรอนโคราชของตนมความเหมาะสมตอการอยอาศย แตกมบางคนไดสะทอนปญหาทเกดขนออกมาหลายประเดน ปญหาทพบสวนใหญ ไดแก การเสอมสภาพของไม การท�าลายของปลวก ซงปจจบน หาไมทมคณภาพดมาทดแทนไดยากและ มราคาแพง บางคนจงตองหนไปประยกตใชไมสงเคราะหแทน ปญหาการรวซมของหลงคา โดยเฉพาะบรเวณรอยตอระหวางจว ซงบางคนแกปญหาโดยการอดรอยรว การน�าถงน�ามารองบรเวณทรวซม หรอเปลยนวสดมงหลงคาใหม และปญหาน�าทวมขง เนองจากระดบพนดนต�ากวาโดยรอบ อนเปนเหตมาจากการสรางถนน การถมทเพอสรางบานใหมของเพอนบาน ซงคนทมงบประมาณนอยจะแกปญหาโดยการถมดนเพยงอยางเดยว ส�าหรบคนทมงบประมาณ

มากจะถมดนแลวดดบานพรอมเทพนดวยปนซเมนต (ภาพท 10)

ภาพท 10 สภาพปญหาของเรอนโคราช

ทงน ผอยอาศยมองปญหาเหลานในระดบทแตกตางกนออกไป บางกลมมองวาเปนเรองเลกนอย ซงสามารถยอมรบและเตมใจทจะอยอาศยในสภาพนนได จงปรบปรงซอมแซมเพอแกปญหา แตบางกลมมองวาเปนปญหาใหญและยอมรบสภาพปญหานนไมได จงรอเรอนหลงเดมออกแลวสรางใหม โดยคดวาเปนการแกปญหาไดทงหมด นอกจากนนฐานะทางการเงนเปนปจจยส�าคญทสงผลตอการเปลยนแปลงของเรอนโคราช จากการสงเกตพบวา ผทมฐานะดจะมงบประมาณในการปรบปรงซอมแซมไดมากกวา ซงสงผลกระทบตอการเปลยนแปลงรปลกษณของเรอนโคราชโดยตรง

3. การมองเหนคณคาของเรอนโคราช ผอยอาศยสวนใหญมองเหนคณคาและความส�าคญของเรอนโคราชทตนอยอาศยในลกษณะทแตกตางกนออกไป ทงในลกษณะความรสกผกพน ความรสกหวงแหน และการมจตส�านกในการสบสาน ดงรายละเอยดตอไปน

3.1 ความรสกผกพน เนองจากผอยอาศยสวนใหญไดรบเรอนโคราชเปนมรดกตกทอดมาจากพอแมหรอปยาตายาย และอยอาศยในเรอนมาอยางตอเนองยาวนานในชวงระยะเวลาหนง บางคนอยอาศยมาตงแตเกดจนแตงงานมครอบครว หรอบางคนเขามาอยในฐานะลกเขยหรอลกสะใภ เปนตน จงสงผลใหบคคลเหลานนรสกคนเคยจนพฒนากลายเปนความรสกผกพน เมอไดกรรมสทธเปนเจาของเรอนกไดปรบปรงซอมแซม ตอเตมเพมลด โดยยงคงรกษาสภาพและรปแบบเดมไว ตามความชนชอบและทนทรพยทมอย ยกตวอยางเชน กรณเรอนหลงท 7 ทยงคงรกษารปทรงและฝาโบราณของเรอนโคราชเดมไวคอนขางสมบรณ ซงเปนเหตมาจากการทลกชายของเจาของเรอนรสก ชนชอบฝาโบราณนมาก เมอปรบปรงบานกยงคงรกษาฝานไว (ภาพท 11a) “ลกชายเขาชอบทรงน ไมอยากเปลยนหรอก…ตกแตงเองอะไรเอง”8 และอกตวอยางหนง คอ เจาของเรอนหลงท 11 ซงแมวาจะปรบปรงเพมพนทใชสอย

ภายในเรอนใหสอดรบกบวถชวตในปจจบน ปรบเปลยนวสดผนงและหลงคาใหแขงแรงทนทาน แตกยงคงรปแบบเรอน

8 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 7 (ชาวบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนเปลยนรปทรง-ใชวสดเดม อยอาศยมาแลว 80 ป), วนท 4 พฤศจกายน 2557


33



โคราชดงเดมไวเกอบทงหมด (ภาพท 11b-11c) โดยใหความเหนวา “ชอบแบบเรอนโคราชมาก เลยไมรอ แตปรบปรง

ใหคงรปแบบเดมไว หากมเงนจะตอระเบยงส�าหรบนงบรเวณหนาบานโดยใชไมทเกบไวมาสราง”9 สงเหลานเปนตวอยาง

ทแสดงถงการมองเหนคณคาของเรอนโคราช ซงเปนผลมาจากความรสกผกพนทไดรบการ สงสมมาแตอดตจนถง

ปจจบน

ภาพท 11 a การน�าฝาโบราณมาประกอบเปนฝาเรอน

b และ c ลกษณะการปรบปรงเรอนหลงท 11 โดยใชวสดใหมเปนสวนประกอบของผนงและหลงคา

รวมถงการปรบปรงพนทใชสอยบรเวณใตถน

3.2 ความรสกหวงแหน ผอยอาศยบางกลมมความรสกหวงแหนมรดกทางสถาปตยกรรมทไดรบจาก

บรรพบรษเปนอยางมาก ดงจะเหนไดจาก การไมขายเรอน ฝาหรอประตหนาตางโบราณใหกบพอคานายทนและบรษท

ทมาตดตอ10 ถงแมผซอจะเสนอราคาทสงมาก แตผอยอาศยกลมนนยงคงยนหยดทจะเกบรกษามรดกอนล�าคานนไว

เพราะสงเหลานมคณคาทางดานจตใจมากกวาเงนตรา ยกตวอยางเชน เจาของเรอนหลงท 1 ไมขายเรอนของตนให

กบบรษทแหงหนง ถงแมวาบรษทนนจะเสนอราคาประมาณ 500,000 บาท ซงเพยงพอตอการสรางบานหลงใหม

แตเจาของเรอนหลงท 1 ยนยนทจะไมขายและจะเกบไวใหลกหลาน (ภาพท 12a) “ไมขายหรอก…เอาไวใหลกหลาน

ไมขายหรอก…ของเกาของปยาตายาย…ไมรอหรอก เอาไวอยางนแหละ”11

อกตวอยางหนงทแสดงถงความรสกหวงแหนอยางเหนไดชดคอ เมอถกเจาของเรอนหลงท 9 ปฏเสธ

การใหสมภาษณและมสหนาไมพอใจ ซงกอนหนานนเคยเขามาสมภาษณและส�ารวจเรอนหลงนแลวครงหนง ซงเจาของ

เรอนและลกสาวตางกยนดใหขอมล และพาชมสภาพบนเรอน พรอมสาธตการเปดปดประตหนาตางโบราณ (ภาพท

12b) เมอสอบถามลกสาวของเจาของเรอน จงทราบสาเหตทแทจรงวา มบรษทแหงหนงมาขอซอฝาโบราณ แตเจาของ

เรอนไมขาย นบแตนนมา เจาของเรอนหลงนจงเฝาระวงคนแปลกหนาเสมอ เพราะคดวาจะมารบซอฝาเรอนของตน

“พท�างานอยบรษทแหงหนง… เขาจะมาขอซอฝาเรอน ใหราคาสง แตแมกบพไมขาย ทมาเนยะแมแกเขาใจวาจะมา

ซอฝาเรอนและสงวาถาจะมาขอขอมลตองผานทางผใหญบาน”12 จากเหตการณครงนแสดงใหเหนวา ฝาเรอนและ9 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 11 (ชาวบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนรปทรงเดม-เปลยนวสด อยอาศยมาแลว 49 ป), วนท

4 พฤศจกายน 255710 ผทมารบซอเรอนโคราชมหลายลกษณะ บางรายซอยกเรอนเพอน�าไมเกาไปขายหรอไปดดแปลงเปนศาลาเพอจ�าหนาย บางรายซอ

เฉพาะฝาประตหนาตางโบราณไปตกแตงรสอรท หรอ น�าไปตงแสดงในสถานททองเทยวทจดแสดงสถาปตยกรรมพนถน 11 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 1 (ชาวบานนกออก อาชพท�านา เรอนรปแบบดงเดมสภาพปานกลาง อยอาศยมาแลว 60 ป), วนท

4 พฤศจกายน 255712 สมภาษณลกสาวเจาของเรอนหลงท 9 (ชาวบานพระเพลง อาชพรบจาง เรอนเปลยนรปทรง-ใชวสดเดม อยอาศยมาแลว 45 ป),

วนท 22 ตลาคม 2557



34



ประตหนาตางโบราณ มคณคาทางจตใจส�าหรบเจาของเรอนหลงท 9 และคนในครอบครวอยางมาก จงแสดงออกมา

ถงความหวงแหนอยางชดเจน แมความเปนอยจะยากล�าบากเพยงใด แตทงสองยงคงยนหยดทจะรกษาฝาโบราณท

เปนมรดกตกทอดจากบรรพบรษไว“ยงไงพกไมขายฝาเรอน!!! จะคงไว ถามเงนจะสรางเรอนใหมแบบเดม แลวจะยก

ฝาเดมไปประกอบ”13

ลกษณะเดยวกนกบเจาของเรอนหลงท 10 ผอยอาศยเรอนฝาปรอ ซงเคยมพอคามาขอซอฝาปรอ แต

ตนปฏเสธ และตงใจไววาจะเกบรกษาไว และถามโอกาสจะซอมแซมใหคงรปแบบเดม (ภาพท 12c) “มคนรบซอของ

เกามาขอซอนะ ใหราคาด แตไมขาย ยงไงกไมขาย!!!......ผมคดอยนะวาจะไปอดใหม ทวาอยากไปอดเพราะวาโครงไม

กบไมไผขนาดเจอแดดเจอฝนกยงไมผ เมอกอนเขาจะเผาและลนไฟ แทบจะไมมตะปยด มนมไมกหลงหรอกทเปนอยางน

อาจจะไมมแลวมง….จะไปหาเกยวปรอตามทงนาเลาะคลองน�า”14 สงเหลานเปนตวอยางทแสดงถงการมองเหนคณคา

ของเรอนโคราชซงเปนผลมาจากความรสกหวงแหนมรดกของบรรพบรษอยางแทจรง

ภาพท 12 a เรอนหลงท 1 b ฝาเรอนหลงท 9 c ฝาปรอของเรอนหลงท 10

3.3 การมจตส�านกในการสบสาน ผอยอาศยบางคนมองเหนคณคาของเรอนโคราชโดย มแนวความ

คดทจะเกบรกษาและสบสานรปแบบเรอนโคราชใหคงอย แสดงถงการมองเหนคณคา ซงสามารถพฒนา สการอนรกษ

เรอนโคราชตอไปได “จรงๆ แลวอยาไปขายเลย ของมนมคณคา รกษาไวอยางนแหละ ผมกชอบเดบานโบราณ…

ถาถามวามคณคาไหม มนมในตวนะ ของแบบน ถาถามวามนมากไหม กพดบอกไมได มนอยทคนวารกไหม ถารกกไม

ตองขาย …..อนนมนพดยากนะ ถาคนรนหลงเขาไมเหนคณคากจบ มนอยทวสยทศนของคน ถามวสยทศนกาวไกลก

รกษาไวแหละ”15

ในขณะทกลมผอยอาศยทรอเรอนโคราชของตนเพอสรางบานในรปแบบสมยใหม สวนใหญยงคงมองเหน

คณคาของเรอนโคราชอย และรสกเสยดายทไดรอไป “แตกอนตอนอยเรอนเดมกชอบบานแบบสมยใหม ตอนนรสก

เสยดายเรอนหลงเกา หนมาชอบแบบเกามากกวา”16

13 สมภาษณลกสาวเจาของเรอนหลงท 9 (ชาวบานพระเพลง อาชพรบจาง เรอนเปลยนรปทรง-ใชวสดเดม อยอาศยมาแลว 45 ป), วนท 22 ตลาคม 2557

14 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 10 (ชาวบานสระนอย อาชพคาขาย เรอนเปลยนรปทรง-ใชวสดเดม อยอาศยมาแลว 30 ป), วนท 22 ตลาคม 2557

15 สมภาษณหลานชายเจาของเรอนหลงท 1 (ชาวบานนกออก อาชพท�านา เรอนรปแบบดงเดมสภาพปานกลาง), วนท 4 พฤศจกายน 2557

16 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 17 (ชาวบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนทรอสรางแบบใหม เคยอยอาศยเรอนเดม 57 ป), วนท 22 ตลาคม 2557


35



4. คานยมการสรางบานในปจจบน เมอสอบถามผอยอาศยเกยวกบทศนคตทางดานคานยมการสรางบานในปจจบน พบวา กลมผสงอายและกลมคนรนใหมทเปนลกหลานมคานยมในการสรางบานแตกตางกน ทงน กลมผสงอายสวนใหญทมประสบการณการอยอาศยในเรอนโคราชมาอยางยาวนานกวา และมวถชวตแบบสงคมเกษตรกรรม จงมความรสกคนเคยกบพฤตกรรมการอยอาศย รปแบบและพนทใชสอยในลกษณะเดม รวมถงการใชไมเปนวสดหลกของเรอน คนกลมนจงมความเหนวาตนมความชนชอบบานทมรปแบบเรอนโคราชมากกวา และมความคาดหวงวาหากสรางใหมจะสรางเปนเรอนเสาเกาตนยกใตถนสง ชนบนเปนโถงโลง มสวนระเบยงนงเลน และใชไมเปนวสดกอสรางซงอาจจะมไมสงเคราะหเขามาใชทดแทนบาง

สวนคนรนใหมแมจะมประสบการณในการอยอาศยในเรอนโคราชมาบางแตดวยคนกลมนเตบโตขนในสภาพแวดลอมทางวฒนธรรมทไดรบอทธพลมาจากสงคมอตสาหกรรมและถกครอบง�าใหเปนปจเจกบคคลดวยกระแส โลกาภวตน (ศรศกร วลลโภดม, 2551; 22) ซงด�าเนนชวตดวยการพงพาเทคโนโลยและสงอ�านวยความสะดวกเกอบทงหมด มการตงมาตรฐานในการอยอาศยทสงขน มเวลานอยลง จงเนนความคงทนแขงแรงดแลรกษางาย อกทงยงมความตองการความเปนสวนตวมากขน กอปรกบการรบเอาคานยมสมยใหมซงไดรบอทธพลมาจากตางชาต จงสงผลใหคนกลมนมคานยมในการสรางบานในรปแบบสมยใหม โดยเนนพนทใชสอยมากๆ เนนความปลอดภยและความเปนสวนตวสง โดยกอผนงทบรอบดาน

เมอเรอนโคราชเรมมสภาพทรดโทรมลงจนมาถงจดเปลยนทเจาของเรอนอยางคนรนใหมจะตองเลอกแนวทางในการซอมแซมปรบปรง หรอพฒนาใหเหมาะสมกบวถชวตยคปจจบน ถาบคคลนนมคานยมสรางบานใน รปแบบใหมและมองวาสภาพการทรดโทรมของเรอนเปนปญหาใหญ ไมเหนคณคา กมโอกาสทจะรอถอนเรอนนน ทงได แตถาเจาของเรอนมความรกความผกพน หวงแหน หรอมจตส�านกทจะสบสาน เรอนโคราชกจะถกสบทอด สงตอไปยงรนตอไปได ดงนน คานยมของคนรนใหม จงเปรยบเสมอนสงทจะชชะตาการอยรอดของเรอนโคราชวาจะสามารถด�ารงอยตอไปไดหรอไม

จากการสมภาษณกลมผสงอายทรอเรอนหลงเดมมาสรางบานรปแบบใหม ท�าใหมองเหนปรากฏการณความขดแยงทางดานความคดและคานยมระหวางผสงอายและลกหลานเกยวกบการสรางบานอยางเหนไดชด ผสงอาย สวนใหญตองการสรางบานในรปแบบเดม แตลกหลานตองการสรางในรปแบบใหม สดทายกลงเอยดวย การสรางบานในรปแบบใหม เนองจากกลมลกหลานเปนผจดการทางดานการกอสรางและทางการเงน จงท�าใหผสงอายจ�าเปนตองปรบตวทางดานพฤตกรรมการอยอาศยในบานหลงใหมนน “บานแบบนสแบบโบราณไมไดหรอก ใครเหนกวาไมนารอ แตลกจะรอไมรจะท�าอยางไร …..ตอนแรกใจผมจะคงเสาพนไวทงหมด ใหมนอยอยางเกา จะยกหลงคาใหม แตลกชายบอกจะรอท�าใหม เคาวามนเกา มนรว เคาไมชอบอยอยางน ขดลกไมได ความจรงเสยดาย มนเปนบานเกาบานแก สภาพมนยงคงทอย”17

“บานแบบเดมมนอยสบาย ขางลางมนอยอาศยได เยนสบายไมมรอน ถงเวลากขนนอน แตวาอยาไปกอทบเหมอนบานทกวนนนะ ผมไมชอบกอทบชนลาง ถากอทบแลวขางบนไมคอยมใครขนนอน อยางนแหละอยสบายกวาบานชนเดยวสมยน กอนทจะยกบานหลงทอยปจจบนน เคยบอกลกชายวา…พออยากไดบานใตถนโลงเทปน เรอนไมใหญหรอกเสาเกาตน แตลกบอกวา…พอเอาบานชนเดยวเถอะแตสรางใหญๆ เอา เลยสรางแบบใหมตามใจลกชาย

จรงๆ แลวอยากไดบานสองชนใตถนโลง ทรงจวชนเหมอนเดม ขางลางจะไมกอ”18

17 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 16 (ชาวบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนทรอสรางแบบใหม เคยอยอาศยเรอนเดม 59 ป), วนท 4 พฤศจกายน 2557

18 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 3 (ผใหญบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนรปแบบดงเดมสภาพทรดโทรม เคยอยอาศยเรอนเดม 38 ป), วนท 22 ตลาคม 2557



36



ปจจยทสงผลตอทศนคตของผอยอาศยเกยวกบการมองเหนคณคาของเรอนโคราชและคานยมการสรางบานในปจจบน

จากการวเคราะหขอมลทไดจากการสมภาษณในประเดนเกยวกบความเหมาะสมของเรอนโคราชในการอย

อาศย สภาพปญหา การมองเหนคณคา และคานยมการสรางบานในปจจบน โดยน�ามาวเคราะหประกอบกบขอสงเกต

ทได สามารถสรปปจจยทสงผลตอทศนคตของผอยอาศยเกยวกบการมองเหนคณคาของเรอนโคราชและคานยมการ

สรางบานในปจจบน ไดดงน

1. ความภาคภมใจในการสบเชอสายจากบรรพบรษ สงผลตอทศนคตของผอยอาศยโดยตรง ยกตวอยาง

เชน เจาของเรอนหลงท 12 มตนตระกลเปนขนนางและขาราชการชนสงในจงหวดนครราชสมา ซงครอบครวของตน

มฐานะและมหนามตาในสงคม มสมบตเกาแกของตระกลจ�านวนมาก กอปรกบเคยไดอยอาศย ภายเรอนโคราชหลง

เดม ท�าใหเจาของเรอนหลงนและลกชายมความชนชอบการอนรกษของเกา สงผลตอคานยม ในการปรบปรงบานให

คงลกษณะใกลเคยงกบเรอนเดมมากทสด

2. การรบคานยมจากภายนอก คานยมเปนปจจยส�าคญในการอนรกษสถาปตยกรรมพนถน ซงผทม

ประสบการณการอยอาศยในเรอนหลงเดยวกน แตมคานยมตางกนสงผลตอการสรางรปแบบบานพกอาศยท

แตกตางกน จากกรณศกษาจะเหนไดชดเจนวา เจาของเรอนหลงท 12 มจตอนรกษนยมจงเลอกทจะสรางบานใน

ลกษณะใกลเคยงกบเรอนหลงเดมทตนเคยอยอาศย แตนองสาวซงมคานยมตามกระแสของคนในสงคมปจจบน

เลอกทจะสรางบานรปแบบใหมในบรเวณใกลกน (ภาพท 13)

ภาพท 13 a บานของนองสาวเจาของเรอนหลงท 12 b เรอนหลงท 12

3. ค�าสงเสยจากบรรพบรษ ค�าสงเสยของพอแมป ยาตายายทใหไวกอนสนใจ หรอ ค�ามนสญญา

ทลกหลานเคยใหไว มผลตอทศนคตเกยวกบการมองเหนคณคาของเรอนโคราชโดยตรง ยกตวอยางเชน เจาของเรอน

หลงท 2 ซงยงคงรกษาเรอนทตนไดรบมรดกตกทอดจากพอตาแมยายไวเพราะค�ามนสญญา ซงสงนมผลตอการด�ารง

อยของเรอนโคราชตอไป “ผมมอาชพท�าไร ท�านา รายไดพอเลยงครอบครว พอสงไวไมใหรอทง เลยวาจะดดขน คงรป

เดมไว แตไมไดท�าเพราะไมมเงน”19

4. การใหความสนใจจากนกวชาการ การศกษาวจย การเผยแพรความร เกยวกบการอนรกษ

สถาปตยกรรมพนถน รวมถงการศกษาดงาน สงผลใหเจาของเรอนมองเหนคณคาเรอนของตนมากขน ซงเปนกลยทธ

19 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 2 (ชาวบานพระเพลง อาชพท�านา เรอนรปแบบดงเดมสภาพปานกลาง อยอาศยมาแลว 46 ป), วนท 22 ตลาคม 2557


37



หนงในการอนรกษและสบสานเรอนโคราชใหคงอย “มแตคนมาถามวาไดแปลนมาจากไหน เราบอกวาเราไมไดเขยน

แปลน เราสรางตามบานเดมเราเลย ใครเขาอยากไดกใหเขามาถายรปไป …เคยมอาจารยและนกศกษามหาวทยาลย

มาขอดบานหลงน เขามาดวามนเปลยนแปลงไปยงไง เปนคนไมอยากเปลยนแปลงชอบใชแบบเดม”20

5. ความภาคภมใจทไดครอบครองสงทเหลอนอยและหายาก ความรสกภาคภมใจทไดเปนเจาของมรดก

ทางสถาปตยกรรมทบรรพบรษไดสรางไว อาทเชน ฝาเรอน ประตหนาตางโบราณ ซงนบวนจะเหลอนอยและ หายาก

ขนทกท ชวยเสรมสรางทศนคตการมองเหนคณคาใหกบเจาของเรอน ถงแมวาจะมวสดใหมทมคณสมบต ทดกวามา

เปนตวเลอกในปจจบน แตเจาของเรอนยงยนยนทจะเลอกอยอาศยกบสงทมคาทางจตใจนน “บางคนบอกใหเอาไม

เทยมมาตผนงแทนฝาปรอ ไมเอาหรอกอดดๆ มนกอยได คดดในโคราชฝาแบบนไมมอกแลว”21

6. การขาดแคลนทรพยากรธรรมชาตและเทคโนโลยทเหมาะสม การผพงและทรดโทรมของเรอนไมเกา

การท�าลายของปลวก และการเปลยนแปลงของสภาพพนทโดยรอบ สรางความเสยหายใหกบเรอนโคราชเปนอยาง

มากจนเกดความยากล�าบากในการรกษาไวใหคงสภาพเดม ซงปจจบนยงขาดเทคโนโลยทเหมาะสม ขาดชางฝมอ และ

ทรพยากรธรรมชาต โดยเฉพาะไมทมคณภาพด ราคาถกมาใชในการซอมแซมและแกปญหาไดโดยสนเชง ดงนน

จงเปนเหตใหผอยอาศยเกดทศนคตทไมดตอวสดและการดแลรกษาในภายภาคหนา สงผลตอการรอถอนเรอนได

“สภาพมนเกาทรดโทรม หลงคารว ฝาไมผเสอมสภาพ ปลวกกน น�าทวมขง จรงๆ กเสยดายถารอ เพราะมนมคณคา

ทางจตใจ แตถาปรบจากของเดมตองใชเงนเยอะ หาไมยาก ขาดชางฝมอ กเลยจะรอสรางใหมแตยงไมคดหรอกวาจะ

เปนแบบไหน แตวาจะเอาไมเดมไปใช ขอดไมกอนวาใชงานไดแคไหน กบหาชางมาประเมนงานกอสรางกอน” 22

บทสรปการศกษาครงนสะทอนใหเหนวาผอยอาศยเรอนโคราชสวนใหญโดยเฉพาะกลมวยกลางคนและกลมผสงอาย

มทศนคตเชงบวกตอเรอนโคราช โดยเหนวาเรอนของตนมความเหมาะสมส�าหรบวถชวต สภาพแวดลอม เศรษฐกจ

และสงคมปจจบน ซงแสดงออกทางความรสกผกพน หวงแหน และมแนวคดทจะสบสาน ในขณะเดยวกน ผอยอาศย

บางสวนโดยเฉพาะกลมคนรนใหมทเตบโตมาภายใตระบบสงคมทนนยมอตสาหกรรม ซงถกหลอหลอมใหมคานยมวา

บานพกอาศยจะตองมพนทใชสอยสอดคลองกบวถชวตททนสมย กอปรกบตองมความแขงแรงทนทาน ดแลรกษางาย

เพอลดการสญเสยเวลาและเงนตรา โดยพงพงระบบอตสาหกรรมทงหมด สงผลใหคนกลมนมทศนคตเชงลบตอเรอน

โคราชรปแบบเดมของตน เนองจากมองวาวธการรกษาและคงสภาพเดมไวนนเปนสงทท�าไดยากและไมสามารถแก

ปญหาทงหมดได จงตดสนใจรอและสรางบานตามแบบสมยนยมในปจจบน

ทงน ปจจยทสงผลตอทศนคตของผอยอาศยทมตอเรอนโคราชในการศกษาครงน มทงปจจยทสงเสรมทศนคต

เชงบวกและทศนคตเชงลบ ซงปจจยทสงผลใหเกดทศนคตเชงบวก ไดแก ความภาคภมใจอนเกดจากการ สบเชอสาย

จากบรรพบรษ การไดครอบครองสงของทหายาก การยดค�ามนสญญาทใหไวกบบรรพบรษ รวมถงการไดรบความสนใจ

จากนกวชาการ ทงหมดนเปนสงทชวยกระตนและสงเสรมใหเกดความตระหนกถงคณคาและความส�าคญ สวนปจจย

ทสงผลใหเกดทศนคตเชงลบ ไดแก การรบคานยมสมยใหม การขาดแคลนทรพยากรไม ชางฝมอ และเทคโนโลยท20 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 12 (ชาวบานพระเพลง อาชพคร เรอนทรอสรางใหมใกลเคยงรปแบบเดม อยอาศยมาแลว 43 ป),

วนท 22 ตลาคม 255721 สมภาษณเจาของเรอนหลงท 10 (ชาวบานสระนอย อาชพคาขาย เรอนเปลยนรปทรง-ใชวสดเดม อยอาศยมาแลว 30 ป), วนท

22 ตลาคม 255722 สมภาษณหลานชายเจาของเรอนหลงท 6 (ชาวบานนกออก อาชพรบราชการ เรอนรปแบบดงเดมสภาพปานกลาง), วนท

15 พฤศจกายน 2557



38



เหมาะสมส�าหรบการแกปญหาเพอคงสภาพเรอนเดม กอปรกบแรงบบคนทางดานเศรษฐกจในปจจบน ปจจยทสงเสรม

ทงดานบวกและดานลบเหลานสงผลตอความรสก ความคด ความเชอของผอยอาศย ซงถกหลอมรวมเปนทศนคตแลว

เกดการประเมนคา และแสดงพฤตกรรมออกมาทงทางบวกและทางลบ หากผอยอาศยมทศนคตเชงบวกตอเรอนโคราช

ของตน คนกลมนนจะมองเหนคณคาความส�าคญและแสดงออกถงความรสกผกพน หวงแหน เกดคานยมในการอนรกษ

สบสาน แตถาผอยอาศยมทศนคตเชงลบกยอมมองวาเรอนเหลานไรคณคาเพราะไมเหมาะสมกบวถชวตของตน

ดงนน ทศนคตมมมองของผอยอาศยเปนปจจยหลกทสงผลตอการด�ารงอยของเรอนโคราช หากผอยอาศย

มทศนคตทไมดตอเรอนของตน มองไมเหนคณคาและความส�าคญ และมองสภาพทเกดขนเปนปญหาใหญหรอ เปน

ภาระ ยอมตดสนใจรอถอนเพอสรางบานในรปแบบใหม ในทางกลบกนถาผอยอาศยมองเหนคณคาและความส�าคญก

จะเกบรกษาหรอปรบปรงซอมแซมใหคงสภาพเดม และพรอมทจะอยกบมรดกทางสถาปตยกรรมทตกทอดมาจาก

บรรพบรษนนอยางเตมใจและมความสขกบการอยอาศยอยางพอเพยง ทงน การทจะอนรกษสถาปตยกรรมพนถนได

อยางยงยน จะตองใหความส�าคญกบทศนคตของผอยอาศยควบคไปกบการปฏบตการในเชงวชาการดวย โดยให

ความร ความเขาใจ รณรงคสงเสรมใหผอยอาศยมองเหนและตระหนกถงคณคาเรอนของตน พรอมกบสรางคานยม

ปลกจตส�านกในการอนรกษและสบสาน ในทางปฏบตอาจจะเปนการบรรยายใหความร การใหรางวล หรอการจด

กจกรรมในทางวชาการโดยใหผอยอาศยมสวนรวม ซงเปนกลยทธทส�าคญในการสรางจตส�านกการอนรกษงาน

สถาปตยกรรมพนถนอนล�าคานนใหคงอยและสบทอดสรนลกรนหลานตอไป

กตตกรรมประกาศขอขอบพระคณศนยวจยพหลกษณสงคมลมน�าโขง คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลย

ขอนแกน ทใหการสนบสนนเงนทนส�าหรบเผยแพรและตพมพบทความน

ประวตผเขยนบทความ ผชวยศาสตราจารยการณย ศภมตรโยธน อาจารยประจ�าโปรแกรมวชาสถาปตยกรรม คณะเทคโนโลย

อตสาหกรรม มหาวทยาลยราชภฏนครราชสมา จบการศกษาระดบปรญญาตร: สถาปตยกรรมศาสตรบณฑต

มหาวทยาลยขอนแกน ปรญญาโท: สถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต (สถาปตยกรรม) จฬาลงกรณมหาวทยาลย

หมายเลขโทรศพท 083-9331996 E-mail [email protected]

เอกสารอางองจฑารตน เอออ�านวย. (2549). จตวทยาสงคม. (พมพครงท 2). กรงเทพฯ: แอคทฟ พรนท

ศรศกร วลลโภดม. (2551). คมอฉกคด+ ความหมายของภมวฒนธรรม การศกษาจากภายในและส�านก

ของทองถน. กรงเทพฯ: มลนธเลก-ประไพ วรยะพนธ

ศกดไทย สรกจบวร. (2545). พฤตกรรมองคการ: ทฤษฎและการประยกต. กรงเทพฯ: สวรยาสาสน

สรอยตระกล (ตวยานนท) อรรถมานะ. (2541). จตวทยาสงคม: ทฤษฎและปฏบตการ. กรงเทพฯ: ส�านกพมพ

มหาวทยาลยธรรมศาสตร

สทธโชค วรานสนตกล. (2546). จตวทยาสงคม: ทฤษฎและการประยกต. กรงเทพฯ: ซเอดยเคชน

Schermerhorn, John R. (2000). Organizational behavior. (7 th ed). USA: Wiley & Sons, Inc.

39

ปญญาสรรคสรางตกแถวในพนทคาบสมทรภาคใตฝงตะวนตกของ

ประเทศไทย

The Wisdom of Shophouse in South-west of Thailand

ปทม วงคประดษฐ* และเกรยงไกร เกดศร**

บทคดยอปญญาสรรคสรางตกแถวคาบสมทรภาคใต ชายฝงตะวนตก ประเทศไทย เปนการถอดชดความรจากการลง

สนามเพอศกษาเรองตกแถว รวมกบการคนควาเอกสารขอมลและทบทวนสารสนเทศ สงเกตการณ สมภาษณรวมถง

บนทกภาพ จากนนเรยบเรยงขอมล วเคราะห และสรปผล จากการศกษาพบวา ภมปญญาการสรางสรรคตกแถว

คาบสมทรภาคใตชายฝงตะวนตก จดแบงเปน 3 กลม คอ 1) ภมปญญาการด�ารงชวตกบสภาพแวดลอม 2) ภมปญญา

เชงชาง 3) ภมปญญาในการจดการ โดยภมปญญาเชงชางเปนภมปญญาทมความโดดเดนและศกยภาพสง เปนผลให

คนรนใหมในทองถนสามารถน�าภมปญญาดงกลาวไปตอยอดในงานออกแบบใหสอดคลองกบการด�าเนนชวตในปจจบน

ภายใตบรบทรวมสมยได

ABSTRACTThe wisdom of shophouse in South-west of Thailand is studied by field trip surveying,

secondary data research, observations, and local dwellers and technicians in-dept interviews, in

order to fully understand and be able to analyse and conclude the unique knowledge of shophouse

in this specific area. The wisdom of shophouse in South-west of Thailand could be categorised into

3 groups 1) The interpersonal relationship between lives and environment wisdom 2) The

technician wisdom 3) The management wisdom. However, the technician wisdom is the most

outstanding and has very high potential since new generations could apply this knowledge into

their daily activities, especially in construction and product design, along with contemporary context.

ค�าส�าคญ: ภมปญญาทองถน ตกแถว ภาคใตของไทย

Keywords: Local Wisdom, Shophouse, Southern of Thailand

* นกศกษาหลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาสถาปตยกรรมพนถน คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร** คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

ปญญาสรรคสรางตกแถวในพนทคาบสมทรภาคใตฝงตะวนตกของประเทศไทย

ปทม วงคประดษฐ และเกรยงไกร เกดศร

40



บทน�า“ตกแถว” หรอ “Shop House” ในสารานกรมสถาปตยกรรมพนถนโลก (Encyclopedia of Vernacular

Architecture) ไดรบการจดหมวดหมใหอยในประเดน “การใชสอย และหนาท (Used and Function)” ซงจะเหน

วาเกณฑทใชในการจดหมวดหมนน Paul Oliver (Paul, 1998 : 21) พจารณาวาตกแถวกอตวขนจากความตองการ

ดานประโยชนใชสอยเปนส�าคญ กลาวคอ เปนสถาปตยกรรมทท�าหนาทรองรบการคาและพกอาศยอยภายในอาคาร

หลงเดยวกน โดยมากมกจะพบตกแถวปลกสรางอยรมถนนเพอสะดวกในการคาขาย

จากสถานภาพความรเกยวกบ “ตกแถว (Shop House)” Paul Oliver (Paul, 1998 : 657) น�าเสนอวา

ตกแถวมรปแบบอาคารเปนเอกลกษณซงถอก�าเนดขนจากสมภาระทางวฒนธรรมของคนจนทยายถนจากเมองจนไป

ตงถนฐานนอกประเทศจน ทงน ในสารานกรมสถาปตยกรรมพนถนโลกกยงใหขอมลวา ตกแถวเกดขนภายใตอทธพล

จนโดยเรมสรางขนในพนทคาบสมทรมาลาย และมพฒนาการอยางตอเนองจนเปนเอกลกษณ ทงยงสงตออทธพลใน

เรองรปแบบไปยงพนทโดยรอบทปฏสมพนธทางการคาดวย ยงโดยเฉพาะทเมองทาตางๆ ในคาบสมทรอนเดยชายฝง

ตะวนออกรงเรองขนจากการถกก�าหนดใหเปนสถานการคา อกทงตกแถวยงเปนสวนหนงของกลไกในการพฒนาเมอง

(Urban Development) ใชการกอสรางตกแถวเพอรองรบการอยอาศย การคาขาย หรอการเปนพนทท�างานอยภายใน

อาคารหลงเดยวกน

ในการทบทวนสารสนเทศทเกยวเนองกบ “ตกแถว” พบวาการศกษาในระยะบกเบกเปนการศกษาเรอง

พฒนาการของเมองในเขตเมองกรงรตนโกสนทรในมตประวตศาสตร โดยกลาวถงการตดถนนสายส�าคญเพอเปนแกน

หลกในการสญจรของเมองในชวงสมยตางๆ และมการปลกสรางตกแถวอยตามแนวถนน ตอมามนกวชาการทาง

สถาปตยกรรมเรมใหความสนใจในประเดนเรองตกแถวมากขน และมการขยายขอบวงการศกษาออกไปยงเมองอนๆ

เชน ภเกต สงขลา ปตตาน เปนตน การศกษาดงกลาวเรมแตกแขนงในวงกวาง มนกวชาการสนใจศกษามากมายตาม

พนฐานและความเชยวชาญแตละบคคล ตงแตการศกษาเรองรปแบบสถาปตยกรรม ประวตศาสตรและการกอรป

สญลกษณและการประดบตกแตงองคประกอบอาคาร แตการถอดชดความรในเรอง “ปญญาสรางสรรคตกแถว” หรอ

ภมปญญาทแฝงอยในการสรางสรรคตกแถวพบวามการศกษาไมมากนก

การศกษาสถาปตยกรรมประเภทตกแถวอยางเปนระบบระเบยบวธในรปแบบเอกสารงานวจยและ

วทยานพนธเรมตนในคาบสมทรภาคใต ชายฝงตะวนออก ดงเชน “รายงานการวจย : สถาปตยกรรมจนในเมองปตตาน”

(วสนต, 2529) “การเสนอแนะรปแบบทางกายภาพของตกแถวแบบจน ในชมชนเมองปตตาน” (นพนธ, 2532)

“คตนยมการกอสรางทปรากฏในสถาปตยกรรมจนในเขตอ�าเภอสงขลา” (สมปอง, 2535) และ “ตกแถวผลผลตทาง

กายภาพและวฒนธรรมในชมชนเมองเกา จ.สงขลา” (สภาวด, 2546) เปนตน เปนการพจารณาตกแถวดวยประเดน

ทรอบดานและเรมพนจในรายละเอยดเรองภมปญญา แตหากกลาวถงตกแถวในคาบสมทรภาคใต ชายฝงตะวนตกแลว

ยงพบการศกษาสถาปตยกรรมประเภทตกแถวอยางเปนระบบระเบยบวธนอยมาก

จากการลงสนามของผวจยเพอศกษาเรองตกแถวคาบสมทรภาคใต ชายฝงตะวนตกในชวงทผานมาพบชด

ความรของภมปญญาทแฝงอยในตกแถว ทรอคอยการถอดรหสและน�าองคความรในทองถนไปตอยอดสรางสรรคใน

บรบทรวมสมย สอดคลองกบท เอกวทย ณ ถลาง กลาวไววา “ส�านกรวมในคณคาของภมปญญาของเราเองทกวนน

พจารณาไดวาเปนปฏกรยาตอบโตการเพลยงพล�าของเราในเวทโลกาภวตนอยางชดเจน ส�านกรวมทขยายตวเปนพลง

ตอบโตน เปนกาวส�าคญทสงผลใหคนไทยไดสต หนมาท�าความรจกรากเหงาและพลงทางวฒนธรรมของเราเองให

มากขน มใชเพอจะยอนยคกลบไปหลงใหลไดปลมกบชวตในอดต แตเปนปฏกรยาเชงสรางสรรคเพอใหสงคมไทย ด�ารง


41



อยและกาวหนาตอไปตามวถทางทเราเลอกสรรดแลววามศกดศรและเปนตวของตวเอง บนรากฐานวฒนธรรมของเรา

ในประชาคมโลก”1

ในการน ผวจยจงมความประสงคจะศกษาตกแถวในประเดนทวาดวยภมปญญาในการสรางสรรคตกแถวท

สอดคลองกบสภาพแวดลอมเกดเปน “รปทรง (Form)” และแสดงออกผาน “พนท (Spatial)” โดยการใช “เทคนค

วธการและทกษะฝมอ (Technique and Skill)” รวมถง “วสด (Material)”2 ในทองถน

วตถประสงคของบทความ- เพอศกษาภมปญญาในการสรางสรรคตกแถว

วธการวจย และขอบเขตพนทศกษา- ศกษาขอมลภาคเอกสาร การทบทวนวรรณกรรม และสารสนเทศทเกยวเนอง ลงส�ารวจภาคสนาม สงเกต

สมภาษณและบนทกภาพ จากนนเรยบเรยงขอมล วเคราะห และสรปผลการศกษา

- ศกษาตกแถวคาบสมทรภาคใต ชายฝงตะวนตก ประเทศไทย

ภาพท 1 แผนทแสดงต�าแหนงตกแถวภาคใต ชายฝงตะวนตก ประเทศไทย

1 เอกวทย ณ ถลาง. 2544. ภมปญญาทกษณ : ชดภมปญญาชาวบานกบกระบวนการเรยนรและการปรบตวของชาวบานไทย. กรงเทพฯ : อมรนทร. หนา 1.

2 การจดหมวดหมของการศกษาวจยผลงานการคนควาดานสถาปตยกรรมพนถนโดย Paul Oliver. Encyclopedia of Vernacular Architecture Volume 1. Cambridge: Cambridge University. 1998. ซงจ�าแนกประเภทการศกษาเปนหลายแนวทางทงการศกษา “รายประเดน (Issue Base Study)” และ “การศกษาเชงพนท (Area Base Study)” ทงน ผวจยคดสรรมาเฉพาะประเดนทเกยวเนองกบตกแถวเทานน



42



ภมปญญาในการสรางสรรคตกแถวค�าวา “ภมปญญา” เอกวทย ณ ถลาง ผพฒนาชดความรของภมปญญาทองถน ไดใหความหมายวา

“ภมปญญา หมายถง ความร ความคด ความเชอ ความสามารถ ความชดเจน ทกลมคนไดจากประสบการณทสงสม

ไวในการปรบตวและการด�ารงชพในระบบนเวศนหรอสภาพแวดลอมทางธรรมชาต และสงแวดลอมทางสงคม-

วฒนธรรม ทไดมพฒนาการสบสานกนมา ทงนภมปญญายงเปนผลของการใชสตปญญาปรบตวกบสภาวะตางๆ

ในพนททกลมชนนนตงหลกแหลงถนฐานอยและไดแลกเปลยนสงสรรคทางวฒนธรรมกบกลมชนอน จากพนทสง

แวดลอมอนทไดตดตอสมพนธกนแลวรบเอาหรอปรบเปลยนน�ามาสรางประโยชนหรอแกปญหาไดในสงแวดลอมและ

บรบททางสงคม-วฒนธรรมของกลมชนนน”3 ซงสอดคลองกบศาสตราจารยสธวงศ พงศไพบลย ปราชญคนส�าคญของ

ภาคใต ทงนมการจ�าแนกถงทมา และโครงสรางภมปญญาชาวใตแบงเปน 6 กลม คอ 1) ภมปญญาชาวบานทเกดจาก

คนในชมชนโดยตรง 2) ภมปญญาอนสบเนองจากค�าสอนของศาสนา 3) ภมปญญาทไดมาจากชาวจนอพยพ โดยเฉพาะ

ภมปญญาดานวธการจดการ, ปรชญา 4) ภมปญญาทรบมาจากตะวนตกและยโรปทเขามาคาขายและมาสราง

อาณานคมในเอเชยอาคเนย 5) ภมปญญาทรบมาจากชวา-มลาย 6) ภมปญญาทสบทอดมาจากเมองหลวง ซงถายโอน

ผานระบบการศกษาและการปกครอง4

การศกษาเรองภมปญญาไดแตกแขนงรายละเอยดผานงานวจยของอรศร ปาณนท ผบกเบกความรเรอง

ภมปญญาสรางสรรคในเรอนพนถนซงใหค�าจ�ากดความของภมปญญาทสอดคลองกนกบเอกวทย ณ ถลางแตมมตของ

ภมปญญาทสมพนธเกยวเนองกบสถาปตยกรรมพนถนมากยงขน “สถาปตยกรรมพนถน ชาวบานปลกสรางเองตาม

ภมปญญาทถายทอดมาจากบรรพบรษ ระบบ ระเบยบการกอสรางเปนไปตามความตองการของการอยอาศย มคณคา

ทางศลปะสถาปตยกรรมในตวเอง และสะทอนใหเหนคณคาของชวต สงคมและวฒนธรรมทองถนได” (อรศร, 2543

: 2) ทงนไดสรปแนวทางการศกษาเรองภมปญญาออกเปน 6 แนวทาง ไดแก 1) ภมปญญาการเลอกท�าเลทตงชมชน

และการประกอบอาชพ 2) ภมปญญาการจดการทรพยากรเพอการด�ารงชพ 3) ภมปญญาและเทคโนโลยทองถนเกยว

เนองกบการด�ารงชวต 4) ภมปญญาการปลกสรางบานเรอน 5) ภมปญญาและความเชอ 6) การปรบแตงภมปญญาท

สอดคลองกบระบบนเวศน ดงนนการสะทอนภมปญญาในสถาปตยกรรมประเภทตกแถวในบทความนจะอภปรายผล

ตามแนวทางทอรศร ปาณนทไดกลาวไว

“สถาปตยกรรมประเภทตกแถว” จดเปนสถาปตยกรรมพนถนประเภทหนง การปลกสรางตกแถวนอกจาก

จะพบความละเมยดในการสรางสรรครายละเอยดใหรานคาออกมาสวยงามดงดดสายตาแลว ยงพบภมปญญาทแฝง

ตวอยในการสรางสรรคตกแถว ตงแตการปลกสรางตกแถวบนสณฐานตางระดบ ภมปญญาการจดการพนทใหสอดคลอง

กบสภาพแวดลอม ภมปญญาการผลตวสดกอสราง จนถงภมปญญาการจดการเรองการใชทรพยากรรวมกน ทงหลาย

เหลานลวนเปนภมปญญาการสรางสรรคตกแถว โดยสามารถจดแบงจ�าแนกไดเปน 3 กลม ดงตอไปน

1. ภมปญญาการด�ารงชวตกบสภาพแวดลอม

1.1 ภมปญญาการปลกสรางตกแถวอนเปนผลมาจากสภาพภมประเทศ

ในสภาพภมประเทศของภาคใต มสณฐานของพนทแตกตางหลากหลาย เมอตกแถวตองปลกสรางบน

สณฐานทดนทมความลาดเอยง หรอ “ควน” ซงหมายถงพนทเนน กอนปลกสรางตกแถวจะมการปรบหนาดน แลว

3 เอกวทย ณ ถลาง. 2543. อางใน ภมปญญชาวใต. กรงเทพฯ: สถาบนทกษณคดศกษา. หนา 3.4 สธวงศ พงศไพบลย. 2544. โครงสรางและพลวตวฒนธรรมภาคใตกบการพฒนา. กรงเทพฯ : ส�านกงานกองทนสนบสนนงานวจย

(สกว.). หนา 74.


43



ปลกสรางตกแถวในลกษณะขนบนได ไลระดบลดหลนตามกนลงมา ท�าใหเปน “รปแบบการจดเรยงอาคารบนพนท

ควน”5 เปนผลรวมถงทางเดนเทาทตอเนองดานหนาอาคาร เมอถงบรเวณตางระดบจะมขนบนไดตามชวงตางๆ

1.2 ภมปญญาการปลกสรางตกแถวอนเปนผลมาจากสภาพภมอากาศ

แมวาการตงถนฐานในพนทศกษาในระยะแรกๆ นอกจากผคนพนเมองแลว คนกลมหลกทเคลอนยาย

เขามาตงถนฐานในเมองทาชายฝงตะวนตกจะเปนชาวจนโพนทะเล ทวาจากการศกษาพบวาในการปลกสรางเรอนแถว

ในชวงเวลาดงกลาวนนกเกดขนจากการชงน�าหนกบรบทแวดลอม ท�าใหเรอนแถวหรอตกแถวทปลกสรางขนนนมความ

แตกตางไปจากตกแถวทพบเหนในดนแดนมาตภม6 เนองจากสภาพภมอากาศในประเทศจนหนาวเยน ในฤดหนาวม

หมะ ฤดรอนมฝนตกชก แตสภาพภมอากาศภาคใตของประเทศไทยกลบรอนชน และมฝนตกเกอบตลอดทงป

การปลกสรางตกแถวจงประยกตรปแบบและปรบใชใหเหมาะสมกบสภาพพนทในภาคใตหลายประการ

- การกอผนงอฐรบน�าหนกเปนเปลอกอาคาร เพราะนอกจากผนงกออฐจะชวยในการรบน�าหนก

โครงสรางของอาคารแลวยงเปนก�าแพงหนากนความรอนจากภายนอกไดอยางด ผอยอาศยภายในตกแถวจงเยนสบาย

ในชวงเวลากลางวนทแดดจด ถงแมวาอฐมอญจะคลายความรอนทสะสมไวชวงระหวางวนในเวลากลางคน อยางไรก

ด ตกแถวนนแมวาจะมการกอสรางผนงอาคารดวยอฐทวาองคประกอบสวนอนๆ กท�าดวยไม รวมทงการออกแบบให

มพนทระบายอากาศ (Air Well) ทชวยท�าใหอากาศถายเท และระบายความรอนจากพนทตอนในออกไดอยางรวดเรว

จงท�าใหชวยท�าใหเกดสภาวะนาสบายในชวงเวลากลางคนไดเปนอยางด

ภาพท 2 ผนงกออฐรบน�าหนก

- รปแบบหลงคาของตกแถวพบเหนโดยทวไปใน 2 ลกษณะ คอ หลงคาทรงจว (Gable Roof)

และหลงคาทรงปนหยา (Hip Roof) ทงนกระเบองหลงคาทนยมใช คอ กระเบองลอนโคงแบบจน (มาตรฐานความชน

หลงคาอยางนอย 20 องศา) กระเบองซเมนตรปวาว (มาตรฐานความชนหลงคาอยางนอย 30 องศา) และกระเบอง

ซเมนตลอนค (มาตรฐานความชนหลงคาอยางนอย 15 องศา)7 จากการลงภาคสนามเกบขอมลส�ารวจ รงวด ความชน

ของหลงคาตกแถวในพนทคาบสมทรพบวา โดยความชนของผนหลงคาประมาณ 26.50-37 องศา เนองจากสภาพ

5 เทศบาลนครตรง. 2548. แผนทมรดกทางวฒนธรรมทบเทยง. กรงเทพฯ: ส�านกนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม. หนา 19.

6 ปทม วงคประดษฐ, เกรยงไกร เกดศร และอรศร ปาณนท. 2558. “บรบทแวดลอมทสงผลตอการกอตวและการพฒนาของตกแถว ในภมทศนยานประวตศาสตรทบเทยง จงหวดตรง” ใน หนาจว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม. ฉบบท 29 (มกราคม-ธนวาคม 2558) หนา 212.

7 อางองมาตรฐานความชนหลงคาของกระเบองหลงคาประเภทตางๆ จากศนยขอมลวสดกอสราง สมาคมสถาปนกสยามฯ www.asa.or.th เขาถงเมอวนท 15 พฤษภาคม 2559



44



อากาศในเขตมรสมใกลเสนศนยสตรและชายฝงทะเลมความแปรปรวนของภมอากาศ การปลกสรางโดยก�าหนดความ

ลาดเอยงของหลงคาไวชนกวามาตรฐานทวไปเปนประโยชนในการระบายน�าฝน ยงความลาดชนมากกจะระบายน�าฝน

ไดโดยรวดเรว หากความลาดชนต�าจะระบายน�าฝนไดไมทนทวงท ฝนกจะรวเขาภายในอาคาร ในระยะเรมแรกการ

ปลกสรางตกแถวของคนจนทเพงเคลอนยายถนฐาน อยภายใตขอจ�ากดของฐานะทางเศรษฐกจในระยะเรมตน การมง

กระเบองเปนราคาคางวดทคอนขางสง จงนยมมงหลงคาดวยวสดธรรมชาตเนองจากประหยดและหาไดงายในทองถน

ตอเมอฐานะมนคงขนกทยอยปรบปรงเปลยนเปนวสดทมความคงทนแขงแรงขน ดงเชน กระเบองดนเผาและกระเบอง

ซเมนตในภายหลง ในปจจบนพบหลงคาทงทมงดวยกระเบองดนเผา กระเบองซเมนต รวมถงแผนสงกะสและแผน

เหลกรดลอน (Metal sheet)

ภาพท 3 รปทรงหลงคาจวทความลาดชนมากและมงดวยวสดคงทนแขงแรง

- รปแบบชองเปดเพอการระบายอากาศ ตกแถวจ�านวนหนงปรบตวใหสอดคลองกบระบบนเวศน

ทมฝนตกชกสลบกบอากาศรอนชน การออกแบบประตและหนาตางตลอดชวงเสา (Span) เปนชองทางถายเทลมทด

การเปดชองเปดตอเนองตลอดทงแนวเปนการน�าพาลมเยนจากภายนอกปดเปาลมรอนทสะสมอยภายในตกแถวน�าพา

ใหอากาศถายเทหมนเวยน สรางสภาวะนาสบายใหผอยอาศยภายในตกแถว ในขณะเดยวกนการออกแบบชายคาให

ยนปกคลมดานหนาชองเปด กมสวนชวยปองกนละอองฝนทจะกระเดนเขามาภายในตกแถว

ภาพท 4 ประต-หนาตางและชองลมระบายอากาศทเปดตลอดชวงเสา (Span) ภาพซาย การยนชายคา หรอหลงคา

กนสาดเพอใหรมเงาและปองกนละอองฝน


45



- การก�าหนดความสงอาคารรวมถงระยะระหวางอาคารทค�านงถงการรบลม หลบแดด วางอาคาร

ในแนวลกของพนท โดยแยกกลมอาคารออกเปน 3 สวน 1) อาคารสวนดานหนาและ 2) อาคารสวนดานหลงเชอมตอ

ดวย 3) พนทเปดโลงตรงกลาง (Air Well) จากการลงภาคสนามพบวาความสงของอาคารสวนดานหนาและดานหลง

สงต�าลดหลน ไมบดบงกน เปนการเพมปรมาตรของพนทรบลมและแสงแดดใหเขามาภายในอาคารผานพนทเปดโลง

ตรงกลาง เมอสามารถน�าแสงธรรมชาตเขาสพนทกลางตกแถวได สงผลใหพนทภายในอาคารสวางชดจากแสงธรรมชาต

ประหยดพลงงานจากแสงประดษฐของหลอดไฟ

รปดานหนาแสดงต�าแหนงชองเปด รปตดแสดงการวางตวของอาคารทงสองสวน

ภาพท 5 แสดงต�าแหนงชองเปดและการถายเทอากาศภายในตกแถว

- การใชงานทางเดนในรม (Covered Arched) เปนพนทรมเงาเพอหลบเลยงแสงแดดและฝน

ส�าหรบผสญจรผานไปมา ทางเดนในรมแสดงใหเหนถงความเขาใจในเรองการออกแบบพนทใชงานภายใตเงอนไขของ

สภาพภมอากาศในเขตมรสมใกลชายฝงทะเลทมความแปรปรวนสง ซงมความกวางอยางนอย 5 ฟต (Five-Foot

Walkway) ซงในภเกตเรยกวา “หงอกาก” พบทางเดนในรมทงลกษณะทเปนโครงสรางไมเรยบงาย และผนงอฐรบน�า

หนกกอเปนชองโคง8

ภาพท 6 ทางเดนในรมหรอหงอคากดานหนาตกแถว

8 เมอมการซอขายสนคาตดตอกบตางประเทศ สงผลใหตกแถวทจะปลกสรางในชวงเวลาดงกลาวไดรบอทธพลตะวนตกเขามาผสมผสานกบตกแถวระยะแรกเรมในพนท



46



1.3 ภมปญญาการปลกสรางตกแถว อนเปนผลมาจากทรพยากรทองถน

- รปแบบตกแถวในระยะแรกสรางมลกษณะทเรยบงายไมตกแตงมากนก เนนการใชวสดทหาได

งายในทองถนเปนหลกเนองจากวสดทหาไดงายในพนท การปลกสรางตกแถวในระยะแรกนน วตถประสงคหลกเพอ

เปนสถานทประกอบการคาและพกอาศย ถงแมคานยมในการประดบตกแตงหรอการใชสญลกษณมงคลตางๆ เปน

วถปฏบตอยางเขมขนในวฒนธรรมจน แตการมาสรางหลกปกฐานตางบานตางเมองตองปรบตว ประกอบกบการประดบ

ตกแตงใชคาใชจายคอนขางสง การเรมตนธรกจจ�าตองประหยดและใชจายดวยความรอบคอบ9 พบการใชไมหลมพอ

ซงเปนพนธไมทหาไดงายในภาคใตทงสวนของโครงสรางพนและหลงคาทตองรบน�าหนก รวมถงองคประกอบทตอง

ปรบไสตกแตง เชน บนได ประต-หนาตาง ฝากนระหวางหอง ระเบยง เปนตน

นอกจากนนยงคงใชทรพยากรทหาไดในทองถนเปนสวนผสมในการผลตวสดกอสรางนอกจากจะเปนการ

ลดตนทนในการขนสงแลว วสดกอสรางดงกลาวยงไมกอใหเกดมลพษกบสงแวดลอมอกดวย เชน ชองแสงและชองลม

ระบายอากาศ ชางทองถนน�าทรายรอนจากแมน�าหรอทรายล�าเหมองเนองจากทรายแมน�าเปนทรายน�าจด

ไมเคมเหมอนทรายทไดจากชายฝงทะเล รวมถงหนภเขาในบรเวณใกลเคยงผสมกบซเมนต ผกเหลกแกนเปนลวดลาย

ตางๆ ลงในตนแบบทประดษฐขนเอง หลอถอดพมพเปนรปทรงเรขาคณตพบทงสเหลยมและวงกลมขนาดเลกใหญ

ตางกนไปไมตายตว

ภาพท 7 รปแบบชองแสงและชองลมระบายอากาศ

- การขดบอน�าบรเวณพนทเปดโลงกลางบานเพอการอปโภคบรโภค อกทงพนทเปดโลงตรงกลาง

(Air Well) ยงมคตความเชอของจนทกลาววา “การเปดพนทโลงกลางบาน” ทปลอยใหฝนและแสงแดดลงมาไดนนยง

มความหมายในเรองความมงคง แตอยางไรกตามการเปดพนทโลงดงกลาวเปนการดงใหสภาพแวดลอมภายนอกได

สรางประโยชนใหกบพนทภายใน กลาวคอ เวลาเทยงทดวงอาทตยสองแสงลงตงฉากกบพนทเปดโลงในตอนกลางวน

ท�าใหความแสงสวางลงมายงพนทตอนในผานพนทเปดโลงดงกลาว และพนของพนทเปดโลงนนท�าหนาทดจดงพน

สะทอนแสง ทชวยสะทอนใหแสงสวางกระจายไปยงพนทในอาคาร ทวาไมไดน�าพาความรอนเขาไปยงพนทตอนในดวย

รวมทงพนทเปดโลงดงกลาวยงท�าหนาท ใหเกดการหมนเวยนของมวลอากาศระหวางพนทภายนอกกบพนทภายใน

กลาวคอ ในยามกลางวนนน พนทเปดโลงไดท�าหนาทระบายกาศรอนภายในออกไป แลวดงมวลอากาศทมอณหภมต�า

9 จะเหนไดวา วฒนธรรมค�าสอนของจนมมากมายหลากหลายทงรปธรรมและนามธรรม แตคนจนใหความส�าคญกบคตความเชอท สงผลกบจตใจ (ไหวเทพเจา, บรรพบรษ ถอศลกนเจ) มากกวารปแบบ ลกษณะทางกายภาพหรอของนอกกาย (ทอยอาศย เสอผาเครองแตงกาย)


47



กวาเขามาทางชองเปดตางๆ เมอมแสงสองสวางเขามาภายในอาคารประกอบกบการระบายอากาศทหมนเวยนอยาง

ตอเนองเปนผลใหพนทภายในตกแถวไมอบชน

ภาพท 8 การสะทอนของแสงธรรมชาตเขาสภายในอาคารผานพนทเปดโลง

นอกจากนน ในเชงการใชสอยพนท พนทเปดโลง (Air Well) ยงตอบโจทยในการเปนพนทอเนกประสงค

สามารถใชงานไดหลากหลายรปแบบ ทงเพอการพกผอน รวมถงเปนพนทตากของแหง ตากผา

ส�าหรบการขดบอน�าเพอใชสอยอปโภค-บรโภคนน ภมปญญาในการหาท�าเลขดบอน�า ชาวใตไดสงสม

ความรและถายทอดประสบการณกนไวเกยวกบวธการสงเกตบรเวณทมตาน�า ดงน บรเวณทมหญาขนเขยวขจในฤด

แลง บรเวณทมตนกระพอหรอตนมะเดอปลองขน บรเวณทมจอมปลวก บรเวณทเรยกวา “โหด” คอเปนทลม บรเวณ

รอบนอกเปนดอนหรอเนนสงขนไป ณ จดรวมลกษณะนเชอวาตาน�าอยไมลก10 จากการลงสนามพบการขดบอน�าใน

ตกแถวเกาแกเกอบทงหมด เนองจากในอดตยงไมมการใชระบบประปา การจดวางต�าแหนงบอน�าและหองสวมจงถก

จดสรรแยกออกจากกนอยคนละพนท โดยมากต�าแหนงบอน�าจะตงอยภายในพนทเปดโลง สวนหองสวมจะตงอยดาน

หลงของพนท

สวนคณภาพน�าจากบอขด เปนน�าใตดนทสะอาดพอควรเพราะนอกจากจะถกกรองดวยชนดนตางๆ ท

อยโดยรอบบอแลว ยงถกกรองชนสดทายจากอฐกอทเปนผนงของบอน�าดวย

10 เอกวทย ณ ถลาง. 2544. ภมปญญาทกษณ: ชดภมปญญาชาวบานกบกระบวนการเรยนรและการปรบตวของชาวบานไทย. กรงเทพฯ: อมรนทร. หนา 29.

Air W

ell

Air W

ell



48



ภาพท 9 ต�าแหนงบอน�าบรเวณพนทเปดโลง

2. ภมปญญาเชงชาง

การเขามาตงถนฐานของคนจนในภาคใต “ไดน�าความรจากถนเดมมาใชเพอสรางฐานะใหแกตนและวงศ

ตระกลตามคตของจน ท�าใหวฒนธรรมการผลตของภาคใตเปลยนจากผลตเพอบรโภค เปนผลตเพอขายมากขนเปน

ล�าดบ”11 นอกจากจะพฒนาจนเกดเปนชมชนการคาแลว ยงน�ามาซงเทคนควธเชงชางทมความเชยวชาญในการผลต

วสดกอสราง งานไม และการประยกตเทคนควธในการกอสราง ทงผลตวสดไวใชกอสรางตกแถวของตนเองดงทยก

ตวอยางแลว และผลตเพอการคาเปนอาชพหลกของครอบครว เชน โรงผลตอฐดนเผา กระเบองวาวซเมนต ทไดรบ

ความนยมอยางแพรหลาย คอ กระเบองซเมนตทเปนอตสาหกรรมในครวเรอนผลตทบานตระกลหลกภย ไดพฒนา

รปแบบและเทคนคในการผลตจนไดวสดกอสรางจ�าพวกกระเบองซเมนตทมคณภาพ เปนภมปญญาการผลตกระเบอง

สบทอดจากสายตระกลชางจากรนสรนมาเปนเวลานาน นอกจากนยงมชางแตละทองทปรบเทคนควธเชงชางให

เหมาะสมกบการกอสรางในแตละพนทอกดวย ซงภมปญญาเชงชางทมความนาสนใจ กอสรางกนอยางแพรหลาย ยก

ตวอยางเชน

2.1 ภมปญญาการท�าฝากอ หรอผนงอฐมอญกอเปนผนงรบน�าหนก พบทงผนงอฐมอญกอตนเปนผนง

รบน�าหนกหนา 35-50 เซนตเมตร ดงเชนตกแถวถนนถลาง จ.ภเกต, ตกแถวในตะกวปา จ.พงงา เปนตน แตในบาง

พนท เชน อ.กนตง จ.ตรง มการประยกตวธการกอผนงอฐทแตกตางไปจากการกอผนงอฐมอญทวไป คอ กอผนงอฐมอญ

2 ผนงขนานกนโดยเวนชองวางระหวางผนงอฐมอญทงสองทกอ ทงน ปนทใชเปนใบสอส�าหรบเชอมประสานนนเปน

สตรทองถนซงมสวนผสม คอ ปนขาว เกลอ ทราย และใชแกลบ หรอเปลอกหอยผสมกนจนเหนยวเขากนเปนตวเชอม

ประสานอฐใหแขงแรงเปนผนง สวนพนทวางตรงกลางระหวางก�าแพงอฐทงสองนนใชดนเหนยวอดแนน ซงวธการกอ

11 สธวงศ พงศไพบลย. 2544. โครงสรางและพลวตวฒนธรรมภาคใตกบการพฒนา. กรงเทพฯ: ส�านกงานกองทนสนบสนนงานวจย (สกว.). หนา 181.


49



ผนงในลกษณะนท�าใหประหยดกอนอฐ12มากกวาการกอผนงอฐโดยทวไปซงใชอฐปรมาณมากในการกอตลอดทงความ

หนาผนง

ภาพท 10 ขนตอนการกอผนงอฐรบน�าหนก

(ก) กออฐมอญดานนอกและดานในดวยปนขาวกอน (ข) สวนตรงกลางใชวธอดดนเหนยวใหแนน

(ค) ฉาบผวเรยบดวยปนหมก (Lime Plaster)

2.2 ภมปญญาการท�าฝาหลอ คอ การกอสรางผนงคอนกรตเสรมเหลกทใชแมแบบเปนไมกระดาน ซง

ในชวงเวลาทมการพฒนาเมองขนานใหญจากการเตบโตทางเศรษฐกจทเปนผลเนองมาจากการคา ชวงเวลาดงกลาว

นน วสดกอสรางแบบใหมทเขามามบทบาทมาก คอ ปนซเมนตและเหลกเสน ในระยะแรกถกขนสงผานเสนทางเรอ

และตอมาเมอมการสรางเสนทางรถไฟสายใตในสมยรชกาลท 5-6 ประกอบกบการเปดตลาดจ�าหนายปนซเมนตของ

สยามซเมนต (บรษท ปนซเมนตไทย จ�ากดในปจจบน) ปนซเมนคจงล�าเลยงขนสงดวยระบบรางท�าใหการกอสราง

อาคารมความหลากหลายมากขน การเรมตนใชปนซเมนตและเหลกเสนนนชวยพฒนาระบบโครงสรางของอาคาร ให

สามารถกอสรางเปน “โครงสรางระบบเสา-คาน” ซงเปนการเพมความกวางของชวงเสา (Span) ใหกวางมากกวา

อาคารทกอสรางดวยโครงสรางระบบเสาคานไมอนเปนภมปญญาในการกอสรางแตเดมในพนท เปนผลใหพนทหนา

รานขยายขนาดกวางขวางขนสะดวกกบการคาขายและการขนสง-จดเกบสนคา

นอกจากน วสดกอสรางคอนกรตเสรมเหลกนยงถกประยกตใชในการท�าฝาผนงหลอแบบ เพอแกไข

ปญหาของการขาดแคลนแรงงานของชางฝมอกออฐ เนองจากวาการหลอผนงนนไมจ�าเปนตองเปนแรงงานฝมอ

นอกจากน ในพนททบเทยงยงอฐดนเผาเปนวสดทหาไดยากในพนทซงตองเสยคาใชจายในการขนสงมาจากทอน ซง

ลดคาใชจายในการกอสรางอาคารลงไดมากขน

ส�าหรบเทคนคการกอสรางฝาผนงของตกแถวในยานประวตศาสตรทบเทยง จ.ตรงนน ถอเปนภมปญญา

ในการกอสรางชางในพนท กลาวคอ เรมตนดวยการผกเหลกแกนของผนง ตงไมแบบส�าหรบหลอผนงในสองฝง ผสม

ปนกบทรายทรอนจากคลองและหนจากเขาในละแวกพนท ชางจะไลเทคอนกรตทละชวงเสา โดยเทคอนกรตจากสวน

ฐานของผนงไลล�าดบจากลางขนบน ไดเปนผนงคอนกรตเสรมเหลก แขงแรงทนทาน ไมนยมฉาบผวทบ ท�าใหสามารถ

สงเกตผวของฝาหลอ และคาดเดาไดวาใชไมประเภทใดเปนไมแบบในการหลอฝา เหตทจดท�าฝาผนงดวยวธการน เนอง

ดวยในชวงหนงขาดแคลนชางฝมอ การหลอฝาเปนเทคนควธทงาย แลวเสรจในระยะเวลาอนสน เปนทนยมของผคน

เพราะฝาหลอแขงแรงทนทาน อยอาศยแลวรสกมนคง ปลอดภย อกทงในชวงขาวยากหมากแพงสามารถทยอยหลอ

12 กอนอฐทใชในการกอผนงรบน�าหนก เจาของตกแถวหรอชางรบเหมาจะตองสงผลตจากโรงอฐซงตงอยหางจากเขตเมอง ทงนจะตองจดซอ สงเผาอฐ และน�าสง จงตองใชงบประมาณและวางแผนเรองระยะเวลาในการขนสง



50



ฝาทละชวงได เนองจากในขนตอนการท�า หลงจากผกเหลกเปนแกนภายในผนงและตงไมแบบแลว สามารถแบง

เทคอนกรตทละชวงได เหลกแกนภายในสามารถทงไวไดโดยทาน�าปน (น�าผสมปน) เคลอบผวเหลกเอาไว ท�าใหเหลก

ไมเกดสนม เมอมงบเพยงพอจดหาซอปนมาเพมไดแลว กสามารถเทผนงตอเนองได13

ภาพท 11 ขนตอนการหลอผนงคอนกรตเสรมเหลก

(ก) ผกเหลกแกนกลางของผนง (ข) ตงไมแบบขนาบทงสองดาน โดยเวนระยะดานในหาง 10-15 เซนตเมตร

(ค) เทคอนกรตผสมทรายและหนลงระหวางไมแบบ (ง) ทงไวใหคอนกรตเขาท แลวปลดไมแบบออก

ทงนการกอสรางผนงอาคารดวยระบบ “ฝาหลอ” ซงเปนเอกลกษณส�าคญของการกอสรางตกแถวใน

เขตทบเทยง จงหวดตรงนน จากการลงสนามเกบขอมลยงพบวา เทคนควธในการกอสราง รวมทงผลตผลดงกลาวยง

ไดถกใชเปนแรงบนดาลใจแกสถาปนกทประกอบวชาชพในทองถนจงหวดตรงในการออกแบบสรางสรรคผลตภณฑใน

บรบทรวมสมย โดยประยกตใชเทคนควธจากการหลอฝาคอนกรตเสรมเหลกในตกแถวมาประยกตใช เชน ไกรภพ และ

วสา โตทบเทยง14 ทไดประยกตเทคนควธการดงกลาวมาใชในการท�าเกาอคอนกรตเสรมเหลก เนองจากใหความสนใจ

กบฝาหลอทมรองรอยของการเขาไมแบบและปรากฏเปนรส�าหรบรอยนอต รองรอยทปรากฏแสดงใหเหนเปน Pattern

จากขนตอนกรรมวธการหลอฝา แตเมอน�ามาประยกตใชกบเฟอรนเจอรทผใชสอยตองนงและสมผสกบพนผวโดยตรง

จงไมสามารถคงรองรอยของไมแบบทพนผวขรขระดงเกาได คงเหลอเพยงรอยของนอตทยดไมแบบเขาไวดวยกน สวน

วสดทน�ามาจดท�ายงคงปนซเมนตผสมทรายและหนเหมอนเดม เพยงแตปรบสดสวนการผสมเพอใหสอดคลองกบขอมล

13 สมภาษณปราชญจนชาวจ.ตรง คณสงวน กตตเชษฐ, 31 มนาคม 2558; จากค�าบอกเลาของญาตผใหญทประกอบอาชพรบเหมาในชวงหลงสงครามโลกครงท 2

14 สมภาษณคณไกรภพ และคณวสา โตทบเทยง. นกออกแบบผลตภณฑและผประกอบการรนใหม ชาวจงหวดตรง. 19 มกราคม 2559.


51



ดานเทคนคของปนซเมนตสมยใหมทขายตามทองตลาด และเพอลดระยะเวลาผลตเกาอหลอถอดพมพ15 ดวย นบเปน

ภมปญญาทสามารถใชในการตอยอด สการประยกตใชในการออกแบบสรางสรรค ภายใตบรบทรวมสมยดวย

ภาพท 12 ชนงานการออกแบบเกาอหลอถอดพมพ ประยกตจากภมปญญาการหลอฝาของตกแถว

2.3 ภมปญญาการใชเหลกรปตว X รดทปลายโครงสรางหลงคาไม เพอดงยดปลายโครงสรางไมอกไก

ของหลงคาใหตรงแนนกบผนงกออฐรบน�าหนก ซงพบทดานสกดของอาคารหองสดทาย ซงภมปญญาในการกอสราง

ดงกลาวพบแพรหลายในการกอสรางตกแถวในแถบอาณานคมชองแคบเชน ปนง มะละกา และสงคโปรดวย ในขณะ

เดยวกนกยงใชองคประกอบดงกลาวในการประดบตกแตงทดานสกดของอาคารอกดวย

ภาพท 13 ยอดผนงดานสกด ปรากฏเหลกรปตว X ยดปลายโครงสรางไมเขากบผนงอฐ

2.4 ภมปญญาการท�าเกลดไมปรบมม หนาตางบานเกลดโดยทวไปจะพบเปนเกลดตดตายใชในการ

ระบายอากาศอยางเดยว แตการประยกตท�าใหเกลดสามารถปรบมมองศาได นนเปนการออกแบบทสอดคลองกบ

สภาพแวดลอมทมความแปรปรวนเชนดนแดนคาบสมทรอยางมาก เพราะฉะนนการออกแบบใหเกลดไมของหนาตาง

และประตนนปรบองศาได จงชวยปรบใหเกดสภาวะนาสบายภายในอาคาร เนองจากสามารถปรบใหปรมาตรอากาศ

และแสงจากภายนอกใหเขามายงพนทตอนในอาคารไดตามความตองการ และยงชวยปรบมมมองในการมองออกไป

ยงดานนอกของอาคารดวยอกดวย

15 ในระยะเวลาทสมภาษณ ผลตภณฑเกาอถอดพมพยงอยระหวางทดลองปรบ“ตนแบบ” ยงไมระบชอผลตภณฑและยงไมวางขายตามทองตลาด



52



ภาพท 14 หนาตางบานเกลดไมปรบมม

3. ภมปญญาในการจดการ

ลกษณะส�าคญอยางหนงของตกแถวคอการปลกสรางตอเนองกนหลายคหา ท�าใหสามารถใชแบบผงพนการ

ใชสอยพนทแบบเดยวกนกอสรางงายไมซบซอน ใชผนงอาคารรวมกน (Party Wall) กอผนงระหวางหองชดเดยวใช

รวมกนไดสองคหา การจดท�าโครงสรางพนและหลงคากสะดวกเนองจากเปนโครงสรางตอเนอง ยดโยงเปนผนเดยวกน

มความแขงแรง ทงยงใชวสดกอสรางทมสดสวนเทากน ท�าใหสามารถคาดการณปรมาณและท�าใหมผรบจางผลตใน

ลกษณะอตสาหกรรม ท�าใหการกอสรางมราคาถกลงกวาสรางอาคารเดยว ชางกอสรางมความช�านาญในการกอสราง

สรางท�าใหประหยดเวลา นอกจากน ในการอยอาศยยงมภมปญญาเกยวเนอง เชน การขดใชบอน�าเพอการอปโภค

บรโภคบรเวณพนทโลงตรงกลาง (Air Well) ต�าแหนงการขดบอน�ารปสเหลยมจตรสขนาดใหญระหวางผนงของตกแถว

สองคหา เพอแบงใชบอน�าเปนสองสวนรปสเหลยมผนผาแลวใชรวมกนระหวางสองคหา เหลานถอเปนภมปญญาใน

การจดการทงในเรองการบรหารงานกอสราง ระยะเวลา รวมถงการจดการทรพยากรใหเกดประโยชนสงสดดวย

สรปผลภมปญญาการสรางสรรคตกแถวคาบสมทรภาคใต ชายฝงทะเลตะวนตก จดแบงไดเปน 3 กลม คอ

1) ภมปญญาการด�ารงชวตกบสภาพแวดลอม 2) ภมปญญาเชงชาง 3) ภมปญญาในการจดการ สามารถกลาวไดวา

สถาปตยกรรมประเภทตกแถวภาคใตชายฝงทะเลตะวนตกของไทยเปนสถาปตยกรรมพนถนทเปนการผสมผสาน

วฒนธรรมทหลากหลายมเอกลกษณเฉพาะตว จะเหนวาตกแถวมความกลมกลนกบสภาพแวดลอมทสะทอนภมปญญา

ทองถน ตงแตแนวความคดในการใชสอยพนท วสดและเทคนควธการกอสราง เนนการอยรวมและรบกวนสภาพ

แวดลอมใหนอยทสด เพอรกษาและใชทรพยากรทมอยางคมคา จากการศกษาภมปญญาการสรางสรรคตกแถวเปน

เครองยนยนชดเจนวา การด�าเนนไปพรอมกนระหวางเทคโนโลยกบธรรมชาตเปนสงทเปนไปไดและถอปฏบตมาแลว

ตงแตอดต ทงนการศกษาเรองภมปญญาจะไมเกดประโยชนอนใดเลยหากไมน�าไปตอยอดกบการด�าเนนชวตในปจจบน

จากการศกษาพบวาภมปญญาทโดดเดนและสามารถน�ามาตอยอดในงานออกแบบสรางสรรคภายใตบรบทรวมสมย

คอ ภมปญญาเชงชาง


53



เอกสารอางองกรมศลปากร. 2544. วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา จงหวดตรง. กรงเทพฯ:

โรงพมพครสภา ลาดพราว. (พมพในงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเนองในวโกาสพระ

ราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา 6 รอบ 5 ธนวาคม 2542).

คณะกรรมการฝายหนงสอ. 2546. ภมปญญาพนบาน สบสานพฒนาไทย. กรงเทพฯ: งานสงเสรมศลปวฒนธรรม

ทบวงมหาวทยาลย ครงท 5, มหาวทยาลยวลยลกษณ.

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. 2558. โครงการศกษาวจยเพอจดการความรเรองทอยอาศย

และวถการอยอาศยผานภมปญญาทองถนพนทภาคใต. กรงเทพฯ: คณะสถาปตยกรรมศาสตร

มหาวทยาลยศลปากร.

ฉววรรณ ประจวบเหมาะ. 2536. แลใตสทศวรรษ: การเปลยนแปลงทางสงคม วฒนธรรม และพฒนาการ

ทางการเมอง (ในชวงเวลา 2490-2536). กรงเทพฯ: คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา

มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

เทศบาลนครตรง. 2548. แผนทมรดกทางวฒนธรรมทบเทยง. กรงเทพฯ: ส�านกนโยบายและแผน

ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม.

นธ เอยวศรวงศ. 2543. ภมปญญาชาวบาน. กรงเทพฯ: มลนธภมปญญา.

ปทม วงคประดษฐ, เกรยงไกร เกดศร และอรศร ปาณนท. 2558. “บรบทแวดลอมทสงผลตอการกอตวและ

การพฒนาของตกแถว ในภมทศนยานประวตศาสตรทบเทยง จงหวดตรง” ใน หนาจว: วาดวย

สถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม. ฉบบท 29 (มกราคม-ธนวาคม 2558) หนาท 205-222.

ปทม วงคประดษฐ. 2558. การศกษาพฒนาการรปแบบของตกแถวจงหวดตรง. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต

สาขาวชาสถาปตยกรรมพนถน บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร.

สถาบนทกษณคดศกษา. 2543. ภมปญญชาวใต. กรงเทพฯ: หจก.เอม เทรดดง.

สธวงศ พงศไพบลย. 2544. โครงสรางและพลวตวฒนธรรมภาคใตกบการพฒนา. กรงเทพฯ: ส�านกงานกองทน

สนบสนนงานวจย (สกว.).

สภาวด เชอพราหมณ. 2546. ตกแถว: ผลผลตทางกายภาพและวฒนธรรมในชมชนเมองเกาจงหวดสงขลา.

วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรมศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร.

อรศร ปาณนท. 2543. ปญญาสรางสรรคในเรอนพนถนอษาคเนย : กรณศกษาไทย ลาว อนโดนเซย ฟลปปนส

ผานทวาง มวล และชวต. กรงเทพฯ: ภาควชาศลปะสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร

มหาวทยาลยศลปากร, เจ. พรนท.

__________. 2547. ภมปญญาทองถนในระบบนเวศวทยาวฒนธรรม การอยอาศยทยงยนของคนไทย.

กรงเทพฯ: สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร.

เอกวทย ณ ถลาง. 2544. ภมปญญาทกษณ : ชดภมปญญาชาวบานกบกระบวนการเรยนรและการปรบตวของ

ชาวบานไทย. กรงเทพฯ: อมรนทร.

Paul Oliver. 1998. Encyclopedia of Vernacular Architecture Volume 1. Cambridge: Cambridge

University.



54



อางองสมภาษณ

คณสงวน กตตเชษฐ. ปราชญชาวจน จงหวดตรง. 31 มนาคม 2558.

คณไกรภพ-วสา โตทบเทยง. นกออกแบบผลตภณฑและผประกอบการรนใหม ชาวจงหวดตรง. 19 มกราคม 2559.

55

ความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานตอ

พนทประวตศาสตรเมองอบล

The Significance of the Vietnamese Settlement in

Ubon Ratchathani on its Historical Place

ลลดา บญม*

บทคดยอ เมองอบลราชธานหรอทเรยกอยางสนวา “เมองอบล” ไดรบการยกฐานะเปนเมอง ในป พ.ศ.2335 พนท

แหงนมเรองราวทางประวตศาสตรมากมายทซอนทบกนอยทงดานการปกครอง ศลปวฒนธรรม ศาสนา และเชอชาต

สงเหลานมความส�าคญตอการสรางพนทประวตศาสตรเกดเปนคณลกษณะของเมอง โดยมชาวเวยดนามในอบลราชธาน

เปนหนงปจจยทท�าใหเกดการเปลยนแปลง

ชาวเวยดนามทตงถนฐานอยในอบลราชธานมความส�าคญตอพนทประวตศาสตรเมองอบลในดานโครงสราง

ของเมอง องคประกอบของเมอง และคณลกษณะของเมอง เปนอกหนงมตทซอนทบอยบนพนทประวตศาสตร มความ

ส�าคญตอพนทในฐานะทเปนองคประกอบหนงขององครวมทงหมด มคณคาในการบอกเลาเรองราวของเมองใหกบ

คนรนถดไปไดรบรและเขาใจ

ABSTRACT

Ubon Ratchathani city, or Ubon city, was established since 1792. There are a lot of histories

in this area. The historical layers - including the administration, culture, religion and ethnic - are

important to form the historical boundary and the city’s attribute. The Vietnamese in Ubon

Ratchathani is a factor of this city changing.

The settlement of the Vietnamese in Ubon Ratchathani has the significance of its historical

place in term of city’s morphology, components and attribute. It is a layer of history which is

overlap on the historical place. In addition, it is an element which combines with others to form

the unity of Ubon. Thus, these values will interpret the history facts to the next generation.

ค�ำส�ำคญ: การตงถนฐาน เวยดนามในอบลราชธาน พนทประวตศาสตร คณลกษณะของเมอง

Keywords: settlement, Vietnamese in Ubon Ratchathani, historical place, city’s attribute

* อาจารยประจ�า คณะศลปประยกตและสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน Email: [email protected]

ความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานตอพนทประวตศาสตรเมองอบล


56



บทน�าเมองอบลราชธานมเรองราวประวตศาสตรมากมายทซอนทบกนอยในพนท ซงชาวเวยดนามเปนองคประกอบ

หนงทปรากฏในประวตศาสตรของเมองนมานานมากกวา 100 ป ปจจบนชาวเวยดนามในอบลเปนทรจกอยาง

กวางขวาง จงตองการศกษาวาชาวเวยดนามมาตงถนฐานในเมองอบลไดอยางไร การยายเขามาอาศยสงผลตอเมอง

อยางไรบาง และมความเชอมโยงตอประเดนอนๆ ของเมองอยางไร

การศกษาครงนจะเปนอกหนงมมมองในการศกษาประวตศาสตรเมองอบล เพราะเอกสารวชาการตางๆ ให

ความสนใจประวตศาสตรเมองอบลในเรองของการสรางบานแปงเมอง การปกครองโดยเจาเมองทองถน การเขามาปก

ครองโดยผแทนพระองคในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 สวนประวตศาสตรอนๆ

ทเกดขนและเปนองคประกอบของเมองยงมการศกษาอยนอย บทความนจงเปนจดเรมตนหนงในการท�าความเขาใจ

พนทประวตศาสตรเมองอบล และจะเปนหนงขอมลทเชอมโยงกบองคประกอบอนๆ ในอนาคต

วตถประสงคของบทความ 1. ศกษาความสมพนธของชาวเวยดนามในอบลราชธานตอพนทประวตศาสตรเมองอบล

2. เขาใจประเดนส�าคญทเกดขนจากการตงถนฐานของชาวเวยดนามในเมองอบล

3. อธบายความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามตอพนทประวตศาสตรเมองอบล

วธการวจย บทความนจะอธบายความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานตอพนทประวตศาสตร

เมองอบล ชประเดนส�าคญทเกดขน เพอใหเลงเหนคณคาขององคประกอบของเมองทเกดจากการตงถนฐานของ

ชาวเวยดนามในพนทแหงน โดยศกษาจากประวตศาสตรและเรองราวทเชอมโยงกบเมอง วเคราะหดวยกรอบทฤษฎ

การอนรกษภมทศนยานประวตศาสตร (Historic Urban Landscape, HUL) และสรปเปนฐานขอมลส�าหรบ

การวางแผนการอนรกษคณลกษณะของเมองอบลในโอกาสตอไป

วธการศกษาใชวธการทบทวนขอมลประวตศาสตร เพอวเคราะหสงทซอนทบกนอย สงใดทเคยเปนอย

สงใดทเกดขนเมอมการตงถนฐานของชาวเวยดนาม และเมอกาลเวลาผานไป สงใดยงคงอย วธการนจะแสดงใหเหน

คณลกษณะทเกดขนทเปนสวนหนงของประวตศาสตรเมอง ท�าใหเขาใจความส�าคญของพนท และเหนขอบเขตพนท

ประวตศาสตรทเชอมโยงกบการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบล

ผลการวจย การศกษาการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานจ�าเปนตองเขาใจประวตศาสตรชาวเวยดนามใน

ไทยเพอใหเขาใจภาพรวมของการยายเขามาอาศยอย ซงเมอศกษาประวตศาสตรของชาวเวยดนามในไทยแลวพบวา

นกวชาการแบงชาวเวยดนามออกเปน 2 กลมใหญ คอ ญวนเกาและญวนใหม แบงกลมโดยใชชวงเวลาการยายเขามา

อาศยในประเทศไทยเปนเกณฑ ญวนเกาคอกลมทเขามาอาศยในประเทศไทยกอนสงครามโลกครงท 2 สวนญวนใหม

หรอทเรยกอกชอวา “ญวนอพยพ” คอกลมทยายเขามาอาศยในประเทศไทยหลงจากนน (Peter A.Poole,

1970: 23)

The Significance of the Vietnamese Settlement in Ubon Ratchathani on its Historical Place

57



ชาวเวยดนามในอบลราชธานมทงชาวญวนเกาและชาวญวนใหม ในปจจบนชาวญวนทงสองกลมยงคงอาศย

อยทอบลราชธาน ตามเอกสารประวตศาสตรเวยดนามในเมองไทย โดย ผสด จนทวมล ชใหเหนวา ชาวญวนทเขามา

อยในอบลราชธาน เรมเขามาตงแตมการท�าสนธสญญาสยาม-ฝรงเศส ร.ศ.112 (พ.ศ.2436) ระหวางสยามกบฝรงเศส

ในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ชาวญวนกลมนไดเขามาหาผลประโยชนและตดตาม

ชาวฝรงเศสเขามาเปนลกจาง (ผสด จนทวมล, 2541: 38)

ทงน เมอศกษาบนทกของเอเจยน แอมอนเย (E’tienne Aymonier) นกส�ารวจชาวฝรงเศสทไดบนทกการ

เดนทางส�ารวจพนทอสานไวใน “Isan Travels: Norteast Thailand’s Economy in 1883-1884” ในชวงทกลาว

ถงเมองอบลเมอครงทเดนทางมาเมองอบลในวนท 2-24 ธนวาคม พ.ศ.2426 วา ประชากรทพบในเมองอบลสวนใหญ

เปนชาวลาว มชาวจนและชาวสยามบางสวน และมชาวเขมรและชาวพมาเปนสวนนอย (E’tienne Aymonier, c.2000:

44) ขอมลนแสดงใหเหนวาในชวงเวลาดงกลาวยงไมพบการตงถนฐานของชาวญวนในเมองอบล

แตทวา การเดนทางครงนน เอเจยน แอมอนเย ไดพบกบคณพอโปรดม (Father Prodhomme) บาทหลวง

ชาวฝรงเศสทเปนหวหนาในการเผยแพรศาสนาครสตทเมองอบล คณพอโปรดมรวบรวมทาสจากเมองธาตพนม

(Dhatou Penom) มาสรางหมบานเลกๆ บรเวณใกลกบเมองอบล (E’tienne Aymonier, c.2000: 42-43) การเขา

มาเมองอบลของคณพอโปรดม เปนการเขามาเผยแพรครสตศาสนาในหวเมองลาวตะวนออกในแขวงเมองอบลราชธาน

ครงแรกและไดสรางวดคาทอลกวดแรกทเมองอบล ซงคณพอโปรดมและคณะเดนทางมาถงอบลเมอวนท 24 เมษายน

พ.ศ.2424 (อาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธาน, 2554: 19)

การกอตงครสตจกรในอบลราชธาน บาทหลวงและคณะไดขอรองใหเจาหนาทบานเมองจดหาทดนให เพอ

ปลกสรางทอยอาศย ซงเจาหนาทบานเมองไดมอบทดนทางทศตะวนตกของเมองอบลใหส�าหรบการตงถนฐาน บรเวณ

นนเรยกวา “บงกาแซว” การตงครสตจกรในบรเวณบงกาแซวนน มความเชอมโยงไปยงกลมญวนกลมแรกทเขามา

อาศยในเมองอบล กลมญวนกลมนเปนสตบรษรนแรกๆ ของกลมครสตชนบงกาแซว ซงเปนกลมทเขามาคาขายและ

ตงหลกแหลงในเมองอบล (อาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธาน, 2554: 20-21) แมในการศกษาพบวาเอกสารม

ความคลาดเคลอน แสดงขอมลปการเดนทางมาถงของครสตศาสนาในเมองอบลทไมตรงกน แตขอมลกแสดงใหเหน

วาการตงถนฐานของชาวญวนมความสมพนธกบบรเวณของทตงครสตจกรในบรเวณบงกาแซว และมความเชอมโยง

กบฝรงเศส ซงความเชอมโยงนเปนจดเรมตนขององคประกอบใหมของเมองอบลในเวลานน และเปนจดเรมตนของ

การตงถนฐานของชาวญวนเกาในอบลราชธาน

ส�าหรบการเขามาตงถนฐานของชาวญวนใหมหรอญวนอพยพในอบลราชธาน เปนการยายเขามาหลง

สงครามโลกครงท 2 ในป ค.ศ.1946 (พ.ศ.2489) ในภาพรวมส�าหรบการยายเขามาในประเทศไทยครงนน เปนการ

ยายเขามาเพอลภยสงคราม หลงจากทฝรงเศสพยายามกลบไปมอ�านาจเหนออนโดจนอกครง ท�าใหชาวญวนอพยพ

ขามแมน�าโขงมาอยฝงประเทศไทยในบรเวณชายแดนรมฝงโขงทางภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ รวม 13

จงหวด ซงในสมยรฐบาลทน�าโดยนายปรด พนมยงค การดแลมลกษณะแบบใหความชวยเหลอ แตเมอเปลยนรฐบาล

เปนรฐบาลทน�าโดยจอมพล ป.พบลสงคราม นโยบายกเปลยนเปนควบคมพนทการอยอาศยอยางเขมงวด จากทเคย

อาศยอยใน 13 จงหวดกลดลงเหลอ 5 จงหวด ไดแก หนองคาย นครพนม อบลราชธาน สกลนคร และปราจนบร

(Peter A.Poole, 1970: 40-47)



58



ภาพท 1 ต�าแหนงการอยอาศยของชาวญวนเกาในพนทประเทศไทย ทส�ารวจในป ค.ศ.1960 (พ.ศ.2503)ทมาของรป: Peter A.Poole. (1970). The Vietnamese in Thailand: A historical perspective. Ithaca: Cornell

University Press. 31.

ภาพท 2 ต�าแหนงการอยอาศยของญวนใหมในพนทประเทศไทยในป ค.ศ.1949 (พ.ศ.2492) และ ค.ศ.1950

(พ.ศ.2493)ทมาของรป: Peter A.Poole. (1970). The Vietnamese in Thailand: A historical perspective. Ithaca: Cornell

University Press. 46.

ตารางท 1 แสดงล�าดบเหตการณทเกยวของกบศกษาการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธาน

ป พ.ศ. เหตการณ

2424 การเผยแพรครสตศาสนาในอบลโดยบาทหลวงชาวฝรงเศส ตงถนฐานทบงกาแซว

2426 เอเจยน แอมอนเย นกส�ารวจชาวฝรงเศสเดนทางมาถงอบล

2436 สยามท�าสนธสญญาสยาม-ฝรงเศส ร.ศ.112 กบฝรงเศส

2489 หลงสงครามโลกครงท 2 ชาวญวนอพยพลภยสงครามเขามาเมองอบล


59



ความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานตอพนทประวตศาสตรเมองอบล แนวคดหลกของทฤษฎภมทศนยานประวตศาสตร (Historic Urban Landscape, HUL) มแนวทางในการศกษาโดยการวเคราะห 4 ประเดน ไดแก (1) อะไรคอสงทมคณคา (2) ท�าไมสงทมคณคานนจะตองไดรบการจดการดแล (3) จะจดการดแลอยางไร และ (4) ใครคอผทเกยวของ (Loes Veldpaus and Ana Pereira Roders, 2013) ซงในบทความนจะกลาวถงเพยงประเดนแรก นนคออะไรคอสงส�าคญจากการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานทมตอพนทประวตศาสตรเมองอบล

UNESCO จ�ากดความค�าวา “ภมทศนยานประวตศาสตร (Historic Urban Landscape, HUL)” ไวในขอเสนอแนะส�าหรบภมทศนยานประวตศาสตร (Recommendation on the Historic Urban Landscape) วาเปนพนทเมองทเปนผลลพธทเกดจากประวตศาสตรทซอนทบกนของคณคาและคณลกษณะทางวฒนธรรมและธรรมชาต ทขยายออกไปมากกวาศนยกลางทางประวตศาสตร เพอรวมขอบเขตของบรบทของเมองและลกษณะภมศาสตรของทตงเอาไวดวย (UNESCO, 2011)

จากค�านยามภมทศนยานประวตศาสตร Loes Veldpaus และ Ana Pereira Roders อธบายวานยามของมรดกทางวฒนธรรมใหความหมายทกวางออกไปอยางไมจ�ากด โดยรวมเอาทงคณลกษณะของสงทมองเหนและ จบตองได (tangible) และสงทมองไมเหนและจบตองไมได (intangible) เปนแนวคดทพจารณาความส�าคญทางวฒนธรรมในทกๆ ชนทซอนทบกนอยในพนทเมอง ดงนนการพจารณาจะไมพจารณาเพยงคณคาทางความงาม ประวตศาสตร และวทยาศาสตร แตจะรวมถงคณคาตางๆ เชน คณคาทางเศรษฐกจ สงคม พนฐานทางระบบนเวศนหรอทางการเมองดวย โดยมกรอบการศกษาทตองการสะทอนพฒนาการของเมอง (Loes Veldpaus and Ana Pereira Roders, 2013)

เมอน�าทฤษฎดงกลาวมาวเคราะหความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานตอพนทประวตศาสตรเมองอบลจงพบวา ชาวญวนในอบลราชธานทงญวนเกาและญวนใหมมความส�าคญตอพนทประวตศาสตรเมองอบล เพราะพนทประวตศาสตรเมองอบลไมไดมเพยงพนทยานเกาตามนยามของเมองประวตศาสตรทระบขอบเขตเมองตามขอบเขตเมองเดมตงแตเรมสรางเมอง แตยงมบรเวณทขยายออกไปเกดองคประกอบของเมองทเรยงรอยเรองราวตางๆ และบอกเลาเรองราวประวตศาสตรของเมองไดเปนอยางด ซงประเดนความส�าคญทพบมดงน

การขยายขอบเขตพนทประวตศาสตรเมองอบลตามหลกฐานทปรากฏในพระสมดพระสพรรณบตร เมองอบลราชธานไดรบการยกฐานะจากบานแจระแม

เปนเมองอบลราชธาน มาตงแตป พ.ศ.2335 เมอครงทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท 1 ทรงพระราชทานแตงตงพระปทมวรราชสรยวงศใหเปนเจาเมองครองเมองอบลราชธาน ซงในปนน มการยายทตงเมองมาอยทบรเวณทเรยกกนวา “ดงอผง” (ระลก ธาน, 2546: 9)

ลกษณะภมประเทศของเมองอบลตงอยบนรมฝงแมน�ามลทางทศเหนอ ตวเมองตดกบแมน�ามล 3 ดาน ไดแก ทศตะวนตก ทศใต และทศตะวนออก ตวเมองตงอยบนทราบ บนเนนสงพนระดบสงทสดของแมน�ามล ชายฝงแมน�ามลมความลาดชนปานกลางเปนพนทน�าทวมถง ดวยเหตทมแมน�ามลลอมรอบทง 3 ดาน เมองอบลจงมก�าแพงเมองทางทศเหนอ วางเปนแนวยาวขนานกบแมน�ามลจากฝงทศตะวนตกไปยงทศตะวนออก จากบรเวณของวดเหนอยาวไปจนถงวดใต

ชอวดเหนอ วดใต สอดคลองกบต�าแหนงทตงทเปนตนน�ากบปลายน�าไหลของแมน�ามล ปจจบนวดเหนอทา วดเหนอเทงไมมแลว เพราะถกยบไปเมอสรางวดสปฏนารามเสรจ ทงน ลกษณะของก�าแพงเมองเปนการพนดนขนเปนเขอน แลวสรางเชงเทนดนรอบ โดยแนวก�าแพงเมองเปนถนนสายแรกของเมองเรยกวา “ถนนเขอนธาน” มประตเขา



60



เมอง 4 ประต ท�าคายคประตเมองดวยเสาไมแกนรอบเมอง 3 ดาน (คณะกรรมการจดท�าหนงสออบลราชธาน 200 ป, 2535: 14)

เมอศกษาประวตศาสตรเมองอบลจากบนทกของเอเจยน แอมอนเย ทอธบายลกษณะเมองอบลเมอป พ.ศ.2426 ซงเปนเวลาทลวงเลยหลงจากการสรางบานแปงเมองมา 91 ป แอมอนเยอธบายวาเมองอบลมลกษณะเปนสเหลยมผนผา ลอมรอบดวยคเมองทไมส�าคญ 3 ดานทตดกบแมน�ามล ในเมองมถนนแนวยาว 3 สาย ยาวขนานกบแมน�ามล และมถนนแนวขวางของผปกครองเมอง ตดแบงเมองออกเปนสเหลยมขนาดเลก (E’tienne Aymonier, c.2000: 44) ค�าอธบายของแอมอนเย แสดงใหเหนถงรปแบบของผงเมองอบล

เมอน�าขอมลการตงครสตจกรทมความเชอมโยงกบการตงถนฐานของชาวญวนกลมแรกทมาตงถนฐานอยในอบลราชธานมาซอนทบกนกบพนทเมองอบลทอยในขอบเขตของเขอนธานจะพบวา พนทบงกาแซวตงอยนอกเขตเขอนธาน เมอเวลาผานไป ชมชนเรมขยายตว ท�าใหพนทนเปนพนททส�าคญในเชงประวตศาสตรส�าหรบการบอกเลาเรองราวการตงถนฐานของชาวญวน ซงเปนหนงกลมชาตพนธทอาศยในเมองอบลมายาวนานมากกวา 100 ป เปนการขยายขอบเขตเมองออกไปจากเดม ถอเปนความส�าคญทมผลตอโครงสรางของเมองอบล

นอกจากการขยายพนทประวตศาสตรในชวงของการตงถนฐานของชาวญวนเกาแลว เมอมการอพยพเขามาของชาวญวนใหม สงผลท�าใหขอบเขตของเมองมการขยายออกไปอก โดยการขยายครงนมความเชอมโยงกบพนทเดมทชาวญวนเกาอาศยอย ขยายออกไปยงบรเวณทางทศตะวนตกของเมอง ซงเปนพนททเจาหนาทบานเมองอนญาตใหชาวญวนอพยพอาศยอยได เรยกพนทนวา “นคมญวน” และเมอดความสมพนธกบพนทใกลเคยงกจะพบวา พนทนคมอยในระยะทไมไกลจากศนยราชการ จงเหนความสอดคลองของนโยบายการควบคมจากรฐบาลทสงผลใหผปกครองสวนทองถนจะตองคอยควบคมดแล

การตงถนฐานของทงชาวญวนเกาและญวนใหมกอใหเกดการขยายพนทประวตศาสตรเมองอบล ขยายออกไปนอกเขตเขอนธานทเปนขอบเขตเดมสมยสรางเมอง ทงนเมอพจารณาต�าแหนงการตงถนฐาน ชมชนชาวญวนตงบานเรอนอาศยตามแนวของพนทน�าทวมถง ซงเปนขอบเขตของเมองอบลฝงทศตะวนตกตดกบแมน�ามลทเปนขอบเขตธรรมชาต ชมชนญวนจงกลายเปนองคประกอบหนงทท�าใหคนรบรขอบเขตของเมองอบล เปนพนทส�าคญพนทหนง

ในดานประวตศาสตรและโครงสรางของเมองอบล

ภาพท 3 พนทเมองเกาตงแตแรกสรางเมองอบลกบพนทบงกาแซวทมาของรป: ตดภาพมาจาก http://dolwms.dol.go.th/tvwebp/ และดดแปลงภาพโดยผเขยน


61



ภาพท 4 พนทบงกาแซวและนคมญวนทมาของรป: ตดภาพมาจาก http://dolwms.dol.go.th/tvwebp/ และดดแปลงภาพโดยผเขยน

การยายเขามาอาศยของชาวเวยดนามสรางความเชอใหมในพนท

ชาตพนธแตกตาง ความเชอจงมโอกาสทจะแตกตาง จากความสมพนธของชาวญวนเกาตอศาสนาครสตท

เขามาเผยแพรในอบลโดยบาทหลวงชาวฝรงเศสเมอป พ.ศ.2424 ทน�าโดยคณพอโปรดม จงท�าใหเมองอบลมกลมท

เรมศรทธาตอศาสนาครสต ตามทประวตของอาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธานบนทกไววา “กลมญวนกลมแรกท

เขามาในอบลเปนสตบรษรนแรกๆ ของกลมครสตชนบงกาแซว” และขยายกลมใหญขนเมอมการเขามาของฝรงเศส

และชาวญวนทตดตามมาหลงจากทสยามท�าสนธสญญา ร.ศ.112 กบฝรงเศส

ดวยเหตน พนทประวตศาสตรเมองอบลจงมการเปลยนแปลง เพราะวฒนธรรมดงเดมของเมองอบลตงแต

สรางเมองเปนวฒนธรรมลาว เจาเมองทสรางบานแปงเมองเปนคนลาว ผคนสวนใหญทอาศยในพนทนตงแตแรกเปน

คนลาว ความเชอเปนความเชอในศาสนาพทธและมแรงศรทธาทสงมาก จะเหนไดจากจ�านวนวดทมจ�านวนมากในเมอง

อบล ดงท เอเจยน แอมอนเย ไดบนทกตอนเดนทางมาเมองอบลในป พ.ศ.2426 วา “ในเมองอบลมบาน 1,000 หลง

และวด 18 แหง” (E’tienne Aymonier, c.2000: 44) ซงจ�านวนดงกลาว นบวาเปนจ�านวนทมากเมอเทยบจ�านวน

วด 1 แหงตอบานประมาณ 20 หลง

กอนการกอตงครสตจกรและชาวญวนไมเคยมชมชนทเชอในศาสนาครสตมากอนในพนทน เมอเกดการตง

ถนฐานของชาวญวนจงสงผลใหเกดลกษณะความเชอทแตกตางไปจากเดม เปนการเปลยนแปลงในลกษณะของการ

เพมเตมจากสงทมอย ซงเปนสงส�าคญทมคณคาทจบตองไมได (intangible) แสดงออกในลกษณะของพฤตกรรมท

ปรากฏในชวงทมพธกรรมทางศาสนา



62



ภาพท 5 คณพอโปรดม การสรางชมชนครสตในพนทบงกาแซวทมาของรป: อาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธาน. (2554). 130 ป ชมชนแหงความเชออาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธาน

ค.ศ.1881-2011. อบลราชธาน: ยงสวสดอนเตอรกรป. 9 และ 20.

การเกดสถาปตยกรรมรปแบบใหมและประโยชนใชสอยใหม

ดงทกลาวไปแลววา การตงถนฐานของชาวญวนมความเชอมโยงกบการตงครสตจกรในอบล นอกจาก

ความเชอใหมในพนทแลว องคประกอบใหมของเมองทางสถาปตยกรรมรปแบบใหมและประโยชนใชสอยใหมกเกดขน

ตามมา เมองอบลทเคยมเพยงวดพทธเปนจ�านวนมาก เมอมการตงครสตจกรและการตงถนฐานของชาวญวน เกดชมชน

ทนบถอครสตมากขน จงมโบสถครสตเพมเตมขนมา แมโบสถหลงแรกจะไมแสดงออกถงรปแบบสถาปตยกรรม

ตะวนตกตามประเทศของผน�าศาสนาครสตเขามาเผยแพร แตกถอเปนสถาปตยกรรมทมประโยชนใชสอยใหมเกดขน

ในเมองอบล ทงน โบสถหลงแรกมลกษณะเปนอาคารโครงสรางไม ชนเดยว ยกพนสงขนเลกนอย ซงตามประวตได

กลาววาเปนบานเกาทซอมาเปนทอยอาศยและวดนอยหลงแรก แตกไดรอออกและสรางโบสถใหมขนทดแทนในป พ.ศ.

2437 โดยทางวดใหเหตผลในการรอวาเปนเพราะโบสถหลงแรกมสภาพททรดโทรม ใชเพยงหลบฝนหลบแดดได ไมม

อะไรตกแตงนอกจากเศษผา (อาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธาน, 2554: 22)

เมอมโบสถหลงทสอง ครงนรปแบบสถาปตยกรรมของโบสถเรมมความเปนตะวนตกเพมเขามา เปนรปแบบ

ทไมเคยปรากฏในเมองอบล มลกษณะเปนอาคารกออฐฉาบปน มองคประกอบทางสถาปตยกรรมทเปนศาสนคารทาง

ครสต และนอกจากโบสถทแสดงความเปนตะวนตกแลว ภายในวดยงม อารามภคนขาบรการของพระแมมารอาแห

งอบลฯ ทมรปแบบสถาปตยกรรมตะวนตกอกดวย นบวาเปนอาคารทมคณคา มความส�าคญทางประวตศาสตร

สถาปตยกรรมของพนทเมองอบล แตกเปนทนาเสยดายทอาคารดงกลาวทงสองแหงถกรอและสรางเปนรปแบบอนใน

เวลาตอมา

การพจารณาความส�าคญของสถาปตยกรรมรปแบบใหมและประโยชนใชสอยใหม พจารณาเมอเวลาลวงเลย

ไป ดงค�าทวา “กาลเวลาสรางความส�าคญใหเกดขน” อาคารทงสองจงมความส�าคญตอเมองในฐานะองคประกอบท

เลาเรองราวประวตศาสตรของเมองในดานศาสนาใหม รปแบบสถาปตยกรรมใหม และประโยชนใชสอยใหมของพนท

แสดงความซบซอนทเกดขนอกหนงชนในพนทประวตศาสตรเมองอบล


63



ภาพท 6 โบสถหลงทสอง ของอาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธานทมาของรป: อาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธาน. (2554). 130 ป ชมชนแหงความเชออาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธาน

ค.ศ.1881-2011. อบลราชธาน: ยงสวสดอนเตอรกรป. 23.

ภาพท 7 อารามภคนขาบรการของพระแมมารอาแหงอบลฯทมาของรป: www.facebook.com/John Leichliter

การอภปรายผลการศกษาพนทประวตศาสตรตามแนวคดของทฤษฎภมทศนยานประวตศาสตร (Historic Urban

Landscape, HUL) แสดงใหเหนภาพรวมของสงทเราก�าลงจะท�าการวางแผนเพอการอนรกษ ซงการตงถนฐานของ

ชาวเวยดนามในอบลราชธานเปนองคประกอบหนงของเมองทแสดงใหเหนถงพฒนาการของเมองอบลตงแตอดตจนถง

ปจจบน เปนองคประกอบทเลาเรองราวของเมองวาในอดตเคยเกดอะไรขนบาง ดวยเหตนการตงถนฐานของ

ชาวเวยดนามจงมความส�าคญตอพนทประวตศาสตรเมองอบล โดยจ�าแนกออกเปนคณคาดานตางๆ ดงน

คณคาดานประวตศาสตร การตงถนฐานของชาวเวยดนามในเมองอบลเปนหลกฐานหนงในการเลาเรองราว

วา เมองอบลเปนพนทเปดรบผอพยพทยายเขามาอยอาศยในประเทศไทยตงแตครงยงเปนสยาม และเมอคราวมการ

อพยพหลงสงครามโลกครงท 2 เปนหลกฐานทเชอมโยงไปถงเหตการณในอดตวาท�าไมจงมการยายเขามาอยอาศย เปน

หลกฐานทเชอมโยงไปถงองคประกอบอนๆ ของเมอง เชน สงคม วฒนธรรม ศาสนา เปนตน เปนหลกฐานทสะทอน

ลกษณะการเมองการปกครองในดานการดแลผอพยพในเวลานน ดงนนการถายทอดเรองราวประวตศาสตรของการ

ตงถนฐานของชาวเวยดนามจะชวยสงเสรมใหชาวอบลรนถดไปเขาใจประวตศาสตรเมองอบลมากขน



64



คณคาดานสถาปตยกรรม สถาปตยกรรมทปรากฏเมอครงทมการตงถนฐานของชาวเวยดนาม มลกษณะท

แตกตางจากรปแบบสถาปตยกรรมเดมในพนทเมองอบล สะทอนรปแบบสถาปตยกรรมในพนทอกรปแบบหนงทท�าให

เหนววฒนาการดานสถาปตยกรรมของเมอง ซงในปจจบน สถาปตยกรรมเหลานนเหลออยเพยงไมกหลง ดงนนการ

ศกษาการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลจงท�าใหเหนความส�าคญของสถาปตยกรรมทหลงเหลออย ซงควรมการ

วางแผนส�าหรบการอนรกษตอไป และสงเสรมใหเจาของหรอผครอบครองสถาปตยกรรมนนเหนคณคา เพอเปนการ

รกษาองคประกอบของเมองใหคงอย

ภาพท 8 สถาปตยกรรมทยงคงเหลออยในปจจบน (ซาย: ส�านกงานอธการโบสถ อาสนวหารแมพระนรมล

อบลราชธาน ขวา: เรอนแถวของชาวญวนเกา ตงอยหนาประตทางเขาอาสนวหารแมพระนรมล อบลราชธาน)

คณคาดานสงคม การอพยพเขามาอยอาศยของชาวเวยดนามท�าใหพนทเมองมการผสมผสานทางวฒนธรรม เกดความหลากหลาย เปนคณลกษณะของเมองทสะทอนออกมา ทงในดานวฒนธรรม ชวตความเปนอย และ ความเชอ สะทอนใหเหนถงการอยรวมกนไดของคนในพนททถงแมจะมความแตกตางกนทางวฒนธรรมและสงคม เปนคณคาทจะชวยใหคนรนถดไปเขาใจและเรยนรทจะอยรวมกน เปนคณคาทมองไมเหนและจบตองไมได แตสามารถสมผสไดจากการรบรผานการเขาไปมสวนรวมจนเกดเปนประสบการณ

คณคาดานเศรษฐกจ ชาวเวยดนามในเมองอบลเปนทรจกอยางแพรหลายผานอาหารเวยดนามจนกลายเปนสงทขนชอของเมองอบลในปจจบน โดยชาวเวยดนามเปดรานคาขายอยในทพกอาศยของตน ตงอยรวมกนจ�านวนมากจนกลายเปนยานธรกจทส�าคญแหงหนงทสรางรายไดใหกบเมอง ททงคนในพนทและคนนอกพนทสามารถรบรความเปนยานของชาวเวยดนามได ซงคณคาดานนสามารถสะทอนใหรบรถงพนทในการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอดตไดจนถงปจจบน ทถงแมหนาตาของอาคารจะเปลยนไปตามฐานะของเจาของ แตความเปนยานทขายอาหารเวยดนามของเมองอบลยงคงเดม

คณคาดานวทยาศาสตร หรอคณคาตอการศกษาวจย การศกษาการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานเปนตวอยางหนงทสามารถน�าไปใชส�าหรบการศกษาการตงถนฐานของชาวเวยดนามในจงหวดทม ชาวเวยดนามอาศยอย ทงน เมอพจารณาจงหวดทมการอนญาตใหชาวญวนใหมอาศยอยได 5 จงหวด ไดแก หนองคาย นครพนม อบลราชธาน สกลนคร และปราจนบร ถอวาเปนขอมลทชวยเพมความส�าคญใหกบการศกษาการตงถนฐานของชาวเวยดนามในเมองนน ซงจะเปนประโยชนอยางมากหากมการศกษาในอนาคต


65



คณคาทแสดงไปขางตนเปนการอธบายความส�าคญของการตงถนฐานของชาวเวยดนามในอบลราชธานทม

ความส�าคญตอพนทประวตศาสตรเมองอบล เพราะพนทประวตศาสตร ไมควรใหความส�าคญเพยงพนททเกดขนใน

ชวงสรางเมองเทานน เนองจากเมองมเรองราวมากมายทเกดขนซอนทบกนอย ทงสงทมองเหนจบตองไดและสงทมอง

ไมเหนจบตองไมได การใหความส�าคญเพยงพนทแรกของการสรางเมอง จะท�าใหเมองสญเสยองคประกอบทเปนสวน

หนงของคณลกษณะเมองไดอยางงายดาย

การศกษาครงนชประเดนใหเหนวา เมอเวลาผานเลยไป การขยายของตวเมองเปนการขยายพนท

ประวตศาสตร การยายเขามาอาศยของชาวเวยดนามน�าพามาซงความเชอใหม สถาปตยกรรมรปแบบใหม และ

ประโยชนใชสอยใหม หลอหลอมรวมกนเปนคณลกษณะของเมองอบลทสรางความแตกตางจากเมองอนๆ ดงนนการ

วางแผนส�าหรบการอนรกษเมองอบลในอนาคตจงควรค�านงถงองคประกอบทเกยวของกบชาวเวยดนามดวย โดยรกษา

หลกฐานทงทเปนสถาปตยกรรม เอกสาร หรอภาพถายตางๆ เพอบอกเลาเรองราวใหกบคนรนหลงไดรบรและเขาใจ

ขอมลทเสนอครงนเปนเพยงสวนหนงของเรองราวเมองอบลราชธาน การศกษาในอนาคตยงมประเดนให

ศกษาอกมากมาย เพราะเมองอบลมความซบซอนในดานตางๆ เชน การเมองการปกครอง วฒนธรรม สถาปตยกรรม

ชาตพนธ สงคม เศรษฐกจ เปนตน การศกษาจะท�าใหเขาใจเมองไดมากขน และสามารถวางแผนในการอนรกษและ

ดแลรกษาไดอยางตรงจด

เอกสารอางองคณะกรรมการจดท�าหนงสออบลราชธาน 200 ป. (2535). อบลราชธาน 200 ป. กรงเทพ: ชวนพมพ.

ผสด จนทวมล. (2541). เวยดนามในเมองไทย. กรงเทพ: ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย: มลนธโครงการต�ารา

สงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

ระลก ธาน. (2546). อบลราชธานในอดต (2335-2475). อบลราชธาน: รงศลปการพมพออฟเซท.

อาสนวหารแมพระนรมลอบลราชธาน. (2554). 130 ป ชมชนแหงความเชออาสนวหารแมพระนรมล

อบลราชธาน ค.ศ.1881-2011. อบลราชธาน: ยงสวสดอนเตอรกรป.

E’tienne Aymonier. (c.2000). Isan Travels: Norteast Thailand’s Economy in 1883-1884. Bangkok:

White Lotus.

Loes Veldpaus and Ana Pereira Roders. (2013). Historic Urban Landscapes: An Assessment

Framework. February 5, 2016, from https://www.researchgate.net/publication/

260124111_Historic_Urban_ Landscapes_An_Assessment_Framework

Peter A.Poole. (1970). The Vietnamese in Thailand: A historical perspective. Ithaca: Cornell

University Press.

UNESCO. (2011). Recommendation on the Historic Urban Landscape. November 26, 2015,

from http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=48857&URL_DO=DO_PRINTPAGE&URL_

SECTION=201.html

67

วกฤตการเปลยนแปลงสภาวะอณหภมอากาศ มผลมาจากการขยายตว

ของเมองอยางรวดเรวหรอภยทางธรรมชาต

Natural crisis disaster for Climate condition effected by the

urban rapid growth or the Natural Disaster

เอกรนทร อนกลยทธธน*

บทคดยอ วกฤตการณดานวบตภยธรรมชาตกอใหเกดผลกระทบทรนแรงขนทกขณะในปจจบน และสงผลกระทบไม

เพยงแตพนทภาคการเกษตรเทานน พนทเมองซงเปนแหลงรวมของยานธรกจและแหลงรวมทางเศรษฐกจทงหลายยง

ไดรบผลกระทบอยางรนแรงจากวบตภยทางธรรมชาตกวาทกครงทผานมา จนเรมมค�าถามวา วกฤตการณดงกลาวแผ

วงขยายกวางไปทวทกทวปจะเปนการลางแคนของธรรมชาตและสงแวดลอมหรอไม ทสญเสยสมดลจากการใช

ทรพยากรธรรมชาตอยางไมคมประโยชนของมนษย และสภาวะแปรปรวนของระบบนเวศทางธรรมชาตเปนเครอง

ยนยนไดชดเจนถงการใชทรพยากรทไมเหมาะสม จากการขยายตวของเมองอยางรวดเรวและไรขอบเขต การพฒนา

พนทรกล�าพนทสเขยวธรรมชาต ลวนเปนเหตใหเกดความไมสมดลระหวางพนทธรรมชาตทบรสทธกบพนทสรางเมอง

Built up area ระบบนเวศจงแปรเปลยนไปและเปนมลเหตทสงผลตอการเปลยนแปลงของอณหภมอากาศในแตละ

ประเทศทรนแรงอยางนาวตก ดงเชนในปพ.ศ. 2554 วบตภยน�าทวม สรางความเสยหายใหแกพนทภาคเหนอตอน

กลางและตอนลาง ตลอดจนพนทตอนกลางของประเทศ อนเปนเหตทสรางความเสยหายทางเศรษฐกจและวถชวต

ของประชาชนกวาครงประเทศในกวา 30 จงหวดเปนเวลาเกอบ 3 เดอนน เชนเดยวกบปค.ศ. 1986 ประเทศฝรงเศส

ซงเปนประเทศเกษตรอตสาหกรรมตองประสบกบวบตภยทางธรรมชาตอยางรนแรงสงผลใหเมองระดบ 2 เชนเมอง

บอรกโดไดรบผลกระทบจากภาวะน�าทวมเมอง สรางความเสยหายทงทางดานเศรษฐกจ สภาพวถชวตตลอดจนกายภาพ

ของเมองอยางหนก วกฤตดงกลาวจงกอใหเกดผลดโดยเมองไดจดท�าแผนยทธศาสตรการปองกนวบตภยเปนการเรง

ดวน โดยมาตรการปองกนดวยการใชธรรมชาตปองกนธรรมชาตเปนหลก ซงมแนวคดทคลายคลงกบหลกการปองกน

วบตภยดวยระบบนเวศพอเพยงตามวถวฒนธรรมชมชนเปนส�าคญ

ABSTRACT The natural crisis disaster effected now a day more and more violent and gave the huge

impact not only in rural area as before but effected also in Urban area where concentrated the

most important sector as the CBD of the City as well. Still there will be the question, these natural

disaster expand isn’t it a revenge of the nature regarding human by losing the balance from the

* รองศาสตราจารย โครงการหลกสตรดษฎบณฑตสงแวดลอมสรรคสราง คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร Email: [email protected]

วกฤตการเปลยนแปลงสภาวะอณหภมอากาศ มผลมาจากการขยายตวของเมองอยางรวดเรวหรอภยทางธรรมชาต

เอกรนทร อนกลยทธธน

68



use of Natural resource on non valuable use. The rapid growth and un limit ,the development

which abused the natural green space are the cause of the un balance between the vacant

natural land and the built up area. The sensibility and change of natural eco system appear to

confirm non appropriate and non oriented of the urban rapid agglomeration whose produced the

un balance between the natural land and built up area. The eco system change represent the

cause of the climate change in many countries which become seriously violent. In 2001 the

natural flood plain disaster gave a huge damage for the central and south part of Northern region

and also down to central part of the country which effected a huge economic damage and way of

life of more than 30 provinces during 3 months as the same phenomena in France in 1986. France

considering as the Agro Industrial country obliged to face to the natural disaster more violent which

gave the impact for the second City as Bordeaux effected by flood plain disaster , effected to the

economic of the City ,way of life and also the physical condition of the City violently. However this

crisis gave the opportunity for the City by creating the urgent Master plan strategy for Flood plain

mitigation by using the method of Bio mass prevention mean : protection by the nature itself. These

principle seem to be similar as the eco mass prevention by the sufficiency eco system

following the eco cultural of the community essentially.

ค�าส�าคญ: วบตภยทางธรรมชาต การเปลยนแปลงสภาวะอากาศ ระบบนเวศและสงแวดลอม การรกล�าพนทสเขยว

ในเมอง การขยายตวของเมองอยางรวดเรว

Keywords: Natural crisis disaster, Climate Change, eco Environment system, sensibility of eco

system, urban rapid agglomeration

ภาพท 1 ถนนงามงวศวานในสภาพน�าทวมขงเดอนพฤศจกายน 2554 และหมบานตอนเหนอของกทม.,

เอกรนทร 2554, นรนาม

บทน�า วกฤตการณดานวบตภยธรรมชาตจากการเปลยนแปลงสภาวะอากาศกอใหเกดผลกระทบทรนแรงขนทก

ขณะและแผวงกวางไปทวทกทวปของโลกในปจจบน และสงผลกระทบไมเพยงแตพนทภาคการเกษตร พนทเมองใหญๆ

ซงเปนแหลงรวมของธรกจทส�าคญและแหลงรวมทางเศรษฐกจของชมชนส�าคญ จนเปนค�าถามทเกดขนวา วนน

ธรรมชาตก�าลงลงโทษมนษยจากการกระท�าของมนษยใชหรอไม หรอเปนการเตอนมนษยทก�าลใชทรพยากรธรรมชาต

Natural crisis disaster for Climate condition effected by the urban rapid growth or the Natural Disaster

69



อยางฟมเฟอย ดไดจากพฤตกรรมการใชทรพยากรธรรมชาตทง แผนดน แหลงน�า ปาไม ทไดรบการเปลยนแปลงใน

ทางลบและสญเสยจากการใชประโยชนของมนษย

สภาพวถชวตตลอดจนกายภาพของเมองทขยายตวอยางรวดเรวมส วนเปนอยางมากในการใช

ทรพยากรธรรมชาตอยางขาดสมดล ไมเหมาะสมและยงยน กอใหเกดความเสยหายตอระบบนเวศและสงแวดลอมเมอง

และรกลามถงคณภาพชวตและสงแวดลอมโดยรวม เมองจงสมควรตองไดจดท�าแผนยทธศาสตรการปองกนวบตภยน�า

ทวมเมอง รวมถงมาตรการดานการดแลพทกษทรพยกรทเสยหายจากการพฒนาและขยายเมองอยางรวดเรว แนวคด

ดานการพฒนาอยางยงยนและการพฒนาทพอเพยงของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดยเดชรชกาลท 9 จง

เปนแนวทางททนสมยเหมาะสมกบบรบทของสงคมไทย ซงยงจ�าเปนตองด�ารงชวตอยคกบธรรมชาตและบรบทของ

ระบบนเวศสงแวดลอมธรรมชาต มาตรการตางๆทจะน�าใชเพอการปองกนวบตภยทางธรรมชาตจงจ�าเปนตองค�านงถง

ความละเอยดออนของระบบนเวศสงแวดลอม วถวฒนธรรมไทย และบรบทของสงคมไทยเปนส�าคญเพอการอยอยาง

ยงยนบนแนวทางทเคารพธรรมชาตเปนส�าคญ

วตถประสงค1. ศกษาเหตปจจยแหงปญหาวบตภยทางธรรมชาตทมผลโดยตรงตอการเปลยนแปลงของอณหภมอากาศ

ทงในเมองและชนบททแปรเปลยนไป

2. ศกษาประเดนปญหาและแนวทางการแกปญหาของประเทศฝรงเศสซงมบรบทและวถวฒนธรรมใกล

เคยงกบสงคมเกษตรแบบประเทศไทย และเปนประเทศทเคยไดรบผลกระทบจากวบตภยน�าทวมอยางรนแรงมากอน

ในอดตเชนเดยวกบประเทศไทย

3. สรางกรอบแนวคดในการปองกนวบตภยทเหมาะสมดวยหลกการธรรมชาตดแลธรรมชาตโดยเฉพาะ

อยางยงในกรณวบตภยในพนทกรงเทพมหานคร

วธวจยการวจยดานวกฤตการเปลยนแปลงสภาวะอณหภมอากาศเปนการศกษาจากขอมลเอกสารและประวตศาสตร

จากเหตการณวบตภยทางธรรมชาตน�าทวมในเมองบอรกโดทมลกษณะภมศาสตรสณฐานและวถวฒนธรรมใกลเคยง

กบ สงคมไทย โดยเฉพาะอยางยงวถความเปนอยทางน�าและการเกษตรทเปนหวใจของชมชนนบแตอดต การศกษา

มงประเดนสการศกษาการใชประโยชนพนทระบบนเวศธรรมชาตบรสทธ มลเหตแหงการเกดปญหาการเปลยนแปลง

อณหภมอากาส จากเอกสารขอมล และการรวบรวมขอมลเชงประจกษเพอวเคราะหประเดนและมลเหตแหงปญหา

และน�าสค�าตอบการเปลยนแปลงอณหภมอากาศหนงในสาเหตของวกฤตน�าทวม เพอน�าเสนอแนวทางการปองกนวบต

ภยน�าทวมและการเปลยนแปลงอณหภมอากาศในพนทเมองและชนบทอนเปนการสรางเสรมมาตรการความปลอดภย

จากวบตภยทางธรรมชาตทเปนประโยชนตอทกพนทสบตอไป

ความเปนมาวบตภยน�าทวมใหญในประเทศไทยในป พ.ศ. 2554 สรางความเสยหายใหแกประเทศไทยอยางมากมาย

ทงในดานเศรษฐกจ ชมชน ประชาชนทไดรบผลกระทบจนหมดเนอประดาตวทรพยสนเสยหายตลอดจนพนทท�ากน

รวมไปถงในภาพรวมของประเทศ วบตภยน�าทวมในครงนนไดกอใหเกดการทบทวนดานการลงทนของตาง ประเทศ



70



ในประเทศไทยวาสมควรลงทนตอไปหรอไมเนองจากเหตการณไดสะทอนใหเหนถง ความไมพรอมในดานการชวยเหลอ

ตนเองในยามเกดวกฤตของประเทศทงทเปนพนทหลกของประเทศ อนแสดงถงความออนดอยดานมาตรการปองกน

ภยตนเอง และขาดความเขาใจในประเดนปญหาเพอปองกนตนเอง ทส�าคญคอ ทรพยากรตนทนทางธรรมชาตของ

ชาตไดรบความเสยหายเปนอยางมาก พนทท�ากนดานการเกษตรรวมทงทตงถนฐานประชาชนกวา 30 จงหวดไดรบ

ความเสยหายตกอยในภาวะน�าทวมเปนเวลากวา 3 เดอน จากประสบการณดงกลาวจ�าเปนตองเรงสรางมาตรการ

เยยวยาในระยะยาวเพอมใหวบตภยดงกลาวเกดซ�าสองขนมาไดอก ตารางเปรยบเทยบพนทดงตอไปนแสดงใหเหน

พนทจ�าแนกตามสดสวนตางๆ ของประเทศ

ตารางท 1 แสดงพนทเปรยบเสมอนทรพยากรตนทนของชาตตามกลมประเภทหลกๆ

เนอทประเทศไทยทงสน 514,115 ตารางกโลเมตร /100%

เนอทปาไมทงสน 161,021 ตารางกโลเมตร /หรอ 31%

พนทเพอการเกษตร 251,916 ตารางกโลเมตร /หรอ 40.9%

พนทไมจ�าแนก 101,178 ตารางกโลเมตร/ หรอ 28.1%

ขอมล : ตวเลขทตองรของเมองไทย 2556-2557, Alpha research Publication.

จากการตรวจสอบขอมลสถตดานทรพยากรธรรมชาตของประเทศพบวา ปรมาณพนทปามประมาณลดลง

อยางตอเนอง ในขณะทพนทเพอการเกษตรเพมปรมาณขนอยางตอเนองเชนเดยวกน อนเปนเหตผลใหวเคราะหไดวา

พชผลดานการเกษตรมปรมาณเพมขนเนองจาก ปรมาณประชากรเพมมากขนอนมสวนใหปรมาณความตองการดาน

การบรโภคเพมขนไปดวย อกทงพชเกษตรของประเทศปจจบนเปนพชเศรษฐกจสงออกซงท�ารายไดใหแกเกษตรกรได

เปนอยางด ดวยเหตดงกลาว กรณบกรกพนทปาเพอท�าการเกษตรจงเปนปญหาททวความรนแรงขนทกขณะ ซงกอให

เกดความขดแยงระหวางผก�ากบดแลใหเปนไปตามกฎหมาย กบประชาชนผหาพนทด�ารงชพตามความตองการของตน

ซงยงคงเปนกรณพพาทอยอยางตอเนองในทกพนทชนบทของประเทศโดยเฉพาะพนทภาคเหนอและตะวนเฉยงเหนอ

ของประเทศ

ภาพท 2 ไมปาทถกท�าลายและปลอยใหตายยนตน สภาพปาทถกเผาท�าลายและเตรยมปรบพนท สภาพปาภเขาถก

ท�าลายเพอเปนพนทเพาะปลกพชเกษตร, เอกรนทร 2556 จงหวดนาน

ในขณะทพนทกอสรางเมอง Built up area เรมเพมปรมาณมากขนตามกระแสการขยายตวของเมอง


71



อกทง เมองยงไมมกลไกในการก�าหนดพกดของเมองทชดเจน จนท�าใหการขยายตวของเมองเปนไปในทศทางทไม

เหมาะสมหรอไมเปนไปในทศทางทก�าหนดไวในผงเมองรวมอนเปนทนาแปลกใจวา การขยายตวของเมองในบางพนท

ปราศจากแผนหรอนโยบายก�าหนดการใชพนททรดกมหากแตเปนไปตามกระแสทางเศรษฐกจทเปนตวก�าหนด จงเปน

สาเหตหนงทเกดการเปลยนแปลงดานการใชประโยชนทดนทไมเหมาะสมตามศกยภาพและคณสมบตของดนทดพอ

ตามหลกการดานผงเมอง ทจ�าเปนตองเนนการอนรกษพนทระบบนเวศธรรมชาตทบรสทธ ดงจะเหนไดจากสถตอตรา

การลดลงขอพนทปาและพนทธรรมชาตสเขยวอยางนาวตก

จดเรมตนของปญหาในหลกของผงเมองทด เมองจ�าเปนจะตองรกษาสมดลระหวางพนทกอสรางและพนทสเขยว Greenfield

เพอใหเกดภาวะนาอยนาสบาย หากแตในความเปนจรงพนทธรรมชาตซงจ�าแนกออกเปนพนทธรรมชาตหลกๆ 3 กลม

คอ กลมธรรมชาตเอกลกษณพนถนทตองอนรกษอยางเขมงวด กลมพนทพพกษธรรมชาตซงอนโลมใหประชาชนเขา

ถงไดโดยไมเขาท�าลายหรอเปลยนรป และสดทายเปนกลมธรรมชาตทสามารถน�าใชประโยชนไดตามสภาพความจ�าเปน

ของพนทและวถวฒนธรรมของชมชนโดยไมสงผลกระทบตอการเปลยนแปลงทางกายภาพของพนท

ภาพท 3 สภาพธรรมชาตอนรกษเอกลกษณทองถน สภาพธรรมชาตพพทษแตใหใชประโยชนบางสวน

สภาพธรรมชาตทสามารถ น�าใชประโยชนเพอการด�ารงชพ, เอกรนทร 2556

โดยพนทเหลาน จะถกลอมรอบดวยพนทปาสมบรณเพอใหระบบนเวศพทกษสงแวดลอมในรปแบบของพนท

ผนปาธรรมชาต ในชวงระยะเวลา 10 ปทผานมาปาไมไดลดลงอยางเหนไดชดจนผนปากลายสภาพเปนปาเสอมโทรม

และเปลยนสภาพการใชประโยชนอยางสนเชง ดงจะเหนไดจากขอมลปรมาณผนปาทลดลงของประเทศดงแสดงใน

ตารางท 2

ตารางท 2 เปรยบเทยบพนทปาและพนทภาคเกษตรในคาบ 10 ปจากอดต (ทมา : สถตการเกษตรของปท.ไทย)

ชวงปส�ารวจ พ.ศ. เนอทปาไม เนอทการเกษตร เนอทไมไดจ�าแนก รวม (หนวย:%)

2518 40.8 35.0 24.2 1002528 29.0 40.1 30.9 1002538 25.5 41.3 33.1 1002548 30.1 40.9 29.0 1002558* 28.2 41.8 30.0 100

* ขอมลป 2558 อยในชวงประมาณการขนสดทาย ศนยสารสนเทศการเกษตร ส�านกงานเศรษฐกจการเกษตร กระทรวงเกษตรและ

สหกรณ

จากขอมลตามตารางท 2 แสดงใหเหนถงปรมาณพนทปาลดลงในระดบต�าสดชวงป 2538 ซงเปนชวงวกฤต



72



ปาและมการตดไมท�าลายปากนเปนปรมาณพนทมหาศาล โดยภาคการเกษตรมการเพมตวขนรวมถงพนทไมไดจ�าแนกซงกมแนวโนมจะออกมาในรปของพนทพฒนาแลว Built up area ซงทงสองภาคสวนไดใชสดสวน

ของพนทสเขยวเปนพนทขยายตว นบเปนสดสวนทนาวตกยงเนองจากพนทธรรมชาตทรกษาระบบนเวศทสมบรณเรมลดนอยลง ท�าใหปรมาณปาไมของประเทศลดนอยลงเสมอนพนทสรางออกซเจนของประเทศลดนอยลงไปดวย ในขณะทพนทโลงอนเปนสภาพพนทเพอการเกษตรและพนทดาดแขงอนหมายถงพนทพฒนาเปนเมองเพมปรมาณขยายตวมากขน เปรยบเสมอนพนทคายความรอนจากผวกระดาง Urban Hardscape ของเมองเพมปรมาณมากขน ท�าใหระบบนเวศเขตเมองไมสมดลเทาทควรจะเปน

สถานการณดานปรมาณน�าของประเทศ โดยโครงสรางพนฐานของประเทศจ�าเปนตองยอมรบวาประเทศไทยเปนประเทศทยนอยบนฐานของภาค

การเกษตรซงมแนวโนมวา หากมการวางแผนทรดกม เตรยมความพรอมในดานตางๆใหทนสมยและตอบรบกบการพฒนาทดพอ ประเทศสามารถพฒนาสประเทศเกษตรอตสาหกรรมไดเปนอยางด ทงนจ�าเปนตองรกษาสมดลของภาคการเกษตรและพนทปาทางธรรมชาตใหมความสมบรณและสมดลดพอกจะกาวไปสประเทศเกษตรอตสาหกรรมไดอยางมประสทธภาพ แตอยางไรกตามยงมจดบกพรองทตองแกไขอกหลายจดโดยเฉพาะอยางยงการเตรยมการเพอรบการเปลยน แปลงของสภาวะทางธรรมชาตทไดรบผลกระทบจากการพฒนาเมองและภาคสวนอนๆทมงเนนผลเชงเศรษฐกจมากเกนไปจนมผลใหเกดการรกล�าตอสมดลของพน ทธรรมชาตอยางรนแรงและนาวตกยง จากปรมาณพนทภาคการเกษตรทเพมมากขน พนทภาคกลางทงตอนบนจรดตอนลางโดยสภาพภมศาสตรสนฐานเปนพนทราบลม เคยเปนพนทน�าทวมขงหรอทองทะเลมากอนในยคกอนประวตศาสตรจงมสภาพพนทเหมาะสมกบการเกษตร ดวยตะกอนทองน�าปกคลมบรเวณผวดน ทงนพนทภาคกลางรวมพนท 6 จงหวดมปรมาณการใชพนทเพอการเกษตรดงน

ตารางท 3 ตารางเปรยบเทยบพนทปาและพนทเพอการเกษตรในจงหวดภาคกลาง 6 จงหวด

หนวย: ไร

จงหวด พนทจงหวด (ตร.กม.) พนทปาไม พนทภาคเกษตร

ชยนาท 2,469.7 ตร.กม. 20,453 ไร 1,176,706พระนครศรอยธยา 2,556.6 ตร.กม. 312 ไร 1,073,430ลพบร 6,199.7 ตร.กม. 319,358 ไร 2,243,725สระบร 3,576.5 ตร.กม. 292,622 ไร 956,889สงหบร 822.5 ตร.กม. ไมมขอมล 433,993อางทอง 968.4 ตร.กม. ไมมขอมล 464,032

ขอมล: ดชนรวมจงหวด Alpha research Publication 2015.

ในชวงตนปพ.ศ. 2554 ประเทศไทยประสบกบปญหามรสมกระหน�าตดตอกนหลายลก นบตงแตฝนฤดรอน

ในชวงเดอน มถนายน ตามดวยฝนตะวนออกเฉยง กระหน�า 4 วนเตมในชวงเดอนกรกฎาคม และทายทสดมรสมจาก

ประเทศเวยตนาม 5 วนเตมในเดอนกนยายน 2554 ซงนบจากชวงเวลาดงกลาวปรมาณน�าทาไดเพมมากขนรวมทงน�า

เกบกกในอางเกบน�าภาคเหนอตอนลางและภาคกลางอยในภาวะแบกน�าหนกจากการเพมปรมาณน�าฝนมากเกนภาวะ

ปรกตดงแสดงในตารางขางลางทปรากฎ


73



ภาพท 4 แผนทและภาพถายทางอากาศแสดงบรเวณแนวพนทน�าทวมใหญป พ.ศ. 2554

จากภาคเหนอลงสภาคกลาง Gistda.

ตารางท 4 ตารางเปรยบเทยบปรมาณความสามารถในการเกบกกน�าและภาวะน�าเตมในเขอนป พ.ศ. 2554

เขอนเกบกกน�า ปรมาณเกบกกน�าปกต ปรมาณน�าเพมในเขอน ปรมาณน�ามากกวาปกต เขอนภมพล 13,462 ลานลบ.เมตร 47,117 ลานลบ.เมตร 33.655 ลานลบ.เมตรเขอนสรกตต 9,510 ลาน ลบ.เมตร 38,040 ลาน ลบ.เมตร 28,530 ลาน ลบ.เมตรเขอนปาสกชลสทธ 960 ลาน ลบ.เมตร 4,800 ลาน ลบ.เมตร 3,840 ลาน ลบ.เมตรเขอนดนล�าตะคอง 324 ลาน ลบ.เมตร 1,250 ลาน ลบ.เมตร 926 ลาน ลบ.เมตรปรมาณน�าทงสน 24,256 ลาน ลบ.เมตร 91,207 ลาน ลบ.เมตร 66,951 ลาน ลบ.เมตร

จากปรมาณน�าทเพมมากขนนบตงแตเดอนกรกฎาคม ท�าใหพนทภาคเหนอตอนลางเรมมน�าทวมขงและเรม

รกล�าทวมบาลงสพนทราบภาคกลางตอนบนและตอลงมาถงภาคกลางทงภาคจากจงหวดสงหบร ลพบร ชยนาท

อางทอง พระนครศรอยธยา ตลอดจนพนทจงหวดปทมธานและพนทตอนเหนอของกรงเทพมหานคร วกฤตน�าทวมบา

ในครงนไดสะทอนใหเหนถงการขาดพนทหนวงน�าทมประสทธภาพอนหมายถงพนทปาไมสมบรณ เนองจากการบกรก

ท�าลายปาเพอขยายพนทท�ากน เพอหาของปา และการบกรกตดไมท�าลายปาเปนบรเวณกวาง

โดยเฉพาะอยางยงในพนทปาภาคเหนอตอนลาง อตรดตถ แพร นาน เพชรบรณ ทมสถตการลดลงของ

ปรมาณพนทปาอยางตอเนอง เมอธรรมชาตขาดสมดลของระบบนเวศพนทซบน�าธรรมชาตยอมเสอมสภาพไปดวย

ภาพท 5 พนทปาภาคเหนอทถกเผาท�าลายและถกปรบสภาพใชงานเพอประโยชนดานอนแทนการอนรกษปา,

เอกรนทร 2556



74



สถานการณน�าทวมใหญเปนปรากฏการณฝน 100 ปของประเทศสามารถสรปเปนบทเรยนไดถงการขาด

มาตรการการเตรยมความพรอมดงประเดนหลกๆ ไดดงนคอ 1) การขาดพนทปองกนน�าหลากหรอพนทหนวงน�าส�ารอง

จากเขอนเกบน�าทมอย 2) แตละจงหวดไมมการเตรยมการขดสระหรอจดเตรยมพนทรองรบน�าในลกษณะพนทแกมลง

3) พนทในเมองสวนใหญเปนพนทดาดแขง Gray field หรอพนทกอสรางอตสาหกรรม Brownfield มปรมาณมากกวา

ในขณะทพนทสเขยวกนชน Green buffer มปรมาณลดนอยลง 4) ปรมาณพนทปาสมบรณทสามารถท�าหนาทกรอง

และหนวงน�าใหเมองถกบกรกและลดนอยลง 5) เมองขาดการเตรยมการในการจดแนวเสนทางเบยงน�าสพนทปองกน

น�าทวมทหางจากชมชน 6) พนทคคลองหนาเมอง พนทรบน�าของเมองตนเขนถกบกรกจากชมชนไรทอยอาศยตงบาน

เรอนรมแนวคคลองอนเปนปญหาและอปสรรคในการขดลอกพนทเพอเตรยมรบน�าทไมสามารถกระท�าได

สรปผลการประเมนสถานการณ ภายใตบรบทเมองรมน�าเมอง Bordeaux

สถานการณวกฤตการเปลยนแปลงอณหภมของโลกในชวงทศวรรษทผานมา สงผลกระทบตอสภาพความ

เปนอยของประชาชนทวทงโลก องคการสหประชาชาตUNESCOเหนถงความส�าคญในการรณรงคหามาตรการปองกน

ผลกระทบจากการเพมของอณหภมของโลกซงเปนอนตรายตอการด�ารงชวตของประชาคมโลก รวมถงการใชพลงงาน

อยางสนเปลอง และไดจดใหมการประชมทางวชาการในหวเรอง น�า เมองใหญและการเปลยนแปลงอณหภมของโลก

“Water, Megacities and Global Change” ณ กรงปารส ทส�านกงานขององคการสหประชาชาต ประจ�าประเทศ

ฝรงเศส ทประชมใหความส�าคญกบสภาวะการเปลยนแปลงอณหภมอากาศททวความรนแรงขนทวทางทวปของโลก

โดยเฉพาะอยางยงในประเทศทเกดการสญเสยพนทปาไมและพนทระบบนเวศธรรมชาตอนเปนพนทสรางเกาะคม

กนภยธรรมชาตนบตงแต อณหภมอากาศ การปองกนน�าทวมฯลฯ

ภาพท 6 การประชมนานาชาตเรอง Water, Megacities and Global Change”

ณ.ส�านกงาน Unesco กรงปารส, เอกรนทร 2015สรปสาระของการประชม ทประชมเปนเวทการน�าเสนอผลงานวชาการทนกวชาการนานาประเทศท�าการ

ศกษาหาขอสรปประเดนปญหาภาวะโลกรอนและการเปลยนแปลงอณหภมอากาศบนโลกอนเกดจากพฤตกรรมของมนษยทมตอ ระบบนเวศทางธรรมชาตจนสงผลกระทบตอสภาวะอากาศโดยรอบในแตละประเทศและแนวทางการแกไขปญหาซงมความหลากหลายและแตกตางกนไปในแตละประเทศ อนเปนการแลกเปลยนเรยนรประสบการณรวมกนของแตละประเทศเพอสรปถงสถานการณดานวกฤตการเปลยนแปลงอณหภมอากาศของโลกและแนวทางการปองกนของแตละประเทศโดยประเดนปญหาหลกๆพอสรปไดจากกรณประสบการณของประเทศฝรงเศสไดดงนคอ

1) น�าทวมใหญในประเทศฝรงเศสในป ค.ศ. 1986 (เมอ 30 ปทผานมา) มผลอนเนองมาจากการสญเสยปาไมhจากไฟปาจนมผลตอการเปลยนแปลงอณหภมอากาศและท�าใหภเขาน�าแขงในเทอกเขา Alpes ละลายกอให


75



เกดน�าทวมเออตลอดสองฝงของแมน�าจนท�าความเสยหายใหแกพนทสองฝากฝงของแมน�าหลายสายนบตงแต Le Rhrone, La loire et le Cher , La Garonne อนเปนล�าน�าสายหลกของพนทตอนกลางถงตอนลางของประเทศฝรงเศส โดยเฉพาะ La Garonne แมน�าสายหลกทผานพนทเมองบอรกโด Bordeaux เมองใหญระดบสองของประเทศฝรงเศส

2) พนทเมองทประสบวกฤตภาวะน�าทวมสวนใหญเกดจากการขยายตวของพนทดาดแขงมากขนโดยเกดความหนาแนนดานการใชพนทมากขนกวาปกตในขณะทพนทสเขยวในเมองยงคงเทาเดม

3) เกดพายนอกฤดทมผลอนเนองมาจากการไฟปาทเผาผลาญพนทปาไปกวาหลายพนไรอนเปนสาเหตของการเกดการเปลยนแปลงภาวะอณหภมอากาศทสงผลกระทบโดยตรงตอระบบนเวศรอบเมองและในเมอง

สงทไดเรยนรจากประเทศรวมโครงการ (ฝรงเศส)ภายหลงวกฤตน�าทวมในป ค.ศ. 1986 (พ.ศ.2529) เทศบาลเมองบอรกโดไดจดเตรยมมาตรการรบน�าหลาก

ในกรณวกฤตเพอปองกนความเสยหายใหแกเมองดวยมาตรการดงตอไปน 1) มาตรการใชธรรมชาตปองกนธรรมชาต Biomass Protection โดยการพฒนาพนทต�าน�าทวมขงเปนพนทรบน�า เรมขดรองน�าเพอน�าน�าสพนทรบน�าถาวร รกษาสวนทเปนพนทเศรษฐกจใหพนจากการถกน�าทวมสราง

ความเสยหายในขณะทพนทรองน�าปรบสภาพพนทดวยภม สถาปตยเตมพนทสเขยวใหกบเมองในเวลาเดยวกน

ภาพท 7 แผนผงพนทสรางแนวรองน�าน�า คลองรบน�าใหม พรอมแนวพนทสเขยวเสรมใหมเพอเปนพนทหนวงน�า

ของเมอง lacub 2006

2) สรางพนทรบน�าแบบแกมลงถาวรตอนเหนอของเมอง เพอหนวงน�าลงสพนทรบน�าทมสภาพเปนพนท

ต�าอยเดมในลกษณะพนทหนวงน�าถาวร และพฒนาสพนทพกผอนดวยการจดสภาพภมทศนประกอบพนทอนเปนการ

ขยายพนทสเขยวในพนทเพมขนจากทมอยเดม



76



ภาพท 7 ผงการวางแนวพนทสเขยวเหนอเมองเพอหนวงน�าและสรางทะเลสาบนอยรบน�าเปนชวงๆ: lacub 2006

พนทหนวงน�าดงกลาวก�าหนดโดยการคดเลอกพนททมสภาพต�าเหมาะส�าหรบเปนพนทรบ น�าและหนวงน�า

กอนไหลผานเขาสตวเมอง การสรางทะเลสาบหนวงน�าเพอมาตรการปองกนน�าทวมในระยะตนแลว ในระยะยาวพนท

โดยรอบทะเลสาบถกปรบปรงเปนพนทพกผอนของชมชนอนเปนพนทเพมสภาพภมทศนวฒนธรรมเพอประโยชนของ

ประชาชนในพนทและเปนการส�ารองน�าไวใชในอนาคตในยามฉกเฉน พนทหนวงน�าดงกลาวจะมอยเปนระยะๆตลอด

แนวตนน�าของเมองบอรกโด เพอเปนพนทหนวงน�ากอนเขาเมอง อนเปนพนทรองรบน�าในระดบหนงทชวยชะลอน�า

ไดเปนอยางดและเพมการพฒนาพนทธรรมชาต

3) พนททะเลสาบหนวงน�าและปรบสภาพน�าเพอเปนโรงผลตน�าประปาประจ�าเมอง โดยมบอพกน�า

Retention pond และโรงงานกรองน�า Filtration pond กอนน�าสโรงผลตน�าประปาซงใชงานอยจนกระทงปจจบน

โดยเปนโรงจายน�าประปาทส�าคญของเมอง

พนทโรงผลตน�าประปาดดแปลงจากอซอมเรอด�าน�าสมยสงครามโลกครงท 2 ปรบสภาพเพอใชประโยชน

เปนโรงสบน�าและประตน�าดงน�าจากแมน�า Garonne เขาสบอหนวงน�ากอนปลอยออกสบอกรองและผานเขาสระบบ

การผลตน�าประปาเพอประชาชนเมองตอไป อนเปนการสรางพนทหนวงน�าและสรางโรงผลตน�าประปาใหกบเมองใน

เวลาเดยวกน เปนการเตรยมการทแกปญหาและเออประโยชน 2 ดานในเวลาเดยวกนอยางชาญฉลาดนบตงแตวกฤต

น�าทวมใหญป ค.ศ. 1986

4) การสรางอโมงคระบายน�าผนน�าออกนอกพนทเศรษฐกจเมอง เพอปองกนความเสยหายอนเกดจาก

วกฤตน�าทวมโดยในชวงเวลาปกตอโมงคสงน�ากลบกลายสภาพเปนเสนทางสญจรทองเทยวโดยเปนเสนทางจกรยานส

เขยว ทมแนวสายทางประกอบดวยภมทศนทสวยงาม


77



ภาพท 8 ผงพนททะเลสาบหนวงน�า และอซอมเรอด�าน�าเกาสมยสงครามโลกถกดดแปลงเปนโรงผลตน�าประปา

ประจ�าเมอง Lacub 2006

ภาพท 9 ผงแนวพนทอโมงคผนน�าออกนอกพนทเมอง และแนวอโมงคทน�าน�าออกสนอกเมองในพนทหนวงน�า,

Lacub 2006



78



อโมงคสงน�าสายดงกลาวมระบบหวฉดทสงน�าออกนอกพนทเขตเมอง น�าสพนทหนวงน�าแบบ ทะเลสาบท

จดเตรยมไว เพอระบายน�าออกนอกเขตเมองในชวงเวลาฉกเฉนไดอยางรวดเรว

5. การจดแนวขอบเขตเมองทชดเจน พนทเขตเมอง พนทกนชนสเขยว พนทเกษตรกรรม ตามหลกทฤษฎ

ภาพท 10 ผงบรเวณเมองและการก�าหนดขอบเขตพนทเขตตางๆ ตาม Zone ของเมองบอรกโด Lacub 2006

เกณฑก�าหนดทางผงเมองวาดวยการจ�าแนกการใชประโยชนทดนในลกษณะวงแหวน Spiral Pattern

Planning เพอก�าหนดขอบเขตการใชพนทแตละประเภททชดเจนและเพออนรกษทพยากรดนทมคณคา

6. การจดเตรยมโครงสรางพนฐานการสญจรในเมองเพอรองรบน�าทวม Main Drainage along the

Urban Infrastructure (mobility) เพอปองกนการจราจรตดขดในชวงวกฤตน�าทวมซงไมอาจยนยนไดวาจะไมเกด

ขนอก เปนมาตรการยกระดบโครงสรางพนฐานเมองในเวลาเดยวกน

ภาพท 11 การปรบปรงพนผวสายทางดวยวสดซมน�าเพอสงน�าฝนลงระบบทอแยก กอนวางรางของระบบรถราง

ไฟฟา, เอกรนทร 2549

จากประสบการณน�าทวมในปค.ศ. 1986 เมองพฒนาระบบโครงสรางพนฐานเพอปองกนน�าทวมโดยการใช

วสดดดซบน�าเพอหนวงน�าฝนลงสทอระดบใตพนผวถนนแยกสวนจากระบบระบายน�าขางผวทาง อนมสวนชวยแยก

น�าผวดนออกสพนทหนวงน�าของเมองทจดเตรยมไวอกทาง

7. มาตรการชวนเชญใหประชาชนมสวนรวมในการรวมปองกนน�าทวมเมองดวยการเพมพนทสเขยวใน

พนทถอครองของแตละครวเรอน ดวยการรณรงคใหเพมพนทดดซบน�าแปลงทดทอยอาศยแทนการดาดแขงพนทวาง

ดวยคอนกรต อนสรางปญหาพนทดาดแขงทไมซมน�า ตลอดจนน�าใชวสดซมใตผวทางชวยใหหนวงน�าในยามฝนตกซง

พนทสายทางสามารถมสวน

A) ก�าหนดพนทเมองชนในทเปนทงศนยกลางธรกจและศนยกลาง

ประวตศาสตรของเมอง

B) พนทรองชนกลาง ทพกอาศยและสถานทราช การพนทควบคมการ

ขยายตวของเมอง

C) พนทชนนอกพนทอนรกษเพอการเกษตร หามกอ สรางสงกอสราง

ทกชนดเปดเปนพนทธรรมชาตบรสทธ


79



ภาพท 12 โครงการทอยอาศยใหมในเมองหนมาเนนการเพมพนทสเขยวหนวงน�า และพนทสายทารถรางสเขยว

ของเมอง

หนวงน�าผวดนของเมองไดอกทางหนง พนทวางของเมองจงเปนเสมอนพนทหนวงน�าอนเปนพนทอกสวน

หนงทมสวนชวยท�าหนาทปองกนน�าทวมในกรณเกดวกฤตน�าไดเปนอยางด

สรปแนวทางการปองกนวบตภยน�าทวมจากประสบการณป ค.ศ. 1986 เมองบอรกโดไดจดท�าแผนแมบทปองกนน�าทวมในมตตางๆเพอมใหเกด

ความเสยหายซ�าสองในอนาคต และเมองไดเรยนรถงความผดพลาดในหลายสวนทเปดโอกาสใหเปนจดบอด ดงพอ

สรปแยกเปนประเดนไดดงตอไปนคอ

ตารางท 5 ตารางสรปแนวทางการแกวกฤตน�าทวมในมาตรการตางๆ พรอมผลทคาดวาจะไดรบ

ล�าดบ มาตรการการปองกน พนทโครงการ ผลลพธทจะตามมา

1. มาตรการดานระบบนเวศสงแวดลอม

มาตรการใชธรรมชาตปองกนธรรมชาต

Biomass Protection การขดรองน�าน�าสพนท

ต�าทก�าหนดเปนพนทหนวงน�า

พนทตนน�าล�าธารกอน

ไหลเขาสเมอง

พนททงลางไมใชประโยชนนอกเมองไดรบ

การดแลและน�าใชประโยชนอยางสม

คณคาและชวยปองกนน�าทวมเมอง

2. สรางพนทแกมลงหนวงน�าถาวรรอบเมองBasin

de Retention (Monkey Cheek)

บรเวณพนทตนน�าทาง

ผานล�าน�ากอนผานเขา

เมอง

พนทรอบนอกเมองสวนต�าน�าทวมขงไดม

ทะเลสาบขดไวส�ารองน�าในชวงหนาแลงใช

ปอนน�าเพอการเกษตรโดยรอบพนทได

3. มาตรการดานกายภาพ-โครงสรางพนฐาน

ปรบปรงอาคารซอมเรอด�าน�าเดมเปนพนทดง

น�าและผลตน�าประปาใหแกเมอง Renovation

Old Submarine Plant into Water

distribution Plant of the City

พนทตอนเหนอตนน�าทาง

ผานกอนเขาเมอง

ใชประโยชนจากอาคารทงรางไมใช

ประโยชนเพอแกปญหาวกฤตน�าทวมใหแก

เมอง และเพมพนทผลตน�าประปาทม

ประสทธภาพใหแกเมอง

4. กอสรางอโมงคผนน�าออกนอกเมองสพนทหนวง

น�า Flood Diversion Tunnel

ในพนทสาธารณะในเมอง

ผนน�าออกนอกเมอง

สรางระบบอโมงคผนน�าเรงดวนจาก

ใจกลางเมองออกสพนทหนวงน�าภายนอก

เมอง



80



5. มาตรการดานผงเมอง

การก�าหนดขอบเขตพนทผงเมองรวมทชดเจน

จ�าแนกพนทชนใน ชนกลางและชนนอกพนท

อนรกษการเกษตร Master Plan set up for

Food plain disaster protection

ครอบคลมพนทเมอง

ชานเมองและปรมณฑล

เพอจดระเบยบการใช

พนทเมองใหชดเจนขน

ก�าหนดรปแบบการใชพนททรดกมและม

เหตผลความจ�าเปนทชดเจนขนกวาเดม

อนมสวนชวยระมดระวงสดสวนการใช

ทรพยากรดนไดดขน

6. มาตรการดานการปรบปรงโครงสรางพนฐาน

การจดท�าระบบซบน�าผวดนใตแนวเสนทางการ

สญจรในเมองRain absorption system

พฒนาภายในพนทเสน

ทางหลกในเมองและนอก

เมอง

ชวยพฒนาโครงสรางพนฐานในถนนสาย

หลกและรองของเมองใหดขน พรอมมสวน

ชวยดดซบและหนวงน�าไดดขน

7. มาตรการดานการมสวนรวมของภาคประชาชน

การรณรงคใหภาคประชาชนมสวนรวมในการ

ขยายพนทสเขยวใหแกเมองในพนทสวนตว

Green area increasing Project

พนทสวนบคคลของ

ประชาชนรวมถง

โครงการพฒนาอสงหารม

ทรพย

พนททงของสวนบคคลและพนทโครงการ

พฒนาอสงหารมทรพย โดยรณรงค ใหทก

ภาคสวนมสวนรวมในการเพมพนทสเขยว

ในแปลงทดนของตนอนมสวนส�าคญชวย

เพมพนทดดซบน�าใหแกเมองอกสวนหนง

สรปผลจากการเรยนรประสบการณของประเทศคศกษาดงเปนททราบกนดวา วกฤตน�าทวมสรางความเสยหายใหแกประชาชนโดยถวนหนา ทงทางภาคเกษตรรอบ

เมอง กบพนทใจกลางเมองซงมระดบความเสยหายทแตกตางกนออกไปอยางไร กดมลเหตแหงปญหามาจากสาเหตท

ใกลเคยงกน อนพอจะจ�าแนกออกไดเปนประเดนหลกๆคอ

1) การท�าลายระบบนเวศรอบเมองจากน�ามอของมนษย การบกรกท�าลายปา การแผวถางพนทปาสมบรณ

เพอขยายพนทเพาะปลก (เปนกรณเฉพาะของประเทศไทย) ท�าใหระบบนเวศรอบเมองตองสญเสยสมดลลง (กรณปา

ไมในประเทศลดลง 8.9 ลานไร)*

2) ปาไมปรากฏการณพนทดาดแขงแทนทพนทละมนหรอพนทธรรมชาต โดยเฉพาะในพนทเขตเมองท�าให

พนทหนวงความรอนไมสมดลกบพนทคายความรอน ภาวะอากาศในเมองเสอมสภาพลงมอณหภมอากาศทรอนระอ

จากคอนกรตเพมมากขน

3) นอกเหนอจากการใชพนทธรรมชาตไมสมคณคาแลว เมองยงขาดการเตรยมการดานการสรางพนท

หนวงน�าหนาเมองหรอตนน�ากอนไหลเขาสเมองซงเปรยบเสมอนเมองไมมเกราะทางธรรมชาตไวปองกนตนเองจาก

วบตภยทางธรรมชาต

4) สภาวะการสญเสยผนปาซงเกดขนทวโลกสงผลใหระบบนเวศของโลกแปรเปลยนไปอากาศและฤดการ

เปลยนแปลงไมตรงตามฤดการยงผลใหอณหภมอากาศไดรบผลกระทบโดยตรงทวทกทวปรวมทงประเทศไทยซง

ปราศจากมาตรการปองกนภยอยเดมโดยสามารถยอนพจารณาไดจากวบตภยป 2554 ถงวนนเราไดเตรยมการอะไร

บาง

______________________* ทมาขอมล : กรมปาไมไดแถลงผลพนทปาไมในประเทศลดลงถง 8.9 ลานไรในชวง 10 ปทผานมาเนองมาจากการกระท�าของมนษย

บกรก แผวถางปา เผาปาเพอหาของปา รกบกเพอเปดพนทท�ากนและตงถนฐานใหม

ตารางท 5 ตารางสรปแนวทางการแกวกฤตน�าทวมในมาตรการตางๆ พรอมผลทคาดวาจะไดรบ (ตอ)


81



ขอเสนอแนะ มาตรการการสรางภมคมกนวบตภยน�าทวมใหแกเมอง

จากการเปลยนแปลงอณหภมของอากาศทแปรปรวนไปทวโลก วกฤตน�าทวมใหญในป พ.ศ. 2554 ของ

ประเทศ วกฤตไฟปาในออสเตรเลยเมอปลายป ค.ศ. 2015 และลาสดวกฤตน�าทวมใหญจากการละลายของหมะภเขา

ตอนกลางของประเทศฝรงเศสและฝนกระหน�าชวง 3 วนตอ เนองท�าใหนครปารสโดยเฉพาะพนทรมแมน�า Seine

จมอยใตน�าในชวงตนเดอนมถนายนทผานมากระบวนการเตรยมการรบมอกบวบตภยน�าทวมในอนาคตโดยเฉพาะของ

ประเทศไทยจงจ�าเปนตองบรณาการมาตรการดานตางๆเขาดวยกน โดยมประเดนหลกๆทนาพจารณาดงตอไปน

1) ประเดนดานผงเมองและการใชประโยชนทดน ผงเมองรวมของกรงเทพมหานครจ�าเปนตองก�าหนด

พนทธรรมชาตหนวงน�านอกเมองโดยการเวนคนพนทรอบนอกทน�าทวมขงทกชวงวกฤตน�าหลาก เพอเปนพนทหนวง

น�าถาวร Retention pond นอกเมอง และควบคมพนทดาดแขงหรอพนทสรางเมองใหอยในวงจ�ากด ขณะทชวงเวลา

ปกตสามารถปรบสภาพพนทเปนพนทพกผอนชมชนในลกษณะสวนน�าพกผอนของชมชนได

2) กรงเทพมหานครควรส�ารวจพนททงรางในเมองทปรากฏอยทวไปในหลายพนททงพนททไมปรากฏ

เจาของและพนทปราศจากการใชงานและมแนวโนมทจะกลายสภาพเปนพนทเสยงทงรางไมใชประโยชน ฟนสภาพ

พนทดงกลาวเปนพนทปลกไมยนตนหรอพนทปาในเมองเพอเปนพนทดดซบน�าและพนทสรางออกซเจนใหกบเมอง

แทนการปลอยทงรางไมใชประโยชนโดยรวมมอกบภาคเอกชนโดยการเชาใชพนทหรอรณรงคใหมการปลกไมยนตน

สรางระบบนเวศเขตเมองภายในพนทกทม. เพอเปนพนทสรางสมดลระหวางพนทกอสรางเมองและพนทระบบนเวศ

ธรรมชาตในเขตเมอง

3) ประเดนดานโครงสรางพนฐานของระบบเมอง

ดวยสถานการณฝนตกหนกในเขตกรงเทพมหานคร จ�าเปนอยางยงตองจดท�าแผนการกอสรางอโมงค ระบาย

น�าหรอแนวอโมงคผนน�าออกสพนทหนวงเพอเปนพนทเกบกกน�านอกเมองเพอหนวงน�าในยามน�าหลากและเกบกกน�า

ผวดนไวใชในเวลาขาดแคลนโดยจดระบบทอแยกออกจากน�าโสโครกทวไปจากทองถนน เปนลกษณะทอเกบกกน�าผว

ดนโดยเฉพาะ

4) เรงสรางมาตรการเพมพนทซบน�าในเมองบนพนทวาง ดวยมาตรการเพมพนทซบน�าดวยวสดซมซบน�า

บนแผนพนสงเคราะหหรอวสดคอนกรตโปรงเพอเปดโอกาสใหน�าผวดนซมลงสใตดนไดสะดวกขนโดยในพนทโครงการ

ทกโครงการจ�าเปนตองสรางพนทซบน�าในพนทวางใหมากทสดเพอรองรบปรมาณน�าฝนและหนวงไวในพนทในระยะ

เวลาชวงวกฤตฝนชก แทนการดาดแขงหรอเทคอนกรตในพนทเปดโลงอนเปนการเพมอณหภมความรอนในพนทโดย

ไมจ�าเปน

5) การฟนฟสภาพคคลองในกรงเทพมหานคร อนเปนพนทหลกในการระบายน�าในยามฝนตกหนกใหม

ขนาดและปรมาณรองรบน�าฝนทเพยงพอ ขดลอกพนทรบน�าและจดระเบยบอาคารบานเรอนทลกล�าทางน�า คคลอง

ทเปนอปสรรคตอการไหลระบายของน�าผวดน

6) ประเดนการมสวนรวมของภาคประชาชน

รณรงคใหประชาชนในพนทเมองมบทบาทรวมสรางพนทสเขยวในพนทของตนใหมากขน โดยการยกเวน

ภาษโรงเรอนในกรณเจาของทดนปลกไมถาวรในแปลงทดนมากวา 10 ปขนไปเนองจากไมอายเกน 10 ปจะม

ประสทธภาพในการคายออกซเจนใหแกพนทโดยรอบไดสง



82



7) ภาครฐตองเปนผน�าในการสรางและเพมพนทสเขยวในเมองโดยเรมตนจากพนทวางในความดแลของ

รฐ พนทสาธารณะในความดแลของหนวยงานตางๆจ�าเปนตองเรงเพมพนทสเขยวธรรมชาตหรอเพมพนทปาถาวรใน

เมองใหมากขน

8) สรางแนวพนทสเขยวกนชน Green buffer ใหแกเมองในลกษณะปาชานเมองชวยเพมคณภาพอากาศ

บรสทธใหแกเมองโดยความรวมมอจากภาคประชาชนในพนทใหเชาใชพนทขยายพนทสเขยวเพอสรางสมดลทมคณภาพ

ใหแกเมอง

มาตรการการเตรยมพรอมการปองกนภยจากวกฤตน�าทวมจ�าเปนตองรวมกนด�าเนนการอยางตอเนองและ

ประสานการท�างานของทกภาคสวนอยางเปนรปธรรมเพอใหครอบคลมทกมต แมนในความเปนจรงการท�างานเพอ

ปองกนปญหาอนเนองมาจากวบตภยทางธรรมชาตมใชเรองงาย จงจ�าเปนจะตองใหความส�าคญและระมดระวงเรอง

ความเปราะบางของระบบนเวศพนถนเปนอยางยงซงแนวทางการใชธรรมชาตปองกนธรรมชาตเปนแนวทางหนงทให

ผลเปนทนาพอใจมาแลวในหลายพนทและเปนแนวทางการพฒนาทยงยนและเหมาะสมทสด

กตตกรรมประกาศบทความชนนเปนสวนหนงของงานวจย การศกษาพนทเปราะบางระบบนเวศเขตเมอง ในพนทขอบเมอง

กรงเทพมหานคร พนทนนทบร ทไดรบการสนบสนบจาก ส�านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต (สกว.) และการ

อนเคราะหขอมลจาก LACUB L’Amenagement Communaute Urbaine de Bordeaux (ส�านกงานการพฒนา

และการผงเมองประจ�าเมองบอรกโด) และคณะสถาปตยกรรมและภมสถาปตยกรรมเมองบอรกโด Ecole Nationale

Superieux d’Architecture et de Paysage de Bordeaux ซงผวจยรสกซาบซงในความอนเคราะหในครงนเปน

อยางสงและคาดหวงในประโยชนทพงมจากการวจยในครงนเพอเปนแนวทางในการแกไขปญหาทกอใหเกดความเดอด

รอนจากวบตภยธรรมชาตแกประชาชนในพนทประสบภย เพอเปนภมคมกนและเสนอเปนแนวทางนโยบายในการเต

รยมพรอมปองกนวบตภยทางธรรมชาตแกผบรหารทองถนตอไป

เอกสารอางองเอกสารการประชมนานาชาต : Water, Megacities and Global Change “International Conference on

Climate Change, COP#21,. 1-4 December 2015, UNESCO Headquarter, Paris Eggarin &

Parin “Urban Development and its responses to Flooding Hazards in Bordeaux (France)

and Bangkok (Thailand)

Eggarin 2011, The Challenge of Spiritual change for urban Green Living Benefit.: International

Conference of Korea Regional Economics Association, 10-12 June 2011, Daejeon, South

Korea.

Lacub 2006 ,Bordeaux et ses Developpement Urbaine, serie special juin 2006 Bordeaux France

Moniteur special serie 2012, Bordeaux et ses Developments -Achevement d’un Projet

Amenagement Urbanisme Avenir, serie special October 2012,.Paris, France

กรมทรพยากรธรณ 2556. การจ�าแนกเขตเพอการจดการดานธรณและทรพยากรธรณ กระทรวงทรพยากรธรรมชาต

และสงแวดลอม กรงเทพมหานครฯ


83



ส�านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม 2556. รายงานสถานการณคณภาพสงแวดลอม

พ.ศ. 2556. กรงเทพมหานครฯ

ศนยวจยปาไม คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, เอกรนทร 2557, โครงการเตรยมรบมอและปองกน

ผลกระทบจากการเปลยนแปลงอณหภมอากาศ ทอาจมผลตอระบบนเวศและสงแวดลอมฯ, ส�านกงาน

นโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม มถนายน 2557.

บรษทอลฟา รเสรชจ�ากด 2557. ตวเลขตองรของเมองไทย (ISBN) 974-93768-3-8

เอกรนทร อนกลยทธธน 2556. การจดการสงแวดลอมเพอการวางผงพนทปาไม 301583 เอกสารประกอบการสอน

การจดการปาไม คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

เอกรนทร อนกลยทธธน 2557 การจดการทรพยากรธรรมชาตเพอการวางผงทยงยน 246521 เอกสารประกอบการ

สอน การจดการทรพยากรธรรมชาต สาขาวชาการวางผงเมองและสภาพแวดลอม

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

85

การรเรมสวนดาดฟาโดยบคลากรระดบลาง: กรณศกษาส�านกงาน

เขตหลกส

The Making of Rooftop Garden by Lower-Level Employees:

The Case of Laksi District Office

ท�าเนยบ อฬารกล* คทลยา จรประเสรฐกล** และวนด พนจวรสน***

บทคดยอสภาพแวดลอมของเมองทขาดแคลนพนทสเขยวผลกดนใหเกดรปแบบการพฒนาพนทดาดฟาของอาคารให

กลายเปนสวน ซงปรากฏอยทวไปทงอาคารของภาครฐและเอกชน ในบรรดาสวนทเกดขนนน “ศนยการเรยนรหองเรยน

ธรรมชาต สวนเกษตรดาดฟา ส�านกงานเขตหลกส” เปนสวนดาดฟาทมชอเสยงมากทสดแหงหนง เพราะเปนสวน

เกษตรดาดฟาแหงแรกๆ ของประเทศไทย เคยไดรบรางวลระดบชาตและนานาชาตและเปนทรจกแพรหลายจากการ

เปนแหลงอาหารใหแกผประสบภยในเหตการณน�าทวมกรงเทพมหานครพ.ศ.2554 เปนทนาสนใจวาความส�าเรจทเกด

ขนนน เกดจากการรเรมของบคคลากรซงมต�าแหนงเปน “พนกงานสวน”

บทความนน�าเสนอการเกดและพฒนาการของสวนทรเรมโดยบคลากรระดบลาง โดยใชขอมลจากการ

สมภาษณบคคลส�าคญในกระบวนการเกดสวนการส�ารวจ การสงเกต และเอกสารทเกยวของกบสวนทเปนกรณศกษา

ผลการศกษาแสดงใหเหนวาการเกดขนของสวนนเกดจากความตองการสวนบคคล และไมไดรบอทธพล

โดยตรงจากนโยบายการขบเคลอน “ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง” ของภาครฐ ในดานพฒนาการของสวนนนถกอธบาย

เปน 5 ดาน ประกอบดวย ดานกจกรรมการเกษตร ดานกจกรรมพกผอนหยอนใจและการทองเทยว ดานกจกรรมการ

กระจายผลผลต ดานกจกรรมการฝกอบรม และดานกายภาพ ซงพบวาการพฒนาของสวนในแตละดานมความสมพนธ

กนอยางซบซอน

บทเรยนจากกรณศกษานท�าใหสามารถชประเดนไดวาการใหบคลากรระดบลางมสวนรวมในการบรหาร

จดการสภาพแวดลอมเปนแนวทางหนงทจะชวยลดขอจ�ากดของระบบราชการและสามารถน�าไปสการเปลยนแปลง

สภาพแวดลอมในองคกรรฐไดส�าเรจ

* อาจารยประจ�าหลกสตรภมสถาปตยกรรมศาสตรบณฑต (ภมสถาปตยกรรม) คณะสถาปตยกรรมศาสตรและการออกแบบสงแวดลอม มหาวทยาลยแมโจ

Email: [email protected]** อาจารยประจ�าหลกสตรปรชญาดษฎบณฑต (สงแวดลอมสรรคสราง) ภาควชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลย

เกษตรศาสตร Email: [email protected]*** ประธานหลกสตรปรชญาดษฎบณฑต (สงแวดลอมสรรคสราง) ภาควชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลย

เกษตรศาสตร Email: [email protected](บทความนเปนสวนหนงของดษฎนพนธเรอง “สวนในบรบทขององคกร: ความหมาย บทบาท และการแปรเปลยน”” หลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาสงแวดลอมสรรคสราง คณะสถาปตยกรรมศาสตร และ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร)

การรเรมสวนดาดฟาโดยบคลากรระดบลาง: กรณศกษาส�านกงานเขตหลกส

ท�าเนยบ อฬารกล คทลยา จรประเสรฐกล และวนด พนจวรสน

86



ABSTRACTThe lacking of green space in urban environment enforcing the government and private

sectors to built rooftop gardens as generally seen in many buildings. One of those gardens, “The

Nationally Organic Gardening Learning Center Rooftop Agricultural Garden” at Laksi District Office

is one of the most famous rooftop gardens as it is the early organic rooftop garden in Thailand. The

garden was granted several international and national awards. It was a food supply for disaster

victims during the severe floods in 2011 and became well-known garden after that. Surprisingly,

such success originated from one staff who was just a gardener.

This paper illustrates the making and development of the selected rooftop garden which

initiated by a lower-level employee. Data was obtained from the interviews of key performers, field

survey, participant observation and documentation.

The results show that this garden occurred from personal will and not influenced by the

‘Sufficient Economy Philosophy’ movement by the government. The garden’s development is

described into five themes: agricultural development, leisure and tourism development,

distributed development, training development, and physical development. It was found that the

development of these themes was intricately related.

The lessons learnt from this case study pointed out that the involvement of lower-level

employee in environmental management can help reducing some restrictions in bureaucratic

system, leading to the successful environmental change in governmental associations.

ค�าส�าคญ: สวนดาดฟา, สภาพแวดลอมในองคกร, การจดการภมทศน, การมสวนรวมของบคลากร

Keywords: Rooftop Garden, Environment in Association, Landscape Management, Employee

Involvement

บทน�า: สถานการณสวนดาดฟาในเขตกรงเทพมหานครปจจบนเมองใหญหลายเมองในโลกตางใหความส�าคญกบการเพมพนทสเขยวใหกบเมอง โดยองคการอนามย

โลกก�าหนดใหขนาดพนทสเขยวในเมองตอประชากร 1 คนอยท 10-21ตารางเมตร ในขณะทกรงเทพมหานคร (กทม.)1

ก�าหนดใหมาตรฐานพนทสเขยวตอประชากร 1 คนอยท 16 ตารางเมตร (ส�านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาต

และสงแวดลอม, ม.ป.ป.) แตในความเปนจรงกรงเทพฯ มพนทสเขยวเพยง 3.29 ตารางเมตรตอคน (พาสน สนากร,

2558:5) สาเหตเปนเพราะการพฒนาพนทสเขยวแหงใหมในสภาพแวดลอมเมองมขอจ�ากดหลายดาน ทงดานกายภาพ

ของเมอง ขนตอนในการเวนคนทดน รวมถงทดนมราคาสง

สถานการณการขาดแคลนพนทสเขยวในสภาพแวดลอมของเมองกรงเทพฯผลกดนใหเกดการพฒนาพนท

ดาดฟาของอาคารใหเปนสวน ซงพบเหนไดทวไปทงอาคารของภาครฐและภาคเอกชน ทงน เฉพาะในเขตกรงเทพฯ

1 ในบทความน “กรงเทพฯ” หมายถง เมองกรงเทพมหานคร และ “กทม.” หมายถง กรงเทพมหานครทเปนหนวยงานปกครอง สวนทองถน

The Making of Rooftop Garden by Lower-Level Employees: The Case of Laksi District Office

87



มสวนดาดฟาทงสนถง 93 แหง กระจายอยใน 22 เขต จากทงหมด 50 เขต (กรงเทพมหานคร, 2559) พนทรวมทงสน

93,060.58 ตารางเมตร แบงเปนสวนทอยในการดแลของกทม. 4,188.00 ตารางเมตร หนวยงานอน 2,073.88

ตารางเมตร และของเอกชน 86,798.70 ตารางเมตร (ดตาราง 1) คดเปนพนทสวนดาดฟาตอประชากร 0.02 คนตอ

ตารางเมตร (กรงเทพมหานคร, 2559)

ตารางท 1 แสดงพนทสวนดาดฟาในกรงเทพฯ แยกตามหนวยงานทรบผดชอบ

หนวยงานทรบผดชอบ พนทสวนดาดฟา (ตารางเมตร) รอยละ (%)

กทม. 4,188.00 4.50

หนวยงานอน 2,073.88 2.23

เอกชน 86,798.70 93.27

รวม 93,060.58 100.00

ปรบปรงเพมเตมจาก: กรงเทพมหานคร (2559).ฐานขอมลและระบบตดตามประเมนผลการเพมพนทสเขยวของกรงเทพมหานคร

v.2.สบคนเมอวนท 27 เมษายน 2559, จากhttp://203.155.220.118/green-parks-admin/2

ขอมลขางตนแสดงใหเหนวา กรงเทพฯยงมพนทสวนดาดฟานอยมากและสวนใหญเปนสวนทอยในการดแล

ของภาคเอกชน โดยเกอบทงหมด (รอยละ 93.27) เปนสวนดาดฟาบนอาคารชดพกอาศยท�าใหประชาชนทวไปไม

สามารถใชได ดงนน การเพมพนทสวนดาดฟาบนอาคารของภาครฐจงเปนแนวทางทเปดโอกาสใหประชาชนสามารถ

ใชสวนในเชงสาธารณะไดมากกวาแนวคดนสอดคลองกบแผนปฏบตการเชงนโยบายดานการจดการพนทสเขยวชมชน

เมองอยางยงยนซงไดก�าหนดให ‘สถานทราชการ’ มพนทสเขยวอยางนอยรอยละ 30 ของแปลงทดน หรอ “ด�าเนน

การออกแบบอาคารใหมพนททสามารถพฒนาเปนพนทสเขยวยงยนไดตามเกณฑทก�าหนด” (ส�านกงานนโยบายและ

แผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม, 2552:3-4)อยางไรกตามพบวา การเปลยนแปลงสภาพแวดลอมทางกายภาพ

ในองคกรรฐมกประสบปญหาหลายประการเนองจากองคกรภาครฐทมขนาดใหญ มโครงสรางการบรหารจดการท

ซบซอน มกฎ ระเบยบ แบบแผนทตองปฏบตตาม ท�าใหขาดความคลองตวในการปรบเปลยน (สมาคมสถาปนกสยาม

ในพระบรมราชปถมภ, 2553:34-35)

ส�านกงานเขตหลกส นบเปนองคกรของภาครฐทประสบความส�าเรจในการด�าเนนการตามมาตรการดงกลาว

โดย “ศนยการเรยนรหองเรยนธรรมชาต สวนเกษตรดาดฟา ส�านกงานเขตหลกส” เปนสวนดาดฟาทมชอเสยงมาก

ทสดแหงหนง เนองจากเปนสวนเกษตรดาดฟาแหงแรกๆ ของประเทศไทย โดยเรมด�าเนนการมาตงแตปพ.ศ. 2544

รวมเปนระยะเวลา 15 ปจนถงปจจบน (พ.ศ.2559)(คมสน หตะแพทย, 2556: 4; พาสน สนากร &ทพาพรรณ

ศรเวชฎารกษ, 2554:112) ทตงของสวนอยบนดาดฟา (ชน 9) ของอาคารส�านกงานเขตหลกส กรงเทพมหานคร

มพนทประมาณ 440 ตารางเมตร (ดภาพท 1)

สวนแหงนเรมเปนทรจกจากการน�าเสนอของรายการโทรทศนในฐานะแหลงเรยนรการปลกผกบนพนปนตง

แตปพ.ศ. 2546 เคยไดรบรางวล “เหรยญทระลกวนอาหารโลก (เหรยญทองแดง)” จากองคการอาหารเกษตร

แหงสหประชาชาต (FAO) ในป พ.ศ. 2550 ในฐานะทเปนแหลงผลตอาหารและกระตนใหเกดการผลตอาหารทม

2 ผท�าวจยไดตงขอสงเกตวา ขอมลทสามารถสบคนไดเกอบทงหมดเปนสวนทอยในการดแลของหนวยงานทสงกดกทม.และอาคารพกอาศยรวมของเอกชนทตองยนขออนญาตกบทางส�านกงานเขต จงคาดวามสวนอกจ�านวนหนงทไมไดผานการขออนญาต จงไมถกบนทกอยในฐานขอมล



88



คณภาพ รวมทงรางวล “นวตกรรมทองถนไทย ครงท 1” ในป พ.ศ. 2553 จากการใชพนทวางเปลาใหเปนประโยชน

(คณทอง (นามแฝง).สมภาษณ, 22 เมษายน 2559) กอนทจะมชอเสยงในระดบประเทศภายหลงจากสอมวลชนไดน�า

เสนอขาววาสวนแหงนเปนแหลงอาหารใหแกผประสบภยในเหตการณน�าทวมกรงเทพมหานคร พ.ศ. 2554 (จกรพนธ

กงวาฬ, 2555: 105) จากความส�าเรจทงหมดทเกดขนน�าไปสความนาสนใจทวา สวนดาดฟานเกดจากการรเรม (เสนอ

ความคด ขออนญาต และเรมด�าเนนการสรางสวน) ของบคคลเพยงคนเดยวซงมต�าแหนงเปน “พนกงานสวน” อนเปน

ต�าแหนงระดบลางสดในโครงสรางการบรหารของส�านกงานเขตฯ

ภาพท 1 สวนเกษตรดาดฟา ชน 9 ส�านกงานเขตหลกสถายจากมมสงเมอปพ.ศ. 2551ทมา: ธเนศ ดวงพตรา. (2551). 20 สวนบนดาดฟาอาคารส�านกงานเขตหลกส. สบคนเมอวนท 28 เมษายน 2559,

จาก http://www.panoramio.com/photo/13525952#c4101467

วตถประสงคในการศกษา เพอท�าความเขาใจการเกดและพฒนาการของสวนในองคกรของรฐทรเรมโดยบคลากรระดบลาง

นยามศพทสวน หมายถง บรเวณภายนอกอาคารทมขนาดจ�ากด มลกษณะและวตถประสงคเฉพาะ(Meto J. Vroom,

2006: 9) รวมทงมพชพรรณเปนองคประกอบส�าคญ

บคลากรระดบลาง หมายถง ผปฏบตงานในระดบลางของโครงสรางองคกร เปนต�าแหนงทมอ�านาจหนาท

(authority) นอย (vocabulary.com, 2016) โดยทวไปหมายถงผทมต�าแหนงต�ากวาผจดการขนตน


89



แนวคดการจดการสวนทอยในองคกรของรฐเสรชย โชตพานช (2553: 26-28) อธบายวาบทบาทของระบบกายภาพ [เชนสวน] จะแตกตางกนไปในแตละ

องคกรโดยจ�าแนกไดเปน 2 ลกษณะคอ 1) บทบาททเปน ”ทรพยากรสนบสนนขององคกร (Support resource)”

ในกรณนระบบกายภาพจะ “ถกมองวาเปนตนทนขององคกร”และ 2) บทบาทททรพยากรกายภาพจะเปนสวนหนง

ของ “ทรพยากรหลก (Core resource)” เชน โรงแรม รสอรท เปนตน ในกรณนทรพยากรกายภาพถอเปน “สวน

หนงของปจจยการผลต” ซงระบบกายภาพในองคกรของรฐมกมบทบาทแบบแรก (สมาคมสถาปนกสยามใน

พระบรมราชปถมภ, 2553:58)

จากการทบทวนเอกสารท�าใหเกดความเขาใจวา คนทวไปมกมความเชอวาการบรหารจดการทรพยากร

กายภาพภายใตระบบราชการมความยากล�าบากเนองจากขอจ�ากดดานกฎระเบยบ และจ�าเปนจะตองพงพาคนจ�านวน

มาก ดงทผเชยวชาญดานการจดการทรพยากรกายภาพทานหนงไดกลาวไววา “...งาน FM [Facilities Management]3

เดนคนเดยวไมได ยงในองคกร [ของรฐ] ทใหญขนาดน หากสวนงานเราเดนไปแลว คนอนไมเดนดวย กไมเกดประโยชน”

(สมาคมสถาปนกสยามในพระบรมราชปถมภ, 2553: 35) ในการน โกมาตร จงเสถยรทรพย และคณะ (2550: 28) ได

เสนอวธคด 6 ประการ ทจะท�าใหองคกรสามารถปรบเปลยนแนวคดดานโครงสรางและระบบงาน โดยเหนวาองคกร

แบบเดมมององคประกอบแตละสวนแยกขาดจากกนเปรยบเหมอนเครองจกร ในขณะทองคกรแบบใหมมองวา

ทกองคประกอบยอยขององคกรมความหมายตองพงพาอาศยกน และสามารถเรยนรทจะปรบตวใหเขากบสภาพ

แวดลอมไดเหมอนสงมชวตดงนน การบรหารจดการองคกร “...[จงตอง]สรางกลไกการปรบตวทเออใหสมาชกของ

องคกรเตบโตและเขาถงศกยภาพสงสดของตน” วธคดดงกลาวประกอบดวย 1) เนนการแกปญหาในระดบปฏบตการ

แทนการสงการจากเบองบน 2) เนนการคดสรางสรรคงานใหเหมาะกบปญหาแทนการท�างานรปแบบเดม 3) เนนความ

เขาใจและความรวมมอมากกวากฎระเบยบหรอเหตผล 4) มการกระจายอ�านาจ 5) ยดความเรยบงายแทนความเปน

ทางการและพธการ รวมทง 6) เนนการมสวนรวมแทนการควบคมสงการ(โกมาตร จงเสถยรทรพย และคณะ, 2550:30)

อนง การมสวนรวมในการจดการนนมไดจากหลายฝายทงจากภายในและภายนอกองคกร ในกรณศกษาน

ผท�าวจยใหความส�าคญกบการมสวนรวมของบคลากร (Employee Involvement)4เปนส�าคญ โดยมฐานความคดท

สอดคลองกบงานวจยของ Lateef Owolabi Kuye และ Adeola Abdul-Hameed Sulaimon (2011: 12) ทระบ

วาการมสวนรวมในการตดสนใจของบคลากรมความสมพนธกบผลการด�าเนนการขององคกรจรง โดยทงหมดนอย

ภายใตของกรอบคดเรองการจดการสวนในฐานะทรพยากรกายภาพวา“การบรหารทรพยากรกายภาพทเกดประสทธผล

สงสด คอ การท�าใหระบบกายภาพ/ทรพยากรกายภาพ ท�างานสอดคลองและสมดลตามเปาหมาย พนธกจ และลกษณะ

กจกรรมขององคกรนน” (เสรชย โชตพานช, 2553: 64)

ระเบยบวธวจย งานวจยนไดเลอกใชระเบยบวธวจยเชงคณภาพ โดยคดเลอกกรณศกษาทประสบความส�าเรจและเปนทรจก

ในวงกวางในบทความนคอ “ศนยการเรยนรหองเรยนธรรมชาต สวนเกษตรดาดฟา ส�านกงานเขตหลกส” มการรวบรวม

ขอมลโดยใชการสมภาษณบคคลส�าคญทเกยวของกบสวนทศกษา ไดแก บคลากรทรเรมสวนดาดฟา บคลากรทดแล

สวนดาดฟา ผบงคบบญชาโดยตรงของผปฏบตงานบนสวนดาดฟา บคลากรในฝายอนทเกยวของกบสวน และผใช3 ขอความใน […] เพมโดยผศกษา4 Apostolou (2000, p. 2) ใหความหมายของ ”การมสวนรวมของบคลากร“ วาเปน กระบวนการในการเสรมอ�านาจใหแกบคลากร

รวมตดสนใจในการจดการและปรบปรงการด�าเนนการ โดยใหมความเหมาะสมกบระดบของบคลากรนนในองคกร



90



บรการ รวมทงสน 5 คน5 (การคดเลอกผใหขอมลใชเทคนค snow ball โดยเรมจากบคคลทพบชอในเอกสารทเกยวของ

มากทสด และหยดเมอไมปรากฏชอใหม การคดเลอกบคคลส�าคญประเมนจากบทบาททส�าคญตอสวน การอางองท

สอดคลองกนระหวางผใหสมภาษณกลมตางๆ และขอมลเอกสาร) การสงเกตแบบมสวนรวม การส�ารวจภาคสนาม

และขอมลจากเอกสาร ทงน ไดท�าการตรวจสอบความถกตองของขอมลแบบสามเสา (Triangulation) แลวน�ามา

วเคราะหและสรางขอสรปของงานวจย

ผลการศกษา: การเกดและพฒนาการของสวนเกษตรดาดฟาส�านกงานเขตหลกส การอธบายผลการศกษาถกแบงเปน 3 สวน สวนแรกอธบาย “การเกด” ของสวน และสวนทสองแสดง

“พฒนาการ” ของสวน ซงในสวนหลงนไดถกจ�าแนกออกเปน 5 ดาน ไดแก ดานกจกรรมทางการเกษตร ดานกจกรรม

พกผอนหยอนใจและการทองเทยว ดานกจกรรมการกระจายผลผลต ดานกจกรรมการฝกอบรม และดานกายภาพของสวน

สวนสดทายอธบายบทบาทของบคลากร 4 กลมทมตอการเกดและพฒนาการของสวน

การเกดขนของสวนเกษตรดาดฟา

ในปพ.ศ. 2543 ภายหลงจากประเทศไทยเกดวฤตทางเศรษฐกจ (ชวงปพ.ศ. 2540 - พ.ศ. 2546) รฐบาล

ไทยในสมยนนไดขอรบความชวยเหลอทางการเงนจากประเทศญปนซงรจกกนในชอ “โครงการมยาซาวา”6 ส�านกงาน

เขตหลกสไดใชเงนจากโครงการดงกลาวในการจางแรงงานเพอพฒนาพนทเกษตรกรรมในเขตเมอง โดยขอใชทดนจาก

ภาคเอกชน และไดวาจางพนกงานสวน 1 คนคอเมองบจางงานหมดลง ส�านกงานเขตจงมอบหมายคณทอง7 ซงพงได

บรรจเปนลกจางประจ�าดแลสวนดงกลาวตอไป (คณทอง (นามแฝง).สมภาษณ, 2 มถนายน 2559; จกรพนธ กงวาฬ,

2555: 102; ชขวญ ทรพยมณ, 2556: 52) ตอมาในปลายปพ.ศ. 2544 เอกชนไดขอพนทคน คณทองจงไดปรกษา

หวหนางานและไดขออนญาตผอ�านวยการเขตฯยายพชพรรณไปปลกในทใหมบนพนทดาดฟาชน 9 โดยการยายได

ด�าเนนการเสรจสนตอนตนปพ.ศ. 2545 ในขณะนนมคณทองเปนแรงงานหลกเพยงคนเดยว (คณทอง (นามแฝง).

สมภาษณ, 22 เมษายน 2559; ขวญชาย ด�ารงคขวญ, 2553)

แมชวงเวลาทเกดขนของสวนเกษตรดาดฟาแหงน (พ.ศ. 2544) จะเกดขนหลงจากทพระบาทสมเดจ

พระเจาอยหวไดมพระราชด�ารสถงเศรษฐกจพอเพยง (ในวนท 4 ธนวาคม พ.ศ. 2540) ไมนานนก (มลนธชยพฒนา,

2558) แตจากการตรวจสอบชวงเวลาพบวา การเผยแพรบทความ “ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง” ซงจดท�าโดย

คณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาตแกบคคลทวไปเกดขนเมอป พ.ศ. 2542 และพงจะเรมน�ามาใช

เปนแนวทางในการบรหารประเทศผานแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท 9 ในป พ.ศ. 2545 ดงนน จงไมอาจ

อธบายการเกดขนของสวนเกษตรดาดฟาแหงนไดวามาจากอทธพลของการขบเคลอน “ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง”

(การสรางขบวนการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง, 2551) ขอสนนษฐานนตรงกบค�าบอกเลาของคณทองวา ”ยอมรบ

ตามตรงวาตอนนนไมรเรอง[เศรษฐกจพอเพยง] ”(คณทอง (นามแฝง).สมภาษณ, 22 เมษายน 2559) ผท�าวจยจงสรป

วา จดเรมตนของสวนเกษตรดาดฟาแหงนเกดจาก “ความตองการสวนบคคล” ทเกดความเสยดายพชพรรณทปลกไว

เปนจ�านวนมาก

5 เนองจากมการเปลยนแปลงผบรหารใหม และไมสามารถตดตอผบรหารทท�าหนาทในชวงเรมตนท�าสวนได จงใชขอมลจากบทความทผบรหารคนดงกลาวไดใหสมภาษณไวในขณะด�ารงต�าแหนงแทน

6 โครงการเงนกดอกเบยต�าเพอกระตนเศรษฐกจในระดบรากหญา เชน โครงการจางงานระยะสน7 นามแฝง


91



พฒนาการของสวนเกษตรดาดฟา ดานกจกรรมทางการเกษตร ขอมลจากการสมภาษณและการส�ารวจภาคสนามท�าใหสามารถสรปไดวา พฒนาการทโดดเดนของสวนเกษตรดาดฟาแหงนคอ เทคนคในการปลกพชโดยในชวงแรกนน (พ.ศ.2544-พ.ศ. 2545) พชพรรณทถกยายขนมาบนดาดฟาเปนการปลกในกระถาง ตอมาพบวาความรอนจากพนปนและแสงแดดท�าใหพชพรรณตาย จงไดหาทาง แกปญหาโดยการท�ากระบะปลกพชเพอเลยนแบบการปลกบนพนดนขนผวจยพบวา ผปลกมการพฒนาเทคนควธการปลกพชโดยศกษาจากเอกสาร แลวน�ามาลองปฏบต และคอยๆ ปรบปรงจากการท�างานจรงจนไดวธการทเหมาะสม อาทเชน การเลอกใชแผนพลาสตกฟวเจอรบอรดเปนโครงสรางกระบะแทนไมเพอไมใหจลนทรยยอยสลายได การใชถงปยรองพนกระบะเพอใหระบายน�าไดแตปองกนดนไหล การเปลยนจากตาขายพรางแสงมาปลกไมเลอยบนโครงทอพวซเพอบงแดดแทน เนองจากตาขายพรางแสงไมสามารถทนแรงลมบนอาคารได ตางจากไมเลอยทไมตานแรงลม และทนาสนใจทสดคอเทคนคการปลกผกโดยใชการเพาะเมลดกอนแลวจงน�าตนออนทโตพอสมควรไปแยกปลกในกระบะกอนจะเรงการเตบโตดวยปยชวภาพและฮอรโมนชนดตางๆ (ทผท�าซงเปนแคพนกงานสวน คดและผสมขนเอง) นอกจากจะชวยใหลดระยะเวลาทพชตองอยกลางแจงลง วธนยงสามารถแกปญหาโรคและแมลงศตรพชไดอยางดอกดวย (ดภาพท 2) (คณทอง (นามแฝง).สมภาษณ, 22 เมษายน 2559; ส�านกงานเขตหลกส, 2558: 18-20; ขวญชาย ด�ารงคขวญ, 2553) นอกจากดานเทคนคในการปลกพชแลวยงพบพฒนาการในดาน ชนดของพชพรรณทมความหลากหลายมากขนเรอยๆ จากเดมทปลกพชในกลมผกกนใบและพชสมนไพร ในปพ.ศ. 2558 สวนดาดฟาแหงนมพชพรรณรวม

ถง130 ชนด (ส�านกงานเขตหลกส, 2558: 14) อกทงยงเคยทดลองปลกขาวและขาวโพดดวย เพอ “...ใหเหนวาบนน

กปลก [ขาว] ได” (คณทอง (นามแฝง).สมภาษณ, 22 เมษายน 2559)

ภาพท 2 ชดภาพแสดงพฒนาการดานเทคนคการปลกพช (เรยงตามเขมนาฬกาจากดานบนซาย) 1) การใชไมเลอย

ในการพรางแสง 2) การท�าคางปลกผกจากทอพวซ เพอชวยลดแรงลม 3) การท�ากระบะปลกจากแผน

พลาสตกฟวเจอรบอรด และ4) การเพาะตนกลากอนปลกลงในกระบะ เพอลดปญหาจากโรคและศตรพช



92



ดานกจกรรมการพกผอนหยอนใจและการทองเทยว จากการเขาสงเกตแบบมสวนรวม 3 ครง ครงละ 1 วน ในชวงวนธรรมดาระหวางเดอนมถนายน 2558 ถง เดอนเมษายน 2559 ไมพบวามบคลากรของส�านกงานเขตหลกสมาใชพนทเพอการพกผอนหยอนใจแตอยางใด แต ทกครงจะพบผทมาตดตอราชการแวะมาเยยมชมสวน จากการสมภาษณคณเอ8 ผพกอาศยอยใกลส�านกงานเขตฯ ซงเคยขนไปพกผอนหยอนใจบนสวนเกษตรดาดฟาเลาถงบรรยากาศในชวงแรกวา “[สวนแหงน] ฮตมาก” แตสาเหตทปจจบนไมขนไปบนสวนดาดฟา เพราะเดมเคยขนไปและประทบใจทสามารถเดดผลผลตชมได แตปจจบนมการจดสมมนาดงานท�าใหไมสามารถท�าไดอยางเดม เนองจากผดแลสวนตองการเกบไวใหคนทมาสมมนาด ประกอบกบมการน�าผลผลตจากโครงการ ‘จากดาดฟาสลานดน’ มาจ�าหนายดานหนาส�านกงานเขต ซงสะดวกกวาขนไปซอดานบน (คณเอ (นามแฝง). สมภาษณ, 26 เมษายน 2559) ทงน จากสถตผเขาชมสวนดาดฟาแหงนพบวา มผมาเยยมชมสวนตงแตป พ.ศ. 2551 ถงพ.ศ. 2558 เปนประชาชน 7,863 คน หนวยงานและสอมวลชน 320 ราย (ส�านกงานเขตหลกส, 2558: 16) แมวาการใชพนทเพอกจกรรมนนทนาการของบคลากรในองคกรและชมชนอาจจะไมหนาแนนเหมอนเดม แตในปจจบน (พ.ศ. 2559) ทางส�านกงานเขตไดสงเสรมสวนแหงนใหเปนแหลงทองเทยวของเขตหลกส และไดมการจดบรการทวรเยยมชมสวนและแหลงทองเทยวอนๆ ในเขตหลกสรวมกบภาคเอกชนอกดวย (คณปอม (นามแฝง). บคลากรส�านกงานเขตหลกส. สมภาษณ, 26 เมษายน 2559) ดานกจกรรมการกระจายผลผลต ในชวงเรมตนผลผลต (ผกอนทรย) จากสวนเกษตรดาดฟา ฯ จะมการจ�าหนายแกบคลากรในส�านกงานเขต โดยการบรรจใสถงแลวใหพนกงานดแลสวนเดนเสนอขายสนคาไปตามชนตางๆ ในอาคาร ตอมาเมอผลผลตเปนทรจกมากขน จงเรมมลกคาประจ�าทงทเปนบคลากรภายในและบคคลภายนอก ท�าใหผกจากสวนขายด “เหมอนเททง” เพราะสนคาขายหมดอยางรวดเรวเมอวางจ�าหนาย (คณทอง (นามแฝง).สมภาษณ, 22 เมษายน 2559) อยางไรกตาม จากการสมภาษณคณเอ9 ผพกอาศยอยใกลส�านกงานเขตฯ ท�าใหทราบวาการกระจายผลผลตของสวนเกษตรดาดฟามขอบเขตแคบลง (คณเอ (นามแฝง). สมภาษณ, 26 เมษายน 2559) ซงขอมลจากการสมภาษณและการสงเกตท�าใหสรปไดวา มสาเหตจากการจดอบรมสมมนาดานการปลกพชมากขนท�าใหตองมการวางแผนการผลตเพอใหมพชหลายชวงอายหมนเวยนในกระบะตลอดเวลาส�าหรบการดงาน จงท�าใหมปรมาณผลผลตตอหนงรอบการเกบเกยวลดลง ดวยเหตน จงท�าใหการกระจายผลผลตจากสวนแหงนหมนเวยนอยภายในกลมบคลากรของส�านกงานเขตฯเปนสวนใหญ ส�าหรบผลผลตจากโครงการ ‘จากดาดฟาสลานดน’ จะมการตงจดจ�าหนายบรเวณดานหนาส�านกงานเขตใหบคคลภายนอกสามารถซอผลผลตได สวน ‘ศนยการเรยนรหองเรยนธรรมชาต เกษตรอนทรย (ลานปน)’ จะมลกคาประจ�ามารบซอ (คณเอ (นามแฝง). สมภาษณ, 26 เมษายน 2559) (ดภาพท 3)

ภาพท 3 กจกรรมการกระจายผลผลตซงเปนผกจากสวนเกษตรดาดฟาทใสถงเตรยมน�าไปเดนขายในส�านกงานเขต

(ซาย) และจดจ�าหนายผกของโครงการเกษตรอนๆ ดานหนาส�านกงานเขตหลกส (ขวา)8 นามแฝง9 นามแฝง


93



ดานกจกรรมการฝกอบรม

สวนเกษตรดาดฟาเรมมการถายทอดความรแกผสนใจตงแตปพ.ศ.2546 เกยวกบการท�าเกษตรกรรมบนพน

ปน จากชวงแรกทเปนเพยงการพดคยถาม-ตอบ จนภายหลงมผสนใจตดตอขอมารบการอบรมมากขน จงไดปรบปรง

รปแบบในการถายทอดความร เชน มการเตรยมเพาะตนพนธไวส�าหรบจดการอบรม มการใชภาชนะปลกทดสวยงาม

ขน รวมถงมการจดสถานทและเตรยมทนงส�าหรบการอบรมไวเปนสดสวน รวมทงมระบบการลงทะเบยนเขารบการ

อบรมลวงหนา ซงในดานกจกรรมการฝกอบรมนจะเปนสวนทส�านกงานเขตเขามามสวนรวมมากทสด โดยท�าหนาท

จดระเบยบและวางรปแบบการอบรม รวมทงสนบสนนงบประมาณในการปรบปรงสถานท (ดภาพท 4) (คณทอง

(นามแฝง).สมภาษณ, 22 เมษายน 2559)

ภาพท 4 กจกรรมการฝกอบรม (ซาย) และ ภาชนะปลกทใชในการอบรม (ขวา)

ดานกายภาพของสวน

จากการสมภาษณท�าใหทราบวา ในชวงแรกทมการยายสวนขนมาบนดาดฟานนมการใชพนทดาดฟาเพยง

บางสวน เนองจากมบคลากรดแลเพยงคนเดยว จากนนจงคอยๆ เพมขนาดขนจนกระทงเตมพนท 440 ตารางเมตร

ในชวง (ประมาณ) ปพ.ศ.2547 (คณทอง (นามแฝง).สมภาษณ, 22 เมษายน 2559) ทงน ผวจยพบวาพนทสวนดาดฟา

สามารถแบงไดแบงเปน 3 สวน คอ 1) สวนปลกพช ครอบคลมพนทกลางแจงทงสองปกของดาดฟาอาคาร 2) สวน

เอนกประสงค ส�าหรบจดอบรมสมมนาและใชเปนพนทท�างานในรมบรเวณใตหลงคาดานหนาทางเขาสวน และ

3) บรเวณผลตปยและสารตางๆ (เชน ฮอรโมนส น�าหมกชวภาพ ฯลฯ) และทเกบของ ซงพนทสวนปลกพชจะมขนาด

ใหญทสด ในขณะทพนทเอนกประสงคฯ มขนาดเลกทสด (ดภาพท 5 และ 6)

นอกจากการเปลยนแปลงดานขนาดพนททเพมขนแลว จากการส�ารวจยงพบการเปลยนแปลงดานรปแบบ

การปลกพชอกดวย โดยมการพฒนาจากการปลกพชในระนาบพนอยางเดยว (ปลกในกระบะ) มาปลกในระนาบอนๆ

เชน การท�าซมโคงเพอปลกไมเลอย การปลกพชแนวตงบนชนวาง เปนตน นอกจากนน พนทสมมนากไดรบการปรบปรง

หลายอยางเพอรองรบผใชทมจ�านวนมากขนและกจกรรมทมความเปนทางการมากขน ทงน พบวามการตดตงพดลม

การเปลยนจากเกาอพลาสตกในชวงแรกเปนเกาอหมเบาะ การตดปายตอนรบ รวมไปถงการตกแตงบนไดทางขนสวน

ดวยภาพพระบรมฉายาลกษณพรอมพระราชด�ารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว (ดภาพท 5 และ 7)



94



ภาพท 5 ทศนยภาพจ�าลองของสวนดาดฟา แสดงต�าแหนงและการจดวางองคประกอบตางๆ ของสวน

ภาพท 6 แผนผงแสดงการแบงพนทใชสอยของสวนดาดฟาทง 3 สวน

ภาพท 7 ภาพแสดงการเปลยนแปลงดานกายภาพ ไดแก สวนทปลกทงในระนาบพน ระนาบตง

และระนาบเหนอศรษะ (ซาย) และ การตกแตงบนไดทางขน (ขวา)


95



บทบาทของบคลากรในองคกรตอการเกดและพฒนาการของสวนจากการศกษาสามารถจ�าแนกผมสวนเกยวของทส�าคญตอการพฒนาสวนได 4 กลมคอ ผรเรมแนวคด

บคลากรสวนดาดฟา ผบรหารขนตน และผบรหารระดบสง (ดตาราง 2)

ตารางท 2 แสดงพฒนาการของสวนกบบทบาทของบคลากรกลมตางๆ

พฒนาการของสวน ผรเรมแนวคด (บคลากรระดบลาง)

บคลากรสวนดาดฟา(บคลากรระดบลาง)

ผบรหารขนตน (ผบรหาร)

ผบรหารระดบสง (ผบรหาร)

การเรมสรางสวน รเรมความคด, ตดสนใจเลอกทตงสวน, เปนแรงงานหลกในการสรางสวน

(ชวงเรมแรกยงไมมบคลากรกลมน)

เสนอแนะพนทตงสวน, มอบหมายใหรบผดชอบสวนอยางตอเนอง

อนมตใหด�าเนนการ, มอบหมายใหรบผดชอบสวนอยางตอเนอง

กจกรรมทางการเกษตร

พฒนาเทคนควธในการท�าสวนดาดฟา

เปนแรงงานหลก ชวยในการดแลรกษาสวน

การพกผอนหยอนใจและการทองเทยว

เปนวทยากรในลกษณะเดยวกบการฝกอบรม

ดแลความเรยบรอยของสถานท

ผบรหารขนตน (ฝายอนทไมเกยวกบสวน) ประสานกบเอกชนในการจดกจกรรม

ใหนโยบายในการพฒนา

การกระจายผลผลต รวบรวมเงนสดจากการขาย และสงมอบใหผรบผดชอบ

เกบเกยวผลผลต, จ�าหนาย และบนทกบญชขายรายวน

วางระบบการเงน เกบรกษาเงนกองทน จดท�าบญชกองทน

การฝกอบรม เปนวทยากรหลกในการฝกอบรม จดเตรยมเนอหา รวมท�าคมอการฝกอบรม

เตรยมวสดอปกรณตางๆ จดสถานท ในระยะหลงรวมเปนวทยากรในการสาธต

รบผดชอบโครงการฝกอบรม จดท�าคมอการฝกอบรม

ใหนโยบายในการพฒนา และอนมตงบประมาณในการพมพ คมอฯ

กายภาพของสวน เปนผออกแบบวางผง และสรางสวน เปนแรงงานหลกในชวง เรมตน

เปนแรงงานหลกในการด�าเนนการ

ปรบปรงภาพลกษณสวนและการอนมตใชเงนจากกองทนในการซอวสดอปกรณตางๆ

ใหนโยบายในการพฒนาสวนในอนาคต

ผรเรมแนวคด ในกรณศกษานม 1 คน อยในระดบปฏบตการ มบทบาทในการเปนจดตงตนใหเกดแนวคดท

จะปลกพชบนดาดฟาขององคกร เปนผพฒนาองคความรทางการเกษตรของสวนดาดฟา และเปนแรงงานเรมตนใน

การสรางสวน ปจจบนมบทบาทส�าคญในการเปนวทยากรของสวน ควบคมการปฏบตงานของบคลากรสวนดาดฟา

บคลากรสวนดาดฟา หมายถง บคลากรต�าแหนงพนกงานดแลสวนทไดรบมอบหมายใหดแลเฉพาะ

สวนดาดฟา ม 3 คน อยในระดบปฏบตการ มบทบาทเปนแรงงานหลกของสวนในกจกรรมทางการเกษตร และ

การเตรยมการอบรมตางๆ นอกจากนนยงเปนผกระจายผลผลตของสวน (โดยเฉพาะผก) ไปยงลกคา

ผบรหารขนตน ในทนหมายถง ผบงคบบญชาโดยตรงของผปฏบตงานทสวนดาดฟา ตงแตเรมตนถงปจจบน

รวมทงสน 5 คน ซงเกษยณอายแลว 1 คน ยายไปองคกรอน 1 คน และอก 2 คนไดเลอนต�าแหนงแลว ผบรหาร

ขนตนในแตละชวงมบทบาทแตกตางกน ตงแตการใหค�าแนะน�า การวางระบบการจดการทางการเงน และระบบการ

ฝกอบรม ซงเปนสวนสนบสนนในสวนด�าเนนกจกรรมไดอยางตอเนอง



96



ผบรหารระดบสง ในทนหมายถง ผอ�านวยการเขตฯ ตงแตเรมตนถงปจจบนรวมทงสน 8 คน บทบาทส�าคญ

ของกลมนคอการอนญาตใหมการท�าสวนดาดฟา และใหสวนดาดฟามบคลากรทรบผดชอบโดยตรงท�าใหการพฒนา

เกดความตอเนอง อยางไรกตาม พบวากลมนเรมมบทบาทมากขนในการก�าหนดนโยบายและทศทางการพฒนาสวน

โดยสองกลมแรกจะมบทบาทโดยตรงตอการพฒนาทางกายภาพ และการขบเคลอนกจกรรมตางๆ ของสวน

แตสองกลมหลงมบทบาทในเชงสนบสนนใหสวนเกดขนและมความตอเนองโดยเขามาพฒนาในสวนของการวางระบบ

ตางๆ นอกจากนน กลมทสองยงมบทบาทในการชน�าการเปลยนแปลงของสวนอกดวย

อภปรายและสรปประเดนทนาสนใจในการศกษานคอ สวนเกษตรดาดฟาแหงนไดถกรเรมโดยพนกงานสวน ซงถอเปนบคลากร

ระดบลางขององคกร นอกจากน พฒนาการของสวนนยงไดกาวกระโดด จากสวนขนาดเลกในพนททงรางในอาคาร

ตอมาไดถกพฒนาเทคนคและขยายปรมาณมากขนเรอยๆ จนกระทงเปนทรจกแพรหลายและไดรบการยอมรบจาก

องคกร ชมชน และสาธารณะในวงกวาง ในประเดนน ผวจยตองการชใหเหนวา ชอเสยงและความรดานการท�าการ

เกษตรจากสวนดาดฟาแหงนถอเปนจดเรมของการการสราง “ภาพลกษณดานการเกษตร” ของส�านกงานเขตหลกส

ในปจจบน เพราะนอกจากจะท�าใหส�านกงานเปนทรจกในดานการเปน ‘ผเชยวชาญ’ ดานการปลกพชบนลานปนแลว

ผลผลตจากโครงการยงมสวนชวยใหผลผลตจากโครงการอนๆ ทท�าในภายหลงสามารถขายไดอกดวย

นอกจากน การศกษาพฒนาการของสวนไดแสดงใหเหนความสมพนธในมตตางๆ ทงในดานกายภาพซง

สมพนธกบกจกรรมและประโยชนใชสอยในดานตางๆ ประกอบดวย ดานการเกษตร การทองเทยว การกระจายสนคา

และการฝกอบรม เหนไดชดวา กจกรรมทางการเกษตรทเพมมากขนสงผลใหจ�านวนผลผลตมากขน จงเกดการ

กระจายสนคาไปสผบรโภคในวงกวางขน นอกจากน พนทยงถกปรบใชเพอการพกผอนหยอนใจและการทองเทยวท

เพมขนดวย อยางไรกตาม ผ วจยพบวากจกรรมการฝกอบรมทเพมมากขนกลบสงผลใหกจกรรมการเกษตร

การนนทนาการ รวมทงการกระจายผลผลตลดลง (ดแผนภาพท 1)

แผนภาพท 1 แสดงความสมพนธระหวางการพฒนาดานตางๆ ของสวนเกษตรดาดฟา


97



ขอมลนน�าไปสขอสรปวา สวนเกษตรดาดฟา ส�านกงานเขตหลกส ก�าลงเปลยนรปแบบจาก ‘สวนทเนนการ

ผลต’ ไปเปน ‘สวนทเนนการบรการ’ คอ มงพฒนาสวนเพอใชในกจกรรมฝกอบรมและการทองเทยวเปนหลก ผวจย

ตงขอสงเกตวา การเปลยนแปลงนอาจเกดจากการทส�านกงานเขตฯไดกระจายกจกรรมการผลตไปยงโครงการ

‘จากดาดฟาสลานดน’ ซงมพนทมากกวาและตนทนทต�ากวา (เนองจากการปลกพชบนพนดนไมตองใชเทคนคในการ

ดแลและการจดการมากเทาบนพนทดาดฟา) ผวจยตงขอสงเกตวา แนวโนมการเปลยนแปลงทเกดขนน ในทางหนง

อาจมองไดวาส�านกงานเขตฯเขามามบทบาทในการก�าหนดทศทางการพฒนาของสวนมากขนโดยออม ผานการพฒนา

กจกรรมการฝกอบรม สวนในอกมมหนงกอาจมองไดวา สวนแหงนมบทบาทในองคกรทส�าคญมากขน จนกระทงท�าให

ส�านกงานเขตฯตองเขามามสวนรวมมากขนเรอยๆ

นอกจากนนการวเคราะหบทบาทของบคลากรแตละกลมตอการพฒนาของสวนยงแสดงใหเหนการจดการ

สวนดาดฟาแหงนมความสอดคลองกบแนวคด “องคกรทมชวต” ซงแสดงออกอยางชดเจนในสองเรอง คอ การพฒนา

ทางกายภาพของสวน และ การตง[กองทนสวนดาดฟา] ซงมจดรวมกนคอ การกระจายอ�านาจใหบคลากร โดยเฉพาะ

อ�านาจในการบรหารทรพยากร (พนทดาดฟา แรงงาน เงนในกองทน เปนตน) การเนนความรวมมอและความสรางสรรค

แทนทกฎระเบยบ ดวยการด�าเนนการในลกษณะกองทนทมความคลองตวในการเบกจายเงน เชน จดซอวสดอปกรณ

ตางๆ เพอซอมแซมความเสยหายจากลมพาย หรอ การจดหาสารควบคมโรคพชตางๆ เปนตน

ผวจยสรปวา การรเรมเปลยนแปลงสภาพแวดลอมในองคกรจากบคลากรระดบลาง โดยใหบคลากรมสวน

รวมในการจดการตนเอง (ในดานวธการปฏบตงานและการจดการทรพยากร) รวมกบการสนบสนนโดยบคลากรใน

ระดบทสงขนไป ทงในเชงนโยบายและการบรหาร (เชน การมอบหมายงานทเออใหเกดความตอเนองในการด�าเนน

งาน การใชงบประมาณจากกองทนเพอความคลองตวในการเบกจาย) เชนในกรณศกษาน สามารถเปนแนวทางหนงท

ชวยลดขอจ�ากดของระบบราชการและน�าไปสการเปลยนแปลงในองคกรอนได ทงน ผใหสมภาษณเกอบทงหมด10 เหน

ตรงกนวา “ผบรหาร” เปนปจจยส�าคญตอความส�าเรจดงกลาว สอดคลองกบความเหนของผวจยทเหนวาการทองคกร

จะสรางนวตกรรมเชน สวนดาดฟาฯ ใหประสบความส�าเรจนนตองการ ความตอเนองของนโยบาย จากฝายบรหาร

(ในการสนบสนนสวนดาดฟาฯ)11 ในขณะเดยวกน การทสวนดาดฟาฯสามารถ ตอบสนองความตองการขององคกร ได

อยางเหมาะสม (เปนแหลงอาหารชวงน�าทวม สนองนโยบายภาครฐในเรองเศรษฐกจพอเพยง การเพมพนทสเขยวใน

เมอง สงเสรมการทองเทยว ฯลฯ) กอาจสงผลใหฝายบรหารมนโยบายสนบสนนอยางตอเนองไดเชนกน

การศกษาครงนแสดงใหเหนวาบคลากรระดบลางสามารถเปลยนแปลงสภาพแวดลอมภายในองคกรได และ

การรกษาการเปลยนแปลงทเกดขนแลวไวไดอยางยงยนนนองคกรจ�าเปนจะตองเขามามสวนรวมมากขน อยางไรกตาม

ผลกระทบจากการทองคกรเขามามบทบาทมากขนตอพฒนาการของสภาพแวดลอมซงบคลากรระดบลางเปนฝายรเรม

ขนมานนยงคงตองมการศกษาในรายละเอยดตอไป

กตตกรรมประกาศ ขอขอบคณ คณธเนศ ดวงพตรา ผถายภาพ ‘20 สวนบนดาดฟาอาคารส�านกงานเขตหลกส’ ทอนญาตใหใช

ภาพถายเพอประกอบบทความในครงน และขอขอบคณส�านกงานเขตหลกสทอ�านวยความสะดวกในการเกบขอมล

10 ยกเวนเพยงคนเดยวซงเปน ‘ผใชบรการ’11 ส�านกงานเขตหลกสเปลยนผอ�านวยการเขตไปทงสน 8 คนตงแตเรมท�าสวนดาดฟาฯจนถงปจจบน (พ.ศ.2543 - 2559)



98



เอกสารอางองกรงเทพมหานคร. (2559). ฐานขอมลและระบบตดตามประเมนผลการเพมพนทสเขยวของกรงเทพมหานคร

V.2.ส�านกยทธศาสตรและประเมนผล ศาลาวาการกรงเทพมหานคร. สบคนเมอวนท 27 เมษายน 2559,

จากhttp://203.155.220.118/green-parks-admin/.

โกมาตร จงเสถยรทรพยและคณะ. (2550). องคกรไมใชเครองจกร. นนทบร: ส�านกวจยสงคมและสขภาพ.

ขวญชาย ด�ารงคขวญ. (2553). “เมอเรามใจรก เรากจะมองพชผกดวยจตใจทมความรกความเมตตา” เพญศร

โตสะอาด สวนผกหลกส. สบคนเมอวนท 21 ธนวาคม 2558, จากhttp://www.web.greenworld.or.

th/ greenworld/interview/713

คมสน หตะแพทย.(บรรณาธการ). (2556). สวนผกคนเมอง สวนผกดาดฟา (พมพครงท 5). กรงเทพฯ:

เกษตรกรรมธรรมชาต.

จกรพนธ กงวาฬ. (2555). “หลากเรองราวคนเมองปลกผก”. สารคด. 28 (325):98-105.

ชขวญ ทรพยมณ. (2556). “สวนผกบนดาดฟา แปลงเกษตรปลอดสารบนพนปน”. ใน คมสน หตะแพทย.

(บรรณาธการ). สวนผกคนเมอง สวนผกดาดฟา (พมพครงท 5). กรงเทพฯ: เกษตรกรรมธรรมชาต.

ธเนศ ดวงพตรา. (2551). 20 สวนบนดาดฟาอาคารส�านกงานเขตหลกส. สบคนเมอวนท 28 เมษายน 2559,

จาก http://www.panoramio.com/photo/13525952#c4101467

พาสน สนากร. (2558). พชพรรณประกอบอาคาร. กรงเทพฯ: คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลย

เกษตรศาสตร.

พาสน สนากรและทพาพรรณ ศรเวชฎารกษ. (2554). Vertical & roof garden จดสวนสวยบนผนงและ

หลงคา. กรงเทพฯ: บานและสวน.

มลนธชยพฒนา.(2558). จดเรมตนแนวคดเศรษฐกจพอเพยง. สบคนเมอวนท28เมษายน 2559. จาก http://

www.chaipat.or.th/site_content/34-13/3579-2010-10-08-05-24-39.html

สมาคมสถาปนกสยามในพระบรมราชปถมภ. (2553). FMการจดการทรพยากรทางกายภาพ. กรงเทพฯ:

สมาคมสถาปนกสยาม ในพระบรมราชปถมภ.

ส�านกงานเขตหลกส. (2558). คมอการท�าเกษตรอนทรยแบบพอเพยง บนพนทจ�ากด. กรงเทพฯ: ศนยสอและ

สงพมพแกวเจาจอม มหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา.

ส�านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม. (2552). แผนปฏบตการเชงนโยบายดานการ

จดการพนทสเขยวชมชนเมองอยางยงยน. กรงเทพฯ: กองสงแวดลอมชมชนและพนทเฉพาะ ส�านกงาน

นโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม.

ส�านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม. (ม.ป.ป.). “มาตรฐานของพนทสเขยว”. ฐานขอมล

พรรณไมทเหมาะสมกบพนทสเขยวและภมภาค. สบคนเมอวนท 28 เมษายน 2559, จาก http://www.

onep.go.th/eurban/plant/green_area_standart.php

ส�านกสงเสรมและฝกอบรม มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. “การสรางขบวนการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง”.

(2551). สบคนเมอวนท 30 เมษายน 2559, จากhttp://www.eto.ku.ac.th/s-e/build-th.html

เสรชย โชตพานช. (2553). การบรหารทรพยากรกายภาพ: หลกการและทฤษฎ. กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย.


99



Apostolos Apostolou. (2000). Employee involvement.N.P.:Department of Production Engineering

and Management, Technical University of Crete.

Lateef Owolabi Kuye and Adeola Abdul-Hameed Sulaimon. (2011). “Employee involvement in

decision making and firms performance in the manufacturing sector in Nigeria”. Serbian

Journal of Management, 6(1):1-15.

Meto J. Vroom. (2006). Lexicon of Garden and Landscape Architecture. Basel: Birkhäuser.

vocabulary.com. (2016). Low-level. Retrieved June 15, 2016, from https://www.vocabulary.com/

dictionary

อางองสมภาษณ

คณทอง (นามแฝง). (2559). สมภาษณ, 22 เมษายน 2559.

คณทอง (นามแฝง). (2559). สมภาษณ, 2 มถนายน 2559.

คณปอม (นามแฝง). (2559). สมภาษณ, 26 เมษายน 2559.

คณเอ (นามแฝง). (2559). สมภาษณ, 26 เมษายน 2559.

101

การปรบตวของชมชนผลตหตถกรรมจกสานไมไผ ต�าบลไรหลกทอง

อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร

Adaptation of the Rai-lakthong’s Wickerwork communities in

Phanat-nikhom, Chonburi.

คมเขต เพชรรตน* วนด พนจวรสน** และอรศร ปาณนท***

บทคดยอพนทกรณศกษาต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร ประชากรสวนใหญสบเชอสายจากลาว

เวยงจนทน พนทสวนใหญเปนพนทลมชาวบานสวนใหญจงประกอบอาชพหลกท�านาขาว และมอาชพรองท�าหตถกรรม

จกสานไมไผ จากปจจยภายในและภายนอกชมชนเกดการเปลยนแปลงทงดานสงคม ดานเศรษฐกจ และดานสงแวดลอม

ความตองการใชงานผลตภณฑหตถกรรมจกสานมปรมาณและรปแบบเปลยนไปจากอดต สงผลใหชมชนจ�าเปนตอง

ปรบตวโดยการพฒนารปแบบงานหตถกรรมจกสานไมไผทจะสามารถจ�าหนายหาเลยงชพไดอยางเหมาะสม

ส�าหรบการวจยนเปนการวจยเชงคณภาพ เพอหาความสมพนธของปรากฏการณทเกดขนเกยวกบการ

ปรบตวชมชนผลตหตถกรรมจกสานของชมชนในต�าบลไรหลกทอง ดานสถานทผลต กระบวนการผลต และผลตภณฑ

โดยเครองมอในการวจยไดแก การสงเกต การสมภาษณเชงลกโดยใชแบบสมภาษณชนดกงมโครงสราง

ผลการศกษาพบวา ชมชนผลตหตถกรรมจกสานในต�าบลไรหลกทองมการบรหารจดการแบบรวมกลมคลาย

สหกรณ คอ มการมหนสวน มเงนปนผล และมการกยมเงน เปนตน ดานกระบวนการผลตเปนแบบกระจายงานตาม

ความถนดและรวมศนยเพอจ�าหนาย แนวทางการผลต 3 ลกษณะ คอ 1) การผลตจากการพฒนาตามแบบดงเดม

2) การผลตตามความตองการของลกคา-ผใช และ 3) การผลตทสรรคสรางขนใหม ซงรปแบบของกรรมวธการผลต

และรปแบบสนคาถกปรบใหสอดคลองตามความตองการกลมลกคาและผใชงานมากขน สงผลใหเกดการสบทอด

ภมปญญาและพฒนางานหตถกรรมจกสานไมไผของตน และเกดการจางงานสรางรายไดใหกบคนในชมชนอยาง

ตอเนอง

ABSTRACT

A case study, the wickerwork’s communities in Tambon Rai-lakthong, Amphoe Phanat

Nikhom of Chonburi province. A large part of the population descended from Laos, Vientiane. Most

of this area is lowland, main occupation is the farmers and has a secondary occupation made the

* หลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สงแวดลอมสรรคสราง คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร Email: [email protected]** คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร Email: [email protected]*** คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร Email: [email protected]

การปรบตวของชมชนผลตหตถกรรมจกสานไมไผ ต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร

คมเขต เพชรรตน วนด พนจวรสน และอรศร ปาณนท

102



bamboo wickerwork. From factors within and outside the community, changes in the societies,

economic and environment. The new demand of users in the products quality, bamboo wickerwork

has changed from the past. Result in the community need to adapt by developing the products

and the process to sell proper livelihood. For this research is qualitative research. To find out the relation of phenomena that arise

regarding adapting the Community production of bamboo wickerwork community in Tambon

Rai-lakthong. At the production place, production processes and products. Tools of research by

observation and in-depth interviews using a semi-structured interview. The study found that Community production of handicrafts, weaving in Tombon Rai-lakthong

managed a combined group similar cooperatives have the Dummies section, there are dividends

and loans etc. Production is distributed according to aptitudes and consolidation are for sale.

Guidelines for producing 3-1) from the production style is developed according to traditional

2) manufactured according to customer’s demand-and users-3) production build up new forms of

manufacturing processes and products were adjusted in accordance with the needs of clients and

users. As a result of inheritance and development of wisdom, crafts, and their bamboo wickerwork,

and employment income for people in the community.

ค�าส�าคญ: การพฒนาผลตภณฑ การปรบตว เครองจกสานไมไผ ต�าบลไรหลกทอง

Keywords: Product development, Adaptation, Bamboo wickerwork, Tombon Rai-lakthong

บทน�าการสรางสรรคผลงานหตถกรรมจกสานเปนภมปญญาโบราณในการผลตขาวของเครองใช และทอยอาศย

ซงแตละทองถนงานหตถกรรมจกสานจะมเอกลกษณแตกตางกนไป แตสงทคลายกนในทกทองถนในประเทศไทย คอ

การเลอกใชวตถดบทหาไดงายในทองถน กระบวนการขนรปดวยวธแบบงาย ผสมผสานศลปะ ขนบประเพณ วฒนธรรม

ของแตละทองถน

ในภาคตะวนออกของประเทศไทย มความอดมสมบรณของทรพยากรทางธรรมชาตทสามารถน�ามาผลตงาน

หตถกรรมจกสานอยางแพรหลายในหลายจงหวด ไดแก ชลบร ฉะเชงเทรา สระแกว ปราจนบร จนทบร และตราด แต

แหลงผลตงานหตถกรรมจกสานทส�าคญในภาคตะวนออกอยในอ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร มชมชนทผลตงาน

หตถกรรมจกสานกระจายอยทวไป (ราชาวด งามสงา. 2535, วบลย ลสวรรณ. 2542, สชาต เถาทอง. 2544)

ชมชนผลตงานหตถกรรมจกสานไมไผในต�าบลไรหลกทอง เปนต�าบลหนงในอ�าเภอพนสนคมทมชอเสยงดาน

การผลตหตถกรรมจกสานไมไผ ทไดรบผลกระทบจากการพฒนาเมองตอระบบนเวศภายในทองถนและวถชาวนาแบบ

ดงเดม เชนการพฒนาระบบโครงสรางพนฐาน โดยเฉพาะการกอสรางถนนผานพนทไรนาเขาสชมชน ถนนกดขวางทาง

น�าตามธรรมชาตซงมาไหลมาจากจงหวดฉะเชงเทราและปราจนบร ท�าใหระบบนเวศนาขาวเปลยนแปลง พนทนาบาง

แหงเกดน�าทวมขง บางแหงมน�าใชท�านาไมเพยงพอ สตวน�าตางๆ ลดจ�านวนลงจากอดต ชมชนมการขยายตวโดยหลาย

พนมการใชประโยชนดานอนแทนนาขาว พนทปลกไผและผลผลตทางการเกษตรมปรมาณลดลง รวมทงในปจจบนม

Adaptation of the Rai-lakthong’s Wickerwork communities in Phanat-nikhom, Chonburi.

103



การสรางโรงงานอตสาหกรรมจ�านวนมาก ซงตองการคนในทองถนเขาไปเปนแรงงาน คนหนมสาวจ�านวนมากในต�าบล

นยมเขาไปท�างานในโรงงานอตสาหกรรม ซงไดคาตอบแทนสงกวาการท�านาและการท�าหตถกรรมจกสาน เกดปญญา

การขาดแคลนแรงงานในชมชน

วถชวตสมยใหมคนมทางเลอกใชผลตภณฑทอ�านวยความสะดวกมากขน วตถดบทใชท�าผลตภณฑ

อตสาหกรรมมใหเลอกมากขนโดยเฉพาะพลาสตก ซงสามารถท�าผลตภณฑไดหลากหลายและคณสมบตดกวาผลตภณฑ

ชนดเดยวกนทท�าจากไมไผ สอดคลองกบความเหนของวบลย ลสวรรณ (2553. หนา 21) ทกลาวไววา “การพฒนา

ผลผลตทางอตสาหกรรมซงมความสะดวกและมราคาถก ท�าใหงานหตถกรรมจกสานลดจ�านวนลงอยางรวดเรว...”

สงผลใหชมชนปรบตวในการผลตงานหตถกรรมจกสานของตน ใหไดมาตรฐานและสามารถแขงขนในตลาดได เชน การ

ปรบปรงลกษณะของสถานทผลต การปรบปรงรปแบบของสนคา การปรบใชวสดใชในการผลต การพฒนาอปกรณ

และเครองมอทชวยในการผลต การใชกลไกทางสงคมดวยการรวมกลมเพอผลตหตถกรรมจกสาน เปนตน

ดงนนการเขาใจถงลกษณะการปรบตวในชมชนหตถกรรมจกสาน ทไดรบผลกระทบจากการพฒนาดาน

เศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอม ทมผลตอการเปลยนแปลงภายในสถานท กระบวนการ และผลตภณฑหตถกรรม

จกสาน จะสามารถสรางแนวทางในการพฒนาชมชนหตถกรรมจกสาน ใหผลตงานหตถกรรมจกสานไดอยางเหมาะกบ

กลมผใชงานและบรบทของชมชน โดยมชมชนทผลตงานหตถกรรมจกสานไมไผในต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม

จงหวดชลบร เปนตวอยางของชมชนผลตหตถกรรมจกสานไมไผทอาศยในพนทลม มแนวทางการผลตหตถกรรมจกสาน

แบบผสมผสาน คอ พฒนางานของตน และรบผลตงานตามความตองการของลกคา ภายใตเงอนไขการเปลยนแปลง

ทางสงคม เศรษฐกจ และสภาพแวดลอม

วตถประสงค 1. น�าเสนอบรบทนเวศสงแวดลอมและวฒนธรรม ทสงผลใหเกดการปรบตวของชมชนผลตหตถกรรม

จกสานไมไผในต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร

2. ลกษณะการปรบตวของชมชนในการผลตหตถกรรมจกสานไมไผ ภายใตเงอนไขปจจยดานสงแวดลอม

สงคม และเศรษฐกจผลจากการปรบตวของชมชนในการผลตหตถกรรมจกสานไมไผ

วธการวจย หรอ เครองมอในการวจย หรอ ระเบยบวธวจย การวจยนเปนการวจยเชงคณภาพ เพอหาความสมพนธของปรากฏการณทเกดขนเกยวกบการปรบตวชมชน

ผลตหตถกรรมจกสานของชมชนในต�าบลไรหลกทอง ในดานสถานทผลต กระบวนการผลต และผลตภณฑ เครองมอ

ในการวจยไดแก การสงเกต การสมภาษณเชงลกโดยใชแบบสมภาษณชนดกงมโครงสราง

การท�าหตถกรรมจกสานการท�าหตถกรรมจกสานพบไดทวไปในประเทศไทย สรางจากวตถดบทหาไดงายตามธรรมชาต น�ามาผาน

กระบวนการจกสานขนรปดวยมอและเครองมอแบบงาย ท�าใหคนสวนใหญสามารถผลตหตถกรรมจกสานเพอใชสอย

ไดเองในชวตประจ�าวน เชน เครองมอจบสตว เครองใชภายในบาน และวสดปลกเรอน เปนตน ลกษณะเครองจกสาน

แตละทองถนจะมลกษณะแตกตางกนไปตามลกษณะภมประเทศซงมวตถดบทใชในการผลต และตามสภาพสงคม ท

เกยวของกบขนบประเพณ ความเชอ ศลปะ วฒนธรรม ภมปญญาทใชในการออกแบบลวดลาย รปทรง เครองมอ และ



104



วธการจกสานจงมความแตกตางกนในแตละทองถนอกดวย (สถาพร ดบญม ณ ชมแพ. 2552, วบลย ลสวรรณ. 2541,

วบลย ลสวรรณ. 2542, เอกวทย ณ ถลาง. 2544a, เอกวทย ณ ถลาง. 2544b) เชน ภาคเหนอและภาคตะวนออก

เฉยงเหนอมความคลายคลงกนโดยเฉพาะงานจกสานทใชในวฒนธรรมการบรโภคขาวเหนยว ภาคกลางและภาค

ตะวนออก งานจกสานนยมท�าเปนเครองใชในชวตประจ�าวนและอปกรณในการประกอบอาชพ เชน กระบง ตะกรา

งอบ และเสอ เปนตน สวนในภาคใตมลกษณะเดน คอมการใชวตถดบทแตกตางจากภาคอน เชน ยานลเภา กระจด

ใบล�าเจยก มาใชในการท�าหตถกรรมดวย (สารานกรมไทยส�าหรบเยาวชน. 2555)

ในภาคตะวนออกการสรางสรรคงานหตถกรรมจกสาน พบเหนไดมากในจงหวดชลบร ฉะเชงเทรา ปราจนบร

จนทบร และตราด ผลงานหตถกรรมจกสานทพบไดมากมกท�าจากวสดหลกคอไมไผ มแหลงผลตงานหตถกรรมจกสาน

ไมไผทมชอเสยงทสดในภาคตะวนออกอยทอ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร (ราชาวด งามสงา. 2535, วบลย ลสวรรณ.

2542, สชาต เถาทอง. 2544)

วตถดบทใชท�าเครองจกสานในภาคตะวนออกรวมถงในภาคกลางไดแก ไมไผ ใบลาน ใบตาล ผกตบชวา

ตนกก และหญาแฝก แตสวนใหญหตถกรรมจกสานจะผลตจากไมไผ เพราะไมไผเปนพชสารพดประโยชน ปลกงาย

โตเรว และใชประโยชนไดจากทกสวนของตนไผ เชน ท�าเครองจกสานทใชเปนภาชนะ เครองจกสานทใชเปน

เครองตวง เครองจกสานทใชเปนเครองประกอบอาคาร เครองจกสานทใชในครวเรอน เครองจกสานทใชในการดก จบ

ขงสตว เครองดนตร และน�ามาประกอบอาหาร เปนตน

พนธไผทนยมน�ามาใชในการผลตงานหตถกรรมจกสานในประเทศไทย ไดแก ไผสสก (ชอทางวทยาศาสตร

คอ Bambusa blumeana Schult.) พบเหนกระจดกระจายตามหวไรปลายนา และบรเวณรอบบานในชนบท

ในธรรมชาตไมมหลกฐานวาขนปะปนกบไผชนดอน ไผบง (ชอทางวทยาศาสตร คอ Bambusa nutans Wall. Ex

Munro.) เปนไผพนธพนเมองของไทย ขนปะปนกบพนธไมชนดอนในปาเบญจพรรณในภาคเหนอและภาคกลางของ

ไทย ไผซางนวลหรอไผนวล (ชอทางวทยาศาสตร คอ Dendrocalamus membranaceus Munro.) ขนกระจายใน

พนทกวาง พบไดในปาผสมผลดใบตงแตภาคเหนอจรดภาคใตของประเทศไทย (สนไชย ฤทธโชต. 2539, ทวศกด

อวมนอย. 2543, วกพเดย สารานกรมเสร. 2556)

การท�าหตถกรรมจกสานในอ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร นยมใชไผนวลในการท�าหตถกรรมจกสาน เนองจาก

เนอไผมความยดหยนและเหนยว ล�าไผมความยาวเหมาะแกการน�ามาจกสาน อายของไผทนยมน�ามาจกสานคอสองป

ตดไผใชงานตามล�าดบปลองไผ คอ ไผปลองแรก บรเวณโคนตนนยมใชท�าผลตภณฑชนใหญ ทไมตองใชความประณต

ไผปลองทสองถงปลองทสาม ปลองมความยาวนยมใชในการจกสานชนงานทมความปราณตสง และปลองทสบรเวณ

ปลายล�าตน นยมตดท�างานจกสานชนเลก เพราะล�าปลองสน

ปจจบนไมไผซงเปนวตถดบหลกในการท�าจกสานในอ�าเภอพนสนคม น�าเขามาจากจงหวดจนทบร กาญจนบร

และประเทศกมพชา เพอผลตใหทนตอความตองการของตลาด ซงไมสมพนธกบระยะเวลาในการเจรญเตบโตของไมไผ

ภายในชมชน ประกอบกบพนทเกษตรกรรมพนทปาไมในอ�าเภอพนสนคมมพนทลดลง สงผลใหมปรมาณไมไผไมเพยง

พอตอความตองการใชผลตหตถกรรมจกสาน


105



ภาพท 1 ลกษณะทางกายภาพของเครองจกสานทใชในชวตประจ�าวนทวไปในอดต

ลกษณะชมชนผลตงานหตถกรรมจกสานไมไผในอ�าเภอพนสนคมเดมภาคตะวนออกของประเทศไทยมความอดมสมบรณของทรพยากรทางธรรมชาต ทสามารถน�ามาผลต

งานหตถกรรมจกสานไมไผอยางแพรหลายในหลายจงหวด ไดแก ชลบร ฉะเชงเทรา สระแกว ปราจนบร จนทบร และ

ตราด แหลงผลตงานหตถกรรมจกสานทส�าคญของภาคตะวนออกสวนใหญอยในอ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร ซงม

ชมชนทผลตงานหตถกรรมจกสานกระจายอยทวไปในหลายต�าบล (ราชาวด งามสงา. 2535, วบลย ลสวรรณ. 2542,

สชาต เถาทอง. 2544) เชน เทศบาลเมองพนสนคม ต�าบลนาวงหน ต�าบลไรหลกทอง ต�าบลหนองเหยง ต�าบลหนา

พระธาต ต�าบลหนองปรอ เปนตน

อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร มการผลตหตถกรรมจกสานอยางกวางขวางมาชานาน เพราะลกษณะ

ภมประเทศเปนทราบระหวางภเขาตามแนวตะวนออก-ตะวนตก มลมน�าสายส�าคญคอแมน�าบางปะกงทหลอเลยงปา

ไมตามธรรมชาต โดยเฉพาะปาไมเบญจพรรณมกจะมไผขนปะปนในปาประเภทนดวย ชาวบานแถบนนจงใชประโยชน

จากธรรมชาตโดยเฉพาะไมไผมาประดษฐเปนงานหตถกรรมจกสานและเครองประกอบเรอน (สนไชย ฤทธโชต. 2539,

วบลย ลสวรรณ. 2542, สชาต เถาทอง. 2544)

หลกฐานจากแผนทเมองพนสนคม (พนศนคม) ทมการส�ารวจเมอป พ.ศ. 2472 และจดพพมโดยกรมแผนท

ทหาร เมอป พ.ศ. 2483 พบวาพนทในแถบอ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร มพนทปาไมเบญจพรรณ และปาไผทบ

กระจายอยทวไปโดยเฉพาะทางดานทศตะวนออกของอ�าเภอ โดยผวจยไดน�าแผนทเมองพนสนคม ฉบบป พ.ศ. 2483

แปลงเปนแผนทการใชประโยชนทดน พ.ศ. 2483 (ภาพท 2) ในระบบดจตอลใหสะดวกแมนย�าในการก�าหนดคาพกด

ต�าแหนงส�าคญกบแผนทปจจบนอนๆ เพอเปรยบเทยบลกษณะทางกายภาพของพนทกรณศกษาโดยรวม พบวา

ทศตะวนออกของอ�าเภอพนสนคม พนทสวนใหญยงมปรมาณทรพยากรปาไมจ�านวนมาก สวนพนทดานทศตะวนออก

ทศเหนอ ทศใต และตอนกลางของพนทเปนทราบลม มแหลงน�า และปาไผกระจายอยทวพนท มการประกอบอาชพ

ดานการเกษตร คอ ท�านา ท�าสวน เปนอาชพหลก สวนในพนทต�าบลไรหลกทองนนพบวาเปนพนทราบลมท�านา และ

มพนทปาไผทางดานตะวนออกของชมชน จงท�าใหคนในชมชนสามารถใชประโยชนจากไผเพอผลตหตถกรรมจกสาน

อยางมาก



106



ภาพท 2 แผนทการใชประโยขนทดนในชวงป พ.ศ. 2483ทมา: ปรบปรงจากแผนทภมประเทศ พ.ศ. 2483 มาตราสวน 1:50,000 จากกรมแผนททหาร

ภาพท 3 แผนทการใชประโยขนทดนในชวงป พ.ศ. 2556ทมา: ปรบปรงจากแผนทระบบ GIS กรมพฒนาทดน มาตราสวน 1:4,000 เมตร และระบบพกดจากกรมแผนททหาร


107



ทงนจากแผนทการใชประโยชนทดนในชวงป พ.ศ. 2556 ยงพบวาบรเวณต�าบลไรหลกทองมการใชประโยชน

ทหลากหลายมากขน แตพนทสวนใหญยงคงเปนพนทนาขาวกระจายทวไป โดยในต�าบลไรหลกทองมพนทท�านาขาว

ประมาณ 7,160 ไร

ต�าบลไรหลกทองและวถอาชพของชาวบาน ชอต�าบลไรหลกทองนน มาจากต�านานหลกลามไกของพระรถเสน เลาวาพระรถเดนทางผานพนทแถบนและ

ผกไกชนไวกบหลกทอง จงเรยกทองทนวา “ไรหลกทอง” ชาวบานสวนหนงมเชอสายมาจากลาวเวยงจนทนทอพยพ

เขามาโดย ทาววงศและทาวสา เจาเมองของเวยงจนทน (ตนตระกลวงษแกว) ทงสองทานไดสรางวด 2 แหง คอ วดใต

ตนลาน โดยทาวสา กบวดกลางคลองหลวง โดยทาววงศ ปจจบนคนเชอสายลาวแตงงานกบคนเชอสายไทยจนแทบ

แยกไมออกวาใครมเชอสายลาวหรอเชอสายไทย แตชาวบานต�าบลไรหลกทองสวนใหญมนยมพดภาษาลาวอยในกลม

ผใหญและผสงอาย

ปจจบนต�าบลไรหลกทอง มเนอททงหมด 18.06 ตารางกโลเมตร หรอจ�านวน 11,286 ไร โดยมอาณาเขต

ดงน

ทศเหนอ ตดกบต�าบลวดหลวง และต�าบลหวถนน

ทศตะวนตก ตดกบต�าบลวดโบสถ และต�าบลหนาพระธาต

ทศตะวนออก ตดกบต�าบลหนองปรอ และต�าบลหนองเหยง

ทศใต ตดกบต�าบลพนสนคม ต�าบลบานชาง และต�าบลนาวงหน

ภาพท 4 แผนทต�าบลไรหลกทอง

ต�าบลไรหลกทองมการปกครองแบงออกเปน 11 หมบาน หมท 1 บานรมคลอง หมท 2 บานไรหลกทอง

หมท 3 บานนา หมท 4 บานสวนตาล หมท 5 บานใน หมท 6 บานกลางคลองหลวง หมท 7 บานนากลาง หมท 8

บานคลองเณร หมท 9 บานใต หมท 10 บานเหนอคลองหลวง หมท 11 บานคลองแบง มพนทท�าการเกษตรประมาณ

7,901.25 ไร มจ�านวนครวเรอน 812 ครวเรอน และมจ�านวนประชากรทงสน 3,239 คน



108



ลกษณะการตงบานเรอนเปนแบบกระจกตว พนทไรนาอยหางจากบานเรอนออกไป สภาพเศรษฐกจของต�าบลไรหลกทองถอวาอยในเกณฑทคอนขางด ซงประชาชนสวนใหญประกอบอาชพหลกคอ ท�านาขาว อาชพรองคอ การท�าหตถกรรมจกสาน และมอาชพเสรมอน เนองจากสภาพภมประเทศเปนทลม ทกปน�าจะทวมในชวงเดอนสงหาคม ถงเดอนกนยายน มคลองหลวงเปนแหลงน�าธรรมชาต และมระบบชลประทานเพอใชน�าน�ามาใชเพอการเกษตร ชาวบานในชมชนนยมท�านาปรง 2-3 ครงตอป แตกตางจากในอดตทท�าแตนาป สาเหตจากพนทท�านาขาวมนอยลง ผบรโภคมปรมาณมากขน ท�าใหเกดอปสงคทตองผลตขาวเพมขน แตในทางกลบกนพบวาปรมาณผท�านา พนทนา แหลงน�าทใชท�านากลบมปรมาณลดลง

ประกอบกบมนายทนตองการซอทดนเพอท�าธรกจอตสาหกรรมมากขน ชาวบานในต�าบลจงมการขายทดนจ�านวนมาก

ภาพท 5 พนทแถบต�าบลไรหลกทองเปนพนทลม สวนใหญประกอบอาชพท�านาขาว

ประเพณพนบานของต�าบลไรหลกทองมลกษณะคลายประเพณไทยทวไป จะมบางประเพณทตาง เชน ประเพณการแหขอทานในชวงวนสงกรานต ของหมท 6 บานกลางคลองหลวง และประเพณงานบญกลางบาน ทมการสบสานกนมาจนถงทกวนน ประเพณงานบญกลางบานนน จะท�าในวนขน 6 ค�า เดอน 6 ของทกป โดยชาวบานจะแหพระจากวดมาท�าบญทบรเวณกลางหมบาน นมนตพระมาสวดและมการละเลนในเวลากลางคน เชน การรองร�าท�าเพลง ร�าวง เปนตน ดานภมปญญาทองถนสวนใหญเปนการท�าหตถกรรมจกสาน ชาวบานทวางจากการท�านาใชเวลาวางดวยการท�าจกสานไมไผเพอใชในครวเรอนกอน ตอมาเมอทกบานท�าหตถกรรมจกสานไมไผมากขน จงรวมตวกนจดตงศนยจกสานไมไผขนอยหมท 7 บานนากลาง เรยกวา “กลมขยายงานจกสานไมไผ” (องคการบรหารสวนต�าบลไรหลกทอง. สบคนเมอ 1 ตลาคม 2558, จาก http://www.railugthong.go.th/historytambon.html) กลมผลตหตถกรรมจกสานไมไผในต�าบลไรหลกทองม 4 กลม คอ กลมขยายงานจกสานไมไผ หมท 7 บานนากลาง กลมแมบานสวนตาล หมท 4 บานสวนตาล กลมจกสานไมไผบานเหนอ หมท 10 บานเหนอคลองหลวง และกลมจกสาน ม.5 หมท 5 บานใน ลกษณะของโรงเรอนทใชในการผลต ประกอบชนสวน บรรจ หรอรวมกลมจะนยม

กอสรางเปนอาคารปน ภายในมพนทเตรยมตอก พนทยอมส พนทจกสาน และพนทจดเกบสนคาเพอรอจ�าหนาย

ภาพท 6 ลกษณะทางกายภาพอาคารและบรเวณพนทโดยรอบของกลมขยายงานจกสานไมไผ หมท 7 บานนากลาง

ต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร


109



กระบวนการท�าหตถกรรมจกสานไมไผในอดตอดตชาวบานสามารถใชภมปญญาดานการผลตงานหตถกรรมจกสานทสบทอดกนมา ผลตเครองจกสานเพอ

ใชอ�านวยความสะดวกในชวตประจ�าวนได เพราะมกระบวนการผลตและเครองมอทไมซบซอน เปนเทคโนโลยชาวบาน

ทสบทอดมาแตโบราณ ตงแตการหาวตถดบ เครองมอ การจกตอก การท�าโครง การสานใหเกดลวดลาย และการรม

ควนเพอปองกนแมลงท�าลายเนอไม (ราชาวด งามสงา. 2535, วบลย ลสวรรณ. 2541, มาโนช กงกะนนทน. 2477)

ภาพท 7 แสดงขนตอนพนฐานการผลตงานหตถกรรมจกสานทวไป

ลกษณะการผลตงานหตถกรรมจกสานของชาวบานในอดต สามารถผลตไดแบบเบดเสรจทงกระบวนการ

ตามศลปะความช�านาญเฉพาะตน ตงแตการเตรยมวตถดบ การท�าโครงสราง การจกตอก การสาน และการประกอบ

ขนเปนงานทสมบรณ

เครองมอในการผลตหตถกรรมจกสาน มการท�าใชสบตอกนมาแตโบราณ มการเปลยนแปลงวสด รปแบบ

บางตามความตองการของชางและเทคโนโลยทเปลยนแปลงไป อปกรณพนฐานทยงมใชกนประกอบดวย 1) มด

ใชส�าหรบแปรรปวตถดบทน�ามาใชจกสาน ม 2 ชนด คอ มดส�าหรบผาหรอตดวตถดบใหมขนาดตามตองการ และมด

ทใชส�าหรบจกตอกหรอเหลาหวาย 2) เหลกมาด ลกษณะเปนเหลกปลายแหลม ใชส�าหรบเจาะ ไช งด ม 2 ชนด คอ

แบบปลายแหลม และแบบปลายหอก 3) คมไม ส�าหรบหนบขอบเพอผกหวายทขอบใหแนน สวนมากเปนเครองจกสาน

ประเภทภาชนะตางๆ เชน กระบง กระจาด ตะกรา เปนตน นอกจากเครองมอส�าคญเหลาน ในแตละทองถนยงอาจ

ประดษฐเครองมอเพมเตมแตกตางกนไป เชน การท�าเครองมอส�าหรบชกเลยด ใหวสดทน�ามาสานเรยบและมขนาด

เสมอกน โดยน�าแผนสงกะส หรอเหลกเจาะรตามขนาดใหญและเลก น�าหวายหรอไมไผทจกเปนเสนแลวมาสอดเขาใน

เครองมอจากรขนาดใหญไปหาขนาดเลก เปนตน (วบลย ลสวรรณ. 2541, มาโนช กงกะนนทน. 2477, ส�านกงานคณะ

กรรมการวฒนธรรมแหงชาต. 2550)

ภาพท 8 เครองมอพนฐานในการหตถกรรมจกสานไมไผ

ลายสานโดยทวไปสามารถแบงได 3 ประเภท คอ 1) ลายแมบทหรอลายพนฐาน มลกษณะประจ�าตวชดเจน

มกฎเกณฑการสานแนนอน เชน ลายขด และลายสอง เปนตน 2) ลายพฒนา เปนการพฒนาจากลายแมบท มกฎเกณฑ

เตรยมวสด

เครองมอ

แปรรป: จกตอก

(ผา ตด เหลา เลยด)

สาน

ท�าโครงสรางรกษาเนอไม:

รมควน ทาน�ามน

มด เหลกมาด คม เลยด



110



การสานแนนอน หากแตมรายละเอยดเพมขนบนความชดเจนของลายแมบท เชน ลายลบน�า ลายดหลม และลายคบ

เปนตน และ 3) ลายประดษฐ เปนลวดลายทชางสานประดษฐขนเอง โดยอาศยกฎเกณฑในการสานทงลายแมบทและ

ลายพฒนาอยบาง เชน ลายขดตาแมว ลายขดดอกจน ลายพด และลายเสอกระจด เปนตน (ราชาวด งามสงา. 2535,

นกร นชเจรญผล. 2525, ส�านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. 2550)

ลายประเภทตางๆ มเทคนควธการสานลายแตกตางกน ดงทวบลย ลสวรรณ (2541) ไดจ�าแนกวธการสาน

ลายไว 4 ประเภท คอ 1) ลายขด เปนวธการสานแบบพนฐานเกาแกทสด เปนการสรางแรงยดระหวางตอกดวยการ

ขดเปนมมฉากระหวางแนวตงกบแนวนอน 2) ลายทแยง เปนวธใชตอกขดกนในแนวทแยงเปนหกเหลยมตอเชอมกน

คลายรวงผง ไมมเสนตงและเสนนอนเหมอนลายขด 3) ลายขดหรอลายถก เปนวธการสานกบวสดทไมคงรป เชน หวาย

ยานลเภา ปอ และผกตบชวา เปนตน ถกเปนเสนแลวขดเปนวงกระจายออกจากศนยกลาง แลวถกเชอมเปนชนๆ

ใหไดรปตามตองการ 4) ลายอสระ เปนการสานทไมมแบบแผน ขนอยกบความตองการหรอความคดสรางสรรคของ

ผสาน และแบบแผนทสบทอดกนมาในแตละทองถน

กระบวนการพฒนาหตถกรรมจกสานไมไผเพอเปนสนคาของชมชนต�าบลไรหลกทองเศรษฐกจภายหลงสงครามโลกครงท 2 ประเทศไทยมการปรบตวทางเศรษฐกจและสงคม จากสงคม

เกษตรกรรมเปนสงคมแบบอตสาหกรรมอยางรวดเรว มการกอสรางโครงสรางพนฐานและโรงงานอตสาหกรรมเพอ

ผลตสนคาอตสาหกรรมจ�านวนมาก มกลไกการตลาดทชวยโฆษณาและจ�าหนายสนคาไดจ�านวนมาก สนคาอตสาหกรรม

บางชนดมราคาถก ท�าใหคนสวนใหญหนไปบรโภคสนคาอตสาหกรรมแทนการใชสนคาหตถกรรมมากขน (วบลย

ลสวรรณ. 2553)

เพอเปนการอนรกษงานหตถกรรมพนบานภมปญญาทองถน ในป พ.ศ. 2521 สมเดจพระนางเจาสรกต

พระบรมราชนนาถ ทรงมพระราชด�ารใหจดตง “โครงการสงเสรมฝมอจกสานดวยไมไผ อ�าเภอพนสนคม ตามพระ

ราชด�าร” โดยพฒนาแบบใหมความประณตสอดคลองกบความนยมในประโยชนใชสอยควบคกน สรางรายไดใหกบ

ชางฝมอมใหสญหายไปจากทองถน การด�าเนนงานมลกษณะคลายสหกรณ มการจดฝกอบรมเพอเผยแพรงานฝมอ

จกสานไมไผใหกบกลมผสนใจ โดยมคณปราณ บรบรณ เปนผน�าในการพฒนาแบบงานหตถกรรมจกสานไมไผ เชน

กระเปา ภาชนะใสของ เปนตน ใหมรปแบบทสวยงาม ทนสมย และมความประณตสง (ส�านกงานคณะกรรมการ

วฒนธรรมแหงชาต. 2550)

ภาพท 9 ผลงงานของชาวบานผฝกอบรมกบคณปราณ บรบรณ ในป พ.ศ. 2523


111



เมอป พ.ศ. 2532 เรมกอสรางนคมอตสาหกรรมอมตะนคร เขตพนทอ�าเภอพานทองซงเปนพนทตดตอกบ

อ�าเภอพนสนคม สงผลคนรนใหมในชมชนจ�านวนมากหนไปประกอบอาชพรบจางในโรงงานอตสาหกรรม แทนการ

ประกอบอาชพเกษตรกรรมทใชเวลาในการผลตและมคาตอบแทนนอยกวาการท�างานในโรงงานอตสาหกรรม

เกดผลกระทบตามมาคอปญหาการขาดแคลนผสบทอดภมปญญาหตถกรรมจกสานไมไผในชมชนต�าบลไรหลกทอง

(สนม สมงาม และสธาสน สมงาม. 2555, ดวงเงน พนผล และคณะ. 2547)

การปรบเปลยนแนวคดในการผลตหตถกรรมจกสานไมไผของชมชนจากการผลตเพอใชหาอยหากนกนภายใน

ชมชน สการพฒนารปแบบของผลตภณฑหตถกรรมจกสานไมไผใหมความทนสมย แตยงด�ารงเอกลกษณทาง

ศลปหตถกรรมพนบานของตนตามแนวทางพระราชด�ารของสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ สงผลใหเกด

การพฒนางานหตถกรรมจกสานไมไผในต�าบลไรหลกทองอยางแพรหลายในหลายพนท เกดการเรยนรพฒนาผลตภณฑ

ของตนเองเพอจ�าหนายมากขน

ตอมาในสมยรฐบาลนายทกษณ ชนวตร รฐบาลกระตนเศรษฐกจดวยโครงการหนงต�าบลหนงผลตภณฑทว

ประเทศ (One Tambon One Product: OTOP) น�าภมปญญาและทรพยากรภายในทกทองถน สรางผลตภณฑ

ประเภทตางๆ ขนทวประเทศ ซงโครงการนเปนโครงการทเปนรปธรรม มการรบรนโยบายผานการสอสารมากมายกวา

ในทกรฐบาลกอนหนาซงไดมการสนบสนนการพฒนาผลตภณฑของชมชนเชนกน เมอเรมโครงการหนงต�าบลหนง

ผลตภณฑในป พ.ศ. 2544 รฐบาลมเปาหมายเพอใหชมชนมความเขมแขง มรายได และคณภาพชวตทด (กรมสงเสรม

อตสาหกรรม อางใน ไทยต�าบล ดอท คอม. 2547) วตถประสงคของโครงการเพอยกระดบความเปนอยในชมชนให

สามารถพงพาตนเองได โดยจดการและใชประโยชนจากทรพยากรและภมปญญาของตน เพอสรางสรรคผลตภณฑท

มเอกลกษณและคณภาพ สามารถสงจ�าหนายไดทงในและตางประเทศ (ไทยต�าบล. 2549) ซงมคณะกรรมการอ�านวย

การหนงต�าบลหนงผลตภณฑแหงชาต (กอ.นพผ.) เปนหนวยงานก�ากบดแล ก�าหนดและรบรองมาตรฐาน สนบสนน

การท�างานและการจ�าหนายสนคา (คณะกรรมการอ�านวยการหนงต�าบลหนงผลตภณฑแหงชาต [กอ.นพผ.]. 2547)

นอกจากนนยงมการการก�าหนดมาตรฐานสนคาหตถกรรมจากส�านกงานมาตรฐานผลตภณฑอตสาหกรรม ทเรยกวา

“มาตรฐานผลตภณฑชมชน หรอ มผช.” ทจดตงขนในป พ.ศ. 2546 เพอสรางความนาเชอถอตอผลตภณฑใหมากขน

(ส�านกงานมาตรฐานผลตภณฑอตสาหกรรม. 2546)

ภาพท 10 มาตรฐานผลตภณฑชมชน (มผช.) และมาตรฐานสนคาหนงต�าบลหนงผลตภณฑ (OTOP)

นโยบายดงกลาวสงผลใหชมชนหตถกรรมจกสานในต�าบลไรหลกทองมการปรบตวอกครง เพอใหหตถกรรม

จกสานไมไผของชมชนพฒนารปแบบและจ�าหนายสนคาไดมากขนทงในประเทศและตางประเทศ เรมจากการยอมให

หนวยงานภาคราชการหรอภาคเอกชนซงเปนบคคลภายนอกชมชน เขาไปมสวนรวมในการสนบสนนการพฒนาอาชพ

หตถกรรมจกสานไมไผของชมชน สรางระบบการบรหารจดการกลมหรอชมชนใหมประสทธภาพเพมขน ใหคนในชมชน



112



สามารถผลตภณฑมรปแบบสวยงาม ตอบสนองความตองการของผบรโภคสนคาไดมากขน เชน กรมสงเสรมอตสาหกรรม และกรมการพฒนาชมชน เขาใหความรในดานการผลต การออกแบบพฒนาสนคาและบรรจภณฑ การสงจ�าหนาย หรอการสนบสนนทนเพอการผลตจากธนาคารออมสน ธนาคารเพอการเกษตร หรอการสนบสนนดานสงอ�านวยความสะดวก การตดตอราชการ จากองคการบรหารสวนทองถน เปนตน เกดผลตภณฑหตถกรรมจกสานไมไผรปแบบใหมมากมาย ทมความหลากหลายทงรปทรง ลกษณะการใชงาน ลวดลาย ส การใชวสดทดแทนธรรมชาต และการผสมผสานของวตถดบทหลากหลาย เพอตอบสนองความตองการของผบรโภคทงในประเทศและตางประเทศ ประกอบกบปจจยภายนอกทางดานสงคมและเศรษฐกจ วถชวตสมยใหม เทคโนโลย วสด อปกรณ และแนวคดการพฒนาออกแบบผลตภณฑเชงสรางสรรค สนบสนนใหมปรมาณการผลตทเพมขนและรวดเรว

296297298299300301302303304305306307308309310

311312313314315316317318319320321322323324325

ไผของชม ราชการหร ของชมชน4 สวยงาม ต ความรใน ธนาคารออ สวนทองถ ใชงาน ลว ของผบรโ เทคโนโลย รวดเรว

4

การพฒนา ระดมสมอ4 แลวพฒนา การใชงาน เพอจาหน

ชานาญขอ เพมเตมจน การผลต ป

ภาพท นโยบายดงกลาชนพฒนารปแบรอภาคเอกชนซน สรางระบบกาตอบสนองความดานการผลต กอมสน ธนาคารถน เปนตน เกดวดลาย ส การใโภคทงในประเย วสด อปกรณ

ภาพท 11

ปจจบนชมชนใาแนวคดของรปองภายในกลมเพาแบบดวยการทน ตรวจสอบส ายสนคาตอไป กระบวนการผลองแตละบคคลในไดผลงานทสมปจจบนการทา

การพฒนาแนวคดของสน

สรางผลตภณตนแบบ

10 มาตรฐานผ

าวสงผลใหชมชนบบและจาหนาซงเปนบคคลภายารบรหารจดการมตองการของผบการออกแบบพเพอการเกษตร ดผลตภณฑหตถใชวสดทดแทนเทศและตางปรและแนวคดกา

แสดงกระบวนต

ในตาบลไรหลกทปแบบของงานหพอพฒนารปแบทดลองสานลวดความปราณตข(ภาพท 11) ลตหตถกรรมจในการจกสานลมบรณทศนยกลหตถกรรมจกส

านคา

รวกา

ควา

ณฑ ทดส

ผลตภณฑชมชน

นหตถกรรมจกสยสนคาไดมากขยนอกชมชน เขรกลมหรอชมชนบรโภคสนคาไดมพฒนาสนคาแลหรอการสนบส

ถกรรมจกสานไธรรมชาต และระเทศ ประกอรพฒนาออกแบ

การพฒนาสนคตาบลไรหลกทอ

ทมา: สมภา

ทองไดนาระบบหตถกรรมจกสาบบของสนคาใหดลาย ทดลองกาของลายสานแล

กสานไมไผของลายหรอการทาางของกลม ด

สานนยมใชไมไผ

วบรวมขอมลารตลาดตามามตองการของ

ลกคา

สอบผลตภณฑ

น (มผช.) และม

สานในตาบลไรหขนทงในประเทขาไปมสวนรวมในใหมประสทธภมากขน เชน กระบรรจภณฑ กสนนดานสงอานไมไผรปแบบใหมะการผสมผสานอบกบปจจยภาบบผลตภณฑเชง

คาหตถกรรมจกสง อาเภอพนสนษณ สธาสน ส

บการผลตแบบอานทจะผลต จาหเหมาะสมทงควารขนรป การปรละการประกอบ

งชมชนไรหลกทาโครงสราง จดานวตถดบไมไผผนวลในการผล

ระดมควาผลตภณฑ

ปรบปร

าตรฐานสนคาห

หลกทองมการปทศและตางประในการสนบสนนภาพเพมขน ใหรมสงเสรมอตสาการสงจาหนายนวยความสะดวกมมากมาย ทมของวตถดบทหายนอกทางดางสรางสรรค สน

สานของกลมขยนคม จงหวดชลบสมงาม. 2555

อตสาหกรรมมาากนนศกษาควาวามตองการขอระกอบชนสวน บ กอนนาเขาสก

ทอง นยมกระจากนนจะรวบรวผมการเปลยนแต เนองจากมค

ามคดฑใหม ส

รง

หนงตาบลหนงผ

ปรบตวอกครง เพะเทศ เรมจากกนการพฒนาอาหคนในชมชนสาาหกรรม และกร หรอการสนบก การตดตอราชความหลากหล

หลากหลาย เพอนสงคมและเศ

นบสนนใหมปรม

ยายงานจกสานไบร

ประยกตใช โดามตองการของกองลกคาและเทคเมอไดตนแบบผกระบวนการดา

ายงานใหสมาชวมมาประกอบ

แปลงพนธทใชจคณสมบตเหมาะ

คดเลอกเฉพาะความตองการทสามารถพฒนาได

จรง

วเคราะหความเปนไปไดทาง

ธรกจ

ผลตภณฑ (OTO

พอใหหตถกรรมการยอมใหหนวชพหตถกรรมจามารถผลตภณฑรมการพฒนาชมสนนทนเพอกาชการ จากองคกายทงรปทรง ลอตอบสนองควาศรษฐกจ วถชวมาณการผลตทเ

ไมไผ หมท 7

ยเรมตนการออกลมลกคา แลวคนควธของกลมผลตภณฑจงนาานการตลาด (M

ชกกลมเพอผลตบ และตกแตงราากเดมนยมใชไมะสมคอ ลาปลอ

ออกแบ

นาเสผลตภ

10

OP)

มจกสานไมวยงานภาคกสานไมไผฑมรปแบบมชน เขาใหารผลตจากการบรหารกษณะการามตองการตสมยใหม เพมขนและ

อกแบบดวยวจงกลบมาม คดเลอกมาทดสอบ

Marketing)

ตตามความายละเอยดมไผสสกในองยาว เนอ

บบลาย

สนอภณฑ

ภาพท 11 แสดงกระบวนการพฒนาสนคาหตถกรรมจกสานของกลมขยายงานจกสานไมไผ หมท 7

ต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบรทมา: สมภาษณ สธาสน สมงาม. 2555

ปจจบนชมชนในต�าบลไรหลกทองไดน�าระบบการผลตแบบอตสาหกรรมมาประยกตใช โดยเรมตนการออกแบบดวยการพฒนาแนวคดของรปแบบของงานหตถกรรมจกสานทจะผลต จากนนศกษาความตองการของกลมลกคา แลวจงกลบมาระดมสมองภายในกลมเพอพฒนารปแบบของสนคาใหเหมาะสมทงความตองการของลกคาและเทคนควธของกลม คดเลอกแลวพฒนาแบบดวยการทดลองสานลวดลาย ทดลองการขนรป การประกอบชนสวน เมอไดตนแบบผลตภณฑจงน�ามาทดสอบการใชงาน ตรวจสอบส ความปราณตของลายสานและการประกอบ กอนน�าเขาสกระบวนการดานการตลาด (Marketing) เพอจ�าหนายสนคาตอไป (ภาพท 11)

กระบวนการผลตหตถกรรมจกสานไมไผของชมชนไรหลกทอง นยมกระจายงานใหสมาชกกลมเพอผลตตามความช�านาญของแตละบคคลในการจกสานลายหรอการท�าโครงสราง จากนนจะรวบรวมมาประกอบ และตกแตงรายละเอยดเพมเตมจนไดผลงานทสมบรณทศนยกลางของกลม ดานวตถดบไมไผมการเปลยนแปลงพนธทใชจากเดมนยมใชไมไผสสกในการผลต ปจจบนการท�าหตถกรรมจกสานนยมใชไมไผนวลในการผลต เนองจากมคณสมบตเหมาะสมคอ ล�าปลองยาว เนอเหนยว และออน สามารถจกตอกเปนเสนและสานลายละเอยดไดดโดยไมมเสนตอมากนก ในบางชมชนใชหวายเทยมซงผลตจากพลาสตกแทนหวายหอม (ชอทางวทยาศาสตร คอ Calamus pandanosmus Furt.) ซงหาไดยากและอายการใชงานสนกวาและราคาสงกวา แตบางชมชนกยงนยมใชหวายหอมในการท�าโครงสรางผลตภณฑทตองการความปราณตอยเชนกน

เรมตนจากการน�าไมไผนวลมาตดขอไผออกจนเปนกระบอกและขดผวชนนอกออกจนเหนผวชนใน น�ามาตมในน�าและตากแดดใหแหงประมาณ 3 วน จากนนน�ามาผาเปนซและจกตอกตามขนาดทตองการ และน�ามาชดเลยดใหเสนตอกเรยบเสมอกนทกเสน จากนนจงน�าไปยอมส


113



ภาพท 12 การเตรยมไมไผเพอท�าตอก

เทคนคการใชสเคมยอมตอกทจะน�ามาสานเพอสรางสรรคใหเกดลวดลายทสวยงามตรงความตองการของ

ตลาด ซงตางจากผลตภณฑในอดตซงเนนการใชงาน (functional) ไมนยมใชการยอมสเทาใดนก เชน การเคลอบเพอ

ปองกนเชอรากนมอดหรอการกกเกบน�าเทานน โดยนยมใชสเคมยอมรอนส�าหรบยอมผาไหมหรอยอมกก มากกวาการ

ยอมสธรรมชาต เมอยอมสตอกแลวจงน�าตากแดดใหแหง

ภาพท 13 อปกรณการยอมสเสนตอก

นอกจากการยอมสยงพบการใชอปกรณสมยใหมรวมกบอปกรณพนฐานชวยสรางความสะดวก รวดเรวใน

การผลตงานหตถกรรมจกสานทมจ�านวนมาก เชน การใชกาวรอนชวยในการประกอบชนสวนเพอความรวดเรวดวย

การใชทหนบกระดาษหรอทหนบผาชวยในการหนบชนสวนตางๆ ประกอบเขากนอยางรวดเรว

ภาพท 14 การใชอปกรณในการประกอบชนสวน

การควบคมมาตรฐานของสนคา โดยการสานลายบนหน หรอเรยกวา โมล (mold) ท�าจากไมประกอบขน

รปทรงและขนาดตามตองการ ชวยใหการผลตไดขนาดและรปทรงทไดมาตรฐานเหมอนกนในการผลตซ�า (mass

production) ท�าใหสะดวกในการบรรจภณฑ การก�าหนดราคา การค�านวณวสด และรปแบบการน�าไปใชงาน



114



ภาพท 15 การสานลายบนหนไมตนแบบ

เมอเสรจกระบวนการผลตแลว กอนการจ�าหนายตองมการบรรจภณฑ (packaging) เพอการปกปองสนคา

สรางความสวยงาม และแสดงรายละเอยดของสนคาตามเงอนไขของมาตรฐานผลตภณฑชมชน (มผช.) และการ

คดสรรคผลตภณฑ OTOP (ปราณ มลผลา และศภชย มลผลา. 2553, สนม สมงาม และสธาสน สมงาม. 2555)

ภาพท 16 แสดงสรปกระบวนการผลตหตถกรรมจกสานไมไผในต�าบลไรหลกทองทมา: สมภาษณ สนม สมงาม และสธาสน สมงาม. 2555

รปแบบงานหตถกรรมจกสานของชาวบานในต�าบลไรหลกทองลกษณะงานหตถกรรมจกสานไมไผในอ�าเภอพนสนคม ไดรบอทธพลภมปญญาการท�าหตถกรรมจกสานจาก

ชาวลาวเวยงทอพยพตงถนฐานตงแตสมยรชกาลท 3 ซงมชอเสยงในเรองคณภาพทมความละเอยดและฝมอปราณตอ

ยางมาก นยมผลตเปนเครองใชภายในครวเรอน เชน กระบง ตะกรา กระจาด และฝาช เปนตน แตเนองจากไดรบการ

สงเสรมและพฒนารปแบบอยางตอเนอง จนไมมตนเคาวฒนธรรมดงเดมแบบลาวเวยงอกตอไป (สชาต เถาทอง. 2544)

ลกษณะของงานหตถกรรมจกสานไมไผดงเดมในชมชน มกจะนยมท�าผลตภณฑทใชในชวตประจ�าวนเชน

เดยวกบหลายพนทสมยกอน ในยคสมยใหมวถชวตของผใชงานหตถกรรมจกสานแตกตางไป ชาวบานไมไดผลตงาน

จกสานเพอตวเองหรอใชภายในชมชนของตน หากแตผลตหตถกรรมจกสานเพอจ�าหนายหาเลยงชพทงเปนอาชพเสรม

หรออาชพหลก การพฒนารปแบบงานหตถกรรมจกสานชมชนในต�าบลไรหลกทองจงผลตตามความช�านาญดงเดม

หากแตปรบเปลยนรปแบบของเครองจกสานตามประโยชนใชสอยใหมของผใชงาน โดยสามารถแบงเปน ลกษณะคอ

1) ผลตภณฑหตถกรรมจกสานไมไผทพฒนาจากแบบดงเดม 2) ผลตภณฑหตถกรรมจกสานไมไผทผลตตามความ

ตองการของลกคา-ผใชงาน และ 3) ผลตภณฑหตถกรรมจกสานไมไผทสรรคสรางใหม

ลกษณะท 1 การผลตหตถกรรมจกสานไมไผทมพฒนาการจากแบบดงเดมของชมชน มการปรบปรงรปแบบ

จากเดมทไมนยมยอมสตอก มเพยงการทาน�ามนวานชเคลอบผว หรอยอมสธรรมชาตซงไมฉดฉาด ปจจบนมการใชส


115



เขามาชวยใหลวดลายมความชดเจนขน สามารถดงดดความสนใจของผซอไดมากขน เพราะนอกจากลวดลายทผลต

มาแตดงเดมแลว สยงชวยเพมรปแบบของสนคาใหมความหลากหลายของสทน�ามาประกอบกนดวย

ภาพท 17 ลกษณะผลตภณฑหตถกรรมไมไผทพฒนาการจากแบบดงเดม

ลกษณะท 2 การผลตหตถกรรมจกสานไมไผตามความตองการของลกคา หรอผใชงาน คอการรบจางผลต

ตามลกษณะผลตภณฑทลกคาตองการ สวนใหญไมตองการความละเอยดของงานมาก เนนการผลตจ�านวนมากภายใน

ชวงเวลาจ�ากด โดยลกคามกจะน�าไปใชในเปนบรรจภณฑใสอาหารในงานเทศกาลหรองานมงคลตางๆ การผลตงาน

ลกษณะนมชวยใหกลมผลตหตถกรรมจกสานในชมชนมรายไดเกอบทงป

ภาพท 18 ลกษณะผลตภณฑหตถกรรมไมไผทผลตขนตามความตองการของลกคา-ผใชงาน

ลกษณะท 3 การผลตหตถกรรมจกสานไมไผทสรรคสรางใหม เนองจากผผลตมความตองการพฒนางานของ

ตนใหมความแปลกใหมจากรปแบบเดมทเคยผลต หรอทมรปแบบใกลเคยงกบชมชนอน ท�าใหเกดความแตกตางเพอ

เปนจดเดนทางดานการตลาด ซงแนวความคดเกดจากการผลตงานตามความตองการของลกคาและประสบการณใน

การจ�าหนายสนคา ประกอบกบไดรบการสนบสนนจากหนวยงานราชการตางๆ เชน กรมสงเสรมอตสาหกรรม และ

กรมการพฒนาชมชน เปนตน

ฝาชดาวลอมเดอน ฝาชดาว

ตะกราลายดอกพกล



116



ภาพท 19 ลกษณะผลตภณฑหตถกรรมไมไผทพฒนารปแบบขนมาใหมบนฐานภมปญญาเดม

ผลจากการปรบตวตามกระแสการสงคม สภาพแวดลอม และเศรษฐกจทเปลยนแปลงไป ท�าใหกลมผลต

หตถกรรมจกสานไมไผในชมชนต�าบลไรหลกทองสามารถพฒนาภมปญญาทองถนสรรคสรางหตถกรรมจกสานไมไผท

สอดคลองกบความตองการใชงานทถกเปลยนแปลง กอใหเกดรายไดเพมขนจากอาชพหลก และสามารถอนรกษงาน

หตถกรรมจกสานของชมชนโดยปรบปรงทกษะฝมอ กระบวนการผลต รปแบบผลตภณฑ บนฐานภมปญญาเดมใหคง

อยตอไป

การอภปรายผล หรอ การวจารณและสรป หรอ ขอเสนอแนะ การท�าหตถกรรมจกสานไมไผในชมชนต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร มสภาพแวดลอม

ทางวฒนธรรมแบบผสมผสานระหวางความเปนลาวและไทย มการสบทอดผานการพดลาว (ลาวพนส) และประเพณ

งานบญกลางบานททกต�าบลรวมกนจดขนทกปทเทศบาลเมองพนสนคม ท�าใหชาวบานมการพฒนารปแบบและฝมอ

งานหตถกรรมจกสานของตนอยตลอด

แมวาสภาพแวดลอมดานทรพยากรธรรมชาต คอ ไผนวลและหวายหอมซงเปนวตถดบตนทน (raw

materials) ทส�าคญในการหตถกรรมจกสานปจจบนจะมไมเพยงพอเพอใชผลต ตองน�าเขาวตถดบเหลานมาจากพนท

นอกชมชน แตดวยชมชนมตนทนทางภมปญญาหตถกรรมจกสานทมววฒนาการสบตอกนมานานหลายรอยป และยง

มประโยชนในการสรางสรรคผลงานขาวของเครองใชใหกบมนษยไดอยแบบไมท�าลายสงแวดลอมมากนก ชาวบานใน

ต�าบลไรหลกทองจงจ�าเปนตองปรบตวในการปลกตนไผนวลแทนตนไผสสกทมอยเดมตามธรรมชาต แตตนไผนวลท

ปลกไมไดผลผลตทสมบรณพอทจะน�ามาผลตงานหตถกรรมจกสานได เนองจากสภาพภมอากาศและภมประเทศท

เปลยนแปลงไมเหมาะกบการเตบโตของไมชนดน จ�าเปนตองน�าเขาไมไผจากจงหวดระยอง จงหวดจนทบร จงหวด

กาญจนบร หรอประเทศกมพชา

ปจจยดานสงคมเศรษฐกจและความกาวหนาทางเทคโนโลย สงผลดตอการปรบตวของกระบวนการผลต

เกดการพฒนาออกแบบรปทรงและประโยชนใชสอยใหทนสมยเหมาะสมกบลกคาผใชงาน โดยรปแบบของผลตภณฑ

หตถกรรมจกสานไมไผถกน�าไปใชประโยชนแตกตางจากในอดต เชน ความตองการเพมเตมสและลวดลายทแตกตาง

หรอมเอกลกษเฉพาะ ความประณตในการจกสานทสงขน การน�าไปใชบรรจสนคา-อาหาร การน�าไปตกแตงทพกอาศย

เปนตน โดยชมชนจกสานในต�าบลไรหลกทองมแนวทางการผลตหตถกรรมจกสานไมไผ 3 ลกษณะ คอ 1) การผลต


117



จากการพฒนาตามแบบดงเดม 2) การผลตตามความตองการของลกคา-ผใชงาน และ 3) การผลตทสรรคสรางขนใหม

การปรบตวถกบงคบใหเปนไปตามกระแสความตองการของสงคมภายนอกชมชน ทงจากหนวยงานภาครฐหรอเอกชน

และกลมลกคาผใชงาน หากชาวบานผผลตงานหตถกรรมจกสานในต�าบลไรหลกทองจ�าเปนตองพฒนางานของตนให

สอดคลองกบความตองการของตลาดผใชสนคามากขน ท�าใหลกษณะเอกลกษณงานหตถกรรมจกสานของชมชน

เปลยนแปลงไป

ดงนนการปรบตวของชมชนผลตงานหตถกรรมจกสานไมไผในต�าบลไรหลกทอง จะเปนกรณศกษาทสะทอน

แนวคดการปรบตว ผลกระทบทเกดขน น�าไปสกระบวนการจดการชมชนผลตหตถกรรมจกสานทยงยนตอไป โดย

ชมชนท�าหตถกรรมจกสานไมไผตองสรางความแตกตางและด�ารงไวซงอตลกษณเฉพาะกลมใหมากขน สะทอนผาน

ลวดลายสานหรอรปแบบของผลตภณฑใหมาก และสรางสภาพแวดลอมในต�าบลไรหลกทองใหเอออ�านวยตอการท�า

หตถกรรมจกสานมากขน เชน การอนรกษสายพนธไผในทองถนและพฒนาพนธไผนวลซงนยมน�ามาใชผลตหตถกรรม

จกสานไมไผปจจบน และการสรางงานหตถกรรมจกสานใหมนคงเปนอาชพหลกทคนรนใหมสามารถใชเปนอาชพท

สรางรายไดแทนการเขาท�างานในโรงงานอตสาหกรรม

กตกรรมประกาศ ขอขอบพระคณอาจารยทปรกษาวทยานพนธ ผชวยศาสตราจารย ดร.วนด พนจวรสน และอาจารยทปรกษา

รวมวทยานพนธ ศาสตราจารยเกยรตคณ อรศร ปาณนท

ขอบพระคณทนการศกษาจากส�านกงานคณะกรรมการการอดมศกษา (สกอ.) และมหาวทยาลยเทคโนโลย

ราชมงคลพระนคร

ขอบพระคณชาวบานในต�าบลไรหลกทอง อ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร ส�าหรบความรวมมอในการใหขอมล

และขอเสนอแนะ

เอกสารอางองคณะกรรมการอ�านวยการ หนงต�าบล หนงผลตภณฑ แหงชาต. 2547. คมอหลกเกณฑการคดสรรสดยอด

หนงต�าบล หนงผลตภณฑไทย ป พ.ศ. 2547.

ดวงเงน พนผล และคณะ. 2547. ศลปหตถกรรมพนบานและการผลตเนองมาจากระบบนเวศวฒนธรรมพนบาน.

สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร.

ทวศกด อวมนอย. 2543. วสดและเทคโนโลยการผลต. กรงเทพมหานคร: สยามสเตชนเนอรซพพลายส.

ไทยต�าบล. 2545. แนวทางการด�าเนนงานหนงต�าบลหนงผลตภณฑ (Online). http://www.thaitambon.com/

OTOP/Info/Info1A.htm, 19 มนาคม 2555.

__________. 2547. เปาหมายการด�าเนนงานป 2547 (Online). http://www.thaitambon.com/

OTOP2547/Info2004A.htm, 19 มนาคม 2555.

นกร นชเจรญผล. 2525. ลายสาน. ม.ป.ท.

ปราณ มลผลา และศภชย มลผลา. 2553. สมภาษณ, 25 ธนวาคม 2553.

มาโนช กงกะนนทน. 2477. จกสานราชบร. กรงเทพมหานคร: ส�านกพมพกราฟคอารต.



118



ราชาวด งามสงา. 2535. อาชพชางจกสาน งานหตถกรรมพนบานทพฒนาเปนอาชพ. กรงเทพมหานคร:

แสงศลปการพมพ.

วบลย ลสวรรณ. 2541. ชดมรดกศลปหตถกรรมไทย เครองจกสานไทย. กรงเทพมหานคร: องคการคาของครสภา.

__________. 2542. ชดหตถกรรมพนบาน พจนานกรมหตถกรรมพนบานภาคกลาง. กรงเทพมหานคร: บรษท

เลฟแอนดลพเพรส จ�ากด.

วบลย ลสวรรณ. 2553. มานานกรมเครองจกสาน. กรงเทพมหานคร: เมองโบราณ.

สถาพร ดบญม ณ ชมแพ. 2550. ผลของเทคโนโลยทมตอการออกแบบ. กรงเทพมหานคร: โอ.เอส.พรนตงเฮาส.

สนม สมงาม และสธาสน สมงาม. 2555. สมภาษณ, 20 กมภาพนธ 2555.

สนไชย ฤทธโชต. 2539. เครองไมไผ-หวาย. กรงเทพมหานคร: โอ.เอส.พรนตงเฮาส.

สชาต เถาทอง. 2544. ศลปวฒนธรรม ภมปญญาพนถนภาคตะวนออก. กรงเทพมหานคร: โอ.เอส.พรนตงเฮาส.

สารานกรมไทยส�าหรบเยาวชน. ตลาดและการสงออกศลปหตถกรรม (Online). http://kanchanapisek.or.th,

1 กรกฎาคม 2555.

ส�านกงานมาตรฐานผลตภณฑอตสาหกรรม. 2546. “มาตรฐานผลตภณฑชมชนสรางคณคาพฒนาภมปญญาไทย.”

สมอ.สาร 29 (333): 2-10.

เอกวทย ณ ถลาง. 2544a. ภาพรวมภมปญญาไทย. พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร: ส�านกพมพอมรนทร.

__________. 2544b. ภมปญญาภาคกลาง. พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร: ส�านกพมพอมรนทร.

119

ทศทางการขยายตวของทพกอาศยประเภทบานแฝด

โครงการบานเอออาทรศลา จงหวดขอนแกน

The Expansion of Housing Units, Semi-Detached House Baan

Eua-Arthorn Project, Sila Khonkaen

ณฐวด ทศโนทย* และจนทนย จรณธนฐ**

บทคดยอ บทความนมวตถประสงคเพอศกษาเกยวกบการปรบเปลยนรปแบบทอยอาศยประเภทบานแฝด โครงการ

บานเอออาทรศลา จงหวดขอนแกน จากการคดเลอกตวอยางบานแฝดทมการตอเตมโดยผอยอาศยพบวาการตอเตม

ขนแรกทเกดขนเปนการตอเตมสวนทเจาของคดวามความจ�าเปนมากทสดกอนคอ พนทครวในพนทดานหลงบาน

เนองจากพนททโครงการก�าหนดนนไมสามารถใชเปนพนทครวไดอยางสะดวก และอาจมการปรบสภาพพนทเวนวาง

เดมดวยการเทพนคอนกรต การตอเตมครงท 2 การตอเตมมกจะสมพนธกบพนททไดตอเตมไปในครงแรก และมกใช

เปนพนทอเนกประสงค อาจเปนการขยายพนทตอเตมใหมและพนทอเนกประสงคเดมใหเชอมตอกนหรอแยกจากกน

เปนสดสวนกได และการตอเตมหลงจากครงท 2 เปนตนไป เปนการตอเตมในบรเวณพนทวางทเหลอ หรอการกนผนง

ในพนททไดตอเตมไปแลวกอนหนาใหเปนพนทปดลอม สงผลใหมความเปนสวนตวและเปนสดสวนมากขน และพบได

วาทศทางการขยายตวทเกดขนในบานแฝดเปนการตอเตมจากดานหลงมาดานหนาตามพนทวางภายนอกทเหลอกจาก

การตอเตมแตละครง และจากชนลางขนไปในแนวดงในกรณทตอเตมจนไมมพนทเวนวางโดยรอบอาคารเหลอ จาก

ภาพรวมของการตอเตมในแตละครงพบวา รปแบบรวมของการตอเตมคอการก�าหนดพนทดานหลงเปนครว และพนท

ดานหนาสวนทตรงกบทางเขาหลกถกก�าหนดใหเปนพนทวางอเนกประสงคโดยรปแบบทแสดงออกทางกายภาพอาจ

เปนพนทแบบกงภายนอก หรอแบบปดลอม โดยการตอเตมแตละครงนนเปนไปตามความสามารถทางการเงนของ

แตละครอบครวในขณะนน และการเตบโตทางสภาพสงคมและเศรษฐกจภายในครอบครว รวมถงมการเปลยนแปลง

ทางโครงสรางครอบครว ซงถอวาเปนปจจยทท�าใหเกดการตอเตมครงท 2 และ 3 ตามมา เหนไดวาการออกแบบบาน

แฝดในเบองตนถกออกแบบมาโดยการเผอพนทวางเพอการใชงานมากกวาเนนใหเกดการตอเตมเพอเพมพนท อกทง

การตอเตมทเกดขนนนเปนสงทเลยงไมไดโดยเฉพาะในงานทมพนทจ�ากด และทางโครงการไมอาจก�าหนดรปแบบการ

ตอเตมทชดเจนใหผอยอาศยท�าการตอเตมใหเปนไปตามทวางไวได เนองจากความตองการแตละครอบครวไมเทากน

หากแตทางโครงการบานเอออาทรสามารถก�าหนดทศทางการตอเตม โดยการเผอสวนของโครงสรางบางสวนใน

ต�าแหนงพนทเวนวางภายนอกในระยะทตองการควบคมไดไวตงแตเรมตน เพอใหผอาศยท�าการตอเตมเพม และจดการ

พนทดวยตนเองตอไดในอนาคต

* นกศกษาบณฑตศกษา หลกสตรสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน** อาจารยประจ�า คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

ทศทางการขยายตวของทพกอาศยประเภทบานแฝดโครงการบานเอออาทรศลา จงหวดขอนแกน

ณฐวด ทศโนทย และจนทนย จรณธนฐ

120



ABSTRACTThis article aims to study the spatial modification of a semidetached house at Baan

Eua-Arthorn, Sila, Khonkaen district. The most necessary semidetached house expansion for residents

is a kitchen. Ideally this expansion is placed behind the house due to the original house being a

poor fit. Concrete will need to be poured for the new expansion. The next expansion is a free space

that can be used as a private room or for multiple purposes. It can be separate from the main

house or connected. Expansion housing units usually always begin from the back of the house to

the front of the house. Often there are open spaces or walkways that lead from the main house

to the expansion housing unit. Expansion housing units can be semi-open or completely enclosed.

The characteristics of each expansion unit depend upon the financial ability of the individual

resident. A changing of the family structure is the most important factor determining whether to

do a house expansion, such as having new kids or married. In conclusion, semidetached house is

preliminary design for space available that using on an expansion. Furthermore, it is unavoidable,

especially in limited space. Baan Eua-Arthorn project cannot determine clearly style of the

expansion because the needs of each family are different. In the other hand, the project can set a

spatial modification by leaving some part of free space outside.

ค�าส�าคญ: บานแฝด การปรบเปลยนรปแบบ ทศทางการขยายตว การตอเตมทอยอาศย ทอยอาศยผมรายไดนอย

Keywords: Semi detached house, Spatial modification, House expantion, Low income housing

ความเปนมาและความส�าคญ โครงการบานเอออาทรถอเปนโครงการทสนบสนนเรองทอยอาศยส�าหรบคนรายไดนอย หนงในโครงการจดการดานทอยอาศยของการเคหะแหงชาตซงเปนหนวยงานหลกในการพฒนาทอยอาศยใหประชาชนมคณภาพชวตทดขนและสามารถมทอยอาศยเปนของตนเองได รวมถงแบงเบาภาระคาใชจายใหผมรายไดนอยสามารถมทอยอาศยทมนคงรวมถงสามารถรองรบคาใชจายในการจดการดานทอยอาศยไดดวยตนเอง จากการขยายตวทางเศรษฐกจนนพบวามการขยายตวเขาสภาคอสาน และจงหวดขอนแกนถกก�าหนดใหเปนศนยกลางของภาคมาตงแตเรมยคการพฒนาสมยใหม และเตบโตมาจากนโยบายสวนกลาง (Top Down Policy) มาโดยตลอด (รายงานการประเมนทศทางและแนวทางการแกไขปญหาบานเอออาทร (ฉบบสมบรณ), 2550, หนา21) ซงพบตวอยางบานแฝดเอออาทรทจะท�าการศกษาอยในจงหวดขอนแกน อกทงโครงการศลาเปนโครงการทอยใกลเขตเมอง รวมถงมการเขาอยอาศยจรงหลงจากการจองสทธเปนจ�านวนมาก ท�าใหมปรมาณบานแฝดมากพอทจะท�าการเกบขอมลเพอการศกษา และใหเหนถงลกษณะการตอเตมทเกดขนกบความสมพนธในเรองพฤตกรรมการอยอาศยทแทจรง เรมตนโครงการจงจดท�าบานตนแบบโครงการบานเอออาทร โดยมบานเดยวเปนรปแบบหลก หลงจากนนจงเกดการศกษาเพอหารปแบบเพมเตมใหประชาชนมโอกาสเลอกรปแบบทอยอาศยไดอยางหลากหลายมากขนและเหมาะสมกบความตองการของแตละครอบครวโดยอาศยผงพนจากการพฒนารปแบบบานเดยว ประกอบกบการออกแบบพนทภายในบานเดยวไมสามารถใชงานไดโดยสะดวกเทาไรนก จงมแนวคดในการออกแบบทอยอาศยประเภทบานแฝดขนเพอแกปญหาดงกลาว โดยการใชผนงรวมกน 1 ดานเพมพนทดานขางใหสามารถจอดรถไดท�าใหมพนท

The Expansion of Housing Units, Semi-Detached House Baan Eua-Arthorn Project, Sila Khonkaen

121



ใชสอยเพมขน (สรวฒ.2552, หนา165) ซงรปแบบตวบานนนยงก�าหนดใหเปนทอยอาศยประเภทสรางเสรจพรอมอยเชนเดยวกบบานเดยว แตในความเปนจรงนนเมอผอยอาศยเขาไปอยพบวาเกดขอจ�ากดบางประการดานขนาดของพนททใชท�ากจกรรมภายในครอบครวเพอตอบสนองการอยอาศย ท�าใหในบางครอบครวทมความตองการใชพนทเพอการอยอาศยทมากขน รวมถงขนาดของครอบครว จ�านวนสมาชก เพศและวยทตางกน และเพอใหสามารถใชงานไดโดยสะดวกและเหมาะสม ไดท�าการปรบเปลยนรปแบบและตอเตมทอยอาศยของตน จงกอใหเกดความหลากหลายของรปแบบการตอเตมบานแฝดโครงการบานเอออาทรในปจจบนรปแบบบานเอออาทรเปนตวอยางของการออกแบบบานบนเงอนไขของขอจ�ากดดานงบประมาณทชดเจนมาก เนองจากเนนการใชประโยชนสงสดภายใตขอก�าหนดดานขนาดพนท และงบประมาณคากอสรางทก�าหนดเพอคนรายไดนอยโดยเฉพาะ ดงนนเมอผอยอาศยไดเขาอยอาศยจรงจงไดเกดการตอเตมพนทเพอการอยอาศยในสวนของพนทของตน ดวยการมกรรมสทธในทดน รวมถงจดการพนททอยอาศยทเหลอนนเปนหนาทของเจาของบานทสามารถท�าการตอเตมเอง ซงกอใหเกดการพฒนาและตอเตมทอยอาศยโดยผอาศยใหสามารถพงพาตนเองได และจากการส�ารวจจากกลมตวอยางบานแฝดทมการปรบเปลยนรปแบบแลวนนพบวา รปแบบทางกายภาพทปรากฏออกมา บางหนวยไมไดเกดจากการปรบเปลยนครงเดยวจงสมบรณ บางหนวยมการปรบเปลยนมากกวา 1 ครง ท�าใหเหนถงปจจยบางประการทเพมขน จงท�าใหเกดการการตอเตมครงท 2 นอกเหนอจากการตอเตมเพอแกปญหาเรองขนาดพนท ดงนนจากกลมตวอยางจงสามารถศกษาเพอใหเหนถงทศทางการขยายตวจากการตอเตมดงกลาวของทพกอาศยประเภทบานแฝดรวมถงปจจยทเพมขนได วตถประสงค เพอศกษาทศทางการขยายตวในทพกอาศยประเภทบานแฝด โครงการบานเอออาทร จากกลมตวอยางทมการตอเตม เพอทสามารถน�ามาวางแผนเพอการตอเตมทอาจเกดขนในแตละครงได เพอความตอเนองในการตอเตมและเปนไปในทศทางเดยวกน อกทงลดปญหาทจะตามมาจากการตอเตมในแตละครงได

ขอมลโครงการเบองตน จากรปแบบการตอเตมทเกดขนพบวา บานเอออาทรไมไดท�ามาเพอคนรายไดนอยทแทจรง พจารณาไดจากบางครอบครวทท�าการตอเตมไดสทธในการถอครองทดนมากกวา 1 หนวยและท�าการตอเตมบานแฝดใหสามารถเชอมตอกนไดเปนหลงใหญ จงเหนไดวามความหลากหลายของกลมรายไดจากรปแบบทอยอาศยทไดท�าการตอเตมไป และเปนไปไดวาบานเอออาทรใหการอดหนน ชวยเหลอคนผดกลมเปาหมายท�าใหผมรายไดมากกวาเขามาซอเพอเปนเจาของและผมรายไดนอยบางสวนยงไมมทอยอาศยเปนของตนเอง จากกรณนประกอบกบเหนถงความหลากหลายของรปแบบการตอเตมจงเลอกท�าการศกษาการปรบเปลยนรปแบบทางกายภาพในทอยอาศยประเภทบานแฝดประเภท 1 หนวยทอยใหไดมาซงขอมลทเปนจรงและตรงกบจดประสงคการศกษา จากการลงพนทส�ารวจสามารถแบงทอยอาศยประเภท 1 หนวยอาศยออกเปน 6 รปแบบ จากบานแฝดภายในโครงการทงหมด 1,106 หนวย ดงน แบบท 1 บานแฝดทมการตอเตมโดยผจองสทธรายแรกท�าการตอเตมดวยตนเองเพอการอยอาศย แบบท 2 บานแฝดทมการตอเตม และปลอยใหเชา รวมถงขายสทธครอบครอง โดยผานการตอเตมแลว แบบท 3 บานแฝดทถกปรบเปลยนเปนรานคา หรอประกอบการดานตางๆ แบบท 4 บานแฝดทไมมการปรบเปลยนใดๆ และมการอยอาศย แบบท 5 บานแฝดทไมมการปรบเปลยนใดๆ และทงราง แบบท 6 บานแฝดทไมสามารถเขาเกบขอมลได และมการตอเตมแตถกทงราง



122



เพอใหเหนถงปจจยทท�าใหเกดความหลากหลายของรปแบบทางกายภาพและการตอเตมทเพมขนในแตละหนวยพกอาศย จงเลอกท�าการศกษาบานแฝดแบบท 1 ทมการตอเตมโดยผจองสทธรายแรกทท�าการตอเตมและอยอาศยดวยตนเองใหเหนถงความตองการขนพนฐานของการตอเตมเพอการอยอาศยทชดเจนทสด และท�าการลงพนทเกบขอมลท�าใหไดมาซงตวอยางในการศกษาทงสน 20 หนวย ซงถอเปนตวแทนของรปแบบการตอเตมทเกดขนกบกลมตวอยาง บานแฝดภายในโครงการบานเอออาทรศลา จงหวดขอนแกน มขนาดทดน 84 ตารางเมตร กวาง 6.00 เมตร ลก 14.00 เมตร ขนาดพนทวางโดยรอบ 62.04 ตารางเมตร ซงถอเปนพนททสามารถท�าการตอเตมได และมขนาดพนทใชสอยภายใน รวม 42.80 ตารางเมตร ประกอบดวยพนทดงตอไปน

ตารางท 1 แสดงขนาดพนทภายในบานแฝดโครงการบานเอออาทรศลา ขอนแกน

ชน 1 – โถงอเนกประสงค 19.35 ตารางเมตร

– หองน�า 2.625 ตารางเมตร

– ซกลาง 3.50 ตารางเมตร

– ทวางภายนอก 62.04 ตารางเมตร

ชน 2 – หองนอน 1 10.65 ตารางเมตร

– หองนอน 2 9.15 ตารางเมตร

4

เพอใหเหนถงปจจยททาใหเกดความหลากหลายของรปแบบทางกายภาพและการตอเตมทเพมขนในแตละหนวยพกอาศย จงเลอกทาการศกษาบานแฝดแบบท 1 ทมการตอเตมโดยผจองสทธรายแรกททาการตอเตมและอยอาศยดวยตนเองใหเหนถงความตองการขนพนฐานของการตอเตมเพอการอยอาศยทชดเจนทสด และทาการลงพนทเกบขอมลทาใหไดมาซงตวอยางในการศกษาทงสน 20 หนวย ซงถอเปนตวแทนของรปแบบการตอเตมทเกดขนกบกลมตวอยาง บานแฝดภายในโครงการบานเอออาทรศลา จงหวดขอนแกน มขนาดทดน 84 ตารางเมตร กวาง 6.00 เมตร ลก 14.00 เมตร ขนาดพนทวางโดยรอบ 62.04 ตารางเมตร ซงถอเปนพนททสามารถทาการตอเตมได และมขนาดพนทใชสอยภายใน รวม 42.80 ตารางเมตร ประกอบดวยพนทดงตอไปน ตารางท 1 แสดงขนาดพนทภายในบานแฝดโครงการบานเอออาทรศลา ขอนแกน ชน 1 – โถงอเนกประสงค 19.35 ตารางเมตร

– หองนา 2.625 ตารางเมตร – ซกลาง 3.50 ตารางเมตร – ทวางภายนอก 62.04 ตารางเมตร

ชน 2 – หองนอน 1 10.65 ตารางเมตร – หองนอน 2 9.15 ตารางเมตร

ภาพท 1 แสดงตวอยางบานแฝดททางโครงการกาหนดขนกอนจะมการการปรบเปลยนรปแบบโดยผอยอาศย ทมา หางหนสวนจากด พงษจนทราทวทรพย, 2551 รปแบบบานแฝดโครงการบานเอออาทรนนจดวาเปนทอยอาศยแบบสรางเสรจสมบรณ (Conventional Housing Scheme)ไมมการเผอสวนของโครงสรางไวเพอการตอเตมในอนาคตโครงสรางเปนคอนกรตเสรมเหลกลกษณะการใชพนทภายในเปนลกษณะอเนกประสงค เกดการซอนทบของพนทใชสอยทาใหการใชงานของพนทอเนกประสงคภายในเดมกอนการตอเตมมความหลากหลายและสามารถใชงานไดคมคามากกวา อยางไรกตามจากรายงานการประเมนทศทางและแนวทางการแกไขปญหาบานเอออาทร (ฉบบสมบรณ)โครงการบานเอออาทรขอนแกน 4 (ศลา) กลาววา การออกแบบ

พนทภายนอกทตอเตมได 62.04 ตารางเมตร ประกอบดวย ตาแหนงท 1 และ 2 เปนพนทดานหลงตวบาน ตาแหนงท 3 และ 4 เปนพนทดานขางตวบาน ตาแหนงท 5 และ 6 เปนพนทดานหนาตวบานในสวนทตรงกบ ทางเขาหลกจากถนนโครงการ ตาแหนงท 7 และ 8 เปนพนทดานหนาตวบานในสวนทตรงกบ ทางเขาสตวบาน

1 2

3

4

5

6 7

8

ภาพท 1 แสดงตวอยางบานแฝดททางโครงการก�าหนดขนกอนจะมการการปรบเปลยนรปแบบโดยผอยอาศยทมา หางหนสวนจ�ากด พงษจนทราทวทรพย, 2551

รปแบบบานแฝดโครงการบานเอออาทรนนจดวาเปนทอยอาศยแบบสรางเสรจสมบรณ (Conventional Housing Scheme)ไมมการเผอสวนของโครงสรางไวเพอการตอเตมในอนาคตโครงสรางเปนคอนกรตเสรมเหลกลกษณะการใชพนทภายในเปนลกษณะอเนกประสงค เกดการซอนทบของพนทใชสอยท�าใหการใชงานของพนทอเนกประสงคภายในเดมกอนการตอเตมมความหลากหลายและสามารถใชงานไดคมคามากกวา อยางไรกตามจาก


123



รายงานการประเมนทศทางและแนวทางการแกไขปญหาบานเอออาทร (ฉบบสมบรณ)โครงการบานเอออาทรขอนแกน 4 (ศลา) กลาววา การออกแบบบานเอออาทรนนมการก�าหนดขนาดพนทใชสอยทสามารถตอบสนองตอการใชงานตามความตองการขนพนฐานได และเหมาะสมกบรายไดของผอยอาศยแลวเมอเทยบกบราคาและความคาดหวงทจะไดเปนเจาของบานหลงใหมทตงอยในเขตพนทเมองทมราคาทดนสงดงนนขนาดพนทใชสอยและรปแบบภายนอกทไมสามารถเนนเรองความสวยงามไดจงไมเปนปญหามากนกรวมถงการมขอจ�ากดดานรายไดท�าใหผซอเกดการยอมรบกบขอก�าหนดดงกลาวได หากแตสวนส�าคญทผซอตองการคอพนทเวนวางภายนอกทมไวเพอการตอเตมมากกวา เนองจากเปนการวางแผนเพอรองรบการขยายตวในอนาคต

การตอเตมและการปรบเปลยนรปแบบทางกายภาพในบานแฝด ล�าดบครงของการตอเตม จากการส�ารวจตวอยางบานแฝด ซงเปนตวแทนของบานแฝดแบบท 1 ทมการตอเตมโดยผจองสทธรายแรกทท�าการตอเตมและอยอาศยดวยตนเองประเภท 1 หนวย เพอใชในการศกษาจ�านวน 20 หนวย จากการศกษาหากแบงตามล�าดบครงของการตอเตมพบวาสามารถแบงออกเปน 2 ลกษณะ ดงน แบบท 1 การปรบเปลยนรปแบบครงเดยวเสรจสมบรณ การเกดรปแบบนจ�าเปนตองอาศยทนทรพย หรออกนยหนงคอไมมความตองการทางพนทหรอสงใดเพมอก หรอเหนวาทไดท�าการตอเตมไปนนมความพอดกบความตองการภายในครอบครว ไมวาจะไดท�าการปรบเปลยนไปมากหรอนอยกตาม และตองพจารณารวมกบสภาพสงคมภายในครอบครวในปจจบนดวย เนองจากหากมชวงเวลาทเพมขนอาจมแนวโนมทสงผลใหเกดการเปลยนแปลงในอนาคตได ทงนขนอยกบปจจยเพมเตมของแตละครอบครว แบบท 2 การปรบเปลยนรปแบบมากกวา 1 ครง การเกดรปแบบนอาจเกดไดจากการปรบเปลยนรปแบบในครงแรกยงไมสมบรณด อาจมขอจ�ากดบางประการ จงท�าใหไมสามารถแลวเสรจเปนไปตามทตงไว หรอแกไขปญหาทเกดจากการอยอาศยไดทงหมด รวมถงการมชวงเวลาทเพมขน ประกอบกบปจจยเพมเตมอนๆ ทเพมเขามา ภายหลงจากการอยอาศยไปแลว จงท�าใหเกดการปรบเปลยนรปแบบทพกอาศยของตนอกครง

ตารางท 2 แสดงจ�านวนปรมาณของตวอยางทใชในการศกษา โดยพจารณาจากรปแบบของล�าดบครงในการตอเตม

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

1. ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü2. ü ü ü ü ü ü ü ü ü

จากตารางท 2 เหนไดวาจากการลงพนทเกบขอมลเพอท�าการศกษาเกยวกบการเปลยนแปลงรปแบบทพกอาศยประเภทบานแฝดโครงการบานเอออาทรศลาทงหมดจ�านวน 20 หนวย มบานแฝดทมการตอเตมมากกวา 1 ครง จ�านวน 9 หนวยซงคดเปน 45% ของกลมตวอยางทงหมดซงพบวาบานแฝดหลงการตอเตมครงแรกไปแลวอาจมปจจยบางประการทเพมขนท�าใหเกดการปรบเปลยนรปแบบเพมเตมประกอบกบการมระยะเวลาเขามาเกยวของ ดงนนจงท�าใหเหนถงทศทางการขยายตวบางประการทไดจากการตอเตมบานแฝดในแตละครงจากกลมตวอยางประเภทดงกลาวได โดยบานแฝดทมการปรบเปลยนรปแบบมากกวา 1 ครงทจะน�ามาท�าการพจารณาคอ หนวยท 03 หนวยท 04 หนวยท 05 หนวยท 07 หนวยท 10 หนวยท 12 หนวยท 13 หนวยท 15 และหนวยท 19 จ�านวน 9 หนวย ซงรปแบบทเกดจากการตอเตมในแตละครงของตวอยางทสามารถน�ามาท�าการวเคราะหไดทปรากฏในแตละหนวยมลกษณะดงตอไปน



124



ตารางท 3 แสดงรปแบบทางกายภาพทเกดจากการปรบเปลยนทพกอาศยในแตละครงของกลมตวอยาง

ทศทางการขยายตวของทพกอาศยประเภทบานแฝด


125



จากกรณศกษาพบวาในการตอเตมหรอการปรบเปลยนรปแบบครงท 1 นน หรอหากยงไมเคยมการตอเตม

ใดๆมากอน จะเรมตนจากการตอเตมพนทจากทางดานหลงเปนพนทครวเปนสวนใหญ รวมถงการปรบพนทโดยรอบ

หรอพนทเวนวางภายนอกโดยรอบอาคารเดม เพอไมใหเกดน�าขงและสามารถใชงานไดอยางสะดวกและปลอดภย

เนองจากพนททโครงการกอนหนานนเปนพนดน ซงจากตารางท 3 จะเหนไดวาพนทเวนวางภายนอกโดยรอบอาคาร

เดมของกลมตวอยางนนจะคอยๆถกแทนทดวยระนาบสขาวซงเปนการปรบพนทโดยรอบเพอใหทดนเดมนนสามารถ

ใชงานไดเหนไดจากบางหลงในชวงแรกมพนทเวนวางภายนอกโดยรอบอาคารสวนทเปนสขาวมากกวา นนคอมการ

ปรบพนทแลว ตางจากบางหลงทพนทเวนวางภายนอกโดยรอบอาคารเดมยงเปนระนาบพนทสด�าซงยงเปนพนดนเดม

ตงแตตนโครงการ

จากตารางท 3 เมอไดท�าการวเคราะหกลมตวอยางทงหมดทไดน�ามาศกษานนท�าใหเหนถงทศทางการขยาย

ตวของพนททพบจากการปรบเปลยนรปแบบบานแฝด โครงการบานเอออาทรทมการปรบเปลยนมากกวา 1 ครงจง

สามารถสรปใหเหนถงรปแบบการขยายตวออกเปน 3 ล�าดบขน ดงน

การตอเตมครงท 1 เปนการขยายพนทไปทางดานหลงหรอจดใดจดหนงของบานเพยงจดเดยวการตอเตมรป

แบบนเปนการตอเตมทเปลยนแปลงรปแบบทางกายภาพจากเดมนอยทสดสวนใหญทพบเปนพนทครวและพนทซก

ลางทางดานหลง อาจมการกนผนงเปนแบบปดหรอแบบเปดโลง ท�าใหทราบในเบองตนวาพนทครวภายในบานทถก

ก�าหนดไวในตอนตนนนมพนทไมเพยงพอหรอไมสะดวกแกการใชงาน จงตองขยายพนทออกมาภายนอกรวมถงตอง

กนแดดกนฝนได

การตอเตมครงท 2 เปนการขยายพนทไปยงพนททอยตดกนกบพนททไดท�าการตอเตมครงแรก เชน ตอเตม

ดานหลงกอนจากนนจงขยายไปดานขางหรอดานหนาหรอกนและทบผนงภายในบางสวนใหเกดพนทเชอมตอจากการ

ตอเตมครงแรก โดยจากการส�ารวจพบวาการตอเตมครงท 2 นน อาจมการตอเตมใหมสวนปกคลมจนเตมพนท หรอ

ตอเตมแบบเหลอพนทเวนวางภายนอกไวบางสวน อาจเพอรองรบการตอเตมครงตอไปในอนาคต โดยปรบเปลยนไป

ตามความตองการของผอาศย ท�าใหลกษณะทางกายภาพทปรากฏในการตอเตมครงนยงมความโปรงอยบาง

การตอเตมครงท 3 เปนการขยายพนทออกไปในสวนพนททมการเวนวางไว อาจท�าใหไมเหลอพนทวาง

ภายนอกเพอรองรบการตอเตมครงตอไปไดอก ท�าใหขนตอนตอไปจากนทสามารถท�าไดคอการกอผนงเพอสรางพนท

แบบปดลอมภายใตสวนปกคลมพนททไดตอเตมไว หรอตอเตมขนไปในแนวดง

ตารางท 3 แสดงทศทางการขยายตวของพนททเกดจากการปรบเปลยนรปแบบทพกอาศยประเภทบานแฝด

การตอเตมครงท 1

ตอเตมพนทดานหลง อาจเปนการตอเตม

แบบมหลงคาคลม หรอแบบปดลอม

การตอเตมครงท 2

ตอเตมสวนทอยกน, พนทดานหนา หรอ

องคประกอบอนๆ เชนกนหองและขยาย

พนท

การตอเตมครงท 3ขนไป

ตอเตมพนทเวนวางภายนอกทเหลอ หรอปด

ลอมพนทจากการตอเตมพนททมหลงคาคลม

รวมถงองคประกอบของพนทอนๆ เชนกน



126



จากการปรบเปลยนรปแบบทางกายภาพของทอยอาศยภายนอก จงสงผลตอการปรบเปลยนดานการใชพนท

ภายในเกดรปแบบการใชพนทภายหลงการตอเตมตางไปจากกอนการตอเตม ดงน

ตารางท 4 แสดงการเปรยบเทยบรปแบบการใชพนทกอนการตอเตมและหลงการตอเตม

รปแบบการใชพนทกอนการตอเตม รปแบบการใชพนทหลงการตอเตม

ล�าดบท 1. ใชพนทภายในตวบาน บรเวณสวนโถงอเนกประสงคท

โครงการก�าหนด

ใชพนทภายในตวบาน บรเวณสวนโถงอเนกประสงคท

โครงการก�าหนด

ล�าดบท 2. ใชพนทจากโถงอเนกประสงคขยายออกมายงพนทกง

ภายนอกดานหนาและพนทซกลางดานหลง

ใชพนทขยายออกจากสวนอเนกประสงคเดม มาในสวนทม

การตอเตมแบบปดลอมพนท

ล�าดบท 3. เรมมการขยายพนทการใชงานออกมายงพนทว าง

ภายนอกในบรเวณทอยตดกน

ใชพนทขยายออกมานอกตวบานในสวนทมการตอเตมพนท

แบบมหลงคาคลม

ล�าดบท 4. ใชพนทขยายออกมานอกตวบานในสวนทไมมการตอเตม

หรอพนทเปดโลงเดม

ความสมพนธระหวางต�าแหนงการตอเตมและพนทใชงานทเพมขนเมอพจารณาจากผงพนและต�าแหนงการตอเตมพบวา พนทเวนวางภายนอกททางโครงการออกแบบไวนน

สามารถแบงพนททเกดการตอเตมเพอก�าหนดพนทใชสอยออกเปน 3 สวนหลกคอ พนทดานหนา พนทดานขาง และ

พนทดานหลง จากการศกษาพบวาตวอยางบานแฝดโดยสวนมากมการตอเตมในต�าแหนงทซ�ากนของการใชพนทใน

แตละหนวยทพกอาศย อกทงพนทการใชงานทเพมขนนนมลกษณะคลายคลงกบพนทใชสอยเดมทอยตดกน เพยงแต

การจดการภายในพนทอาจมความแตกตางกนไปตามลกษณะความตองการใชพนทของผอยอาศย จงสามารถสรปให

ทราบถงพนทใชสอยทเพมขนในต�าแหนงทมการตอเตมบนพนทเวนวางภายนอกของบานแฝดแตละหนวยไดดงน

ตารางท 5 สรปพนทใชสอยทมการตอเตมเพมขนในต�าแหนงเดยวกน บนพนทเวนวางภายนอกของบานแฝด

8

จากการปรบเปลยนรปแบบทางกายภาพของทอยอาศยภายนอก จงสงผลตอการปรบเปลยนดานการใชพนท1

ภายในเกดรปแบบการใชพนทภายหลงการตอเตมตางไปจากกอนการตอเตม ดงน 2

3

ตารางท 4 แสดงการเปรยบเทยบรปแบบการใชพนทกอนการตอเตมและหลงการตอเตม 4

รปแบบการใชพนทกอนการตอเตม รปแบบการใชพนทหลงการตอเตม ลาดบท 1.

ใชพนทภายในตวบาน บรเวณสวนโถงอเนกประสงคทโครงการกาหนด

ใชพนทภายในตวบาน บรเวณสวนโถงอเนกประสงคทโครงการกาหนด

ลาดบท 2.

ใชพนทจากโถงอเนกประสงคขยายออกมายงพนทกงภายนอกดานหนาและพนทซกลางดานหลง

ใชพนทขยายออกจากสวนอเนกประสงคเดม มาในสวนทมการตอเตมแบบปดลอมพนท

ลาดบท 3.

เรมมการขยายพนทการใชงานออกมายงพนทวางภายนอกในบรเวณทอยตดกน

ใชพนทขยายออกมานอกตวบานในสวนทมการตอเตมพนทแบบมหลงคาคลม

ลาดบท 4. ใชพนทขยายออกมานอกตวบานในสวนทไมมการตอเตมหรอพนทเปดโลงเดม

5

ความสมพนธระหวางตาแหนงการตอเตมและพนทใชงานทเพมขน 6

เมอพจารณาจากผงพนและตาแหนงการตอเตมพบวา พนทเวนวางภายนอกททางโครงการออกแบบไวนน 7

สามารถแบงพนททเกดการตอเตมเพอกาหนดพนทใชสอยออกเปน 3 สวนหลกคอ พนทดานหนา พนทดานขาง และพนท8

ดานหลง จากการศกษาพบวาตวอยางบานแฝดโดยสวนมากมการตอเตมในตาแหนงทซากนของการใชพนทในแตละ9

หนวยทพกอาศย อกทงพนทการใชงานทเพมขนนนมลกษณะคลายคลงกบพนทใชสอยเดมทอยตดกน เพยงแตการจดการ10

ภายในพนทอาจมความแตกตางกนไปตามลกษณะความตองการใชพนทของผอยอาศย จงสามารถสรปใหทราบถงพนทใช11

สอยทเพมขนในตาแหนงทมการตอเตมบนพนทเวนวางภายนอกของบานแฝดแตละหนวยไดดงน 12

13

ตารางท 5 สรปพนทใชสอยทมการตอเตมเพมขนในตาแหนงเดยวกน บนพนทเวนวางภายนอกของบานแฝด 14

1. พนทดานหนา 2. พนทดานขาง 3. พนทดานหลง พนทอเนกประสงค ซกลาง ทจอดรถ พนทเปดโลง

พนทอเนกประสงค หองนอน

สวนครว ซกลาง หองนา

15

จากผงพนของตวอยางทไดทาการศกษาพบวาจากตาแหนงพนทการใชงานทเพมขนในแตละหนวยและทศ16

ทางการตอเตมทเกดขนภายในบานแฝดทไดจากการวเคราะหตวอยางนน ทาใหเหนถงลกษณะการกระจายตวของการตอ17

เตมทเกดขน ไดดงตอไปน 18

1

2

3

1. พนทดานหนา 2. พนทดานขาง 3. พนทดานหลง

พนทอเนกประสงค

ซกลาง

ทจอดรถ

พนทเปดโลง

พนทอเนกประสงค

หองนอน

สวนครว

ซกลาง

หองน�า

จากผงพนของตวอยางทไดท�าการศกษาพบวาจากต�าแหนงพนทการใชงานทเพมขนในแตละหนวยและทศทาง

การตอเตมทเกดขนภายในบานแฝดทไดจากการวเคราะหตวอยางนน ท�าใหเหนถงลกษณะการกระจายตวของการตอ

เตมทเกดขน ไดดงตอไปน


127



ตารางท 6 สรปรปแบบการกระจายตวของพนทใชสอยทเพมขนจากการตอเตมทอยอาศยประเภทบานแฝด

กระจายตวออก 1 ดาน กระจายตวออก 2 ดาน กระจายตวออก 3 ดาน

ดานหลง ดานหลงและดานขาง ดานหลงและดานหนา ดานหลง ดานขาง และดานหนา

9

ภาพท 2 แสดงรปแบบการตอเตมทนอยทสดทสามารถ

ทาการตอเตมได และเพยงพอแกความตองการขนพนฐาน

ตารางท 6 สรปรปแบบการกระจายตวของพนทใชสอยทเพมขนจากการตอเตมทอยอาศยประเภทบานแฝด 19

กระจายตวออก 1 ดาน กระจายตวออก 2 ดาน กระจายตวออก 3 ดาน ดานหลง ดานหลงและดานขาง ดานหลงและดานหนา ดานหลง ดานขาง และ

ดานหนา

20

เมอพจารณาจากรปแบบการกระจายตวของการใชพนทของกลมตวอยางทาใหเหนวา เมอมการกระจายตว21

ของพนทการใชงานมากขนเทาใด ความหนาแนนและการใชพนทเชงซอนของกจกรรมทเกดขนภายในโถงอเนกประสงค22

หลกของบานแฝดยอมลดลง เหนไดจากรปแบบการกระจายตวออก 1 ดานไปในพนทดานหลงซงกาหนดเปนพนทครว การ23

ใชพนทของตวอยางทพบยงมการใชพนทในสวนของโถงอเนกประสงคเปนหลก อกทงมการปรบเปลยนพนทใหสามารถใช24

งานไดอยางหลากหลาย และเมอเทยบกบตวอยางทมการกระจายตวของพนทออกไปมากกวา 1 ดาน โดยสวนมากการตอ25

เตมทเพมขนนนเปนการเพมพนทสวนอเนกประสงคใหมากขนกวาทกาหนด รวมถงมการกาหนดพนทสวนตว เชนหองนอน 26

เพอความสะดวกในการใชงานภายในครอบครว ซงการใชพนททเพมขนนนลดการทบซอนภายในสวนอเนกประสงคหลกลง27

โดยการกระจายพนททมการใชงานหนาแนนไปยงพนทตอเตมใหม ทาใหเหนวาการตอเตมทนอยทสดสามารถใชพนท28

ภายในสวนโถงอเนกประสงคหลกไดอยางคมคามากกวา จากการกระจายตวของพนทใชงานนนสงผลใหทราบถงทศ29

ทางการขยายตวทางกายภาพทเกดขนภายในบานแฝด ดงนนรปแบบทมการขยายตวออกไปเมอพจารณาจากภายนอก30

สามารถคาดการณไดวาจะมพนทใชงานทเพมขนสอดคลองกบการใชงานของพนทเดม 31

32

จากความสมพนธระหวางตาแหนงการตอเตม33

กบพนทใชงานทเพมขน และทศทางการขยายตวจาก34

การตอเตมของกลมตวอยาง ทาใหสรปใหเหนถง35

รปแบบรวมทเกดจากการตอเตมบานแฝดโครงการบาน36

เอออาทรคอ มการขยายพนทตอเตมไปทางดานหลง 37

และกาหนดพนทดานหนาในตาแหนงทตรงกบทางเขา38

หลกเปนพนทโลงอเนกประสงคเสมอ กลาวไดวาเมอ39

เขาอยอาศยจรงแลวนนไมสามารถประกอบอาหาร40

พนทภายในทกาหนดไว และเมอปรบใชพนทภายนอก41

เปนพนทครวกลบไมสามารถกนแดดกนฝนได จาก42

ปญหาดงกลาวนนพบวาการตอเตมอยางนอยทสดท43

พนทใชงานเพมขน 20.25 ตร.ม. คาใชจายในการตอเตม 10,000 บาท

9





ดานหนา

20












32













9





ดานหนา

20












32













9





ดานหนา

20












32













เมอพจารณาจากรปแบบการกระจายตวของการใชพนทของกลมตวอยางท�าใหเหนวา เมอมการกระจายตว

ของพนทการใชงานมากขนเทาใด ความหนาแนนและการใชพนทเชงซอนของกจกรรมทเกดขนภายในโถงอเนกประสงค

หลกของบานแฝดยอมลดลง เหนไดจากรปแบบการกระจายตวออก 1 ดานไปในพนทดานหลงซงก�าหนดเปนพนทครว

การใชพนทของตวอยางทพบยงมการใชพนทในสวนของโถงอเนกประสงคเปนหลก อกทงมการปรบเปลยนพนทให

สามารถใชงานไดอยางหลากหลาย และเมอเทยบกบตวอยางทมการกระจายตวของพนทออกไปมากกวา 1 ดาน โดย

สวนมากการตอเตมทเพมขนนนเปนการเพมพนทสวนอเนกประสงคใหมากขนกวาทก�าหนด รวมถงมการก�าหนดพนท

สวนตว เชนหองนอน เพอความสะดวกในการใชงานภายในครอบครว ซงการใชพนททเพมขนนนลดการทบซอนภายใน

สวนอเนกประสงคหลกลงโดยการกระจายพนททมการใชงานหนาแนนไปยงพนทตอเตมใหม ท�าใหเหนวาการตอเตม

ทนอยทสดสามารถใชพนทภายในสวนโถงอเนกประสงคหลกไดอยางคมคามากกวา จากการกระจายตวของพนทใช

งานนนสงผลใหทราบถงทศทางการขยายตวทางกายภาพทเกดขนภายในบานแฝด ดงนนรปแบบทมการขยายตวออก

ไปเมอพจารณาจากภายนอกสามารถคาดการณไดวาจะมพนทใชงานทเพมขนสอดคลองกบการใชงานของพนทเดม

ภาพท 2 แสดงรปแบบการตอเตมทนอยทสดทสามารถท�าการตอเตมได และเพยงพอแกความตองการขนพนฐาน

จากความสมพนธระหวางต�าแหนงการตอเตมกบพนทใชงานทเพมขน และทศทางการขยายตวจากการตอเตมของกลมตวอยาง ท�าใหสรปใหเหนถงรปแบบรวมทเกดจากการตอเตมบานแฝดโครงการบานเอออาทรคอ มการ



128



ขยายพนทตอเตมไปทางดานหลง และก�าหนดพนทดานหนาในต�าแหนงทตรงกบทางเขาหลกเปนพนทโลงอเนกประสงคเสมอ กลาวไดวาเมอเขาอยอาศยจรงแลวนนไมสามารถประกอบอาหารพนทภายในทก�าหนดไว และเมอปรบใชพนทภายนอกเปนพนทครวกลบไมสามารถกนแดดกนฝนได จากปญหาดงกลาวนนพบวาการตอเตมอยางนอยทสดทเกดขนรวมกนทพบในบานแฝดทกหนวยคอการตอเตมพนทครวเปนอนดบแรกใหเหมาะสม สะดวก และปลอดภยแกการใชงานเพอการประกอบอาหาร เนองจากพนทครวของบานแฝดโครงการบานเอออาทรนนมพนทจ�ากดไมเพยงพอตอการใชงาน โดยเฉพาะในสวนพนทประกอบอาหารซงไมสอดคลองตอพฤตกรรมความเปนอยของคนไทย ถงแมวาจะมรปแบบครวตะวนตกเขามามอทธพลมากขนกตาม สวนมากจงเปนเหตผลส�าคญทท�าใหผอยอาศยจ�าเปนตองตอเตมพนท (กตตกานต พรประทม, 2550) การศกษากลมตวอยางและรปแบบครวในทพกอาศยเพอคนรายไดนอยสรปไดวา สวนตอเตมและพนทใชสอยทปรากฏทางกายภาพทนอยทสดทเกดขนในภาพรวมของการปรบเปลยนรปแบบทอยอาศย ทสามารถเกดขนไดกบทกหนวยตอเตมคอ พนทครวแบบเปดโลงดานหลง มพนทใชสอยเพมขนจากเดม 20.25 ตารางเมตร มคาใชจายนอยทสดทสามารถท�าการตอเตมไดประมาณ 10,000 บาท จากขอมลสวนนจงชใหเหนวาโครงการบานเอออาทรสามารถน�าไปใชเพอวางแผนการตอเตมใหกบโครงการบานเอออาทรและทอยอาศยเพอคนรายไดนอยตอไปได โดยการก�าหนดพนทในสวนทเลงเหนวาเมอผอยอาศยเขาไปอยอาศยจรงจะตองท�าการตอเตม ดงนนทางโครงการจงควรออกแบบเพอรองรบการตอเตมไวตงแตเรมตน เพอชวยลดผลกระทบทจะเกดขนระหวางหนวยพกอาศยและใหเปนไปตามขอก�าหนดกฎหมาย เพอใหผอยอาศยท�าการตอเตมภายในกรอบททางโครงการไดตงไวลดความหลากหลายของรปแบบทางกายภาพ เพอเปนการวางแผนและสงเสรมใหผอยอาศยสามารถตอเตมทอยอาศยดวยตนเองได

สาเหตทท�าใหเกดการเปลยนแปลงรปแบบทพกอาศยมากกวา 1 ครง จากการศกษาเกยวกบพฒนาการของการตอเตมทอยอาศยแบบสรางบางสวน กรณศกษาทอยอาศยแบบ A โครงการ เมองใหมบางพล จงหวดสมทรปราการท�าใหทราบถงปจจยทท�าใหเกดการตอเตมทพกอาศยโดยสรปไดวาไดเกดจาก การเปลยนแปลงทางสงคมและเศรษฐกจภายในครอบครว (วรชาต, 2543) และหากน�าปจจยทไดท�าการศกษาดงกลาวนน ประกอบกบทไดจากการวเคราะหและลงพนทส�ารวจตวอยาง ท�าใหสามารถอธบายถงปจจยทท�าใหเกดการปรบเปลยนรปแบบทพกอาศยทมากกวา 1 ครงไดดงน 1. การเตบโตทางสภาพสงคมภายในครวเรอน อาทเชนจ�านวนสมาชกทเพมขน อาย เพศ และชวงวย พบวาปจจยทท�าใหเกดการตอเตมเพมขนจากครงแรกมสาเหตสวนมาจากการเพมขนของสมาชกในครอบครวเชน การมบตร หรอการพาพอแมเขามาอยดวย อนเนองมาจากผอยอาศยภายในโครงการบานเอออาทรศลานนสวนใหญมาจากตางอ�าเภอ จากนนจงท�าการตอเตมพนทเพมขนจากเดมเพอรองรบการใชงานของสมาชกทเพมขน เชนการเพมหองเพอความเปนสดสวนหรอการขยายพนทสวนอเนกประสงค อาจท�าใหเรยกไดวาเปนครอบครวแบบขยาย หากแตการเพมขนของสมาชกในครอบครวนนไมไดเปนเหตผลส�าคญเพยงอยางเดยวทท�าใหเกดการตอเตมเปนครงท 2 จากการลงพนทส�ารวจพบวาผทท�าการตอเตมเพมขนจากครงแรกเกดจากการเปลยนแปลงของชวงวย และเพศของสมาชกในครอบครวกลาวไดวาบานทมลกสาวจะมการตอเตมพนทเพอใหลกมหองอยเปนสดสวนและปลอดภย โดยมการแยกพนทออกจากพนทสวนรวม หรอแยกหองนอนกบพอแมอยางชดเจน เนองจากก�าลงกาวเขาสวยรน รวมไปถงการตอเตมใหมหองนอนชนลาง ส�าหรบตนเองหรอพอแมทก�าลงจะเขาสวยชรา ใหสามารถใชงานไดในกรณไมสามารถขนลงบนไดไดอยางสะดวก รวมถงเวลาเจบปวยเพอความปลอดภยในการใชพนทในอนาคต จากทไดกลาวไปนนจงเปนสาเหตทท�าใหเกดการตอเตมทพกอาศยเพมจากครงแรก ซง การเพมขนหรอลดลงของของสมาชกในครอบครวไมไดเปนเหตผลส�าคญทท�าใหเกดการตอเตมเพยงอยางเดยว แตการตอเตมทพบสวนใหญจะมปจจยเรองอายและเพศเขามาเปนเหตผลส�าคญ (วรชาต, 2543)


129



2. การเตบโตของเศรษฐกจภายในครวเรอน นอกเหนอจากสาเหตเรองความตองการดานพนททเกดจากการเปลยนแปลงทางสภาพสงคมภายในครอบครวทเพมขนแลวนน ยงมเรองเศรษฐกจภายในครวเรอนหรอความสามารถทางการเงนในขณะนนเปนองคประกอบส�าคญอกประการหนงทท�าใหเกดการตอเตมทพกอาศยมากกวา 1 ครง โดยคณวรชาต แกวค�าฟ1ไดใหเหตผลเกยวกบปจจยดานการเงนทท�าใหเกดพฒนาการดานทอยอาศยวาเกดขนจากการเปลยนแปลงสภาพทางเศรษฐกจภายในครอบครว อนไดแกอาชพ รายได รายจาย รวมถงเงนออมของครวเรอน โดยพบวาแตละครงทมการตอเตมนน ระดบรายไดของครอบครวแตละหลงจะสงขนหลงจากหกคาใชจายในแตละเดอนแลวท�าใหยงมเงนเหลอเกบออมทกเดอนเพอใชในคราวจ�าเปนและเพอการตอเตมทอยอาศย โดยจะมเงนตอเตมในครงท 2-3 สวนครงแรกทท�าการตอเตมนนไดกมา ท�าใหเหนประเดนทท�าใหเกดการตอเตมเพมขนจากครงแรก 2 ประการอนเนองมากจากการเตบโตทางเศรษฐกจภายในครวเรอน ประเดนท 1 สบเนองมาจากการตอเตมครงแรกไมสมบรณจงตองรอใหมเงนออมส�ารอง จงจะท�าการตอเตมอกครงเพอแกปญหาดงกลาว เนองมาจากความไมเพยงพอทางดานการเงนในการปรบเปลยนรปแบบทพกอาศยใหเสรจไดภายในครงเดยวเมอพจารณาจากตวอยางจะเหนวาการตอเตมครงท 1 เปนการตอเตมเฉพาะสวนกอนซงเปนการเปลยนแปลงรปแบบทางกายภาพตางไปจากเดมนอยทสด จากการสมภาษณเจาของบานมความตองการตอเตมทงหมดแตขาดแคลนเงนทนจงไดท�าการตอเตมในสวนทมความตองการใชพนทมากทสดกอนนนคอพนทครวบรเวณดานหลง รวมไปถงปรบปรงทดนโดยรอบเพอความสะดวกและปลอดภยในการใชพนทภายนอก และในขณะนนยงรสกวาพนทททางโครงการก�าหนดใหเพยงพอกบการใชงานภายในครวเรอนอยจงคดวาจะคอยๆตอเตมไปทละจดใหเหมาะสมกบรายไดทมในขณะนน แตยงมบางหนวยทไดท�าการกเงนมาเพอท�าการตอเตมครงแรกเนองจากมความตองการใชพนทภายนอกทสามารถกนแดดกนฝนไดหากแตขาดแคลนเงนทนในการกอสราง จงไดปรบปรงพนทโดยรอบและขนโครงสรางหลงคาบางจดไวกอน ตอมาเมอมเงนเกบมากพอจงท�าการตอเตมเพมขนจากเดมเพอใหการตอเตมครงแรกสมบรณรวมไปถงการเกดปญหาหลงจากทไดท�าการตอเตมครงแรกไปท�าใหไมสามารถใชงานไดโดยสะดวก จงท�าใหตองตอเตมอกครง ประเดนท 2 สบเนองมาจากการมเงนส�ารองเพอการตอเตมทอยอาศย สาเหตทท�าการตอเตมครงท 2 อาจจะไมไดมความตองการมพนทใชสอยเพมขนจากเดมหรอแกไขปญหาทเกดจากการตอเตมครงแรก เพราะการตอเตมครงแรกกเพยงพอแกความตองการของคนในครอบครวแลวในระดบหนง แตทท�าการตอเตมอกครงนนเปนเพยงการตอเตมเพอสรางความมนคงแกการอยอาศยใหกบครอบครวในอนาคต อนเนองมาจากครอบครวมเงนเกบส�ารองเพอการตอเตม จากสองประเดนท�าใหเหนขอแตกตางของสาเหตทท�าใหเกดการเปลยนแปลงรปแบบทพกอาศย โดยอาศยการเตบโตทางเศรษฐกจภายในครวเรอน อยางแรกคอตองการมเงนออมเพอทจะท�าการแกไขปรบปรงทอยอาศยจากการตอเตมครงแรกใหสมบรณ และยงมเรองความตองการพนทเพมเขามาเกยวของ อยางทสองคอมเงนออมเหลอพอทจะท�าการปรบเปลยนรปแบบจากเดมเพยงแตไมไดมเรองความตองการพนทใชสอยเขามาเกยวของ เพยงแคตองการปรบปรง เพอสรางความมนคงในการอยอาศยใหกบครอบครวเทานน ซงถอวาเปนการตอเตมลวงหนาเพอรองรบความตองการทอาจเพมขนไดในอนาคต

รปแบบการตอเตมทเกดจากการเปลยนแปลงลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมของครอบครวนอกเหนอจากความตองการพนททเพมขนนน กลาวไดวาอาจมสาเหตอนทท�าใหเกดความตองการทจะท�าการ

ตอเตมทพกอาศย จากการพจารณาโครงสรางทางสถานะภาพของแตละครอบครวทมความแตกตางกนของอาย ชวงวย เพศ จ�านวนสมาชก รวมถงการเพมขนของสมาชกภายในครอบครว หรอการทครอบครวมความสามารถในการจาย



130



ทมากขนนนเปนอกหนงสาเหตทท�าใหเกดการตอเตมไปตามสถานะครอบครวในแตละชวงเวลาทมการเปลยนแปลง จงสรปไดวานอกเหนอจากความตองการพนทใชสอยทเพมขน ประกอบกบครอบครวมการเตบโตทางเศรษฐกจและสงคมภายในครวเรอน จงเปนสาเหตหลกทท�าใหเกดการปรบเปลยนรปแบบในทพกอาศย

จากการเปลยนแปลงทางสถานะทางสงคมภายในครอบครว จงสามารถเหนถงลกษณะของการตอเตมทเกดขนจากการเพมพนทการใชงานทเปลยนไป โดยรปแบบการใชพนททเพมขนนนเกดจากการวเคราะหสถานะภาพของแตละครอบครวทมลกษณะทางสถานะภาพรวมกนเปนตวก�าหนดท�าใหเหนถงพนททเพมขนเมอมการเปลยนแปลงทางสภาพสงคมภายในครวเรอน เหนไดวาเมอมการเพมขนของสมาชกในครอบครว จะสงผลใหเกดการเปลยนแปลงทางสถานะภาพครวเรอน ซงสามารถก�าหนดสถานะภาพครอบครวไดจากจ�านวนสมาชกทเพมขนในขณะนน แบงออกเปน 4 แบบคอ โสด (1 คน) / มาย (2 คน) / ครอบครวเดยว (3 – 4 คน) / ครอบครวขยาย (5 คนขนไป) และกลาวไดวาเมอครอบครวมการเปลยนแปลงของสถานะครอบครว ผนวกกบความตองการดานพนทใชสอยจงเพมขนไปตามล�าดบอนเนองมาจากโครงสรางครอบครวมการขยายจะสงผลการตอเตมเพอเพมพนทการใชงาน

ตารางท 7 แสดงต�าแหนงการตอเตมทเพมขน เพอรองรบพนทใชสอยในทพกอาศยทมการเตบโตทางสภาพสงคม

โสด

(1 คน)

มาย

(2 คน)

ครอบครวเดยว

(3-4 คน)

ครอบครวขยาย

(4 คนขนไป)

ต�าแห

นงพน

ทการ

ตอเต

ม เม

อพจา

รณาจ

ากผง

พนพน

ทใชส

อยทเ

พมขน

ตามก

าร

เปลย

นสถา

นะภา

พครอ

บครว

พนทครว และซกลาง

สวนเอนกประสงคภายนอก



สวนเอนกประสงคภายใน




หองน�า




หองน�า

หองนอน

พนทวางภายนอก พนทอเนกประสงคกงภายนอก พนทอเนกประสงคภายใน

หองนอน หองครว หองน�า


131



จากตารางท 7 เหนไดวา พนทใชสอยจากการตอเตมทเพมขนนนมความแตกตางไปตามลกษณะทางสงคม

ของแตละครอบครว เมอครอบครวมการขยายโครงสรางขนลกษณะของพนทใชสอยยอมมความแตกตางกนไปดวย

เชนกน ซงอาจเรยกวาเปนการจดการพนทภายในระหวางพนทตอเตมและพนทเอนกประสงคเดม เรมจากการตอเตม

สวนทมความตองการมากทสดกอน จากนนจงขยายพนทเอนกประสงคใหเพมขนบรเวณดานขาง เมออย 2 คนสวน

เอนกประสงคจะเปนแบบปดลอมแยกเปนสดสวนแบงพนทชดเจน และเมอโครงสรางครอบครวเรมขยายเปนครอบครว

เดยวหรอมบตรเพม จะเรมมการขยายสวนเอนกประสงคเดมและสวนตอเตมใหสามารถเชอมตอกนได และเพมหองน�า

ใหเพยงพอแกการใชงาน และจากครอบครวเดยวเมอเปลยนเปนครอบครวขยายจะเรมมการตอเตมพนทเอนกประสงค

ภายในบรเวณดานหนาเพมขนใหเปนแบบปดลอม และสามารถเชอมตอกบสวนเอนกประสงคเดมได รวมถงกนหอง

แบงพนทเอนกประสงคเดมบางสวนใหเปนหองนอนเพอเพมพนทสวนตวใหกบสมาชกใหมทเพมขน

สรปผลการศกษา จากพนทเวนวางภายนอกของโครงการบานเอออาทรทสามารถท�าการตอเตมเพมไดนน จากบทสมภาษณ

ของเกรยงศกด ส�าแดงเดช และระวน สพพตกล กลาววาทางการเคหะไมไดมแนวคดหรอคาดวาลกบานจะท�าการ

ตอเตม แตไดเผอพนทใชสอยดานนอกไว โดยดานหนาเปดโลงเพอท�ากจกรรม ดานหลงเผอไวตอเปนเพงเพอใหครว

ใหญขนหรอมการตอเตมไดบางสวน (ปญชลย, 2552) ซงเหนไดวาทางการเคหะแหงชาตไมไดมแผนในการก�าหนดภาพ

รวมเพอรองรบการตอเตมในอนาคตเพยงแตเผอพนทภายนอกไวเทานน แตเมอเขาไปอยอาศยจรงแลวนนพนทเวน

วางภายนอกททางโครงการเผอไว รวมถงเปนพนทเวนวางระหวางตวอาคารเพอใหเปนไปตามกฎหมายก�าหนด

ถกแทนทดวยสวนตอเตมท�าใหแทบจะไมเหลอทวางระหวางอาคารไว จากการตอเตมเพอปรบเปลยนใหเปนพนท

ใชสอยนนท�าใหเหนไดวาสวนอเนกประสงคภายในททางโครงการออกแบบไวไมสามารถตอบสนองการใชงานไดทก

ประเภทท�าใหตองขยายพนทใชสอยออกมา

เบองตนของการเปลยนแปลงครงแรกของกลมตวอยางพบวา สาเหตหลกทท�าการตอเตมคอไมสามารถใช

พนทภายในสวนอเนกประสงคททางโครงการออกแบบไว ใหสามารถการใชงานทกประเภทไดโดยสะดวกและปลอดภย

ถงแมวาจากการศกษาเกยวกบการใชพนทในบานเดยวโครงการบานเอออาทรรงสตคลอง 3 จะกลาวไววาตามการอย

อาศยจรงถอวาเพยงพอ และมความคดจะขยบขยายเมอถงเวลาและมงบประมาณ (ปญชลย, 2556) หากแตจากการ

ส�ารวจพบวาในความเปนจรงนนบานแฝดตนแบบทโครงการบานเอออาทรออกแบบไมไดก�าหนดพนทครวไว ก�าหนด

เพยงสวนซกลางภายนอกซงอาจปรบใชพนทสวนนในการท�าครวไดแตอยางไรกตาม เมอเขาอยอาศยจรงแลวนนไม

สามารถประกอบอาหารในพนทอเนกประสงคภายในทก�าหนดไวไดดวยเชนกน และเมอปรบใชพนทภายนอกทก�าหนด

จากเดมเปนสวนซกลางหากมาเปนพนทครวกลบไมสามารถกนแดดกนฝนไดอก ท�าใหทราบถงปญหาเบองตนคอการ

มพนทจ�ากดไมเพยงพอตอการใชงาน โดยเฉพาะในสวนพนทประกอบอาหารซงไมสอดคลองตอพฤตกรรมความเปน

อยของคนไทย ถงแมวาจะมรปแบบครวตะวนตกเขามามอทธพลมากขนกตาม สวนมากจงเปนเหตผลส�าคญทท�าให

ผอยอาศยจ�าเปนตองตอเตมพนท (กตตกานต, 2550) จากปญหาดงกลาวนนการตอเตมอยางนอยทสดทจะปรากฏคอ

การตอเตมพนทครว เพอใหเหมาะสม สะดวก และปลอดภยแกการใชงานเพอการประกอบอาหาร

ดงนนจากการศกษาจงสามารถสรปไดวาบานแฝดทมการตอเตมมากกวา 1 ครง ท�าใหเหนถงทศทางการ

ขยายตววา การตอเตมขนแรกทเกดขนจะเปนการตอเตมสวนทมความจ�าเปนกอนนนคอพนทครวบรเวณดานหลง

เนองจากพนทอเนกประสงคภายในทโครงการก�าหนดนนไมสามารถใชเปนพนทครวไดอยางสะดวก โดยการตอเตม



132



ครงแรกนนเปนไปตามความสามารถทางการเงนของแตละครอบครวในขณะนนดวย ตอมาเมอมการเตบโตทางสภาพ

สงคมและเศรษฐกจภายในครอบครว รวมถงการเปลยนแปลงทางโครงสรางครอบครว ซงถอวาเปนปจจยทท�าใหเกด

การเปลยนแปลงรปแบบทพกอาศย จงท�าใหเกดการตอเตมครงท 2 และ 3 ตามแตปจจยและความตองการทเพมขน

แตละครง

การตอเตมครงท 2 การตอเตมมกจะสมพนธกบพนททไดตอเตมไปในครงแรก และมกใชเปนพนท

อเนกประสงค ซงกคอทวางดานขาง และอาจตอเตมยาวออกมาบรเวณทวางดานหนา หรอสวนใดสวนหนง อาจเปนการ

ขยายพนทตอเตมใหมและพนทอเนกประสงคเดมใหเชอมตอกนหรอแยกจากกนเปนสดสวนกได

การตอเตมครงท 3 เปนตนไปเปนการตอเตมในบรเวณพนทวางทเหลอ หรออาจกนผนงสงผลใหเกดความ

เปนสวนตวและเปนสดสวนมากขน ในกรณทไมมทวางเพอรองรบการตอเตมอาจเปนการขยายพนทขนไปในแนวดง

เพอเพมพนทใชสอยใหมากกวาทเปนอย กลาวไดวาทศทางการขยายตวทเกดขนในบานแฝดเปนการตอเตมจากดาน

หลงมาดานหนาตามพนทวางภายนอกทเหลอกจากการตอเตมแตละครง และจากชนลางขนไปในแนวดง

ดงนนการตอเตมเปนสงทเลยงไมไดโดยเฉพาะในงานทมพนทจ�ากด เชน บานเอออาทร เมอเกดขอจ�ากดทาง

พนทประกอบกบมพนทเวนวางจงเปนการเปดโอกาสใหผอาศยใชพนทวางเหลานนในการตอเตมตามความตองการท

เพมขน ทงมการเปลยนแปลงทางลกษณะทางสงคมและเศรษฐกจภายในครอบครวในแตละชวงเวลา เปนอนสงผลให

เกดการขยายตวของโครงสรางครอบครวเพมขนจากเดม และอกประการหนงการตอเตมทเกดขนไมไดเกดจากพนท

เดมไมเพยงพอแกการใชงานเพยงอยางเดยว หรอเพอเพมพนทใชสอยเทานน แตเปนการตอเตมเพอใหเกดความสะดวก

และปลอดภยแกการใชงานใหกบคนในครอบครว

ขอเสนอแนะจากการศกษาเหนไดวาการออกแบบบานแฝดในเบองตนถกออกแบบมาโดยการเผอพนทวางเพอการใชงาน

มากกวาเนนใหเกดการตอเตม ดงนนจงท�าใหเหนวาควรวางแผนเกยวกบการตอเตมวาควรเปนไปในทศทางใดเพอลด

ปญหาหลงการตอเตมทจะตามมา ซงเหนแลววาการตอเตมสวนใหญทเกดขนนนจะมการตอเตมจากดานหลงมาดาน

หนา และจากชนลางขนไปในชนบน ดงนนในสวนของโครงสรางจงควรวางแผนตงแตแรก กลาวคอเมอมการตอเตม

ครงแรกควรเผอสวนของโครงสรางในสวนทคาดวาจะมการตอเตมครงตอไปเมอมความพรอม หรออาจมการ

เปลยนแปลงทางสงคมภายในครอบครว เชน เมอท�าการปรบสภาพพนทเวนวางภายนอกใหเปนพนคอนกรต ควรวาง

เสาในจดทคาดวาจะตองเพมพนทใชสอยเพอลดการปรบเปลยนทางโครงสรางภายหลง เพอลดปญหาเรองโครงสราง

ทรดตว หรอการซมของน�าบรเวณรอยตอหลงคาในแตละจด หากมการวางแผนตงแตแรกผลทตามมาคอภาพรวมใน

ระดบทพกอาศยในแตละหลงมความตอเนองของการตอเตมและเปนไปในทศทางเดยวกน อกทงลดปญหาทจะตามมา

ของการตอเตมในแตละครงอกดวย

จากการวเคราะหไดทราบถงรปแบบการตอเตมทเกดขนรวมกน ซงกคอพนทครวบรเวณดานหลงเปนต�าแหนง

ทมการตอเตมเกดขนกบทกหนวยมากทสด จงเลงเหนวาทางโครงการบานเอออาทรจงควรวางแผนและจดการพนท

เวนวางภายนอกททางโครงการก�าหนดไวตงแตเรมตน ซงถอวาเปนการพฒนารปแบบทอยอาศยประเภทบานแฝด

โครงการบานเอออาทร เพอรองรบใหเกดการตอเตมทจะเกดขนโดยผอยอาศยหลงจากไดเขาอยอาศยจรง โดยใหม

การเผอสวนของโครงสรางในต�าแหนงพนทเวนวางภายนอกทไดศกษาไววามการตอเตมทมากทสด ซงกคอมการตอ

เตมพนทวางดานหลงเปนพนทครว และสวนทมการตอเตมในต�าแหนงทรองลงมาคอทวางดานขางและดานหนาโดย


133



ก�าหนดเปนพนทเอนกประสงค เพอใหผอาศยท�าการกนผนงและจดการพนทดวยตนเองตอไดในอนาคต ซงสวนของ

โครงสรางทโครงการจะออกแบบเผอไวนนตองเปนไปตามกฎหมายก�าหนด เพอคงไวซงระเบยบทางกายภาพภายใน

โครงการหลงการตอเตม และใหการตอเตมทจะเกดขนนนอยในกรอบทโครงการวางไวตงแตตน อกทงชวยลดผลกระ

ทบทจะตามมาในแตละหนวยพกอาศย ใหการตอเตมทเกดขนเปนไปในทศทางเดยวกน และสอดคลองกบแนวคดให

เกดการพฒนาและตอเตมทอยอาศย อกทงใหผอาศยสามารถพงพาตนเองได

ทางโครงการไมอาจก�าหนดรปแบบการตอเตมทชดเจนใหผอยอาศยท�าการตอเตมใหเปนไปตามทวางไวได

เนองจากความตองการแตละครอบครวไมเทากน หากแตโครงการบานเอออาทรสามารถก�าหนดทศทางการตอเตมให

กบรปแบบบานแฝดได เพอไมใหการตอเตมหลดกรอบทตงไว โดยการเผอโครงสรางในระยะทตองการควบคมไดไว

ตงแตเรมตน เพอใหผอยอาศยตองท�าการตอเตมภายใตระยะทก�าหนดนน จะเปนการดกวาทตองชแจงรายละเอยด

การตอเตมภายหลงใหแกผอาศยซงอาจมการตอเตมแบบไรทศทางและเกดรปแบบทมความหลากหลายทางกายภาพ

ทไมสามารถควบคมไดจนเปนปญหาดงทพบเหนจากการตอเตมทเกดขนแลวในโครงการปจจบน

กตตกรรมประกาศ บทความเรองทศทางการขยายตวของทพกอาศยประเภทบานแฝดโครงการบานเอออาทรศลา จงหวด

ขอนแกนนส�าเรจไดดวยดดวยความชวยเหลอของคนในโครงการบานเอออาทร ศลา จงหวดขอนแกน ทานเจาของบาน

ทกทานส�าหรบขอมลจากการสมภาษณและลงโองผใหขอมลภายในโครงการและอ�านวยความสะดวกในการลงพนท

พเจยบ พอาร เจาหนาทหองสมดการเคหะแหงชาตส�าหรบหนงสอและขอมลตางๆ และขอขอบคณศนยวจยพหลกษณ

สงคมลมน�าโขง คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน ทใหการสนบสนนเผยแพรและตพมพ

บทความในครงน

เอกสารอางองการเคหะแหงชาต. (2553). รายงานฉบบสมบรณ โครงการประเมนความคมคาการลงทนโครงการบานเอออาทร.

กรงเทพฯ: ศนยบรการวชาการ จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

กตตกานต พรประทม. (2550). รปแบบครวในบานพกอาศยของผมรายไดนอย กรณศกษาโครงการบานเออ

อาทรรงสตคลองสาม. วทยานพนธปรญญาสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรม

ภายใน คณะสถาปตยกรรมศาสตร สถาบนเทคโนโลยพระจอมเกลาเจาคณทหารลาดกระบง.

คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน. (2550). การประเมนทศทางและแนวทางการแกไขปญหาบาน

เอออาทร โครงการบานเอออาทรขอนแกน 4 (ศลา). (รายงานการวจย). กรงเทพฯ: การเคหะแหงชาต

กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย.

บรรณโศภษฐ เมฆวชย และคณะ. (2549).รายงานฉบบสมบรณ มาตรฐานทอยอาศยส�าหรบผมรายไดนอย

(ในเมอง). กรงเทพมหานคร. การเคหะแหงชาต: กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย.

ปญชลย แสงคง. 2552). การใชพนทในบานเดยวโครงการบานเอออาทรรงสตคลอง 3. วทยานพนธปรญญา

สถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาเคหะการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร

จฬาลงกรณมหาวทยาลย.



134



พทยา ตงไตรวฒน. (2545). ความสมพนธระหวางการเปลยนแปลงการใชพนทของทอยอาศยกบการ

เปลยนแปลงโครงสรางครอบครว กรณศกษาหมบานอาคารสงเคราะหทงมหาเมฆ. วทยานพนธ

ปรญญาสถาปตยกรรมศาสตรหาบณฑต สาขาวชาเคหะการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร


วรชาต แกวค�าฟ. (2543). พฒนาการของการตอเตมทอยอาศยแบบสรางบางสวน กรณศกษาทอยอาศยแบบ A

โครงการเมองใหมบางพล จงหวดสมทรปราการ. วทยานพนธปรญญาสถาปตยกรรมศาสตรหาบณฑต

สาขาวชาเคหะการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วรยา เอยมฉ�า. (2549). การใชพนทวางชนลางภายในทอยอาศยของผมรายไดนอย กรณศกษาโครงการ

บานเอออาทรรงสตคลอง 3. วทยานพนธปรญญาสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาสถาปตยกรรมภายใน คณะสถาปตยกรรมศาสตร สถาบนเทคโนโลยพระจอมเกลาเจาคณทหาร

ลาดกระบง.

สรวฒ อครวชรางกร. (2552). พฒนาการรปแบบอาคารทอยอาศยตามแนวราบในเคหะชมชนของการเคหะ

แหงชาตระหวางป 2516-2549: กรณศกษาทอยอาศยส�าหรบกลมระดบรายได ก.เชา-ซอ.

วทยานพนธปรญญาสถาปตยกรรมศาสตรหาบณฑต สาขาวชาเคหะการ คณะสถาปตยกรรมศาสตร


หางหนสวนจ�ากด พงษจนทราทวทรพย. (2551). โครงการศกษาวจยการออกแบบตอเตมทอยอาศยโครงการ

บานเอออาทร การเคหะแหงชาต: แบบมาตรบานแฝด 2 ชน. กรงเทพฯ: การเคหะแหงชาต

กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย.

อโณทย รจทฆมพร. (2546). ศกษาความสมพนธระหวางพฤตกรรมกบแนวทางการตอเตมทอยอาศยแบบสราง

บางสวน กรณศกษาทอยอาศยในโครงการเมองใหมบางพล จงหวดสมทรปราการ. วทยานพนธ

ปรญญาสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร

มหาวทยาลยศลปากร.

เอกสารสรปการสมมนาเรองการออกแบบและควบคมการตอเตมทอยอาศยในโครงการและเคหะชมชน Site &

Service. (2524). การเคหะแหงชาต: กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย.

135

การเปลยนแปลงความสมพนธของพนทเอนกประสงคใตถนเรอน

และระบบนเวศในครวเรอนของเกษตรกรกลมอนแปง

กรณศกษาบานบว อ�าเภอกดบาก จงหวดสกลนคร

The Changes in Relation of Multi-Purpose Basement space and

Ecological System of In-Pang Group Residence, Case study

Ban Bua, Kudbhak District, Sakolnakhon Province.

นเรศ วชรพนธสกล*

บทคดยอ บทความนเปนการวเคราะหจากการเปลยนแปลงความสมพนธของพนทเอนกประสงคใตถนเรอนและระบบ

นเวศของสภาพแวดลอมแวดลอมในพนทครวเรอน ในบรบทของชมชนเกษตรกรรมของกลมชาตพนธในแองสกลนคร

จากเดมซงเปนพนทเพอใชในการผลตเพอการบรโภคในครวเรอนแบบพออยพอกน เปนจดเชอมตอทางการสญจรส

กลมเรอนของเครอญาตและพนทปาซงเดมเปนพนทสาธารณะ เปนแหลงของระบบนเวศและแหลงทรพยากรใกลตว

เมอมการเปลยนแปลงจากปจจยดานวถการผลตตามระบบเศรษฐกจสมยใหม ระบบการจดการขอบเขตทดน ลกษณะ

การอยอาศยแบบครอบครวเดยว ท�าใหพนทเอนกประสงคใตถนและสภาพแวดลอมในครวเรอนถกแบงแยก ตดขาด

จากพนทปาซงเปนระบบนเวศเดม เมอปญหาหนสนจากการผลตตามเศรษฐกจสมยใหมซงไมสอดคลองกบวถชวตของ

ชมชนทพงพาระบบนเวศธรรมชาต การกอตงกลมอนแปงเพอน�าภมปญญาในการใชประโยชนจากทรพยากรใน

ทองถน มาใชรวมกบวถชวตสมยใหม ดวยการจดสภาพแวดลอมในครวเรอนใหสอดคลองการปาตามแนวคดน�าภพาน

มาไวทบาน ท�าใหพนทใตถนเรอนและสภาพพนทแวดลอมทเปนระบบนเวศในครวเรอนเกดการปรบตวในลกษณะการ

ใชงานแบบวถชวตสมยใหม บทความนไดศกษาการปรบตวและลกษณะการใชงานทสอดคลองกบสงแวดลอม

สรรคสรางดวยภมปญญาผสมผสานกบวถชวตสมยใหม ของเกษตรกรในวถพงพาตนเองตามแนวคดของกลมอนแปง

โดยท�าการศกษาพนท อ.กดบาก จ.สกลนคร ซงเปนชมชนแหลงก�าเนดแนวคดของอนแปง โดยการเกบขอมลภาค

สนามและจดท�าแผนภมวเคราะหความสมพนธทางพนทในกลมตวอยางครวเรอนทงของเกษตรกรปฏบตตามวถพงพา

ตนเองและครวเรอนทวไป จากการศกษาพบวา ในกลมครวเรอนของสมาชกกลมอนแปง ไดน�าภมปญญาจากความ

เขาใจสภาพทางธรรมชาต มาประยกตใชในการจดการพนทเอนกประสงคใหสามารถอยกบระบบนเวศโดยรอบดวย

* นกศกษาระดบบณฑตศกษา หลกสตรสงแวดลอมสรรคสราง คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร Email: [email protected](บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธปรญญาปรชญาดษฏบณฑตสงแวดลอมสรรคสราง เรอง ภมนเวศกบสงแวดลอมสรรคสราง วถเกษตรพงพาตนเองในแองสกลนคร : นเรศ วชรพนธสกล)

การเปลยนแปลงความสมพนธของพนทเอนกประสงคใตถนเรอนและระบบนเวศในครวเรอนของเกษตรกรกลมอนแปง กรณศกษาบานบว อ�าเภอกดบาก

จงหวดสกลนคร

นเรศ วชรพนธสกล

136



การแบงพนทตามชวงเวลาท�ากจกรรม การสรางสภาวะนาสบาย การจดวางพนทกงสาธารณะ สะทอนถงการปรบตว

เขากบสภาพแวดลอมจากการจดการดวยภมปญญาทองถนกบวถชวตตามสภาพสงคม เศรษฐกจสมยใหมในปจจบน

ABSTRACT This article analyzes the changes in relationship of multi-purposes basement space and

ecological system of household area of Inpang Group residences, in the context of agricultural

communities based on Sakolnakhon Basin. In the past, these areas were used as the area for

household production in order to consume among member of the family. They were a connection

area linking to other residence of the family’s clan and forest area which formerly was public space

where was comprised adjacent ecosystem and reachable natural resources. As the result of

changes in the way of family production, the modern economy, land division system and single

family attitude, can cause the disconnected relation between basement areas and surrounded

forest. However, due to the inconsistence of modern agricultural cultivation and traditional ways

of life which relies on natural ecosystem, Inpang Group was established. They combine the local

wisdom with modern way of life in creating the household ecosystem with concept Bring Phu Phan

(mountain) to home. Regarding to this concept, it could bring a new relation of multi-purposes

space and its surrounded environment connected to the manmade ecosystem. This article has

studied the adaptation and usages which collaborate with built environment and local wisdom by

conducting case study of Inpang self-reliant agricultural group in Ban Bua community, Khud Bhak

Distirct, Sakolnakhon Province where is the originate of Inpang living concept. The key methods of

the study are observation and shaping space relation analysis from both sample of Inpang and

ordinary households. The result of the study found that the local wisdom applied in the space

organization of the multi-purpose space and the household ecosystem representing the

understanding of the cycle of natural life in order to generating comfort condition, order of

accessibility, reflecting to the use of local wisdom in the modern way of life.

ค�าส�าคญ: การเปลยนแปลงทางพนท พนทเอนกประสงคใตถนเรอน ระบบนเวศครวเรอน กลมอนแปง

บทน�าในอดต กลมชาตพนธทตงถนฐานในพนทแองสกลนครสวนใหญด�ารงชพดวยการเกษตรเพอการบรโภคใน

ครวเรอน และการด�ารงชพจากแหลงทรพยากรทส�าคญคอ ปา ซงเปนแหลงก�าเนดของปจจยในการด�ารงชวต กลม

ชาตพนธกะเลง เปนกลมชาตพนธทเลอกตงถนฐานบรเวณแถบเทอกเขาภพาน มวถชวตหลกจากการปลกขาวไรและ

หาของปา การตงถนฐานจะแทรกตวอยในพนท ท�าใหครวเรอนพกอาศยถกรายลอมดวยระบบนเวศทางธรรมชาต โดย

พนทปาเชอมตอกบพนทท�ากนคอพนทนาและพนทอยอาศยผานลานบานของแตละครวเรอน และลานบานเชอมตอ

กบพนทใตถนเรอนตามล�าดบ ท�าใหพนททงสองเปนพนทกจกรรมทเชอมโยงความสมพนธระหวาง บาน นา และปา

The Changes in Relation of Multi-Purpose Basement space and Ecological System of In-Pang Group Residence,

Case study Ban Bua, Kudbhak District, Sakolnakhon Province.

137



เปนพนทสงสมของภมปญญาในการผลตตางๆ จาก โดยรปแบบขนอยกบปจจยทางดานรปแบบทางระบบนเวศ

ทรพยากรธรรมชาต กจกรรมการผลตและความเชอของแตละทองถน มลกษณะการใชงานเปนพนทเอนกประสงค

ส�าหรบกจกรรมตางๆ ตามฤดกาล เชน ตากขาว เลยงปศสตว เกบของปาหรอเปนพนทเลนของเดกในครอบครว แต

ดวยอทธพลลกษณะทางสงคมและเศรษฐกจสมยใหม ท�าใหพนทลานบานถกแบงแยกตามกรรมสทธของแตละครว

เรอน มการปดกนพนทหรอแสดงแนวเขตทชดเจนมากขน ในสวนของพนทปา การเพมจ�านวนครวเรอน ซงเขาไปยด

ครองเพอเปนทพกอาศยและพนทท�ากน ท�าใหพนทปารอบชมชนลดลง สงผลตอความหลากหลายทางระบบนเวศของ

ปา รวมถงการควบคมการใชทรพยากรจากปาดวยการประกาศเขตพนทอทยาน สงเหลานท�าใหคณคาของปาเรมลด

บทบาทลง

นอกจากน รปแบบของกจกรรมในพนทเอนกประสงคเปลยนแปลงไปตามวถการผลต ทเรมเปนการปลกพช

เศรษฐกจเชงเดยว อยางไรกตาม เมอการเปลยนแปลงวถการผลตแบบใหมไดสรางปญหาหนสนและความยากจนให

กบครวเรอน เกษตกรกลมชาตพนธกะเลงกลมหนงจงไดกอตงกลมอนแปง ซงดวยแนวคดในการพงพาทรพยากรทม

ในธรรมชาตทองถน สรางความสมบรณใหระบบนเวศกลบมาอกครง โดยมพนทหลกอยทชมชนบานบว อ.กดบาก

จ.สกลนคร ซงเปนชมชนทไดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงระบบนเวศของปาจนไดมการทกอตงกลมอนแปงขน

แหงแรกโดยมชมชนแหงนเปนศนยกลาง มระบบการจดการเปนเครอขายในการใหความรและจดการทรพยากรจาก

ปาภพานอยางตอเนอง แตดวยการเปลยนแปลงสภาพทางกายภาพของชมชนซงกลายสภาพเปนพนทท�ากนสวนบคคล

ท�าใหตองสรางระบบนเวศขนในพนทท�ากนของตน โดยน�าภมปญญาดงเดมมาประยกตเขากบวถชวตเกษตรกรสมย

ใหม ซงนบไดวาเปนกลมตวอยางทนาศกษา ในความพยายามจดการสภาพแวดลอมใหเกดความสมดลระหวางธรรมชาต

กบวถชวตทเปลยนแปลงไป

วตถประสงค1) ศกษาปจจยทมผลตอการเปลยนแปลงของพนทเอนกประสงคใตถนเรอนและระบบนเวศ

2) ศกษาการปรบตวของเกษตรกรกบระบบนเวศในสภาพแวดลอมทมนษยสรางขน

วธการวจย บทความนไดเลอกวธการรวบรวมขอมล แบงเปน 2 สวน คอ การทบทวนการศกษาทผานมาคกบภาพถาย

ทางอากาศเพอศกษาความเปลยนแปลงทางพนทและการขยายตวของชมชนตงแตเรมมการเปลยนแปลงวถการผลต

การเปลยนแปลงพนทสาธารณะและรปแบบการสญจร เพอน�ามาวเคราะหถงปจจยทมผลตอการเปลยนแปลง และ

การเกบขอมลภาคสนามในพนทชมชนบานบว ดวยการสงเกตและสมภาษณ โดยมกลมตวอยางคอครวเรอนเกษตรกร

ทวไปและกลมครวเรอนทใชแนวคดแบบอนแปง และน�ามาจดท�าแผนภมความสมพนธของพนท เพอวเคราะหถงการ

ปรบตวและภมปญญาทน�ามาใชของเกษตรกลมอนแปง

การเปลยนแปลงการใชพนทใตถนและระบบนเวศรอบเรอนพนทใตถนเรอน เปนพนทเอนกประสงคเพอใชท�ากจกรรมทงทางสงคมและการผลตในครวเรอนทส�าคญของ

เรอนพนถนอสานมาตงแตในอดต เปนพนทส�าหรบท�างาน เพอตอบสนองกจกรรมในชวงกลางวนทตองการรมเงา เชน

พกผอน ทอผา จกสาน จดเกบอปกรณเครองมอเกษตร อปกรณจบสตวตางๆ จากใตถนเรอนจะเชอมตอไปยงลานบาน




138



ซงมความสมพนธตอเนองกนทางกายภาพในมตของพนทแนวราบ เนองจากไมมการปดกนพนท ท�าใหเกดการไหลของ

ทวาง (สนทร ตลยะสข, 2546) ในสวนของพนทรอบเรอน ไดแก ลานบานมหนาทเชอมตอกบเรอนหลงอนในบรเวณ

เดยวกน นอกจากนยงเชอมตอกบทางสญจรและพนทสาธารณะ ดวยปจจยการเลอกตงถนฐานซงมกจะตงบนพนท

ดอน ซงมสภาพเปนปาหรอเรยกวา ดง อยเดม เรอนจงรวมตวเขาไประบบนเวศธรรมชาตเดมและหลากหลายของพช

พรรณตางๆ รวมถงพชอาหารและสมนไพรพนบานตางๆ เชน สะเดา กะแยง เมก หมาก ท�าใหพนทรอบบานเปนระบบ

นเวศขนาดเลกทเปนแหลงอาหารใกลตว นอกเหนอจากทรพยากรจากปา ซงหาไดในรอบพนทชมชนทวไปของภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอในอดต (อทมพร โหลดโค, 2554)

ภาพท 1 เรอนพนถนดงเดมทยงคงอยในชมชนบานบว ซงยงคงใชพนทใตถนเรอนทอผา ทอเสอ เพอใชงานในครว

เรอน

ภาพท 2 ภาพแสดงความการเชอมโยงเชงพนทของลานบานและใตถนกบสวนตางๆ ของครวเรอนแบบพนถนเดม



139



ทงน เนองจากพนทใตถนและระบบนเวศในครวเรอน ซงประกอบดวยสวนครวและพนทปาดงตามธรรมชาต

โดยรอบเรอน เปนพนททมความเชอมตอทงทางกายภาพ ทางสงคมและกจกรรมการผลต ระหวางครวเรอนกบชมชน

การเปลยนแปลงทเกดขนของพนทดงกลาวจงสะทอนใหเหนถงการพยายามปรบตวของมนษยตอการใชพนท

เมอมการเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจ นบตงแตแผนพฒนาเศรษฐกจฉบบท 1 พ.ศ 2504 สงคมชนบท

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมการเปลยนแปลงรปแบบทงทางสงคมและทางกายภาพ ภาครฐ สนบสนนเกษตรกรให

ปลกผลตพชเศรษฐกจ เชน ขาวเจา ออย ปอ มนส�าปะหลง เพอปรมาณส�าหรบการสงออก โดยเฉพาะอยางยงในพนท

บรเวณลมแมน�าโขง ซงภาครฐมองวาขาดการพฒนา (ธนวา ใจเทยง, 2546) นอกจากนยงมปจจยส�าคญซงสงผลตอ

การเปลยนแปลงรปแบบการใชพนทบรเวณใตถนเรอนและระบบนเวศในครวเรอน ในเวลาตอมา คอ การสราง ถนน

ระบบชลประทาน ไฟฟา โรงเรยน หนวยงานบรการตางๆ ของรฐ ท�าใหการขยายตวของชมชนตามแนวถนนและพนท

สาธารณะ รวมถง การใชกฏหมายเรองกรรมสทธทดน การคาขายสนคาซงผลตดวยระบบอตสาหกรรม สะทอนใหเหน

ถงการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคม ดงทกลาวมานท�าใหเกดการเปลยนแปลงความสมพนธระหวางพนทใตถน

และระบบนเวศในครวเรอน ดงน

1) การเปลยนแปลงดานการเชอมตอของพนทสาธารณะกบครวเรอน เมอการสญจรหลกของชมชน

คอถนน ซงเนนความสะดวกในการการเขาถงของยานพาหนะ มากกวาการสญจรดวยเทา หลายครวเรอนใชเปนพนท

เพอจอดยานพาหนะ

2) การเปลยนแปลงดานการใชงาน จากการเขามาของสนคาทผลตดวยระบบอตสาหกรรม ท�าใหการ

ผลตเครองอปโภคในครวเรอน เชน การทอผา เครองจกรสาน เครองมอจบสตว ตางๆ ถกทดแทนดวยการซอจาก

ภายนอก พนทใตถนสวนใหญจงคงเหลอเพอการพกผอนและรบแขก

3) การเปลยนแปลงดานขนาดและขอบเขต พนทระบบนเวศธรรมชาตรอบครวเรอน จากการขยาย

พนทพกอาศยจากจ�านวนสมาชกทเพมขน และ การแบงแนวเขตครวเรอนชดเจนมากขน จากการท�ารวเพอแสดงแนว

กรรมสทธ ท�าใหตดการเชอมตอทงของทวางและการสญจร

4) การเปลยนแปลงดานบทบาทและความส�าคญ จากพงพาปจจยสในการด�ารงชวต อนไดแก อาหาร

และยารกษาโรค จากภายนอก ท�าใหบทบาทของระบบนเวศรอบครวเรอนลดลง

อยางไรกด มครวเรอนของกลมสมาชกอนแปง น�าแนวคดในการฟนฟระบบนเวศโดยรอบครวเรอน โดยการ

สรางปาครอบครว จดสภาพแวดลอมแบบระบบนเวศเกษตรผสมผสาน และวนเกษตร เพอใหเปนแหลงสรางรายได

แหลงอาหาร สมนไพร ผลตภณฑเพอการใชสอยตางๆ รวมถงเปนแหลงสะสมทางพนธกรรมทางชวภาพของพช เพอ

การอนรกษและสงเสรมภมปญญาทองถน ซงจากการรบแนวคดนมาปฏบตท�าใหเกดการปรบตวของผอยอาศย ทงน

ชมชนทเปนศนยกลางของแนวคดแบบอนแปงซงมจ�านวนครวเรอนสมาชกมากทสดคอ ชมชนบานบว อ�าเภอกดบาก


กรณศกษาชมชนบานบว บานบว นบไดวาเปนชมชนขนาดใหญ ซงประชากรสวนใหญประมาณ 80% เปนกลมชาตพนธกะเลง

ประชากรอกสวนเปนกลมคนผไทและลาวอสาน มจ�านวนประชากรครวเรอนประมาณ 700 ครวเรอน แบงการปกครอง

ออกเปน 4 หม คอ ชมชนหม 6 (เปลยนจากหม 1 ซงภายหลงไดท�าการแยกหมยอยจากการขยายของจ�านวน

ครวเรอน) ซงเปน ซงเปนบรเวณตงถนฐานแหงแรกของบานบว มความหนาแนนของประชากรสงทสดและไดขยาย




140



เปน หม 5 หม 8 และ หม 10 ตอมาตามล�าดบ แหลงทรพยากรธรรมชาตทส�าคญคอภถ�าพระ ซงอยหางจากชมชน

ประมาณ 5 กโลเมตร เปนแหลงหาของปาเชน หนอไม เหด พชสมนไพรตางๆ ส�าหรบเปนอาหารใหกบคนในชมชน

ภาพท 3 ภาพถายทางอากาศแสดงลกษณะการแบงคมบาน (หมการปกครอง) ในปจจบนของบานบว

การตงถนฐานขอชมชนบานบวเรมตนเมอประมาณป พ.ศ 2400 บรเวณทเปนคมหม 6 ในปจจบนซงสภาพ

เปนทสงมพนทลมดานเหนอและตะวนออกส�าหรบท�านา ดานทศใตมการสรางวดบานบว ซงสนนษฐานวาสรางขนใน

ชวงเวลาเดยวกบการตงบาน ดานทศตะวนตกเปนทตงของปาดอนปตาและปาชา ลกษณะเรอนและสภาพแวดลอมใน

ชมชน จะเปนเรอนพนถนกะเลงดงเดมแทรกตวอยในพนทปาดง เรอนสวนมากจะเปนเรอนเครองสบ มทงทเปนทเปน

ทรงเรอนเกยและเรอนโขง ลกษณะของทวางและพนทตางๆ ของเรอนถกตามรปแบบทางสงคม อนไดแก โครงสราง

ของครอบครว ระบบเครอญาต ผสมผสานกบความเชอเฉพาะถนทเกยวของกบผและบรรพบรษ ยกตวอยางเชน

การแบงพนทหองเปนหอง สวม เปง ซงมการควบคมการเขาถงตามสถานะของคนในครอบครว พนทชาน ใตถนเรอน

และทวางโดยรอบ เปนพนทสรางผลตภณฑในครวเรอน ไดแก กรอฝาย ทอผา ทอเสอ ทงนในอดต การทคนกะเลงด�า

รงชวตดวยการปลกขาวและหาของปาจงเกดภมปญญาสงสมและการถายทอดภมปญญาเหลานผานมตดานความเชอ

เรองผ มการพงพาประโยชนจากทรพยากรธรรมชาต เชน การท�าไมจากปาเพอสรางเรอน การใชประโยชนจากพช

สมนไพรเพอเปนยาและอาหาร การปลกฝายทอผาส�าหรบเปนเครองนงหม ในปจจบน เรอนพนถนกะเลงดงเดม ซง

ยงคงพบไดในครวเรอนทยงคงวถแบบคนกะเลง คอด�ารงชวตดวยการหาของปา จากการเกบขอมลจะพบวาโดยสวน

ใหญจะเปนครวเรอนไมมทดนท�ากน จงยงคงอาศยการหาของปาเพอมาเปนอาหารและท�างานหตถกรรมจ�าหนายเพอ

การด�ารงชพ

จากการสมภาษณคนในชมชนบานบวถงลกษณะทางสงคมในอดต คนกะเลงบานบวจะมความแตกตางจาก

คนกะเลงในบานอนๆ ในพนทอ�าเภอกดบาก คนบานบวจะมการแลกเปลยน ปฏสมพนธกบคนตางชมชนคอนขางนอย



141



ไมนยมการยายถนฐาน หรอไปท�างานตางถน ซงมทงปจจยดานคานยมทางสงคมและท�าเลทตงของหมบานทไมเปน

เสนทางสญจรผานไปยงชมชนอน ระบบเศรษฐกจพงพาการแลกเปลยนผลตภณฑ เชน น�าหวายแลกกบขาวของ

ชาวผไทจากอกฝงของภถ�าพระ หรอแลกปลาจากแมน�าสงครามของคนแสกศรสงครามกบพรกในชวงเดอน มกราคม

ถงกมภาพนธ

เมอยคทมการเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจ นบตงแตแผนพฒนาเศรษฐกจฉบบท 1 พ.ศ 2504 หรอ

เรยกวา ยคปฏวตเขยว ซงวถการผลตภาคเกษตรเพอด�ารงชพในครอบครว กลายเปนการผลตเพอการสนองความ

ตองการบรโภคของจ�านวนประชากรทเพมขน รปแบบการผลตจงมงเนนทปรมาณ ในชวงป พ.ศ 2516 -2517 เรมม

การเปลยนแปลงของระบบเศรษฐกจชมชนคอเรมมการคาขาย พรอมกบท�าเกษตรดวยพชเศรษฐกจคอปอและมน

ส�าปะหลง เปนปจจยหนงทท�าใหชมชนเรมเกดการขยายตวออกนอกพนทคมหม 6 เพอหาพนทปลกไปตามแนวถนน

ลกรงซงเชอมระหวางบานกดแฮดและบานงว ทงน การปลกพชเศรษฐกจตองพงพาปจจยการผลตจากภายนอก เชน

เมลดพนธ ปย สารเคมก�าจดศตรพช มาแทนทวถการผลตแบบพงพาตนเองและทรพยากรทมของชมชน ไดเพม

คาใชจายและสรางภาระหนสนใหกบเกษตรกรในภาคตะวนออกเฉยงเหนอสวนใหญซงรวมถงชมชนบานบว บางสวน

จงตองผนตนเองไปเปนแรงงานหรอท�างานในโรงงานอตสาหกรรมภายนอกพนททงในและตางประเทศ เพอหารายได

ทดแทนการท�าเกษตร ท�าใหเกดการแลกเปลยนทางวฒนธรรมและรบแนวความคดใหมจากนอกชมชน

ภาพท 4 ภาพถายทางอากาศแสดงลกษณะชมชนบานบวในป พ.ศ 2497 (ซาย) กอนยคปฏวตเขยว ยงคงพบ

ลกษณะการตงถนฐานแทรกตวอยกบพนทปา เปรยบเทยบกบ ภาพถายเมอป พ.ศ 2516 (ขวา) ซงการขยายมการ

ขยายจ�านวนครวเรอนเขาในพนทชมชนและการสรางถนนทางลกรงเขาในพนทชมชน

จากการวเคราะหการเปลยนแปลงของชมชนจากภาพถายทางอากาศและขอมลเอกสารจะพบวา ปจจยท

สงผลตอการเปลยนแปลงรปแบบของชมชนและทพกอาศย ประกอบดวย

1) การจดระบบผงชมชนดวยทางสรางถนน เดมนนการเขาถงชมชนจะมลกษณะเปนทางเกวยนทยง

ไมมแนวเขตทางและทศทางทชดเจน การเขาถงเรอนตางๆ สามารถสญจรผานลานหรอแนวตนไมทแทรกอยในชมชน

แตเมอมการท�าถนนผวลกรงกลายเปนแนวแบงเขตทดนเปนกลมเรอนตางๆ และเปลยนมาเปนผวจราจรคอนกรตและ




142



ยางมะตอยในภายหลง การสรางบานหรอขยายบานในชมชนปจจบนจะค�านงถงความสะดวกในการเขาถงดวยรถยนต

เปนหลก หนาบานสวนใหญจะหนเขาหาถนน โดยไมค�านงถงทศทางการวางตวของเรอนทจะไมวางตวเรอนแนวโคจร

ของดวงอาทตยเดยวกบความเชอในอดต

2) ความตองการพนทท�าการเกษตรเพอสรางผลผลต พนทนาและพนทวางรอบเรอนเดมในชมชนจง

ไมเพยงพอตอความตองการ จ�าเปนตองขยายออกไปยงพนทปาหวไรปลายนานอกพนทชมชน ท�าใหเกดรปแบบการ

พกอาศย 2 รปแบบคอ การพกอาศยชวคราวส�าหรบการดแลพนทเกษตร เปนเถยงนาหรอเถยงไร โดยยงคงการพก

อาศยและท�ากจกรรมตางๆ อยทบานในชมชนเดม และการแยกครอบครวออกไปตงถนฐานใหม โดยการจบจองพนท

เพอท�าการเกษตรหรอการขอรบสทธท�ากนจากส�านกงานปฏรปทดนเพอการเกษตร (สปก.) และสรางทพกอาศยใน

พนทท�ากนเปนเรอนชวคราว หรอทเรยกวา เรอนเหยา แตยงคงความส�าคญของบานพอแมในทางดานพธกรรมและ

ความเชอ

3) ความหนาแนนของครวเรอน ในบรเวณทตงถนฐานเดม เนองจากประชากรบานบวมอตราการยาย

ถน คอนขางต�า เมอจ�านวนประชากรเพมขนเรอยๆ แตพนทคมหม 6 ถกปดลอมดวยพนทสาธารณะคอ วดบานบว

ดอนปตา ปาชาและพนทลมรมหวยทรายดานเหนอซงไมเหมาะกบการตงบาน การเพมขนของจ�านวนบานท�าใหเกด

ความหนาแนนขนในคมหม 6 รวมถงความตองการแยกครอบครวตามรปแบบสงคมสมยใหม จงเปนอกปจจยทท�าให

คนรนหลงพจารณายายออกนอกพนท

4) การเขาถงของวสดกอสรางแบบอตสาหกรรม ท�าใหเกดการเปลยนแปลง ทเหนไดชดเจนคอการ

เลอกรปแบบบานและวสดทใชในการสรางบานในยคปจจบนทไมนยมสรางและใชวสดแบบเดมพนถนเดม กลายเปน

วสดทหายากและมราคาสง รวมถงปจจยดานกฏหมายทควบคมการใชทรพยากรปาไม

นอกจากนคานยมในการสรางบานหรอขยายบานในชมชนปจจบนจะค�านงถงความสะดวกในการเขาถงดวย

รถยนตเปนหลก หนาบานทสรางขนใหมสวนใหญจะหนเขาหาถนน การค�านงถงทศทางการวางตวของเรอนโดย

พจารณาจากการโคจรของดวงอาทตย ตามความเชอในอดตเรมผอนคลายลง ปจจยดานความสะดวกและความ

ปลอดภยกลบกลายเปนประเดนส�าคญในการวางรปแบบของเรอนมากขน

ภาพท 5 สภาพในปจจบนของลกษณะบานและการเชอมตอถนนสาธารณะโดยสวนใหญในพนทคมหม 6 (ซาย)

ลกษณะบานยกใตถนสงทสรางดวยวสดสมยใหม ซงพนทใตถนไมไดใชงาน (ขวา)



143



ภาพท 6 ภาพแสดงความการเชอมโยงเชงพนทของลานบานและใตถนกบสวนตางๆ ภายในครวเรอนในรปแบบ

ปจจบน

ตารางท 1 ปจจยและการปรบตวของครวเรอนเกษตรทวไปของชมชนบานบว

ปจจยทมผลตอการเปลยนแปลงรปแบบและพนทครวเรอน การปรบตว

การจดระบบผงชมชนดวยทางสรางถนน เปลยนการเชอมตอทางการสญจร เสนทางการปฏสมพนธกบ

ภายนอก

ความตองการพนทท�าการเกษตรเพอสรางผลผลต สรางทพกอาศยหรอบานหลงทสองนอกชมชน

ความหนาแนนของครวเรอน การปดและก�าหนดขอบเขตพนท เพอสรางความเปนสวนตว ความ

ตองการดานความปลอดภย

การเขาถงของวสดกอสรางแบบอตสาหกรรม สรางทพกอาศยดวยรปแบบสมยนยม ตามศกยภาพของแตละวสด

แนวคดแบบอนแปงกบการจดการระบบนเวศในครวเรอนปญหาความเสอมโทรมของระบบนเวศรอบเทอกเขาภพานและปญหาหนสนอนเกดจากการปลกพชเศรษฐกจ

เชงเดยว ท�าใหปราชญชาวบานและกลมเกษตรกรสวนหนงของบานบว รวมกบ มหาวทยาลยราชภฎ (วทยาลยคร

สกลนคร ในขณะนน) ส�านกงานปฏรปทดนเพอการเกษตร (สปก.) กอตงกลมอนแปงขนในป พ.ศ 2530 โดยม

จดประสงคเพอน�าเอาภมปญญาดงเดมของชาวกะเลงเกยวกบปาและวถการผลตแบบ “เฮดอยเฮดกน” ในอดต

มาประยกตใชในการเกษตรเพอลดปญหาหนสนและน�าระบบนเวศของชมชนกลบคนมา โดยมทศนยกลางของเครอ

ขายอยทบานบว (เดชา วลาวรรณ และ อาทตยา พองพรหมม, 2554) ปจจบน มจ�านวนครวเรอนทเขารวมกจกรรม

ตางของศนยประมาณ 70 ครวเรอน และครวเรอนทน�าแนวคดแบบอนแปงมาใชในการจดการดานเกษตรและระบบ

นเวศเกษตรพงพาตนเอง ในพนทบานบวประมาณ 20 ครวเรอน (ไพรช ค�าสาล:สมภาษณ, 2558)




144



จดประสงคของการกอตงกลมอนแปงคอ ใหเกษตรกรสามารถพงพาตนเอง ลดการพงพาปจจยการผลตจากภายนอก และมความรเทาทนการเปลยนแปลง มปรชญาของการพงพาตนเองคอ มความมนคงทางอาหารหรอมอาหารบรโภคเพยงพอ มความมนคงทางเศรษฐกจคอมพนทท�ากน มรายไดเพยงพอใชจายเพอการด�ารงชพ มความมนคงทางสงคมคอมเครอขาย มเพอนทสามารถพงพากน มความมนคงทางปญญาคอรเทาทนและมการพฒนาความร ทางดานการจดการดานสงแวดลอมและระบบนเวศนน พอเลก กดวงคแกว ปราชญชาวบานและผน�าทางความคดของกลมอนแปง ไดกลาววา “ คนทนไมไดโตมาจากไกพนธ ไมไดโตจากผกคะนา ผกกะหล�าแตเขาโตจากพชผกพนบานทอยตามปาตามดง เชน ผกหวาน,ผกเมก,ผกตว,ผกกด ผกหนาม,หนอไม,เหด อนเปนปจจย 4 ปจจยพนฐานในการด�ารงชวตของสงมชวตทงหลาย สบทอดกนมาหลายรอยพนป จนกลายมาเปนวถชวตวฒนธรรมประเพณตางๆ สบตอกนมาบนพนฐานการพงพา การเคารพธรรมชาต” ซงสะทอนถงแนวคดของกลมอนแปง คอการมงเนนเหนคณคาของธรรมชาต

และระบบนเวศของแตละทองถน ผสมเขากบบรบททางสงคม วฒนธรรม

ภาพท 7 ภาพแสดงต�าแหนงทพกอาศยของสมาชกกลมอนแปงในบานบวทรบแนวคดจดการระบบนเวศในครวเรอน

กลมอนแปงไดสรางแนวคดหลกทมผลตอการจดการระบบนเวศในครวเรอนและการจดการสภาพแวดลอม

เพอสรางความมนคงใหชวตคอ

· สรางปาครอบครว ยกภพานมาไวในสวน โดยการน�าพชและไมยนตนพนถนมาปลกในพนทบาน

เพอใหเกดแหลงอาหาร ยาสมนไพร รวมถงเพาะกลาพนธไมปาหายากใหหนวยงานตางๆ เพอหารายไดใหกบครอบครว

และเปนพนทพกผอน โดยอาศยรมเงาและสภาวะนาสบายทเกดจากธรรมชาต

· ปลกทกอยางทกน กนทกอยางทปลก หมายถง การสรางแหลงอาหารเพอลดคาใชจายในครวเรอน

ดวยการปลกพชเพอการบรโภคในครวเรอน ซงเรยกวา ระบบเกษตรแบบผสมผสานในพนทครวเรอน

· ปลกพชแบบสมมะป หมายถง มความหลากหลายในการเลอกปลก ไมปลกเฉพาะอยางใดอยาง

หนง ซงโดยแนวคดของอนแปงแลวจะใหพจารณาจากความเหมาะสมของแตละครวเรอน ทงนพชทปลกตองมความ



145



หลากหลายของประเภท ไดแก มไมยนตน พชลมลก พชดอก พชใบ รวมถงพชเศรษฐกจตางๆ ทงนเพอใหเกษตรกรม

รายได และครวเรอนมกจกรรมการผลตอยางตอเนองตลอดทงป

รปแบบครวเรอนระบบนเวศตามแนวคดของอนแปง ทงสามแนวคดน กลมอนแปงเหนวา การจดการบรเวณพนทรอบทพกอาศย มความเหมาะสมทสด เนองจาก

งายตอการดแลไดตลอดเวลา และสะดวกในการเขาเกบเกยวผลผลต ลดคาใชจายในการเดนทางขนสง อกทงการทได

อยอาศยในบรเวณเดยวกนกบระบบนเวศ จะเกดการเรยนรสงเกตท�าใหเกดกระบวณการสรางภมปญญาและองคความ

รใหมๆ เมอมความอดมสมบรณในระบบนเวศรอบบานซงนอกจากจะมพชอาหารแลว กจะน�ามาซงแหลงอาหารอนๆ

ตามฤดกาล เชน เหด หรอแมลงและสตวขนาดเลก รปแบบการจดการระบบนเวศของแตละครวเรอน มปจจยทส�าคญ

คอ ขนาดทดนและจ�านวนแรงงานของสมาชกในครวเรอน เนองจากพงพาแรงงานของสมาชกในครอบครวเพอท�าการ

เกษตร ทงนจากการส�ารวจครวเรอนของเกษตรกรทปฏบตตามแนวคดการจดการระบบนเวศของอนแปง จะแบงออก

เปน 2 กลม ไดแก

1) ครวเรอนทพกอาศยในทท�ากน โดยสรางระบบนเวศเกษตรผสมผสาน สวนมากจะเปนครวเรอนทขยาย

ครอบครว ยายทพกอาศยจากในหม 6 มาพกอาศยในพนทท�ากน รปแบบเรอนหรอบานทสรางสวนมากพฒนาจาก

เถยง ขนมาเปนเรอนเหยา นยมสรางเพยง 2 ชวงเสา หรอสรางเปนบานไมมใตถนดวยการกอผนงบนพน หลงคาทรง

จว สวนมากใชพนทรอบเรอนเปนพนทใชสอยอนๆ เชน ประกอบอาหาร ผลตและแปรรปผลผลตทางการเกษตร ซง

บรเวณทท�ากนโดยรอบจะมเนอทตงแต 7 ไรขนไป มการแบงสดสวน คอ แบงพนทปลกขาว ปลกพชเศรษฐกจหมนเวยน

ไมยนตน มแหลงน�าส�าหรบใชเพอการเกษตรประมาณ 1 ไร และมปาครอบครวเพอปลกพชอาหารและพชสมนไพร

แทรกตามพนทตางๆ กลมครวเรอนเหลานจะใหความส�าคญกบการใชสอยตวเรอนหรอบานคอนขางนอย ทงพนทบน

เรอนเปนพนทเพอการพกผอนอยางชดเจน เนองจาก เกษตรกรจะมงเนนการใชประโยชนและการด�าเนนกจวตรประจ�า

วนในการดแลพชสวน จะท�าอยภายนอกโดยรอบมากกวาตวเรอนหรอบาน การใชพนทดานสงคมเชน รบแขก ประชม

เครอขาย ซงหากมแหลงน�า นยมจะใชพนทใกลแหลงน�าเปนทรบแขกมากกวา เนองจากมภาวะนาสบายมากกวา

2) ครวเรอนทพกอาศยในพนทชมชนโดยมการสรางปาครอบครวในพนทรอบทพกอาศย สวนใหญ

ครวเรอนเหลานจะมพนทดนบรเวณทพกอาศยต�ากวา 7 ไร มพนทท�าการเกษตรปลกขาวและพชเศรษฐกจอยภายนอก

ชมชน สวนมากจะเปนครวเรอนทอยอาศยบรเวณหม 8 รอบศนยอนแปง ลกษณะการตงถนฐานคอการแยกครอบครว

ซงแตเดมอยในหม 6 ออกมาพรอมกบการเรมรบแนวคดและเปนสมาชกศนยอนแปง คอประมาณป พ.ศ 2530 โดย

การตงเรอนสวนมากเมอเรมยายออกมา จะเปนลกษณะเรอนเหยา สรางจากไมเนอแขงทหาได ตอมาเมอมรายไดเพยง

พอและการสมาชกในครวเรอนมการขยายครอบครว โดยยงเกบเรอนหลงเดมไวส�าหรบท�าครว ประกอบอาหาร

เนองจากความคนชนกบวถการประกอบอาหารเดม รวมถงยงมความเชอเรองแมเตาไฟหลงเหลอยบาง นอกจากนหาก

เรอนเดมอยหางจากเรอนหรอบานหลงใหมมาก จะนยมใชพนทใตถนเรอนเดมเปนคอกปศสตวเหมอนเชนในอดต

เนองจากปองกนการรบกวนเรองกลนตอการอยอาศย ครวเรอนสวนใหญในลกษณะนจะเปนเรอนทสรางในรปแบบ

สมยใหม ซงยกใตถนสงและโลงหนหนาเรอนเขาสถนน โดยไมไดค�านงถงความเชอเรองแนวการวางตวเรอนตามแนว

เหนอใตเชนในอดต ทงนในปจจบน พนทใตถนสวนใหญจะมการกอผนงกนเปนหองในภายหลง เพอการใชสอยเฉพาะ

อยาง เชนเปนหองนงเลน ชมโทรทศน หองส�าหรบเลยงเดก และใชเปนหองพกในลกษณะ Home stay ใหกบบคคล

ภายนอก ผมาอบรมดานการเกษตรและวถชวตแบบพอเพยงกบทางเครอขายอนแปง นอกจากน สาเหตทเรมมการกน




146



หองปดพนทบรเวณใตถนคอ เพอปองกนการรบกวนจากสตวเลยง เชน เปด ไก และ แมลงมอาศยในพนทเรอนเพาะ

ช�ารอบอาคาร เนองจากสภาพแวดลอมเหมาะสมตอการอยอาศยและปลอดจากสารเคม จงกลายแหลงอาศยของแมลง

และสตวขนาดเลกทมอยตามธรรมชาต พนทโดยรอบเรอนจะใชเปนพนทท�ากจกรรมตางๆ ซงสวนใหญจะเปนการสราง

ผลตภณฑ ทเกยวของกบแนวคดแบบอนแปง ไดแก การเพาะพนธกลาพชปา พชสมนไพร เพอจ�าหนาย การสรางปา

ครอบครวในพนทรอบบาน เมอพนทเหลานมความอดมสมบรณจะเปนทพกของสตวขนาดเลกและพชตางๆ เชน

เหด ผกหวาน บรเวณใตรมไมหนาบานสวนทเชอมตอกบถนนจะใชเปนพนทรบรองแขก โดยนยมใชเปนโตะหนออน

ตามรปแบบบานในเมอง พนททใชผลตผลตภณฑตางๆ จะใชพนทโดยรอบบานซงเปนไปตามความนาสบายและสภาพ

ดนฟาอากาศจะอ�านวย

ภาพท 8 เรอนในพนทท�ากนของพอเลก กดวงค ปราชญชาวบาน ซงมการจดระบบนเวศท�าเกษตรผสมผสาน

ภาพท 9 เรอนในพนทท�ากนของพอเสรม อดมนา ปราชญชาวบาน จดระบบนเวศแบบวนเกษตร โดยมแหลงน�า

และพนทปลกพชพรรณจากปาภพาน เชน คอนแคน หวาย



147



ภาพท 10 ภาพแสดงความสมพนธขององคประกอบทางพนทของครวเรอนอนแปงทพกอาศยในพนทท�ากนกบนเวศ

เกษตรผสมผสาน

ภาพท 11 ใตถนเรอน สวนใหญของสมาชกกลมอนแปงในพนทหม 8 จะท�าการปดกนหองบรเวณใตถน

ในภายหลง

ภาพท 12 สมาชกกลมอนแปงใหพนทรอบบานเพาะพนธกลาไมยนตน สมนไพรเพอการจ�าหนาย

และนเวศปาครอบครว




148



ภาพท 13 ภาพแสดงความสมพนธขององคประกอบทางพนทของครวเรอนอนแปงทพกอาศยกบนเวศปาครอบครว

การปรบตวในการใชทวางใตถนและระบบนเวศในครวเรอนของเกษตรกรเครอขายอนแปง การปรบเปลยนรปแบบพนทระหวางตวเรอนกบสภาพแวดลอมของครวเรอนเกษตรกรอนแปง ซงสรางระบบ

นเวศปาครอบครว และการท�าเกษตรแบบผสมผสาน เพอรกษาสมดล ความมนคงทงทางดานรายได ทางสงคม และ

ทางสงแวดลอม พนทรอบตวเรอนจะถกใชประโยชนจากการปลกพชสวนครว พชไมดอกไมประดบการสรางภมทศน

ทสวยงาม เพอการผอนคลาย ในสภาพแวดลอมรอบทพกอาศยของเกษตรกรอนแปงจะมองคประกอบหลากหลายท

มความหลากหลายทางชวภาพ พนทปลกตางๆ ลานบานของเกษตรกรอนแปงจงกลายเปนลกษณะของพนทวางและ

ทางเดนระหวางตวเรอนกบตนไม ซงไมมขอบเขตและต�าแหนงชดเจน สวนทอยดานหนาบานหรอพนททมภาวะนา

สบาย เชน รมแหลงน�า ตนไมใหญ จะใชเปนพนทรบแขก เนองจากความสะดวกจากถนนในการเขาถง ตรงกนขามกบ

พนทวางใตถนทถกปรบใหมประโยชนใชสอยเฉพาะ เชนเปนหองนอนผมารบการอบรม หองนงเลนชมโทรทศน จงเรม

มการกนหองปดพนทแยกชดเจน ซงอกสาเหตของการกนหองคอการปองกนสตวมพษและสตวขนาดเลกทอยในระบบ

นเวศรอบบานเขามารบกวนการอยอาศย การปรบตวดานสงคม เมอพนทใตถนถกปดกนเปนหองและใชประโยชน

เฉพาะ จงเรมมสภาวะความเปนสวนตวมากขนพนทใตถนจงไมไดเปนพนทกงสาธารณะเชนเดม อกปจจยหนงทมผล

คอสมาชกครอบครวรนลกหลานนยมใชพนทหองใตถนเหลาน จงมวถชวตคอนไปทางคนรนใหมทตองการความเปน

สวนตว โดยคนรนพอแมนยมท�ากจกรรมดแลผลผลตในสวนในชวงเวลากลางวน

เนองจากการท�าวนเกษตรและระบบเกษตรผสมผสานในพนทครวเรอน ท�าใหกจกรรมโดยสวนใหญของผอย

อาศย มปฏสมพนธกบพนทภายในครวเรอนตลอดทงวน และมการเปลยนแปลงตามฤดกาลเกบเกยวผลผลตจากพช

ทองถนทอยในระบบนเวศในพนทครวเรอน แตกตางเกษตรกรทท�าเกษตรเชงเดยวซงมกจะออกจากไปดแลพนทท�า



149



กนทอยนอกชมชนในชวงเวลากลางวน การใชใตถนเรอนกบลานบานของครวเรอนเกษตรอนแปงจงมความตอเนอง

ดานการใชงาน และมการปรบตวใหสามารถเขาถงและใชงานไดตลอดเวลา

ตารางท 2 ตารางเปรยบเทยบการปรบตวของครวเรอนเกษตรทวไปกบครวเรอนเกษตรตามแนวคดอนแปง

ปจจยทมผลตอการเปลยนแปลง

รปแบบและพนทครวเรอน

การปรบตวครวเรอนเกษตรทวไป การปรบตวครวเรอนตาม

แนวคดอนแปง

การจดระบบผงชมชนดวยทางสรางถนน เปลยนการเชอมตอทางการสญจร เสนทางการ

ปฏสมพนธกบภายนอก

ใหความสมพนธกบสภาวะนาสบาย

สนทรยภาพในบรเวณจดเชอมตอและ

ปฏสมพนธกบภายนอก

ความตองการพนทท�าการเกษตรเพอ

สรางผลผลต

สรางทพกอาศยหรอบานหลงทสองนอกชมชน ใชประโยชนจากการใชพนทดวย

ความเขาใจระบบธรรมชาตและระบบ

นเวศทองถน ซงมจดประสงคทางดาน

เศรษฐกจ

ความหนาแนนของครวเรอน สรางความเปนสวนตว การปดและก�าหนด

ขอบเขตพนท

สรางความเปนสวนตว การปดและ

ก�าหนดขอบเขตพนท

การเขาถงของวสดกอสรางแบบ

อตสาหกรรม

สรางทพกอาศยดวยรปแบบสมยนยม

ตามศกยภาพของแตละวสด

สรางทพกอาศยดวยรปแบบสมยนยม

ตามศกยภาพของแตละวสด

บทสรปจากการศกษาการปรบตวของพนทใตถนและลานบานของสภาพแวดลอมพกอาศยเกษตรกรกลมอนแปง

จะพบวา รปแบบ บทบาทหนาท ขององคประกอบทางพนทของใตถนและลานบาน จะมความสมพนธ กบสถานะการ

อยอาศย ซงสงผลตอรปแบบ ความมนคง ความตองการพนทของเรอนทสราง นอกจากนยงมปจจยอน คอ ขนาดพนท

ท�ากน ความสมบรณของระบบนเวศ รวมถงกจกรรมทางเกษตรและการจดการแหลงอาหารทเกดขน ใตถนและลาน

บานในปจจบนมขนาดเลกลงหรอกลายเปนพนทปด ขาดความสมพนธดานการเชอมตอกบพนทสาธารณะภายนอก

และพนทดงซงเปนระบบนเวศธรรมชาตเชนในอดต แตแนวคดแบบอนแปงไดสรางความสมพนธเชอมตอกบระบบ

นเวศรอบในสภาพแวดลอมรอบทพกอาศยในบรบททเปนปจจบน นอกจากน การรวมพนทท�ากนเปนหนงเดยวกบ

ทพกอาศย ท�าใหพฤตกรรมการใชพนทใตถนและลานบานเปลยนแปลงไป การปรบตวของพนทใตถนและลานบาน

ของรปแบบเรอนรวมสมย เปนไปเพอใหมนษยไดใชประโยชนกบพนทรอบทพกอาศยใหมคณคามากทสด การปรบ

เปลยนรปแบบทางกายภาพเกดขนเพอใหด�ารงอยในสภาพแวดลอมทมระบบนเวศสมบรณได โดยลดการเปลยนแปลง

ในสภาพแวดลอมธรรมชาตโดยรอบใหนอยทสด การปรบหนาทประโยชนใชสอยของพนทตางๆ เปนไปเพอใหสอดคลอง

กบการใชงานและกจกรรมทางสงคมปจจบน

กตกรรมประกาศ ผเขยนบทความขอขอบคณสมาชกเกษตรกรกลมอนแปง อ.กดบาก จ.สกลนคร ส�าหรบการใหขอมลและ

ความชวยเหลอในการส�ารวจพนทภาคสนาม




150



เอกสารอางองเดชา วลาวรรณ และ อาทตยา พองพรหม. (2554). กระบวนการพฒนาเครอขายเกษตรกรในเขตปฏรปทดน :

กรณเครอขายนางพมพ โถตนค�า. กรงเทพ, ส�านกงานการปฏรปทดนเพอเกษตรกรรม

ธนวา ใจเทยง. (2546). หมบานชาวนาปฎวตบนแผนดนอสานตอนบน. กรงเทพมหานคร. ศนยหนงสอ

จฬาลงกรณมหาวทยาลย

วระ สจกล. (2544). การประเมนสภาพแวดลอมอาคาร. กรงเทพมหานคร. โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย

สรตน วรางครตน ธวชชย กณวงษ ศรพร อนธแสง. (2531). กะเลงบานบว. รายงานวจยสกลนคร.

ศนยศลปวฒนธรรมวทยาวทยาลยครสกลนคร

สนทร ตลยะสข. (2546). ชมชนชนบทและบานชนบทภาคอสาน, อสาน-สถาปตย. ฉบบพเศษ, 1-24

อทมพร หลอดโค. (2554). อาหารธรรมชาต : วถการด�ารงชวตของชมชนอสาน. ขอนแกน : ศนยวจยพหลกษณ

สงคมลมน�าโขง มหาวทยาลยขอนแกน

Chantachon, Songkoon. (2001). Indigenous knowledge edification of soil, water and forest

resources among the Kaloeng ethnic group. Nakhonprathom, Faculty of Graduate

Studies, Mahidol University

151

การสถาปนาพระมหาเจดยตนพทธศตวรรษท 26

ในวดสายหลวงปมน ภรทตตะเถระ

The Establishment of PhraMahaChedi in the Early 26th Buddhist

Era in the Monastery of Luang Pu Man Bhuridatta Thera’s Lineage

ภทระ ไมตระรตน* และทรงยศ วระทวมาศ**

บทคดยอ การศกษาน มวตถประสงคเพอตรวจสอบคตการสถาปนาพระมหาเจดยชวงตนพทธศตวรรษท 26 ในวดสาย

หลวงปมน ภรทตตะเถระ ในสงคมไทยมากอน ดวยวธการศกษาเปรยบเทยบกบจารตทางพทธศาสนา โดยท�าการศกษา

จากกรณพระธตงคเจดย (พ.ศ. 2503) และพระวรยะมงคลมหาเจดยศรรตนโกสนทร (พ.ศ. 2518) ในเชงความหมาย

พบวา การเปลยนแปลงทางสงคมมผลตอแนวคดการสถาปนาพระมหาเจดยทเปลยนแปลงไปจากแบบจารต

พทธศาสนาและมการสรางสรรคสงใหมผสมผสาน ซงเมอคตการบชาถกปรบเปลยนกยอมสงผลตอแบบแผนการใช

พนทศาสนสถาน และแนวคดทเกดขนใหมน ไดกลายเปนสญลกษณของพระปากรรมฐาน อกทงยงเปนตนแบบใหกบ

แนวคดในการสถาปนาเจดยในเวลาตอมา

ABSTRACT The objective of this study was to investigate the belief of the establishment of

PhraMahaChedi in the early 26th century Buddhist of Lung Pu Man Bhuridatta, which had never been

appeared in Thai society before, especially in the capital city and neighbourhoods. The Buddhist

traditional comparison between the case of Phra TuTungkaChedi in 1960 and PhraWiriyaMongkon-

MahaChedi Sri Rattanakosin in 1975 in term of meaning was employed to use as a methodology.

The result of this study was found that social changes influenced on the idea of the

establishment of PhraMahaChedi whose pattern was improved based on the old tradition as well

as new construction was created. Apparently, the transition of worship and belief affected the

* นกศกษาระดบบณฑตศกษา หลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาสถาปตยกรรมศาสตร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

Email: [email protected]** ผชวยศาสตราจารย คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน (บทความนเปนสวนหนงของดษฎนพนธหลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรมศาสตร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน โดยการสนบสนนทนวจยและทนการศกษาจากบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยขอนแกน “ทนวจยส�าหรบคณาจารยบณฑตศกษาเพอใหสามารถรบนกศกษาทมความสามารถและศกยภาพสงเขาศกษาในหลกสตรและท�าวจยในสาขาทอาจารยมความเชยวชาญ ประจ�าปการศกษา 2558” และไดรบการสนบสนนการตพมพจากศนยวจยพหลกษณสงคมลมน�าโขง มหาวทยาลยขอนแกน)

การสถาปนาพระมหาเจดยตนพทธศตวรรษท 26 ในวดสายหลวงปมน ภรทตตะเถระ

ภทระ ไมตระรตน และทรงยศ วระทวมาศ

152



pattern of sacred place’s usage. In addition, this idea became the symbol of forest monk and led

to the idea of establish Chedi (stupa) subsequently.

ค�าส�าคญ: พระธาตพระอรยสงฆ, พนทพธกรรม

Keywords: Buddhist saint’s relic, ritual space

บทน�าสงคมไทยหางหายจากการสถาปนาพระมหาเจดยขนาดใหญเปนเวลาหลายสบป นบตงแตสยามในสมย

สมบรณาญาสทธราชยผานเขาสยคปฏวต พ.ศ. 2475 จนถงตนพทธศตวรรษท 26 การขาดหายไปของการกอสราง

หรอสถาปนาพระมหาเจดยขนใหมในชวงเวลาดงกลาวน อาจสบเนองมาจากปจจยหลายดานทมผลตอสงคมไทยใน

ขณะนน แตทส�าคญประการหนงคอ การไมมพระบรมธาตไวในครอบครอง จงไมอาจสถาปนาพระมหาเจดยขนมาใหม

ได (ยกเวนใน พ.ศ. 2484 ทคณะราษฎรไดสถาปนาพระเจดยขนแหงหนงทบางเขน) จนมาถงตนพทธศตวรรษท 26

จงไดมการกอสรางพระธตงคเจดยขนทจงหวดสมทรปราการ พ.ศ. 2503 และพระวรยะมงคลมหาเจดยศรรตนโกสนทร

ทพระโขนง พ.ศ. 2518 ซงเปนพระเจดยขนาดใหญบรรจพระบรมธาต มความนาสนใจตรงทพระมหาเจดยทง 2 แหง

ไดรบการสถาปนาขนในวดปาสายหลวงปมน ภรทตโต อนมทตงในบรเวณปรมณฑลของเมองหลวงซงยงไมเคยปรากฏ

มากอนในสงคมไทย

ทงน ผลงานการศกษาในป พ.ศ. 2557 เรอง มหาธาต (ธนกร, 2557) ทไดศกษาพระมหาเจดยขนาดใหญ

จากแบบแผนของลงกาสดนแดนประเทศไทย ซงการศกษาไดสนสดในสมยการปกครองของคณะราษฎร หรองานศกษา

เรองเจดยในประเทศไทยหลง พ.ศ. 2475 (ชชชย, 2545) ทเนนศกษารปแบบและการใชงานเจดย หรองานศกษา

เกยวกบพระเจดยอนๆ ในประเทศไทยนน สวนใหญเนนศกษาพระเจดยในอดตตามแบบแผนของรฐจารต การศกษา

พระเจดยรวมสมยอยางจรงจงยงปรากฏไมมากนก ท�าใหแวดวงการศกษาศาสนสถานประเภทนขาดชวงไปในระยะ

เวลาหนง การศกษานเพอเชอมโยงรอยตอทางประวตศาสตรสถาปตยกรรมรวมสมยผานสถาปตยกรรมพระธาตในเชง

ความหมาย

บทความนมวตถประสงคเพอตรวจสอบคตการสถาปนาพระมหาเจดย ชวงตนพทธศตวรรษท 26 ในวดสาย

หลวงปมน ภรทตตะเถระ โดยท�าการศกษาเปรยบเทยบกบจารตทางพทธศาสนาจากพระมหาเจดย 2 แหง ไดแก

พระธตงคเจดยและพระวรยะมงคลมหาเจดยศรรตนโกสนทร

ความส�าคญของพระบรมธาตพระบรมสารรกธาตหรอพระบรมธาตถอเปนวตถมงคลอนมคณคาสงยงของพทธศาสนา ทมผลใหเกดการ

บชากนอยางแพรหลายในหมพทธศาสนกชนและมการรบรเรองรางเกยวกบธาตบชากนมาตงแตการปรนพพานของ

พระพทธเจาลวงมาแลว ซงนาจะเกดจากการทพระบรมธาตเปนสงทมศกยภาพสงทงในดานการยอมรบและท�าใหเกด

บรณาการทางวฒนธรรมทจะสานตอไปเปนบรณาการทางการเมองตอไป โดยพระบรมธาตนน คอ สวนทมอยอยาง

เปนรปธรรมทสงสดจากบคคลอนเปนทเคารพทเขาไปถงจตใจและการยอมรบของคนทเชอถอไดงายทสด อกประการ

หนง พระบรมธาตเปนสงทมประวตมาตงแตทกษตรยและผคนจากหลากหลายแหงแวนแควนตองการน�าไปบชากน

จนถงกบตองมการแบงจายอยางถกตองเพอปองกนการรบพงแยงชง มาจนถงสมยพระเจาอโศกมหาราช ผเปน

The Establishment of PhraMahaChedi in the Early 26th Buddhist Era in the Monastery of Luang Pu Man Bhuridatta Thera’s Lineage

153



องคอครศาสนปถมภอนเปนแบบอยางใหแกกษตรยทบานเมองนบถอพทธศาสนาทรงด�าเนนตามแบบอยางในสมย

ตอมา (ศรศกร, 2539:147)

ในปฐมสมโพธกถา (2530) ไดกลาวถง การแพรกระจายของพระสถปเจดยทแทบจะปรากฎในทนทภายหลง

จากเพลงทถวายพระเพลงดบลงซงไดมการเกบพระพทธสรระธาตและใหกอพระสถปในทถวายพระเพลงทามกลางทาง

สแพรง (ปรมานชตชโนรส, 2530:500) นอกจากนในพระคมภรถปวงศ (2511) ยงไดระบถงการเพมจ�านวนขนของ

พระธาตเจดยในสมยของพระเจาอโศกมหาราชถง 84,000 แหง ทวชมพทวป พรอมทงสงสมณทตออกเผยแผ

พระศาสนาในทกทศทาง ทส�าคญไดมการอญเชญพระบรมธาตทพระเจาอโศกพระราชทานไปประดษฐานไวทเจตยคร

หรอ เจตยบรรพต ซงอยทางทศเหนอของเมองอนราธประ แลวอญเชญพระรากขวญเบองขวาไปประดษฐานท

มหานาควนอทยาน (กรมศลปากร, 2511:58) ในเมองอนราธประซงเปนเมองหลวงแหงแรกของลงกาและเปนศนยกลาง

พระพทธศาสนาในเวลาตอมา

การสรางพระสถปมกปฏบตตามแบบแผนเดม คอ ในพระสถปจะบรรจพระบรมธาตหรอสงของทเปนการ

ระลกถงพระพทธเจาหรอหลกธรรมของพระองค บรรดาสงทบรรจในพระสถปนน ท�าหนาทเปนเมลดพนธทจะน�าชวต

กลบมาสสงกอสรางหรอพระสถป เมอบรรจสงเหลานลงไปในองคเรอนธาต (ครรภ) ของพระสถป ถอเปนการชบชวต

ใหกบหนหรอวสดทกอสรางพระสถปทนท ซงมหลกฐานปรากฏเมอครงชาวทมฬรกรานศรลงกาและเอาสงของทบรรจ

อยในพระสถปออกมา ซงถอเปนการท�าลายชวตของชาวศรลงกาโดยตรง ดงนน การน�าพระบรมธาตออกจากพระสถป

จงเทากบเปนการท�าลายพระสถป ชวตของพระสถปจงขนอยกบสงของทบรรจอยภายใน (Snodgrass, 1985:354)

จากหลกฐานทางโบราณคดในหลายทองทในประเทศไทยและบรเวณใกลเคยงอนเปนทตงพระสถปเจดย

แสดงใหเหนวาเมอแรกมการน�าพระบรมธาตมานนอาจจะเปนพระสงฆหรอนกพรตน�าเขามา แลวสรางเปนพระสถป

ขนาดเลกหรอกอสถานทบรรจอยางงายๆ ไวใหคนมากราบไหวเทานน แตเมออยในความสนใจและรบรของผมอ�านาจ

ในบานเมอง จงมการสรางพระสถปเจดยขน (ศรศกร, 2539:67) จนเกดเปนแบบแผนทผปกครองซงเลอมใสใน

พระพทธศาสนาถอปฏบตสบตอกนมาโดยเฉพาะอยางยงบานเมองในอษาคเนยทมพระมหากษตรยเปนผน�าในการ

อปถมภพระศาสนา

แบบแผนของการประดษฐานพระบรมธาตเจดยสวนใหญจะมลกษณะเปนกร ตน บรรจไวภายใน เมอผงแลว

กปดตายไมมการน�าออกมาแตอยางใด ผทมาเคารพสกการะกกราบไหวพระมหาสถปเจดยทงองคไปดวยพรอมกน

(ศรศกร, 2539:55-56) ซงเปนการประดษฐานพระบรมธาตในระบบปดทไมอาจน�าเอาพระบรมธาตออกมาภายนอก

และไมอนญาตใหมการลวงละเมดเขาไปในกรดวยเชนกน โดยสวนใหญจะท�าการสกการบชาในลกษณะนทงสน ยกเวน

พระเขยวแกวในลงกาเทานนทประดษฐานในระบบเปด อนญาตใหน�าออกมาสภายนอกได และท�าใหพระเขยวแกว

สามารถเคลอนยายไปประดษฐานในเมองหลวงแหงตางๆ ของประเทศศรลงกาได (ธนธร, 2557:30) แบบแผนการ

ประดษฐานทถกปรบเปลยนไปตามชวงเวลาและสถานท จงอาจสะทอนใหเหนแนวคดของสงคมนนๆ ไดในระดบหนง

พระศรมหาธาตเจดย : การเปลยนแปลงในชวงปลายพทธศตวรรษท 25ป พ.ศ. 2483 “วดประชาธปไตย” ทบางเขน ไดถกสถาปนาขนโดยคณะราษฎร1 เพอใหเปนสญลกษณแหง

การเปลยนแปลงการปกครอง จอมพล ป พบลสงคราม ในฐานะนายกรฐมนตรในขณะนนไดสงคณะทตไปยงประเทศ

อนเดยเพอขอพระธาตและกงพระศรมหาโพธมาประดษฐาน ณ วดแหงน เพอสถาปนาใหเปนวดมหาธาตแหงพระนคร 1 กลมบคคลทประกอบดวยขาราชการ ทหาร ต�ารวจ และพลเรอน ผรวมกระท�าการปฏวตเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 ซง

กาวขนเปนรฐบาลปกครองประเทศในเวลาตอมา



154



ตอจากการสถาปนาวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎในสมยรชกาลท 1 ซงเปนความพยายามของคณะราษฎรทมความ

ประสงคใหเปนเชนนน และไดมพธเปดอยางเปนทางการโดยเปลยนชอมาเปน “วดพระศรมหาธาต” ในวนท 24

มถนายน 2485 ซงเปนวนครบรอบ 10 ป ของการเขาสระบอบใหม (ธนธร, 2557:275) ซงความพยายามของ

คณะราษฎรน กเพอสถาปนาพระเจดยภายในวดแหงนใหมสถานะเปน “วดมหาธาต” ในระบอบประชาธปไตยอยาง

สมบรณ (ชาตร, 2547:388)

ความนาสนใจอยทภายในองคพระมหาธาตเจดยทวดพระศรมหาธาต บางเขน มการประดษฐานเจดยจ�าลอง

ทบรรจพระบรมธาตไวตรงกลาง ซงนาจะไดรบแรงบนดาลใจมาจากพระศรรตนเจดยแหงวดพระศรรตนศาสดาราม

(วดพระแกว) ทสรางขนในสมยรชกาลท 4 ทสามารถเขาไปสกการบชาพระธาตภายในองคเจดยได นอกจากนผนงดาน

ในองคเจดยทบางเขน มการสรางชองบรรจอฐรวมอยดวย ทงน ธรรมเนยมการบรรจอฐไวในมหาธาตเจดยนนถกสงวน

ใหกบกษตรยและพระบรมวงศานวงศแหงกรงศรอยธยา แตธรรมเนยมนไดถกยกเลกไปตงแตสมยสมเดจพระนารายณ

มหาราชทไดมการยายอฐไปประดษฐานในพระบรมมหาราชวงแทน (ธนธร, 2557:278) หรอวดในพระบรมมหาราชวง

ทงนในสมยอยธยา ไมอาจเรยก “พระบรมมหาราชวง” เพราะเปนค�าทประดษฐในสมยรชกาลท 4 จงตองใชวา

“พระราชวงหลวง”

ในครงนนหลวงวจตรวาทการ2 ไดเสนอใหคณะรฐมนตรใชเจดยทบางเขนองคนเปนทบรรจอฐของคณะราษฎร

ตามความปรารถนาของพระยาพหลพลพยหเสนา (หวหนาคณะราษฎร) ทเคยบญชาใหกรมศลปากรออกแบบ

สถานทบรรจอฐมากอน โดยทายทสดคณะรฐมนตรกไดอนมตตามขอเสนอทหลวงวจตรวาทการไดอางการสรางวหาร

Pantheon ในประเทศฝรงเศสทบรรจอฐของผท�าคณประโยชนใหแกประเทศชาต (ธนธร, 2557:278) ดงนนในเวลา

ตอมาจงไดมการน�าอฐของบคคลผเกยวของกบการปฏวตมาบรรจไวทผนงขององคเจดย นอกจากนในภายหลงไดม

การน�าอฐของภรยาบรรดาคณะผกอการไปบรรจรวมไวดวย จงผดแผกไปจากแนวความคดเดมทตองการใหบรรจเฉพาะ

ผทท�าคณประโยชนใหแกประเทศชาต (ชาตร, 2547:392-393) ซงการท�าทบรรจอฐในลกษณะนไดสะทอนจตส�านก

ทเปลยนแปลงไปอนเนองมาจากอทธพลของแนวคดเรองความเสมอภาคทเขามาแทนทจตส�านกแบบฐานานศกดใน

งานสถาปตยกรรม (ชาตร, 2547:393) ของบรรดาผน�าการปกครองประเทศในสมยนนทไมใหความส�าคญกบแบบแผน

การบรรจพระบรมธาตทปะปนกบอฐสามญชนในอาคารเดยวกน

ความเปนพระบรมธาตอนเปนสงสงสงและมความเฉพาะน จงไมมเหตอนควรแตประการใดทบคคลธรรมดา

สามญจะพงกระท�าดงทกลาวมาได และจดนเองอาจเปนเหตใหมการรอฟนธรรมเนยมการบรรจอฐสามญชนไวในวด

อกครงหนง3 ดงจะเหนการท�าชองบรรจอฐภายในวดกนอยางแพรหลายในปจจบน (ธนธร, 2557:280)

แบบแผนทางสถาปตยกรรมทเกดขนในยคนจงเปนเรองของการเลอกหยบยกบางสงทจะสรางความ

ชอบธรรมใหกบคณะผปกครองกลมใหม ทชดเจนอยางมากกคอพระมหาธาตเจดยทบางเขนน ซงเปนหลกฐานการ

ประดษฐานพระบรมธาตรวมกบอฐสามญชนอยางคณะราษฎร จงท�าใหขาดความศรทธาจากประชาชน พระมหาธาต

เจดยแหงนตกอยในฐานะเปนอนสาวรยมากกวาทจะเปนศาสนสถานทคนทวไปสกการบชา (ธนธร, 2557:287)

พลงของความนยมในพระบรมธาตจงดดอยคณคาลงเมอเปรยบเทยบกบพระมหาธาตเจดยแหงอน จงกลาวไดวา

พระมหาธาตเจดยแหงนเปนสถาปตยกรรมทางศาสนาชนแรกๆ ทเลกค�านงถงระบบฐานานศกดในสถาปตยกรรมกวา

ได ซงแนวคดลกษณะนจะสงอทธพลอยางมากตองานสถาปตยกรรมไทย (ชาตร, 2547:396) จงถอไดวาการสลายและ

2 อธบดกรมศลปากร เปนตวจกรส�าคญของคณะราษฎรในการผลตความหมายทางวฒนธรรม3 ไดมการยกเลกไปตามประมวลกฎหมายรชกาลท 1 ดเพมเตมในธนธร กตตกานต, (2557). มหาธาต, กรงเทพฯ: มตชน.


155



ท�าลายกาละเทศะทมอยในคตพระบรมธาตในครงนนสงผลตอระบบคดในการสถาปนาพระบรมธาตและพระธาตเจดย

รวมสมยอยไมนอย กาละและเทศะแบบใหมตางปรากฎขนในการกอสรางพระเจดยในสมยตอมา

พระมหาเจดยแหงพทธศตวรรษท 26นบตงแตการสถาปนาพระมหาธาตเจดย วดพระศรมหาธาต บางเขน ในป พ.ศ. 2484 โดยคณะราษฎรใน

ฐานะรฐบาลแลวนน แทบไมปรากฎการสถาปนาพระบรมธาตเจดยขนาดใหญอกเลยจวบจนกระทงตนพทธศตวรรษ

ท 26 เปนตนมา จงเรมปรากฎขนตามล�าดบ สงทนาสนใจในการสถาปนาพระบรมธาตเจดยในชวงเวลาดงกลาวนคอ

ผด�ารรเรมใหสถาปนาพระบรมธาตเจดยขนาดใหญขนนนคอพระภกษสงฆ ซงตางไปจากอดตทมกจะเปนกษตรยหรอ

ผน�าชนชนปกครองในแตละแวนแควนใหการสนบสนนและทส�าคญไปกวานน พระภกษผเปนหวเรยวหวแรงในการ

สถาปนานลวนเปนพระปาในสายหลวงปมน ภรทตโต ทท�าการประดษฐานพระบรมธาต ณ วดปาภายในปรมณฑล

ของเมองหลวงอนไดแก วดอโศการาม จงหวดสมทรปราการ และวดธรรมมงคล กรงเทพฯ ตามล�าดบ ซงจะไดกลาว

ถงตอไป

1. พระธตงคเจดยแหงวดอโศการาม

พระธตงคเจดยเปนพระบรมธาตเจดยแหงแรกทสถาปนาขนภายหลงการฉลองครบกงพทธกาลในดนแดน

ประเทศไทย ซงประดษฐานอย ณ วดอโศการาม จงหวดสมทรปราการ โดยพระลกศษยส�าคญรปหนงของ

หลวงปมน คอ หลวงพอล ธมมธโร4 (ผทนบถอทานในทองถนจะเรยกทานวา “ทานพอล”) ซงยอมรบกนวาทานเปน

ผมพลงจตสงผหนง

1.1 บรพกรรมและการไดมาซงพระบรมธาต

มค�ากลาวเลาสบขานกนมาจากครบาอาจารยรวมสมยกบหลวงพอล ทเลาถงการระลกชาตของทานท

พดถงอดตชาตเมอครงมการฉลองพระบรมธาตในโบราณกาลสมยหนง โดยมพระภกษ 500 รป ซงเปนผมคณธรรม

ทงสน หลวงพอลในขณะนนเปนภกษผหนงทตองเขารวมงานในครงนแตทวาทานไปไมทนรวมงาน จงไดรบการลงโทษ

ใหในภายภาคหนา ทานตองสรางศาสนสถานทยงใหญเปนการทดแทนความผด ซงในเรองการระลกชาตนเปนสงทไม

อาจอธบายไดงายดายหรอตรงไปตรงมาไดนก (พระขจรศกด, 2558:สมภาษณ)

ครงหนงในภพชาตปจจบน หลวงพอลทานเคยเลาไววา “อนโรคเจบปวดบนศรษะทเปนมาตงแตเกด

นนเปนบรพกรรมมาตงแตอดตชาตทเคยพรากชวตสตวไว เราเคยเกดเปนกษตรยผยงใหญรบไดชยชนะทวทง 4 ทศ

ไดสรางกรรมหนกหนวงดวยการฆามนษย ทรมานนกโทษดวยเครองบบศรษะ และจะอายสนเพราะไดฆามนษยไวมาก

ในชาตทเปนกษตรยนน” (พระมหาธรนาถ, 2550:41)

ทกลาวมาไดสะทอนแนวคดความเชอเกยวกบอดตชาตทสงผลตอปจจบนไดเปนอยางด จงเปนเหตให

หลวงพอลรสกไดถงความสมพนธบางอยางของทานกบสถานทททานไดจารกไปหลายตอหลายแหง ซงจะปรากฏชด

ในครงททานเดนทางไปประเทศอนเดยครงท 2 พ.ศ. 2493 ทานไดจ�าพรรษาทปาอสปตนมฤคทายวน5 ต�าบลสารนารท

4 หลวงพอล ธมมธโร มนามเดมวา “ชาล นารวงศ” เกดเมอวนพฤหสบด ท 31 มกราคม พ.ศ. 2449 ทบานหนองสองหอง ต�าบลยางโยภาพ อ�าเภอมวงสามสบ จงหวดอบลราชธาน ไดอปสมบทในฝายมหานกายเมอวนท 6 พฤษภาคม พ.ศ. 2468 อนเปนวสาขบชา ทวดบานหนองสองหอง จงหวดอบลราชธาน โดยมหลวงปอม เจาอาวาสวดบานหนองสองหอง เปนพระอปชฌาย ตอมาในวนท 27 พฤษภาคม พ.ศ. 2470 ทวดบรพาราม เมองอบลราชธาน เจาคณปญญาพศาลเถระ (หน) อดตเจาอาวาสวดปทมวนาราม กรงเทพฯ ทานเปนสหธรรมมกกบหลวงปมน ซงในขณะนนทานมาพกอยทวดเลยบ เมองอบลราชธาน จงขอใหทานเปนอปชฌายญตตบวชใหมให (พระมหาธรนาถ, 2550:84-85)

5 เปนสถานทแสดงปฐมเทศนาในคนวนเพญเดอน 8 ตามพทธประวต ดเพมเตมใน ปรมานชตชโนรส,สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระ. (2530). ปฐมสมโพธกถา. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.



156



เมองพาราณส วนหนงทานบ�าเพญเพยรเขาสมาธเพงดยอดพระเจดย วาระจตหวนร�าลกถงพระคณของพระเจา

อโศกมหาราช ไดเพงจตจนเกดแสงสวางไปทวบรเวณ มองเหนตนไมใหญและพระเจดย พระสถปทพระเจาอโศก

มหาราชไดสรางไวอยางงดงาม แตไมนานพระเจดยนนกทรดโทรมลงหกพงทลายสญหาย ในครานนทานกพลนเหน

พระบรมสารรกธาตของพระพทธเจาเสดจมาสองแสงประกายปรากฏสวรรณะตางๆ เปนอศจรรย ทานจงคดวาจะตอง

สรางวดอโศการามและพระเจดยสกแหงในประเทศไทยเพอบรรจพระบรมสารรกธาตและเพอเปนอนสรณสถานแด

พระเจาอโศกมหาราชผมคณปการแกพระบวรพทธศาสนาอยางหาทสดมได (พระมหาธรนาถ, 2550:10-14) สงท

ปรากฏขนใหรเฉพาะตนของหลวงพอลน กอใหเกดความตระหนกในคณคาของพระบรมธาตและพระเจดยอนจะน�าไป

สการกอสรางพระมหาเจดยในเวลาตอมา แตในขณะนน ทานยงไมมพระบรมธาตอยในครอบครอง การสถาปนา

พระเจดยจงไมสามารถกระท�าได

ป พ.ศ. 2496 หลวงพอลไดเดนทางไปวดมณชลขนธ จงหวดลพบร เพอท�าพธในวนวสาขบชา ทานได

ตงสตยาธษฐานนงสมาธอญเชญพระบรมธาตอนศกดสทธขอใหเสดจมา จนร งเชากไดปรากฏพระบรมธาต

พระอรหนตธาต อยในภาชนะพานทตงไว (พระมหาธรนาถ, 2551:14-16) อยางไรกตามเปนทรบรกนมาแตโบราณ

แลววาพระบรมธาตคอสงศกดสทธในพทธศาสนาหนยาน (เถรวาท) จงมการแสวงหาดวยการขอจากบานเมองตางๆ

(ดงทคณะราษฎรกระท�า) หรอไมกขดมาจากบรรดาสถปเจดยของบานเมองทรางไป น�ามาประดษฐานในทองถนของ

ผคนทเลอมใสศรทธาใหกอสรางพระสถปขนบรรจไวเปนสถานทกราบไหว (ศรศกร, 2539:66) แตการเสดจมาเองของ

พระบรมธาตจากการอธษฐานของหลวงพอลนถอเปนสงอศจรรยยง ซงโดยทวไปแลวจะรบรกนวาพระบรมธาตหรอ

พระอรหนตธาตมกจะอยในความครอบครองของพระผปฏบตดปฏบตชอบ (สรพนธ, 2557:18) นนยอมแสดงวาหลวง

พอลทานเปนพระผปฏบตดปฏบตชอบ พระบรมธาตจงไดเสดจมาและยงแสดงใหเหนถงความสมพนธทแนบแนนของ

หลวงพอลในฐานะพระภกษสงฆผมบารมเกยวเนองกบพระบรมธาตมาแตอดตอยางแนนอน (พระมหาธรนาถ,

2551:20)

เมอบรพกรรมน�ามาซงเหตปจจยทงพระบรมธาตในกาละและเทศะทสอดคลองกนแลว พ.ศ. 2499 ใน

วนมาฆบชา หลวงพอลไดนมตในสมาธและรบฟงวา “สมควรตองจดงานฉลองสมโภช 25 พทธศตวรรษ และเมอเสรจ

งานนแลว ทานจ�าเปนตองสรางพระมหาเจดยเพอบรรจพระบรมสารรกธาต หากมอาจสรางไดจะไมหมดกรรมเวร”

“ตอไปภายภาคหนาทานตองสถาปนาพระบรมธาตเจดย ณ ทแหงใดแหงหนงซงจะกอใหเกดประโยชนอยางคณานบ

แกพทธบรษทตอไป จงจะไถโทษนได” (ลงโทษทไมไดไปรวมฉลองพระบรมธาต) (พระมหาธรนาถ, 2550:361) จงเปน

เหตผลส�าคญทท�าใหหลวงพอลตองประดษฐานพระบรมธาตใหจงไดซงกอนหนานนยงไมเคยมการกอสรางพระเจดย

ในวดปาสายหลวงปมน

1.2 การสถาปนาพระธตงคเจดย

แนวคดของหลวงพอลมความแตกตางจากพระปากรรมฐานทวไปในเวลานน ทานเหนวาพระพทธเจา

ส�าเรจธรรมอยในปากจรง แตเวลาสอนธรรมกมาสอนพระเจาพมพสารในใจกลางเมองราชคฤห เมอพระองคสอนผน�า

ประเทศไดแลวผนอยกเปนอนสอนงายไมตองเสยเวลานาน (พระมหาธรนาถ, 2550:386) ดวยเหตนทานจงสราง

วดอโศการามทเมองสมทรปราการอนเปนปรมณฑลของเมองหลวง

พ.ศ. 2500 ภายหลงเสรจสนงานสมโภช 25 พทธศตวรรษ หลวงพอลไดเรมโครงการกอสรางพระเจดย

บรรจพระบรมธาต พระพทธรปและพระธรรม อนเปนอรยสมบตล�าคาไวเปนทระลก อยางไรกตามใน พ.ศ. 2503 ทาน

ไดสรางเจดยขนาดยอมขนกอนเพอเปนแกนกลางของพระธตงคเจดยและไดบรรจพระบรมธาตทเสดจมาดวย


157



บญญานภาพและแรงอธษฐานของทาน แตทวาทานไดมรณภาพลงในปถดมา พ.ศ. 2504 อยางไรกตามความคด

ในการสรางพระธตงคเจดยไดรบการสานตอโดยเรมวางศลาฤกษในป พ.ศ. 2505 โดยสมเดจพระมหาวรวงศ

(จวน อฏฐาย) วดมกฏกษตรยาราม รกษาการเจาอาวาสวดอโศการาม (พระมหาธรนาถ, 2551:23)

พระเจดยขนาดยอมซงถอเปนองคประธานทหลวงพอลสรางขนนนมฐานสเหลยม กวาง 3 วา สง 13

วา ซงถอเปนการสถาปนาพระมหาธาตเจดยแหงพทธศตวรรษท 26 ซงหางหายไปนานตงแต พ.ศ. 2484 แตทนาสนใจ

คอในเวลาไลเลยกนภายหลงงานฉลองกงพทธกาล หลวงพอลทานไดสรางพระเจดยไวอกแหงหนงทถ�าพระสบาย อ�าเภอ

แมทะ จงหวดล�าปาง (พระมหาธรนาถ, 2550:363) เปนเจดยขนาดยอมทมรปลกษณคลายกบพระเจดยองคประธาน

พระธตงคเจดยเมอเปรยบเทยบกบภาพจตรกรรมทบนทกเหตการณการวางศลาฤกษ พ.ศ. 2503 ซงเปนภาพทประดบ

อยภายในพระวหารของวดอโศการาม ทอาจเปนการแสดงใหเหนถงรปแบบและการประดษฐานพระเจดยตามแนว

ความคดของหลวงพอลในครงเรมกอสรางพระธตงคเจดยไดในระดบหนง

จากนนการด�าเนนงานภายหลง พ.ศ. 2505 ไดมการประชมปรกษาหารอกบพระเถระผใหญในสายหลวง

ปมน อาทเชน หลวงปสม พทธาจาโร และหลวงปตอ อจลธมโม เปนตน รวมกบพระเทพโมล เจาอาวาสในขณะนน

โดยการสรางเจดยอก 12 องคลอมรอบองคประธาน แบงเปน 3 ชน ชนละ 4 องค และไดสรางองคประธานครอบทบ

องคเดมอกชนหนง โดยพระเจดยทงหมดนมสขาว ส�าหรบเจดยทง 12 องคนน บรรจพระพมพ ไมไดบรรจพระอรหนต

ธาตหรอพระบรมธาตแตประการใด โดยมลกษณะทบตน (พระขจรศกด, 2558:สมภาษณ) ซง ณ จดนจะพบวาการ

สถาปนาพระบรมธาตเจดยตงแตครงหลวงพอลนน เปนไปตามแบบแผนทเคยถอปฏบตกนมา คอ ประดษฐาน

พระบรมธาตไวภายในองคเจดยแลวปดตายหรอระบบปด ใหกราบไหวไปพรอมกนทงองค (ในหวขอความส�าคญของ

พระบรมธาต) และแมเมอสรางเจดยบรวารเพมกใชแบบแผนเดยวกนน ทนาสนใจคอมการน�าเครองอฐบรขาร

ของหลวงพอลบรรจไวในพระเจดยในลกษณะบรโภคเจดย นอกจากนพระบาทสมเดจพระเจาอยหวและสมเดจ

พระนางเจาพระบรมราชนนาถ พรอมดวยสมเดจพระเจาลกเธอเจาฟาหญงอบลรตน เสดจฯ มาบรรจพระบรมธาตส

องคระฆงพระธตงคเจดยในป พ.ศ. 2509 (พระมหาธรนาถ, 2551:24) ซงถอเปนการสถาปนาพระบรมธาตทพระบาท

สมเดจพระเจาอยหวทรงเสดจมาเปนองคประธานนบตงแตการเปลยนแปลงการปกครองเปนตนมา ซงการท

พระมหากษตรยทรงเปนองคอปถมภและใหความส�าคญกบพระศาสนาโดยเฉพาะพระบรมธาตเจดยนนถอเปนการ

ผอนคลายความตงเครยดระหวางผน�าชนชนปกครองกบประชาชนธรรมดาสามญในทองถนไดไมมากกนอย (ศรศกร,

2539:151) ภายใตสถานการณการคกรนของสงครามเยนในภมภาค

ความหมายของพระธตงคเจดยในชวงนไดสอความเปนพระมหาธาตเจดยทยงคงยดกบแบบแผนเดมอย

อยางชดเจน แตสงทแตกตางออกไปคอการสถาปนาพระมหาธาตเจดยในวดปาสายหลวงปมน ซงธรรมเนยมปฏบต

ของพระในสายนจะไมเนนองคประกอบของอาคารหรอศาสนสถานขนาดใหญโดยเฉพาะพระเจดย (สมคด, 2554:14)

แตเนองจากการทวดแหงนกอตวขนภายใตบรบทการขยายตวของชมชนเมองโดยเฉพาะปรมณฑลของเมองหลวงใน

ชวงเวลาของการพฒนาประเทศตามแนวทางทนนยมทผกโยงประเทศตดกบการคาระหวางประเทศ รวมถงทฤษฎ

ความเปนสมยใหม (Modernization) ของตะวนตกทเขาสสงคมไทย ภาคอตสาหกรรมขยายตวรองรบการสงออกโดย

เฉพาะพนทเมองหลวงและเมองชายฝงทไดรบผลกระทบโดยตรงมากกวาเมองภายใน (ฉตรทพย, 2557:148) จงท�าให

องคประกอบทไมเคยปรากฎในวดปาแทๆ ของสายหลวงปมนไดเรมปรากฎขนเพอตอบสนองความตองการ (ความเชอ

และศรทธา) ของคนในชมชนเมองมากขนดวย ดงจะเหนไดจากมตของคณะสงฆวดอโศการามทใหกอสรางอโบสถใน

ป พ.ศ. 2502 กอนทจะใหสรางพระเจดย เพราะเหนวามความจ�าเปนและประโยชนใชสอยในการสงฆกรรมมากกวาท



158



จะเรงใหสรางพระเจดยในเวลานน (พระขจรศกด, 2558:สมภาษณ) ซงวดปาสายหลวงปมนกไมเนนสรางพระอโบสถ

ขนาดใหญเชนกน จงเหนไดวาธรรมเนยมของวดปาไดถกปรบเปลยนไปตามบรบทของทงทตงและการเปลยนแปลง

ของชวงเวลาในสงคมนนๆ ดวย

1.3 การบรณะพระธตงคเจดย

หลายสบปตอมา ภายหลงจากการสถาปนาพระธตงคเจดยขน พระเจดยมการผกรอนช�ารดไปตามกาล

เวลาจงมการปรกษาหาหรอกนหลายฝายและในทสดหลวงตามหาบว ญาณสมปนโน ไดด�ารทจะเขามาชวยบรณะจน

ส�าเรจลงไดในป พ.ศ. 2551 (พระมหาธรนาถ, 2551:5-6) เรมตนการบรณะดวยการรอเจดยบรวารรอบๆ ทง 12 องค

เพอยกใหสงขนและเพมขนาดใหใหญโตขน ภายในกรของพระเจดยทง 12 องค มพระพมพซงไดขดขนมาไวใหญาตโยม

บชาในงานกฐนและผาปา ซงพระพมพอกสวนหนงน�าไปผลตใหม (เปนสวนผสม) ใหเปนพระพมพชดใหมเพอบรรจ

กลบไปในองคเจดยทง 12 องค นอกจากนยงมการบรรจเหรยญ ของมคา โดยเฉพาะอยางยงจตคามรามเทพทไดรบ

ความนยมสงสดในเวลานนบรรจรวมเขาไปดวย เพอในอนาคตขางหนาเมอมการบรณะครงใหมจะไดพบกบวตถมงคล

รวมสมยอนเปนตวแทนความนยมในยคสมยนนๆ ดวย (พระขจรศกด, 2558:สมภาษณ)

ความนาสนใจในการบรณะพระธตงคเจดยครงนอยตรงทมการน�าพระธาตของพระอรยสงฆในสมย

ปจจบนมาบรรจรวมไวในพระเจดย โดยมหลวงตามหาบว ญาณสมปนโนเปนผพจารณาและตรวจสอบพระอรหนตธาต

เหลานน (พระมหาธรนาถ, 2551:6) แตการประดษฐานพระธาตพระอรยสงฆไมไดบรรจไวในองคพระเจดยแลวปดทบ

แตประการใด หากเปนการน�าพระธาตมาจดแสดงใหเหนในเชงประจกษภายในหองโถงจดแสดงชนท 2 และ 3 ใน

อาคารของพระธตงคเจดย เนองจากการบรณะครงนไดเพมประโยชนใชสอยของอาคารเขาไปดวย เมอเพมความสง

ของพระเจดยกเพมชนระหวางองคพระเจดยทรายรอบอกดวย จงเกดเปนบรเวณวางภายในอาคารทสามารถเขาไป

กราบไหวบชาไดอยางใกลชดในลกษณะทเปนระบบเปด ส�าหรบพระธาตพระอรยสงฆทไดรบการพจารณาใหจดแสดง

ไวภายในอาคารลวนเปนพระกรรมฐานในสายหลวงปมนทงสนจ�านวน 28 รป โดยจดแสดงพระธาตไวในตกระจกขนาด

เลกเบองหนารปปนพระอรยสงฆแตละองคเรยงรายกนไป เพอใหเหนพฒนาการการแปรสภาพของผลกพระธาตอยาง

ชดเจน ในขณะทเจดยองคประธาน (องคเดม) ไมอนญาตใหเขาไปกราบไหวอยางใกลชดได สวนพระเจดยองคประธาน

(องคใหม) ทครอบทบนนกปดตายเชนเดยวกน ซงฐานของพระเจดย (องคใหม)จะอยบนชนท 3 (ชนสงสด) โดยม

พระพทธรป 4 ทศประจ�าซม พระเจดยทงหมดมฐานสเหลยมยอมม ทงนความหมายของพระธตงคเจดยคอธดงควตร

13 ประการ ซงเปนวตรปฏบตทพระปาในสายหลวงปมนสมาทานเปนแนวทางอยางเครงครด ไดถกน�ามาใชในเชง

สญลกษณทเปรยบเหมอนเจดยทง 13 องค เจดยองคประธาน หมายถง พระนพพานหรอองคพระพทธเจาทถก

รายลอมดวยเจดยบรวาร (พระมหาธรนาถ, 2551:66-67)

เปนทนาสงเกต แมวดอโศการามจะใหความส�าคญกบหลวงพอลและพระเจาอโศกเปนอยางมากกตาม

ดงปรากฏเปนอนสาวรยพระเจาอโศกมหาราช (พ.ศ. 2538) หรอองคประกอบอนทเกยวกบพระเจาอโศกมหาราช

กระจายอยภายในวดแหงน แตพระธตงคเจดยกดจะมความเฉพาะเจาะจงทจะเปนสถานทส�าหรบพระบรมธาตโดยแท

(เปนสถานทของพระพทธเจา) ถงแมจะมการน�าพระธาตพระอรยสงฆเขาไปประดษฐานภายในดวยกตาม แตกไมได

แสดงถงความโดดเดนของหลวงพอลหรอพระเจาอโศกแตอยางใด จงท�าใหความหมายของการเปนพระบรมธาตเจดย

ยงคงเหนยวแนนอยถงแมจะมการปรบปรงอาคารใหใชประโยชนภายในไดกตาม แตการรกษาความหมายของพระบรม

ธาตยงด�ารงอย ในขณะทหลวงพอลผเปนบคคลส�าคญของทางวดกไดถกจดพนทเฉพาะไวส�าหรบองคทาน ไมไดมา

ปะปนอยกบองคพระเจดย จงท�าใหแตละสวนของสถานทภายในวดมความเปนเอกเทศทเฉพาะไมปะปนกนและถงแม


159



จะมการน�าองคประกอบทางความเชอใหมๆ เชน อนสาวรยพระเจาอโศกมหาราช เสาหนอโศก รปเคารพพระอปคต

พระโสณะและพระอตตระเถระ เปนตน เพมเขามาอยตลอดเวลากตาม แตแบบแผนของการบชาพระบรมธาตยงคง

เปนไปตามจารตเดม สงส�าคญอกประการคอ การน�าพระธาตพระอรยสงฆทรวมสมยในยคปจจบนมาจดแสดงอยาง

เปดเผยภายในอาคารเดยวกนน เปนการเชอมตอวงศกบพระพทธเจาโดยตรง ซงพระปาสายหลวงปมน ภรทตตะเถระ

อนเปนอรยบคคลเปนสายตอเนองการบ�าเพญเพยรทเหนประจกษจากอฐทเปนพระธาตไดดวยวถแหงพระธดงค

กรรมฐานโดยไมตองผานสอกลางอน (ทงบคคลและวตถ) ดงทปรากฏ ดวยลกษณะการน�าเสนอพระธาตพระอรยสงฆ

เชนน ดจะเปนการสนบสนนพระพทธเจา (เจดยประธาน) ทไมตอง ปรบปรงหรอไมเคยเปลยนแปลงวธบชาเลยนบแต

ไดรบการสถาปนาเปนครงแรก

2. พระวรยะมงคลมหาเจดยศรรตนโกสนทรแหงวดธรรมมงคล

วดธรรมมงคลเปนวดปาในสายหลวงปมนอกแหงหนงในกรงเทพฯ ซงเปนทประดษฐานของพระบรมธาต

เจดยทสงทสดในประเทศไทย โดยด�ารและการด�าเนนการของหลวงพอวรยงค สรนธโร ผเปนลกศษยองคส�าคญรปหนง

ของหลวงปมนทยงมชวตอย6 ซงทานไดเขามากอตงวดธรรมมงคลในป พ.ศ. 2506 ทเปนไปตามค�ากลาวตอนหนงของ

หลวงปมนตอหลวงพอ“วรยงค” คณจะตองท�างานศาสนาใหญ จะตองไปสรางวดในกรงเทพฯและในตางประเทศ....”

(คณะศษยานศษย, 2552:188) จงเปนเหตใหมการสรางวดธรรมมงคลในเวลาตอมา

2.1 การไดมาซงพระบรมธาต

หลวงพอวรยงคไดรบพระบรมสารรกธาตโดยการอญเชญมาจากประเทศบงคลาเทศ ซงแตเดมนน

คณะสงฆบงคลาเทศตงใจทจะมอบให 1 องค แกประเทศทมพทธศาสนามนคง เจรญรงเรอง อนไดแกประเทศไทยหรอ

ศรลงกา เพราะเชอวา บงคลาเทศหลงเหลอพทธศาสนานอยเตมท และประชาชนยากจน (คณะศษยานศษย, 2552:220)

ความขดสนเปนสงทมผลตอการท�านบ�ารงพทธศาสนา อนทจรงแลวความเจรญทางวตถทแสดงผานศาสนสถานกอาจ

เปนสงแสดงถงความรงเรองของบานเมองทนบถอพทธศาสนาในแงมมหนงไดเชนกน ดงนนประเทศไทยในขณะนน

พ.ศ. 2517 ตามสายตาของบงคลาเทศ จงเปนทางเลอกหนงในการทจะมอบพระบรมธาตเพอการประดษฐานใหเปน

พระมหาธาตเจดย ซงพระบรมธาตชดนมอย 19 องค เกบรกษามากกวา 5 ชวอายคนโดยทานเจาอาวาสวด

โคตะมะวหาร เมองจตตะกอง ประเทศบงคลาเทศ เดมถกขดคนพบจากซากของพระเจดยทชายแดนประเทศพมาและ

บงคลาเทศ (เดมคอ ประเทศปากสถานกอนจะถกแยกมาเปนบงคลาเทศในปจจบน) (คณะศษยานศษย, 2552:220)

ซงท�าใหมพระบรมธาตไวในครอบครองและเปนสงทบานเมองทนบถอพทธศาสนาอนๆ ตองการทจะขออญเชญไป

ประดษฐานในทองถนตน

ความปรารถนาของหลวงพอวรยงคคอตองการพระบรมสารรกธาต 5 องค ดวยเหตผลทว า

พระพทธศาสนาจดตางๆ กระจายทวโลก เปนนมตทดหากไดรวมพระพทธศาสนาใหเจรญยงทจดใดจดหนง ฉะนนการ

มอบพระบรมสารรกธาตรวมกนไว 5 องคเหมอนการไดอญเชญพระพทธเจาทกพระองค7 มารวมกนไว ณ พระมหาธาต

เจดยทจะสรางใหสงทสดในประเทศไทย ซงภายหลงคณะสงฆบงคลาเทศกเหนควรมอบพระบรมสารรกธาตให 5 องค

ตามทตองการ (คณะศษยานศษย, 2552:221) ซงเปนความมงมนของหลวงพอวรยงคทจะสรางความรงเรองใหกบ 6 ทานเกดเมอวนท 7 มกราคม พ.ศ. 2463 อปสมบทเมอวนท 20 พฤาภาคม พ.ศ. 2484 ทวดทรายงาม บานหนองบว อ�าเภอเมอง

จงหวดจนทบร ในฝายธรรมยต โดยมพระปญญาพศาลเถระ (หน ฐตปญโญ) เปนพระอปชฌาย พระอาจารยกงมา จรปญโญ เปนพระกรรมวาจาจารย และพระมหาทอง สจตโต เปนพระอนสาวาจาจารย (คณะศษยานศษย, 2552:101-102)

7 ในภทรกปน มพระพทธเจา 5 พระองค ซงพระพทธเจาองคปจจบนคอ พระโคดม(โคตมะ)เปนองคท 4 ในกปน ดเพมเตมในกรมศลปากร. (2511). พระคมภรถปวงศ ต�านานวาดวยการสรางสถปเจดย.(พมพเปน อนสรณในงานพระราชทานเพลงศพ นางอน ทองไขมก 2511). กรงเทพฯ: กรมศลปากร.



160



พระพทธศาสนา อยางไรกตามสงศกดสทธเฉกเชนพระบรมสารรกธาตเปนสงททกๆ คนทนบถอพทธศาสนาปรารถนา

ใหสถตอย ณ ทองถนตน ดวยเหตนเอง การอญเชญพระบรมสารรกธาตมายงประเทศไทยจงไมใชสงทงายนก เนองจาก

มผคดคานและภกษสงฆพากนเดนขบวนตอตานคณะจากประเทศไทยไมใหน�าพระบรมสารรกธาตออกจากประเทศ

ของพวกเขา ซงเอกอครราชทตไทยประจ�าบงคลาเทศไดเขามาชวยเหลอไมใหเหตการณการประทวงครงนบานปลาย

และใหความปลอดภยแกคณะของไทย จนสามารถเดนทางกลบประเทศไทยไดโดยสวสดภาพ ซงเปนเหตการณทเกด

ขนระหวางวนท 27-30 พฤศจกายน พ.ศ. 2517 (คณะศษยานศษย, 2552:222)

จะเหนไดวา ชาวบงคลาเทศผนบถอพทธศาสนากเหนความส�าคญของพระบรมสารรกธาตเชนเดยวกน

เพราะดนแดนของพวกเขานนไดรบการเผยแผพทธศาสนามาตงแตเมอครงพทธกาล และเมองจตตะกองกเคยเปน

ศนยกลางพทธศาสนาเมอครงทชาวพทธตองอพยพหนภยสงครามจากการเขามาของกองทพมสลมในอนเดย จงได

อพยพมาอยทเมองจตตะกองน บงคลาเทศจงเปนสวนหนงของชมพทวปในอดต (ฟน, 2554:329) ทส�าคญการขดคน

พบพระบรมธาตในสถปเจดยตางๆ ตามเสนทางสายท 8 ซงสมณทตทง 2 องค คอพระโสณะและพระอตตระเปนผน�า

การเผยแผศาสนาตามทพระเจาอโศกมหาราชไดมอบหมาย กเปนการแสดงถงความส�าคญของพนทอนเปนสวนหนง

ของชมพทวปอยไมนอย แตอาจเนองจากสภาพสงคมปจจบน (ขณะนน) ของบงคลาเทศไมอาจทจะมก�าลง (พลง) พอท

จะสถาปนาพระมหาธาตขนมาโดยล�าพงได การแบงและมอบบางสวนใหแกบานเมองทมความพรอมมากกวาอาจ

เปนการชวยผดงรกษาพระพทธศาสนาใหด�ารงอยไดอกทางหนง ในขณะทเหตการณบานเมองในประเทศไทยก�าลงอย

ในชวงความขดแยงรนแรงระหวางรฐและประชาชนอนเปนผลมาจากภยสงครามทนนยมกบคอมมวนสต และไดรบ

ความบอบช�ามาจากเหตการณ 14 ตลาคม พ.ศ. 2516 จงนาจะเปนเหตผลหนงทหลวงพอวรยงคตองการสถาปนา

พระมหาเจดยขนในกรงเทพฯ อยางนอยทสดกอาจชวยบรรเทาความตงเครยดของสถานการณบานเมองไดไมมาก

กนอย การมพระมหาธาตเจดยในทองถนตนจงนบเปนสรมงคลอยางยงและผทสามารถมพระบรมธาตในครอบครอง

ไดกยอมไมใชเรองธรรมดา

2.2 แนวคดในการสราง

เมอไดพระบรมสารรกธาตครบ 5 องค หลวงพอวรยงคกไดเรมด�าเนนการตามสจจาธษฐานทไดตงใจไว

โดยใน พ.ศ. 2518 ไดจดซอทดน 5 ไร เพอเปนทตงพระมหาเจดยโดยมรองศาสตราจารยภญโญ สวรรณคร และนาย

เมธ สนทรรงส เปนสถาปนก หลวงพอวรยงคไดท�าสมาธเพอหาแนวคดใหปรากฎเปนรปธรรมแกสถาปนก จนเกดเปน

พระมหาเจดย ฐาน 4 เหลยม มยอดเปนเจดยแบบทประเทศไทยนยม สง 94.78 เมตร ม 14 ชน ใหมประโยชนใชสอย

เพอใหเปนสถานทตางๆ เชน โรงเรยน หองสมด หองประชมเพอแสดงธรรมและบ�าเพญกรรมฐาน เปนตน โดยมนาย

สมอาจ จตนรตศย และคณะเปนผควบคมการกอสราง8 (คณะศษยานศษย, 2552:233) จงเหนไดวาแนวความคดของ

หลวงพอวรยงคตองการใหเกดประโยชนใชสอยสงสด หลวงพอทานเหนวาเจดยขนาดใหญอนๆ ไมสามารถใชพนท

ภายในไดและตองการใหรปทรงสนฐานของพระมหาเจดยใหคลายพระมหาเจดยทพทธคยา (พระท�าน, 2558:สมภาษณ)

ในการทพระมหาเจดยมประโยชนใชสอยตางๆ นน สวนหนงนาจะเกดจากราคาทดนในเมองหลวงทม

มลคาสง การรวมกจกรรมตางๆ ไวในอาคารเดยวนาจะเปนการลดพนทใชสอยในแนวราบได นอกจากนหากพจารณา

รปแบบหรอรปทรงของพระมหาเจดยทคลายกบสงเวชนยสถานทพทธคยาอนเปนสถานทตรสรนน นาจะสบเนองมา

จากการทสงเวชนยสถานอก 3 แหง มลกษณะเปนพระสถปแบบอนเดยทมความสงไมมากนกเมอเทยบกบทพทธคยา

ดงนนการเลอกพระมหาเจดยทพทธคยาเปนตนแบบจงตอบสนองความตองการใหพระมหาเจดยทวดธรรมมงคลม

8 คณะวศวกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย


161



ความสงทสดในประเทศไทย อกทงการทพระเจดยตางๆ ทมความสงมากๆ ในประเทศไทย มลกษณะทบตนไมใช

ประโยชนทวางภายในมากนก ซงอนทจรงแลว ไดปรากฏพระเจดยทมการใชพนทภายในอาคารมาตงแตสมยรชกาล

ท 5 ไดแก พระเจดยทวดราชบพธสถตมหาสมาราม ซงเปนวดประจ�ารชกาลของพระองค และทวดอษฎางคนมต บน

เกาะสชง จงหวดชลบร ซงมพระเจดยทใชเปนพระอโบสถในอาคารเดยวกน หากพจารณาวาพระปรางคทมสวนเรอน

ธาตเปนพนทใชสอย หองสวนเรอนธาตทเขาไปภายในได แตไมอาจเขาถงพระธาตทฝงในกรได เชนทวดไชยวฒนาราม

จงอาจกลาวไดวาการท�าพนทใชสอยภายในมมาตงแตสมยอยธยา

อยางไรกตามการเลอกรปแบบเจดยทมฐานเปนสเหลยมจงสามารถสนองการใชงานพนทไดอยางม

ประสทธภาพ การประดษฐานพระบรมธาตกอยในชนทสงทสดและอนญาตใหเขาสกการะพระบรมธาตไดอยางใกลชด

ในระบบเปด ทส�าคญประการหนงคอ มการน�าลฟทมาใชในอาคารทางศาสนาดวยเหตทพระเจดยมความสงถง 14 ชน

การสญจรขนลงคงไมสะดวกนก โดยเฉพาะผสงวย จงเปนการสะทอนใหเหนถงอทธพลของอาคารสงในสมยนน ซง

หากพจารณาจากพระเจดยทมความสงอยางบรมบรรพตหรอภเขาทอง วดสระเกศ จะพบวา ในการกอสรางนนจะตอง

น�าดนมากอถมใหสงขนเพอประดษฐานพระเจดยบนยอด9 (กรมการศาสนา, 2526:18-21) โดยมทางขนเปนบนไดท

ตองเดนไปนมสการเทานน ในขณะทชวงทศวรรษท 2 ของพทธศตวรรษท 26 มระบบลฟทเขามาอยภายในพระเจดย

เพอความสะดวก และต�าแหนงของลฟทในอาคารสงทอยกงกลางแผนผงนน ยงเปนโครงสรางส�าคญของอาคารดวย

ซงผออกแบบพระเจดยแหงนไดเคยออกแบบอาคารในโครงการจตภาวนวทยาลย พ.ศ. 2511 ทเปนอาคารสาธารณะ

ขนาดใหญ มความซบซอนและเปนจดเปลยนส�าคญในการออกแบบอาคารทางศาสนาในเวลานน

สวนพระเจดยโดยทวไปแลว ไมไดใชประโยชนพนทภายใน โดยเปนอาคารทางศาสนาทรองรบกจกรรม

ของสาธารณชน จ�านวนมากจากพนทรอบนอก (บรเวณวางรอบพระเจดย) ซงธรรมเนยมในอดตทงจากอนเดยและ

ลงกา ลวนใหความส�าคญกบบรเวณภายนอกน กลาวคอ เปนลานประทกษณซงถอเปนขนตอนแรกของการกอสราง

พระสถป โดยก�าหนดท�าเลทตงของพธกรรม ทยอมตอกย�าเหตการณทมาจากแหลงก�าเนดเดยวกน คอ จกรวาล

ดงนน ในพธกรรมจงเปนสญลกษณของจกรวาล (Snodgrass, 1985:19) ลานประทกษณจงเปนพนทพธกรรมทสมพนธ

และเปนสวนหนงของพระสถปเจดย แตเมอมการใชประโยชนภายในพระมหาเจดยแหงน กมความเปนไปไดวาความ

หมายของลานประทกษณจากแบบเดมอาจคลาดเคลอนไป มมมองในขณะนนมองพระมหาเจดยเปนไปในลกษณะการ

ใชอาคารสงรองรบกจกรรมตางๆ มากกวาเปนอาคารทางศาสนา แตสงทท�าใหยงคงความหมายของการเปนอาคาร

ทางศาสนาคอ สวนยอดทประดษฐานพระบรมธาตภายในองคเจดย จงถอเปนพระมหาเจดยทมประโยชนใชสอยครบ

ครนในแบบทยงไมเคยปรากฎมากอนในสงคมไทย อาจมผลตอความรสกของการกราบไหวพระบรมธาตอยไมนอย

เนองจากเรานยมไหวบชาพระธาตเจดยทงองคไปพรอมๆ กน แตเมอตองกราบไหวพระมหาธาตองคนจากภายนอกจง

เปรยบเสมอนการกราบไหวทกๆ กจกรรมและบคคลทอยภายในพระมหาเจดยไปดวยพรอมๆ กน

พระมหาเจดยทวดธรรมมงคลมความหมายเปนพระธาตเจดยเพราะมพระบรมสารรกธาตอยจรง อกทง

ยงมความหมายเปนธรรมเจดยอยดวย เนองจากเปนสถานทเกบรวบรวมหลกธรรมในพทธศาสนาไวซงอยในรปแบบ

ของหองสมดธรรม ทงน นยความหมายหนงของพระสถปกคอคมภรศกดสทธในรปแบบสถาปตยกรรม เปรยบดงเปน

สงทสามารถพดหรอเลาเรองหรอบอกธรรมได การไดเหนพระสถปเจดยจงเปนการไดระลกถงค�าสอนของพระพทธเจา

ดวย (Snodgrass, 1985:367-368) ซงพระมหาเจดยแหงนไดกอใหเกดนยามใหมๆ แกพระเจดยเปนอยางมาก

9 แตดนเกดทรดตวจนไมสามารถกอสรางตอไปได ตองใชเวลาถง 3 รชกาล การกอสรางจงแลวเสรจ (รชกาลท 3-5) (กรมการศาสนา, 2526:18-21)



162



พธกรรม เปนจดเรมตนของการกระท�าอยางจรงจงและเปนทนดหมายอนจะกอใหเกดความพรอมใน

เรองทจะท�านน (พระธรรมปฎก, 2537:7) ซงนบตงแตเรมกอสรางพระมหาเจดย พ.ศ. 2519 ทางวดไดจดใหมการสวด

ลกข10 และอาราธนาพระผทรงคณวฒสายหลวงปมนกวา 300 องคในทกๆ ป การประชมพระเถรานเถระขนาดใหญ

เชนนในเมองหลวงไมใชสงทจะเกดขนไดโดยงายนก แสดงถงศรทธาอนแรงกลาตอองคพระบรมสารรกธาตและ

พระเกศาธาต ซงเปนตวแทนของพระพทธเจา (คณะศษยานศษย, 2552:243)ซงอนทจรงแลวยงมสถานทอกแหงหนง

ทพระสงฆในสายหลวงปมนมาประชมกนเปนประจ�ากคอวดอโศการามนนเอง อยางไรกตามการสวดลกขนกเพอความ

เปนสรมงคลแกบรเวณสถานทอนเปนทตงองคพระเจดยซงเดมเคยเปนปาชาญปนมากอน (พระท�าน, 2558:สมภาษณ)

จวบจนปจจบน พธกรรมดงกลาวยงคงด�าเนนอย แตดเหมอนความหมายของพธกรรมจะตางไปจากจดเรมตนทใหความ

ส�าคญกบความเปนสรมงคลของพนทและพระมหาเจดย มาเปนการอวยพรในวาระครบรอบวนเกดของหลวงพอวรยงค

มากกวา ซงเปนไปในลกษณะใหความส�าคญกบบคคลมากกวาสถานท ความหมายตางๆ ทมอยในพระมหาเจดยจงม

แนวโนมปรบเปลยนไปตามกาลเวลา

บทวพากษพระมหาเจดยในตนพทธศตวรรษท 26 ภายในประเทศไทย เปนปรากฎการณทมความนาสนใจอยไมนอย

โดยมประเดนในการวพากษหลายประการ ประการแรกเปนเรองธาตบชา ทอาจพจารณาจากบทบาทของผน�าการ

สถาปนาพระเจดยทเปลยนแปลงไป พระสงฆเปนผน�าในการด�ารใหมการกอสรางพระมหาเจดยในชวงเวลาของการ

ขาดหายไป (ทงราง) ของการกอสราง ตางไปจากสมยรชกาลท 5 ทมการประดษฐานพระบรมธาต ณ บรมบรรพต

(ภเขาทอง) โดยอญเชญพระบรมธาตทเกบรกษาไวของราชวงศสวนหนง กบอกสวนหนงเปนการอญเชญมาจากประเทศ

อนเดยทรฐบาลองกฤษถวายแกพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวในฐานะพระมหากษตรยแหงพระพทธศาสนา

เพอสถาปนาพระมหาเจดยในป พ.ศ. 2442 (กรมการศาสนา, 2526:21-23) จนถงการสถาปนาพระศรมหาเจดย พ.ศ.

2484 โดยคณะราษฎร และเขาสพทธศตวรรษท 26 ชวงเวลาดงกลาวระหวางป พ.ศ. 2500-2520 นน สงคมไทยม

ความขดแยงกนเปนอยางมากระหวางรฐบาลทเปดรบระบบทนนยมจากมหาอ�านาจตางชาตอยางเตมทกบกลมทไม

เหนดวยกบรฐบาล ซงถกเหมารวมมองวาเปนพวกคอมมวนสตทบอนท�าลายชาต กอใหเกดปญหาเปนอยางมาก11

สถาบนพระมหากษตรยทเคยเปนผน�าดานการปกครองตกอยภายใตสถานการณทยงไมสามารถกระท�าการใดๆ

ไดมากนก พระสงฆในสายหลวงปมนทเคยอยปฏบตการกรรมฐานในปาไดมแนวคดทจะเขามาเผยแผหลกธรรมและ

หลกปฏบตใหแกผคนในเมองโดยเฉพาะเมองหลวง จงเกดการสรางวดอโศการามและวดธรรมมงคลขนตามล�าดบ

ซงทงหลวงพอล ธมมธโรและหลวงพอวรยงค สรนธโร ลวนเปนผมบทบาทส�าคญในการน�าหลกปฏบตสายกรรมฐาน

หลวงปมนเขามาสเมอง

หากพจารณาแบบแผนในอดต จากต�านานพทธเจดย (2514) พระพทธเจาทรงกลาวไววา “ภกษทงหลาย

มงหมายดบทกข ดบกเลสอนเปนประโยชนแกตนเถด อยาเปนกงวลกบการบชาสรระพระตถาคตเลย พวกกษตรย

ฆราวาสทงหลายเขาคงท�าฌาปนกจแลวสรางสถปบรรจสรระธาตเหมอนอยางพระเจาจกรพรรดแตกอนมาดงน”

(ด�ารงราชานภาพ, 2514:5) เปนการแสดงถงภารกจในการจดการหรอสถาปนาพระบรมธาตทจะตองเปนหนาทของ

กษตรยและฆราวาสมากกวาทจะเปนบทบาทของพระสงฆ แตทวาเมอเหตการณบานเมองไมอาจน�าพาใหเหลาฆราวาส

สามารถท�ากนได เหลาภกษในฐานะผน�าทางจตวญญาณกพงเขามามบทบาทเพอเกอหนนใหเกดสงยดเหนยวแกคน10 การสวดลกขเปนการสวดพทธคณ ธรรมคณและสงฆคณนบเปนแสนๆ รอบ (คณะศษยานศษย, 2552:242-243)11 การก�าจดภยคกคามคอมมวนสตของกลมอนรกษนยม


163



ทวไป โดยเฉพาะพระผปฏบตดปฏบตชอบทไดกาวเขาเปนผน�าในการสถาปนาหรอบรณะกถอเปนสวนส�าคญทรวม

สรางสงคมไดดวยเชนกน

พจารณาจากประเดนการไดมาซงพระบรมธาตในชวงเวลาทขาดแคลนพระบรมธาต ถอเปนสงทสรางความ

อศจรรยโดยเฉพาะการเสดจมาเองของพระบรมธาตจากการอธษฐานของหลวงพอล หรอแรงอธษฐานของหลวงพอ

วรยงคบวกกบความตงใจมนทจะประดษฐานพระมหาธาตใหจงได ความส�าคญของประเดนนกคอพระบรมธาตจะอย

กบผมบญซงทงหลวงพอลและหลวงพอวรยงคลวนเปนพระผปฏบตดปฏบตชอบ ดวยเหตนจงน�าไปสการประดษฐาน

พระบรมธาตในวดปาสายหลวงปมนในเขตเมองใหญซงไมเคยปรากฎมากอนในธรรมเนยมของวดปาสายกรรมฐานใน

ภาคอสานหรอภาคเหนอ ไดสะทอนแนวคดของทงหลวงพอลและหลวงพอวรยงคทเลงเหนความเปลยนแปลงของสงคม

ทคนในเมองกควรไดรบโอกาสในการปฏบตธรรมเพอประโยชนในการใชชวตประจ�าวนอนจะเปนหนทางไปสสนตสข

ของสงคมในวงกวาง อกทงการมพระมหาธาตเจดยอยภายในเมองอาจเปนเครองเตอนใหระลกถงองคพระพทธเจาท

สงสอนธรรมอนค�าจนโลกภายใตปญหาของบานเมอง

การเปลยนแปลงอยางรวดเรวของสงคมเมองใหญอาจเปนปจจยใหเกดการเปลยนแปลงวธบชา ซงปรากฏ

ใหเหนอยางชดเจนกบพระวรยะมงคลมหาเจดยฯ ทเนนประโยชนใชสอยอาคารเปนส�าคญ ในขณะทพระธตงคเจดย

เมอครงแรกเรมยงคงยดแบบแผนเดมในการกอสรางและไดปรบตวใหเกดเปนพนทใชสอยภายในอาคารพระมหาเจดย

เมอครงบรณะปฏสงขรณในป พ.ศ. 2551 นเอง ซงสงผลตอรปแบบการบชาพระบรมธาต กลาวคอ พระธตงคเจดยนน

ยงคงมพระเจดยองคประธานทประดษฐานพระบรมธาตในระบบปดอย ซงสามารถเขาไปกราบไหวไดในระดบหนง

ฐานของพระเจดยองคประธานยงตงอยบนระดบของผวดน ท�าใหพระบรมธาตยงคงไดรบการประดษฐานดวยการฝง

ลงสพนดน สวนพระธาตพระอรยสงฆสายหลวงปมนทง 28 องคนนจะถกจดแสดงในเชงประจกษทมลกษณะเปนระบบ

เปดภายในพนทอาคารทถกสรางขนมาใหม ผเขามากราบไหวบชาจงสามารถเขาสกการะไดอยางใกลชดและเหนความ

เปลยนแปลงของธาตสงขารไดอยางชดเจน ส�าหรบพระวรยะมงคลมหาเจดยฯ นนมความมงหมายใชประโยชนพนท

ภายในตงแตเรมแรกสรางแลว จงท�าใหสวนใชสอยนมลกษณะแยกตวออกจากสวนทประดษฐานพระบรมธาตอยาง

ชดเจน คอ แบงเปนชนๆ ตามกจกรรมทก�าหนดไว โดยในชนท 14 (สงสด) จงเปนสถานทประดษฐานพระบรมธาตใน

ระบบเปดเชงประจกษ ไมไดฝงพระบรมธาตตามแบบแผนในอดต ฐานของบษบกทประดษฐานพระบรมธาตตงอยบน

ชนสงสดนไมไดอยในระดบผวดน ผเขามาสกการบชาจงสามารถกราบไหวท�าความเคารพไดอยางใกลชด ดวยเหตท

เปนการจดแสดงพระบรมธาตและพระธาตในระบบเปดภายในอาคาของพระมหาเจดยทง 2 แหง จงท�าใหสามารถ

เคลอนยายและปรบเปลยนเพมเตมไดเมอตองการ ซงในเวลานนยงไมเคยมพระเจดยใดในประเทศไทยมลกษณะ

เชนน จะมกเพยงทพพธภณฑบรขารหลวงปมน ภรทตโต ทวดปาสทธาวาส จงหวดสกลนคร เทานน ทน�าเสนอพระ

ธาตในระบบเปดซงเปนเวลาไลเลยกนกบการกอสรางพระวรยะมงคลมหาเจดยฯ (พพธภณฑบรขารฯ เรมสราง พ.ศ.

2516 แลวเสรจและมพธเปด พ.ศ. 2518) จงนาจะมผลตอแนวคดในการออกแบบและน�าเสนอพระบรมธาตและพระ

ธาตกนบางไมมากกนอย หากแตกตางกนตรงทพพธภณฑบรขารฯ ไมใชอาคารทางศาสนา ซงสถาปนกผออกแบบพระ

วรยะมงคลมหาเจดยฯน มสวนในการออกแบบตกแตงอาคารพพธภณฑบรขารหลวงปมนฯ ดวย

แบบแผนการประดษฐานทเปลยนไปน ตางไปจากการประดษฐานพระบรมธาตทภเขาทองในสมยรชกาลท

5 โดยครงนน ใชการชกเชอกผกผอบพระบรมธาต แลวหยอนลงบรรจในหลมทามกลางพระเจดย (กรมการศาสนา,

2526:26) ซงเปนการฝงในระบบปด ทงนในธรรมเนยมของพมานน แบบแผนการสรางพระเจดยกเปนสงทไมเคย

เปลยนแปลงตงแตอดตมา (Tosa, 2012:309-311) ท�าใหรปแบบของพระเจดยในพมายงคงเหมอนเดมตามธรรมเนยม



164



ปฏบต ในขณะทสงคมไทยทดเหมอนจะมความมงคงทางเศรษฐกจมากกวา กลบมการปรบเปลยน ยดหยน ทง

ธรรมเนยม แบบแผนและรปแบบไปตามยคสมย

ประการทสอง เรองการใชพนททางพทธศาสนา พจารณาจากการเปลยนวธคดของพระปาทมตอวดและพระ

มหาเจดยทมลกษณะทปรบตวไปตามความเปนชมชนเมอง องคประกอบทไมเคยเนนในธรรมเนยมของวดปาไดถกให

ความส�าคญขนเปนล�าดบ ไมวาจะเปนพระอโบสถ วหาร หรอพระเจดย อกทงองคประกอบอนทถกใหความหมายท

สมพนธกบวดหรอประวตของเจาอาวาส ซงแตกตางจากวดปาในทองถนชนบททเนนความเรยบงายเปนอยางมาก

พนทพธกรรมอยางลานประทกษณ ดเหมอนจะมความหมายทตางไปจากแบบแผนเดมโดยเฉพาะสถปแบบ

ลงกาทมองคประกอบอนเปนสญลกษณของการช�าระผคนใหบรสทธกอนเขาสศาสนสถาน หรอการกออฐเปนฐาน

ส�าหรบวางดอกไมและพวงมาลา ซงแตเดมอาจถกใชเปนลานประทกษณมากอนดวย (ธนธร, 2557:41-42) ซงการใช

ลานประทกษณอนเปนพนทรอบนอกของพระมหาเจดยกเนองจากใมมการใชพนทภายในอาคาร แตเมอมการปรบ

เปลยนวธน�าเสนอพระบรมธาตใหมาใชบรเวณวางภายในอาคาร พนทดงกลาวจงกลายเปนทรองรบกจกรรมหรอ

พธกรรมโดยปรยายแมวาจะยงปรากฏลานประทกษณใหเหนอยกตาม

พนทพธกรรมจงมความสมพนธกบองคพระเจดย (อนเปนศนยกลาง)โดยตรง การจดระบบและก�าหนด

ขอบเขตพธกรรมกคอการจ�าลองจกรวาลมาตงอยบนต�าแหนงของพระเจดยและลานประทกษณ (Snodgrass,

1985:19) ดวยเหตน ลานประทกษณจงเปนพนทศกดสทธ ไมไดเปนเพยงบรเวณวางรอบพระเจดย แตเปนพนทพธกรรม

โดยตรงทมตอองคพระเจดย และเมอมการใชพนทภายในพระเจดย บทบาทของพนทสวนนจงอาจถกปรบเปลยนไป

ประการทสามเปนประเดนสญลกษณและการสบสายของสงฆไปสพระพทธเจาซงปรากฏในพระธตงคเจดย

การน�าเสนอพระธาตพระอรยสงฆสายหลวงปมนทจดแสดงในอาคารเดยวกนกบพระบรมธาตนน เปนแนวคดทพยายาม

เชอมตอวงศพระสงฆสพระพทธเจาโดยตรงทมลกษณะเปนกาวกระโดด กลาวคอ เปนการเชอมตอระหวางพระอรย

สงฆรวมสมยสพระอรยะอยางพระพทธเจาโดยเฉพาะการเชอมตอโดยตรงแบบกาวขามหรอกาวกระโดดน ไดตดขาม

ผานพระวชรญาณ (พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เมอครงยงทรงผนวช) ผสถาปนาธรรมยตกนกายซงพระองค

มความพยายามทจะตอเชอมสายกบพระพทธเจาผานพระวนยทเครงครดตามวตรปฏบตของสมณะสงฆลงกา (ทสบทอด

ผานพระมอญ) โดยวางรากฐานธรรมยตกนกายทเนนพระวนยใหแตกตางจากสงฆหมใหญ (มหานกาย) ในขณะนน

เหตการณทเกดขนนมนยทางการเมองแฝงเรนอยไมนอย แตคตตามแบบธรรมยตดงกลาว ไมไดรบความสนใจหรอให

ความส�าคญมากนกจากพระปาสายหลวงปมน ทมงเนนการปฏบตอยางจรงจงมากกวาการใหความส�าคญกบปรยต12

ชวประวตของหลวงปมนในตอนหนงไดแสดงใหเหนถงการตดสนใจเลอกแนวทางปฏบตโดยการธดงคไปในปาเขาทหาง

ไกล เพราะเหนวาแนวทางการศกษาปรยตในเมองเพยงอยางเดยว ไมสามารถน�าไปสการหลดพนอยางแทจรงได

(พระเทพเจตยาจารย, 2551:178-179)

แนวคดการเชอมตอพระในสายหลวงปมนเขากบพระศาสดาโดยตรงนน เปนการเชอมตอระหวางพระอรหนต

อนเปนสาวกกบพระศาสดาซงเปนอรยะเชนกน โดยมพระธาตเปนประจกษพยานแหงความหลดพน ปราศจากแนวคด

ทางการเมองทถกวางรากฐานตงแตสมยรชกาลท 4 ทไดสรางความชอบธรรมในการปกครองทงทางอาณาจกรและ

ศาสนจกรไปพรอมๆ กน ดงนนสญลกษณใดๆ ทแทนพระวชรญาณหรอฝายธรรมยต จงไมปรากฏในพระธตงคเจดย

หากเปนการเชอมตอความเปนอรยะดวย ปลายทางคอ การแปรเปลยนของธาตสงขารกลายเปนพระธาต ซงไมไดถก

จ�ากดหรอผกขาดกบฝายธรรมยต แตผปฏบตจรงจงจนหลดพนไดนนเปนใครๆ กได ไมตองแบงแยกนกาย ซงเหนได12 ตามการอธบายของฝายธรรมยตไดกลาววา การศกษาปรยตมความส�าคญมากกวาการปฏบต สามารถน�าพาไปสการหลดพนได

(พระไพศาล, 2546: 25)


165



ชดจากการทหลวงปมนไมไดท�าการบวชใหม (เปลยนนกาย) ใหกบหลวงพอชา สภทโท และพระในสายของ

ทานอกหลายรป โดยใหเหตผลวา เปนพระภกษเหมอนกน สามารถปฏบตกรรมฐานได โดยไมตองเปลยนสงกด

(พระมหาธรนาถ, 2551:46) ซงเปนภาพสะทอนใหเหนถงผล (ปลายทาง) ของการปฏบตมากกวาเหตอนเปนตนทาง

ทตองแบงแยกนกายตามปจจยทางการเมอง

อยางไรกตาม การน�าพระธาตพระอรยสงฆสายหลวงปมนมาน�าเสนอในอาคารพระธตงคเจดย มผลตอการ

ใชพนทพธกรรมเปนอยางมาก (ดงทกลาวมาแลว) พระธาตเหลานเปนตวแทนของผหลดพนทกาวผานสงกดของ

คณะสงฆ ซงเปนสญลกษณของการหลดพนอยางแทจรงตามปรชญาพทธศาสนาเถรวาท

องคหลวงปมน ซงเปนผน�าในการสมาทานธตงควตรมาเปนหลกปฏบต ไดกลายเปนตวแทนหรอตนแบบหรอ

สญลกษณทเชอมโยงสองคพระศาสดาโดยตรง ซงไมตองอางองผานพระวชรญาณในฐานะผกอตงฝายธรรมยตแตอยาง

ใด จงอาจกลาวไดวา พระธตงคเจดยเปนสญลกษณแหงการหลดพนจากผทปฏบตจนถงขนพระอรยสงฆ (บรรลธรรม)

โดยเฉพาะสายหลวงปมน ซงสญลกษณทไดถกนยามขนมาใหมน แตกตางจากสญลกษณทถกสรางขนจากฝายธรรม

ยตหรอมหานกายทลวนมนยทางการเมองแฝงอย

บทสรปพระมหาเจดยในตนพทธศตวรรษท 26 เปนตวอยางทแสดงใหเหนการปรบตวของแบบแผนพทธศาสนาให

เขากบบรบทใหมของสงคมไทย ประการแรก คตการบชาพระบรมธาตไดถกปรบปรงการน�าเสนอมาโดยตลอด ปจจย

ทท�าใหเกดการเปลยนแปลงลวนขนอยกบสถานการณในชวงเวลานน ภายใตอทธพลการปกครองแบบใหม สงผลตอ

จารตเดมททงถกน�ามาผลตช�าและถกคดแยกออก เพอใหความหมายบางอยางยงด�ารงอย และเมอเวลาเปลยนไป

การใหความหมายหรอนยามใหมกไดปรากฎขนเพอแสดงบทบาทหนาททสอดคลองกบการเปลยนแปลงทางสงคม

ประการตอมา เมอแบบแผนการบชาถกปรบเปลยน ยอมสงผลตอการใชพนทพธกรรมอยางหลกเลยงไมได พนทวาง

ภายในพระมหาเจดยถกเนนใหมความส�าคญมากขน จนอาจสงผลตอพนทพธกรรมภายนอกทเคยเนนและใหความ

ส�าคญกนมาจากจารตในอดตใหตองอยภายใตขอจ�ากดและเงอนไขของสงคมสมยใหมมากยงขน และประการสดทาย

การผสานแนวคดทงใหมและเกาทถกน�าเสนอผานพระมหาเจดย ไดสะทอนแนวคดการเชอมตอสายโดยตรงของ

พระอรยสงฆสายหลวงปมนเขากบองคพระศาสดา กอเกดเปนสญล�กษณแหงการหลดพนทอยเหนอบรบทการปกครอง

ทงรฐและฝายสงฆ

จากปรากฏการณทเกดขน อาจเปนจดเรมตนของการนยมสถาปนาพระมหาเจดยหรอพระธาตเจดยในวด

ปาสายหลวงปมน ซงไมเคยมมากอนในสงคมไทย และทส�าคญคอการน�าเสนอพระบรมธาตและพระธาตแบบระบบ

เปดในเชงประจกษ ซงกอใหเกดการใชพนทภายในพระเจดยทอาจเปนแบบแผนใหมในขณะนน ทไดกลายเปนความ

นยมในเวลาตอมาในอารามของทกนกาย.

บรรณานกรมกรมการศาสนา. (2526). ประวตพระพทธเจดย. กรงเทพฯ; โรงพมพการศาสนา.

กรมศลปากร. (2511). พระคมภรถปวงศ ต�านานวาดวยการสรางสถปเจดย. (พมพเปนอนสรณในงาน

พระราชทานเพลงศพ นางอน ทองไขมก 2511). กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

คณะศษยานศษย. (2552). อตชวประวตพระเทพเจตยาจารย (วรยงค สรนธโร). กรงเทพฯ: เกยวโดเนชนพรนตง.



166



ฉตรทพย นาถสภา. (2557). การเปนสมยใหมกบแนวคดชมชน. กรงเทพฯ: ส�านกพมพสรางสรรค.

ชาตร ประกตนนทการ. (2557). การเมองสงคมในศลปะสถาปตยกรรมสยามสมยไทยประยกตชาตนยม.

กรงเทพฯ: มตชน.

ด�ารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยา. (2514). ต�านานพระพทธเจดย. กรงเทพฯ: รงวฒนา.

ธนธร กตตกานต, (2557). มหาธาต, กรงเทพฯ: มตชน.

ปรมานชตชโนรส,สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระ. (2530). ปฐมสมโพธกถา. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

พระเทพเจตยาจารย. (2551). ประวตพระอาจารยมน ภรทตตะเถระ(ฉบบสมบรณ) พระเทพเจตยาจารย

(หลวงพอวรยงค สรนธโร). พมพครงท 2. กรงเทพฯ: บรษทประชาชนจ�ากด.

พระธรรมปฎก. (2537). พธกรรม ใครคดวาไมส�าคญ. กรงเทพฯ: เคลดไทย.

พระมหาธรนาถ อคคธโร. (2551). พระธตงคเจดยเจดยแหงพระอรหนต. สมทรปราการ: วดอโศการาม.

พระมหาธรนาถ อคคธโร. (2549). หลวงปศรมหาวโรพระผมากลนดวยบญบารม. กรงเทพฯ: พ เพลส.

ฟน ดอกบว. (2554). ประวตศาสตรพทธศาสนาในนานาประเทศ. กรงเทพฯ: ส�านกพมพศลปาบรรณาคาร.

ศรศกร วลลโภดม. (2539). ความหมายของพระบรมธาตในอารยธรรมสยามประเทศ. กรงเทพฯ: เมองโบราณ.

สรพนธ มณวต. (2557). พระบรมสารรกธาตและพระอรหนตธาต ประสบการณของคณหญงสรพนธ มณวต.

พมพครงท 6. กรงเทพฯ: ครเอชน.

สมคด จระทศนกล. (2554). รเรองวด วหาร โบสถ เจดย พทธสถาปตยกรรมไทย. นนทบร:จรล สนทวงศ

การพมพ.

Snodgrass, Adrian. (1985). The Symbolism of The Stupa. 2nd printing. New York : Conell

University.

Taylor L., James. (1997). The Textualization of a Monastic Tradition: and the Biographical

Process inThailand in Sacred Biography Buddhist Traditions South and Southeast

Asia. Edited by Juliane Schober. The United States of America: University of Hawai’i.

Tosa, Keiko. (2012). Form Bricks to Pagodas :Weikza and the Rituals of Pagoda-Building.

Journal of Burma Studies. Volume 16. November 2012. Nus Press Ple. PP

บรรณานกรมสมภาษณ

พระขจรศกด จกกวโร. 46 ป พรรษา 16. วดอโศการาม. ภมล�าเนา : อ.เมอง จ.สมทรปราการ สมภาษณ วนท 21

ต.ค. 2558 เวลา 13.30 น. โดยนายภทระ ไมตระรตน.

พระท�าน จตตวโร. 23 ป. พรรษา 4. ประชาสมพนธ. วดธรรมมงคล. ภมล�าเนา : จ.ศรสะเกษ สมภาษณ วนท 22

ต.ค. 2558 เวลา 13.00 น. โดยนายภทระ ไมตระรตน.


167



ภาพท 1 พระธตงคเจดย องคปจจบ น (ลางซาย) โดยมภาพจตรกรรมบนทกรปทรงพระเจดยองคประธาน (บนซาย)

ทบดนถกสรางครอบทบ (บนกลาง) อยภายในพระเจดย ซงไดจดแสดงพระธาตพระอรยสงฆอยางเปดเผย (ลางขวา)

สวนนอกมลานประทกษณ (ลางกลาง) นอกจากนยงมอนสาวรยพระเจาอโศกมหาราช (บนขวา) ตงอยอกบรเวณ

หนงภายในวดอโศการาม

ภาพท 2 พระวรยะมงคลมหาเจดยศรรตนโกสนทร (บนซาย) ประดษฐานพระบรมธาตในชนสงสดของพระเจดย

(บนขวา) สวนดานลางเปนลานประทกษณ (ลางกลาง) และพนทใชสอยทงในและนอกอาคาร (ลางซายและขวา)

169

ภมนาม การใหความหมายของพนท: กรณศกษา ชมชนรอบหนองหาน

กมภวาป จงหวดอดรธาน เกยวกบต�านานผาแดงนางไอ

Toponym and Its Definition Through Pha Dang Nang Ai Tale:

A Case Study of Communities Around Nong Harn Lake,

Udon Thani Province

อมฤต หมวดทอง* สพชชา โตววชญ** และอรศร ปาณนท***

บทคดยอบทความนเปนสวนหนงของการศกษาระดบดษฎบณฑตสถาปตยกรรมพนถนเรองสงแวดลอมและ

สถาปตยกรรมในวฒนธรรมเกลออสาน ทศกษาสงแวดลอมและสถาปตยกรรมพนถนทสมพนธกบธรณวทยาและ

มานษยวทยา ในบทความนเลอกศกษาหนองหาน จงหวดอดรธาน มความนาสนใจใน “ภมนาม” หรอสถานทในต�านาน

พนบานเรอง “ผาแดงนางไอ” ไดแกชอของหมบาน สถานททางธรรมชาตและการอธบายถงการเกดหนองหานหนอง

น�าขนาดใหญนน มนเกยวของกนอยางไร มวธถอดความหมายอยางไร จงไดทบทวนงานศกษา พบความเกยวของดง

ตอไปนวา 1) เปนต�านานทสะทอนประวตศาสตรของกลมคนโดยอางถงสถานทมอยจรงและในจนตนาการ 2) ต�านาน

ถกน�ามาเปนเครองมอตอรองกบภาครฐกบสถานการณสงแวดลอมของพนทชมชนในปจจบน 3) มการอธบายเหตผล

การเกดหนองหานโดยเชอมโยงศาสตรทางธรณวทยากบต�านาน โดยผศกษามความเหนวาเนอหาตางๆ เกยวกบภม

นามหรอสถานทตางๆ มไดเชอมโยงกนใหเหนเปนพนทกายภาพ เมอท�าการศกษาและน�ามาชดขอมลมาจดระบบลง

แผนท แผนผง โดยสรางเครองมอศกษา “ภมนาม” จากทฤษฎโครงสรางต�านานของ โคลด เลว-สเตราส ในเบองตน

ดงน 1).ตารางแสดงโครงสรางทางความคดกบสถานท 2).แผนทและรปตดแสดงเนอหาโครงเรองกบสถานท 3).แผนท

ทางธรณวทยาทเกยวของกบต�านาน เพอเปนประโยชนในการตอยอดวเคราะหดานมานษยวทยาสาขาคตชนและ

สถาปตยกรรมในการศกษาท�าความเขาใจสถานทตางๆ ตอไป

ความเปนมาหนองหาน จงหวดอดรธาน ทเปนหนองน�าจดขนาดใหญ ซงมลกษณะเปนแองกระทะรองรบน�าฝนและน�า

จากล�าหวยสาขาตางๆ ความส�าคญของหนองหานกมภวาปคอเปนตนก�าเนดของแมน�าล�าปาวทไหลลงสแมน�าช ยงม

ดอนตางๆ ซงเปนเนนดนทโผลขนมาเหนอน�า ประกอบกบมความหลากหลายทางธรรมชาตตางๆ ไดแก หลากหลาย

* นกศกษาระดบบณฑตศกษา หลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาสถาปตยกรรมพนถน คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร** ผชวยศาสตราจารย คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร*** ศาสตราจารยเกยรตคณ คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร(บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธในหลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาชาสงแวดลอมสรรคสราง คณะสถาปตยกรรมศาสตรและบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร)

ภมนาม การใหความหมายของพนท: กรณศกษา ชมชนรอบหนองหานกมภวาป จงหวดอดรธาน เกยวกบต�านานผาแดงนางไอ

อมฤต หมวดทอง สพชชา โตววชญ และอรศร ปาณนท

170



พนธปลาน�าจด พนธพชพนธนกชนดตางๆ จนกอเกดเปนวถชวตการท�ามาหากนกบสภาพธรรมชาตของผคนทตงถนฐาน

อยรอบๆ หนองหาน โดยการท�านา จบปลาและท�าเกลอ ในฤดแลงจะพบ “ดนเอยด” (ดนทมเกลอปน) พบตามรม

หนองหานและทงนา โดยบรเวณหนองหานและพนทรายรอบน พบหลกฐานโบราณสถานตนรตนโกสนทรในวฒนธรรม

ลานชางกระจายตวอย

ในชมชนแหงนมประเดนเรอง “ภมนาม”1 หรอ “ชอบานนามเมอง” ทชอของหมบาน สถานททางธรรมชาต

เกยวของในเนอหาของต�านานผาแดงนางไอ เชน บานกงพาน บานคอนสาย ทเกยวกบนายพรานยงธนไลยงกระรอก

และยงอธบายถงการเกดหนองหาน หนองน�าขนาดใหญ อนเนองจากพญานาคมาถลมเมอง ต�านานจงเปนสวนหนง

ของการถายทอดวฒนธรรมและเรองราวสงคมตางๆ บงชใหเหนระบบความร ความคดและความเชอของกลมชน2

ดงนนการท�าความเขาใจภมนาม จงจ�าเปนตองท�าความเขาใจต�านานเพราะต�านานปรมปรา (myth) พยายามจะสอสาร

อะไรบางอยาง ภาษาของปรมปรา (mythical language) จะมลกษณะอยางไร “สาร” (message) ทบรรพชนของ

เราพยายามจะบอกแกคนรนหลงโดยผานขอมลต�านานปรมปราเปนเรองเกยวกบอะไร...ภาษาและต�านานเตมไปดวย

สญลกษณ (code) ทตองตความ แลวเราจะมวธถอดรหส (decode) สารจากต�านานอยางไร3

จากการทบทวนงานศกษาทเกยวกบผาแดงนางไอเพอหาความเชอมโยงในประเดน ต�านานกบภมนามโดย

มผ ศกษาดงน 1) สภณ สมจตรศรปญญา (2524) พบวา วรรณกรรมผาแดงนางไอเปนการบนทกต�านานเชง

ประวตศาสตรกลาวถงการสรบของ 2 ชนเผา ไดแก “ละวา”กบ”เขมร” โดยผสมผสานเรองกบประเพณทองถนคอ

บญบงไฟ 2) กองโบราณคด กรมศลปากร (2531) เสนอวา เปนประวตศาสตรของกลมคน โดยอางถงสถานทมอยจรง

ไดแกเมองเชยงเหยน เมองฟาแดดและเมองในจนตนาการ คอเมองบาดาล 3) นฐวฒ สงหกล (2550) เสนอวา ผาแดง

นางไอนนมความผกพนแนบแนนกบผคนและสถานทตางๆ ตอเนองจากอดตจนถงปจจบน โดยแสดงใหเหนจากกรณ

ทชมชนหยบยก ต�านานมาเปนเครองมอในการคดคานการกอสรางโรงงานโปรแทช โดยการใช สญลกษณของกระรอก

แทนเกลอในการตอรองกบภาครฐ 3) ปกรณ สวานช (2552) เสนอเกยวกบปจจยทางธรณวทยาเรองการยบตวของ

โดมเกลอ ซงเปนทมาของการเกดหนองหานและมความเปนไดทผคนในบรเวณหนองหานกมภวาปอาจอยรวมทน

เหตการณและผกเรองราวจนเปนต�านานผานการบอกเลาสบตอกนมา จากการทบทวนงานศกษาพบวายงไมมการ

ศกษาความสมพนธเรองชอหมบาน หรอ ภมนาม สถานทรอบหนองหานทเกยวของกบต�านานผาแดงนางไอและ

วธการน�าเสนอและวเคราะหเนอหาทผานมายงไมแสดงพนททางกายภาพออกมาชดเจน จงเสนอเครองมอและวธการ

ศกษา“ภมนาม”กบการถอดความหมายของพนทหนองหาน กมภวาป จงหวดอดรธาน ทเกยวกบผาแดงนางไอ โดย

ใชกรอบคดจากทฤษฎโครงสรางต�านานของ โคลด เลว-สเตราส เพอเปนแนวทางการศกษา ต�านานกบภมนาม

ผานเครองมอทแสดงกายภาพของพนทศกษา

วตถประสงค สรางเครองมอศกษา เพอถอดความหมาย“ภมนาม”เกยวกบชอสถานทรอบหนองหานท

สมพนธกบต�านานผาแดงนางไอ ผานทฤษฎโครงสรางต�านานของ โคลด เลว-สเตราส (1978) โดยคาดหวงถงการตความ

หมายเรองเลา ใหรบรถงพนททางกายภาพ

1 สจรตลกษณ ดผดง ไดใหความหมายของ “ภมนาม” (Toponym) หมายถง การศกษาชอของสถานท จดเปนสวนหนงของศาสตรทวาดวยการศกษาเกยวกบชอของสงตางๆ ทมอยในภาษามงเนนการศกษาประวตความเปนมาและความส�าคญของชอสถานทนนๆ เพอใหเกดความเขาใจในถนฐาน ขนบธรรมเนยม วถชวต ใน อ�านาจ ปกษาสข ภมนามกบวฒนธรรมไทย https://arts.tu.ac.th/culture/010957

2 ปฐม หงสสวรรณ กาลครงหนง วาดวยตานานกบวฒนธรรม ส�านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย 3: 25543 ศราพร ณ ถลาง ทฤษฎคตชนวทยาวธวทยาในการวเคราะห ต�านาน-นทานพนบาน ส�านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย 275-276

:2557


A Case Study of Communities Around Nong Harn Lake, Udon Thani Province

171



ค�าส�าคญ ภมนาม (name place)

ขอบเขตดานพนท ชอหมบานและสถานททถกกลาวถงในต�านานผาแดงนางไอ บรเวณรอบหนองน�า

หนองหาน จงหวดอดรธาน

วธการศกษา ท�าการทบทวนวรรณกรรม ผาแดงนางไอของผทไดศกษาไวแลว ศกษาทฤษฎทางคตชนและ

ภมนาม จากนนท�าการลงพนทศกษาส�ารวจชดความสมพนธและท�าการน�าขอมลมวเคราะหและสงเคราะหกบทฤษฎ

โครงสรางต�านานของ โคลด เลว-สเตราส เพอออกแบบประยกตเครองมอศกษาตอไป

กรอบความคด “ภมนาม” ชอของหมบานและสถานทตางๆ สมพนธกบ ต�านาน4 เรองผาแดงนางไอ กบ

“ทฤษฎโครงสรางต�านานของ โคลด เลว-สเตราส” (1978) ในการหาโครงสรางของต�านานกบการถอดความหมายกบ

สถานทและกรอบทฤษฎทาง “ธรณวทยา”เกยวกบการศกษา สสารทเปนองคประกอบของโลกและสงมชวตบนพน

โลก โดยพบวาพนทภาคอสานเตมไปดวยชนเกลอหน (rock salt formation) และม โดมเกลอ (salt dome) ทเปน

ตวแพรกระจายเกลอสผวดน

ประโยชนทไดรบ ไดชดเครองมอในการศกษา “ภมนาม”ผานต�านานพนบาน จากการทดสอบกรณศกษา

ต�านานผาแดงนางไอ ในการตอยอดองคความรดานภมทศนและสถาปตยกรรมพนถนผานศาสตรทางคตชนวทยา “คาด

หวงถงการท�าความเขาใจพนท โดยใชเรองเลาทองถนเปนเครองมออยางเปนรปธรรม”

ภาพท 1 แผนทและรปตดทางธรณวทยาทสมพนธกบแหลงผลตเกลออสาน ทมา ปรบปรงจากแผนทแสดงลกษณะ

ภมประเทศภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ศนยภมสารสนเทศเพอการพฒนาภาคตะวนออกเฉยงเหนอ มหาวทยาลย

ขอนแกน พ.ศ.25374 ต�านาน หมายถง ค�าหรอถอยแถลง อนเกดจากความคดความเชอ เชอมโยงสมพนธกบ เรองพระเจา อ�านาจเหนอธรรมชาตและ

สงศกดสทธ อาจจะอธบายถง ก�าเนดจกวาล ก�าเนดโลก มนษย และชมชน มบทบาทในแบบแผนจารตและพธกรรมของสงคม และเปนเครองมอในการเขาใจระบบคดของกลมคน ปฐม หงสสวรรณ : 2550



172



แผนทแหลงแรในประเทศไทย สมดภาพแผนทธรณวทยา กรมทรพยากรธรณ พ.ศ.2542 และปกรณ สวานช

2546

ภาพท 2 แสดงลกษณะภมประเทศภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และต�าแหนงของหนองหานทมา ศนยภมสารสนเทศเพอการพฒนาภาคตะวนออกเฉยงเหนอ มหาวทยาลยขอนแกน พ.ศ.2537

ภาพท 3 แสดงต�าแหนงหมบานและสภาพแวดลอมทางวฒนธรรมรอบหนองหานกมภวาป จงหวดอดรธาน



173



การสรางเครองมอศกษาความสมพนธของต�านานผาแดงนางไอทมตอภมนามทองถนบรเวณหนองหาน ผานทฤษฎโครงสรางต�านานของ โคลด เลว-สเตราส

ผาแดงนางไอ จดเปนวรรณกรรมพนบานอสานประเภท วรรณกรรมมขปาฐะ (oral literature) หมายถง

วรรณกรรมซงมลกษณะของการเผยแพรหรอสบทอดโดยวธการเลาปากตอปาก5 และเปนทงวรรณกรรม

ลายลกษณอกษร (written literature) ในรปแบบ ต�านานและนทานทมการบนทกเปนลายลกษณอกษร6 มกพบอย

ในใบลานหรอหนงสอผก โดยผาแดงนางไอนจดเปนวรรณกรรมประเภทนทาน7

เพอใหการถอดความหมายของภมนามออกมาเปนรปแบบทางกายภาพอยางชดเจน จงท�าการศกษาและน�า

เสนอเครองมอ โดยน�าทฤษฎโครงสรางต�านานของ โคลด เลว-สเตราส นกมานษยวทยาชาวฝรงเศส (1908-1990)

ผเสนอทฤษฎโครงสรางต�านานวา ต�านานปรมปราวางอยบนโครงสรางความคดแบบคตรงขาม (Binary opposition)

ซงเขามสมมตฐานวาเปนโครงสรางความคดทเปนสากลของมนษย ทฤษฎโครงสรางต�านานของเขาจงเปนการทาทาย

ใหพสจนและวเคราะหหา “คตรงขาม” ทเปนความคดทขดแยงกนทจะสะทอนจากขอมลประเภทต�านานในวฒนธรรม

ตางๆ8 วธถอดรหสภาษาต�านานปรมปรา เลว-เสตราส เสนอวา ต�านานเปนภาษาทตองการถอดรหส โดยการวเคราะห

ภาษาในค�าและประโยค นนคอการวเคราะหเชงโครงสราง โดยการแยกหนวยการวเคราะหออกเปนสวนยอยๆ แลว

คอยดความสมพนธของสวนยอยเพอใหไดภาพรวมอกทหนง9 โดยมเครองมอตางๆ ดงน

1. การจดล�าดบเหตการณต�านาน

1. เหตการณในเมองมนษย ไดแก เมองคตานคร (นางไอค�า) จดงานบญบงไฟ ไดเชญเมองผาโพง

(ทาวผาแดง) เมองฟาแดด เมองเชยงเหยน มารวมงาน

2. เมองบาดาล(เมองนาค) ทาวพงค แปลงรางเปนกระรอกเผอก เพอมาชมความงามนางไอค�า

3. นางไอค�าอยากไดกระรอกเผอก จงสงนายพรานออกตามลา

4. นายพรานไลลากระรอกไปยงสถานทตางๆ

5. นายพรานยงกระรอก กอนตายทาวพงคอษฐานใหเนอกระรอกขยายใหญขน แลวจงช�าแหละ แจก

จายกนกนทวเมอง

6. สทโทนาคผเปนพอ ทราบขาวการตายของทาวพงค ไดสงพญานาคมาถลมเมองคตานครใหลมจม

7. นางไอค�าและทาวผาแดงตาย เกดสถานทตางๆ จากการถลมของพญานาคและการไลลากระรอก

8. ทาวผาแดงไปเกดเปนผตามไปสกบทาวพงคในชาตตอไป จนพระอนทรมาสงบศก

5 ต�านานและนทานพนบานอสาน กองโบราณคด กรมศลปากร 2531 หนา 136 ต�านานและนทานพนบานอสาน กองโบราณคด กรมศลปากร 2531 หนา 137 ธวช ปณโณทก ไดอธบายวา วรรณกรรมนทาน เปนมหรสพประเภทหนงของชาวอสาน ผประพนธไดพยายามสอดแทรกศลธรรมและ

จรยธรรมแกสงคม,วรรณกรรมทองถน (Regional literature) ส�านกพมพโอเดยนสโตร : 2525 หนา 1798 ศราพร ณ ถลาง ทฤษฎคตชนวทยาวธวทยาในการวเคราะห ต�านาน-นทานพนบาน ส�านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย 8 :25579 Claude L vi-Strauss Structural study of Myth (1963:210-212) จาก ศราพร ณ ถลาง ทฤษฎคตชนวทยาวธวทยาในการ

วเคราะห ต�านาน-นทานพนบาน ส�านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย 2557 หนา 294



174



2. การจดแถว Mythemes แสดงความเปน “คตรงขาม” ความขดแยงของ “มนษย” กบ “นาค”

ในการแยงชง “ผหญง”

ตารางท 1 แสดงความเปนคตรงขาม

แถวท 1

แสดงเหตการณเมองมนษย

(ผวดน)

แถวท 2

แสดงเหตการณเมองนาค

(บาดาล)

แถวท 3

แสดงเหตการณขดแยง

/ แยงชง

แถวท 4

แสดงชอสถานท/คน

ตามเหตการณ

1. เมองมนษย เมองคตานคร (นางไอค�า)

จดงานบญบงไฟ ไดเชญ

เมองผาโพง (ทาวผาแดง)

เมองฟาแดด เมองเชยงเหยน

2. เมองบาดาล (เมองนาค) (เมองบาดาล) ทาวพงค

3. นางไออยากไดกระรอก

เผอก

4. นายพรานไลลากระรอก

เผอกไปตามทตางๆ

บานกงพาน บานสวนมอน

บานเซยบ บานแชแล

บานคอนสาย บานพรก

5. นายพรานยงกระรอกแลว

จงช�าแหละ

บานเชยงแหว

6. สทโทนาค สงพญานาคมา

ถลมเมองคตานคร

7. นางไอค�าและทาวผาแดง

ตาย

เกดสถานทตางๆ

หนองแหวนหวยกองส

หวยน�าฆอง หวยสามพาด

ดอนแมหมาย ดอนหลวงและ

หนองหาน

8. ทาวผาแดงไปเกดเปนผตาม

ไปสกบทาวพงคในชาตตอไป

ผศกษามความคดเหนวา ทฤษฎดงกลาวเปนศาสตรทางดานมานษยวทยาทเนนการวเคราะหไปทางตวบท

เนอหา ไดแกตวละครตางๆ โดยยงไมไดอธบายเกยวกบพนททางกายภาพทเหน ขอบเขต ขนาดและรปรางทชดเจน

จงเสนอเครองมอศกษา ทน�าเอาสถานทกบล�าดบเหตการณในต�านานใสลงในแผนท โดยเชอมโยงกบรปตดขวาง

ทอธบายเรอง 1).การกระจายตวของภมนามกบสภาพพนท 2).เหนระดบความสงต�าของสภาพพนท เพอน�ามาประกอบ

กบการวเคราะหเพอถอดรหสต�านานกบขอมลการวเคราะหตอไป



175



ภาพท 4 แสดงต�าแหนงของสถานทเรยงตามล�าดบเหตการณในนทานผาแดงนางไอ

ตารางท 2 สรปประเดนการทบทวนวรรณกรรมและการออกแบบเครองมอศกษาภมนามและอนๆ ทเกยวของ

ประเดนการทบทวนวรรณกรรม แนวทางออกแบบเครองมอศกษาภมนามและอนๆ ทเกยวของ

1. ภมนาม กบความสมพนธในต�านานผาแดงนางไอในพนทศกษา

- การถอดต�านานปรมปรากบระบบคดแบบทวลกษณ (Binary system) หรอ คตรงขาม แสดงความขดแยงของ “มนษย”กบ”นาค”- การจดแถว Mythemes - แผนภาพแสดงสถานทตามล�าดบเหตการณในต�านาน

2. ผาแดงนางไอเปนต�านานประวตศาสตรความขดแยง ทใชสญลกษณ มนษยกบนาคเปนตวแทน

แผนทประวตศาสตรทระบภมศาสตรและความสมพนธของกลมคนในชวงเวลาสมพนธกบต�านาน ในทนอาจจะเปนกลมลวะกบขอม

ระบบคดแบบทวลกษณ (Binary system) หรอ คตรงขาม แสดงความขดแยงของ “มนษย” กบ “นาค” ในการแยงชง “ผหญง” สอดคลองกบการทบทวนวรรณกรรม ทชวาคอสงครามกลมลวะกบขอม โดยตองขยายผลกบหลกฐานทางประวตศาสตรทนาเชอถอตอไป ภมนาม หรอชอสถานทตางๆ อาจจะเปนขบวนการสรางประวตศาสตรทองถนโดยใชต�านานและนทานพนบานในการยดโยงสถานท เหนไดจากการกระจายตวของชอหมบานและสถานทตางๆ อยรอบบรเวณหนองหาน

3. ผาแดงนางไอ อาจเปนการเลาประวตศาสตรการเปลยนแปลงทางธรณวทยาเรองการยบตวของโดมเกลอและเปนทมาของการเกดหนองหาน

แผนทและรปตดทางธรณวทยาแสดงการยบตวของโดมเกลอทเกดจากการกระท�าของน�าบาดาล

วธอานต�านานปรมปราแบบบรรทดหาเสน ของโคลด เลว-สเตราส (1978) ในการมองพนทในหลายมตไปพรอมกน หากมองในกรอบคดของภมนาม หรอสถานททางกายสภาพ คอการมอง ทงภมทศนสถาปตยกรรมไดแก สงปลกสราง พชพรรณ สงมชวตและธรณวทยาไดแก ชนดน ชนหน ชนเกลอและน�าผวดนและใตดน ควบคกนไป เพราะในพนทบางพนทจะมลกษณะทางธรณวทยาเฉพาะถนนนๆ ขยายผลระบบคดแบบทวลกษณในประเดนตางๆ ดงน มนษย (คน)-นาค (สตว), ผมวฒนธรรมสงกวา -ผมอารยธรรมต�ากวา เมองมนษย-เมองบาดาล (การใหความหมายของพนท) ธรณวทยา (การอธบายความจรง)-ต�านาน (ความเหนอจรง)



176



สรปการศกษา สงทพบในการศกษาภมนาม ผานทฤษฎโครงสรางต�านานของ โคลด เลว-สเตราส ไดแก การจดชดขอมล

จากต�านาน นทาน เรองเลา ดวยระบบคดแบบทวลกษณ (Binary system)หรอ คตรงขาม ท�าใหไดใจความหลกของ

เรองคอ ความขดแยงระหวาง มนษยกบนาค อนสอดคลองกบการทบทวนวรรณกรรมทกลาวถงประวตศาสตรกลมคน

การจดชดขอมลชวยแยกตวละครและสถานทออกมาจากการด�าเนนเรองและเมอไดน�าชอสถานทมาบนทกลงในแผนท

พบวาสถานทกบเนอเรองนนกระจายตวเกาะกลมอยรอบหนองหาน แสดงใหเหนความผกพนของผคนในทองถนทใช

ต�านานยดโยงสถานทตางๆ ไว สวนในเรองของการถอดความหมายชอของหมบานในปจจบนทสมพนธกบเนอหาใน

ต�านานนน จะตองอาศยความรทางภาษาศาสตรในการวเคราะหหาความสอดคลองตอไป ในการศกษาครงนยงไม

สามารถอธบายไปถงได แตมขอสงเกตทนาสนใจในการศกษาครงนคอ การอธบายการเกดของหนองหานหนองน�า

ขนาดใหญนน สามารถน�าความรทางวทยาศาสตรดานธรณวทยามาอธบาย โดยองทฤษฎการยบตวของโดมเกลอและ

ชวา ต�านานพนบานนนมโอกาสเปนการเลาประวตศาสตรทางธรณวทยาแบบชาวบานโดยใชสญลกษณและตวแทน

ตางๆ การศกษาครงนแสดงใหเหนถงความเปนสหศาสตรในพนทหนงๆ ในการท�าความเขาใจ อนไดแก ศาสตรดาน

มานษยวทยา ธรณวทยา และสถาปตยกรรม ดวยเครองมอการศกษาในมมมองผเขยนทเปนสถาปนกทเปนแผนท

แผนภาพ ทเหนเปนกายภาพ ทมขอบเขตและรปรางทชดเจน น�าไปสการศกษาเพอท�าความเขาใจพนทและควรจะ

ท�างานรวมกนกบผศกษาจากศาสตรตางๆ

งานศกษาชนนจงเปนการเปดประเดนเรองของการสรางเครองมอในการศกษา ภมนาม หรอ ความเปนมา

ของชอสถานท เพอน�าไปสความเขาใจพนทศกษาในมตทหลากหลายขน

เอกสารอางองกองโบราณคด กรมศลปากร. (2531). ต�านานและนทานพนบานอสาน

จดหมายขาวชมชนคนฮกทองถน. (2550). ผาแดงนางไอ ปรศนาธรรมเรองความโลภ ปท 3 ฉบบท 29 ประจ�า

เดอนกรกฎาคม : ขาวสารดานนเวศวฒนธรรมของชมชนทองถนอสาน

ชนญ วงษวภาค. (2532). นเวศวทยาวฒนธรรม. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากร.

เตม วพากษพจนกจ. (2542). ประวตศาสตรอสาน. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร,

บ�าเพญ ไชยรกษ. (2555). บอหวแฮด เกลอกบชมชนในลมน�าสงครามตอนลาง. วารสารสงคมลมแมน�าโขง ปท 8

ฉบบท 2 พฤษภาคม-สงหาคม

ปกรณ สวานช. (2556). สอประกอบการประชมวชาการ ปญหาดนเคมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ.

โรงแรมราชาออคด อ.เมอง จ.ขอนแกน 11 มถนายน 2556

ปกรณ สวานช. (2552). พญานาคกบเกลอใตดนในต�านานผาแดง-นางไอ-ทาวพงค

ปฐม หงสสวรรณ. (2554). กาลครงหนง, วาดวยตานานกบวฒนธรรม สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย

ทองไสย โสภารตน. ต�านานผาแดงนางไอโครงการท�านบ�ารงศลปวฒนธรรมมหาวทยาลยอบลราชธาน สบคนจาก

http://www.ubu.ac.th/web/content.php?content=6900001048

ธวช ปณโณทก. (2525). วรรณกรรมทองถน (Regional literature) ส�านกพมพโอเดยนสโตร

ISBN 974-275-739-9



177



ศนสนย วระศลปชย. ชอบานนามเมองในกรงเทพ พมพครงท 7 กรงเทพ มตชน 2551

ศรศกรวลโภดม. (2546). เกลออสาน ใน สจตต วงษเทศ ทงกลา อาณาจกรเกลอ 2550 ป ศลปวฒนธรรม

ฉบบพเศษ พมพครงแรก มกราคาม

ศราพร ณ ถลาง. (2557). ทฤษฎคตชนวทยาวธวทยาในการวเคราะห ต�านาน-นทานพนบาน ส�านกพมพ

จฬาลงกรณมหาวทยาลย

สจตต วงษเทศ. (2546). ทงกลา อาณาจกรเกลอ 2550 ป ศลปวฒนธรรมฉบบพเศษ พมพครงแรก มกราคม

สภณ สมจตรศรปญญา. (2524). อทธพลของวรรณกรรมทองถน เรองผาแดงนางไอดานความเชอ จารตและ

ประเพณทมตอสงคมภาคตะวนออกเฉยงเหนอ โครงการวจยของศนยวฒนธรรมวทยาลยครมหาสารคาม

รวมกบหนวยศกษานเทศกกรมฝกหดครกระทรวงศกษาธการ.

ส�านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาต ขอนแกน. (2543). ภมนาม ความเปนมาและความหมายของ

ชอบานนามเมองในเขต อ�าเภอบานผอ จงหวด อดรธานอทยานประวตศาสตร ภพระบาท

ส�านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต กระทรวงวทยาศาสตร เทคโนโลยและการพลงงาน. (2538). ธรณสญฐาน

ประเทศไทยจากหวงอวกาศพมพครงท1 ISBN 474-8027-28-7

อมฤต หมวดทอง. (2558). ประวตศาสตรการตงถนฐานชมชนอสาน มองผานเกลอ Salt: a History of Isan

Settlement วารสารหนาจว ฉบบสถาปตยกรรม และการออกแบบ ฉบบท 29 ประจ�าป 2558 /

คณะ สถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

อ�านาจ ปกษาสข. ภมนามกบวฒนธรรมไทย https://arts.tu.ac.th/culture/010957

Mekong Watch. (2558). คมอสงแวดลอมศกษา นทานธรรมชาต เลาความรสบทอดกนไป The Japan Fund

for Global Environment.

179

ส�านกในถนทในยานการคาเกาเมองอบลราชธาน

Sense of Place in Ubon Ratchathani Old Commercial District

ดนย นลสกล* และนพดล ตงสกล**

บทคดยอบทความนเปนกระบวนการคนหาส�านกในถนทของคนทสมพนธกบยานการคาเกาเมองอบลราชธาน

โดยใชระเบยบวธวจยแบบผสมระหวางการวจยเชงปรมาณและเชงคณภาพ ผลการศกษาพบวาการด�ารงอยแบบคนใน มส�านกในถนทชดเจน โดยจะเกดขนในคนทมการใชชวตทเตบโตมาพรอมกบพฒนาการของยาน รวมถงคนทเขามาสมพนธกบยานเปนประจ�า ไดแก คนทอาศยอยในยาน คนทเขามาท�างาน และคนทมาซอสนคาและใชบรการ ซงส�านกในถนทนจะพจารณาจากการแสดงออกทางดานประสบการณ ความเปนเจาของ ความผกพน และการมสวนรวมกบยาน สวนองคประกอบภายในยานทท�าใหเกดส�านกในถนท ประกอบดวยลกษณะทางกายภาพของพนท กจกรรม วฒนธรรม ศกยภาพการด�ารงอย และวถชวต สงเหลานสะทอนถงคณภาพทางสภาพแวดลอมของยานทงมตทางกายภาพและมตทางสงคมทยงคงความส�าคญและมความหมายตอผคน

ABSTRACTThe article aims for searching sense of place in relation to the old commercial district of

Ubon Ratchathani city center, using a combination of research methodology both from quantitative and qualitative methods. The study found that the existence of an “insider” shown an obviously strong in sense of place was found in people who have grown up and spent the life cycle in the district including those who were living, working, buying merchandises and engaging in services. Sense of place was based on the expression of the experience, belonging, attachment and commitment of people who response to the district. Moreover the district’s elements that contribute to a sense of place were its physical, people’ activities, culture, potentiality existence and way of life. These elements have reflected the quality of the environment in both physical dimension and social dimension that is still important and meaningful to them.

ค�าส�าคญ: ส�านกในถนท, ยานการคาเกา, อบลราชธานKeywords: Sense of Place, Old Commercial District, Ubon Ratchathani

* นกศกษา หลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน Email: [email protected]** อาจารยประจ�า คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน(บทความนเปนสวนหนงของดษฎนพนธเรอง ความผกพนสถานทและส�านกในถนทในยานการคาเกาเมองอบลราชธาน สาขาสถาปตยกรรมศาสตร คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน ซงไดรบทนสนบสนนการเผยแพรและตพมพจากศนยวจยพหลกษณสงคมลมน�าโขง มหาวทยาลยขอนแกน)

ส�ำนกในถนทในยำนกำรคำเกำเมองอบลรำชธำน

ดนย นลสกล และนพดล ตงสกล

180



บทน�าภายหลงทโลกเขาสยคโลกาภวตน การเปลยนแปลงทางสภาพแวดลอมในระดบทองถนมโอกาสถกคกคาม

มากขนจากการพฒนาทไมสมพนธกบการด�ารงอยทางลกษณะเฉพาะของสถานท สงผลใหเกดรปแบบทขดแยงระหวางความเกาและความใหมทขาดการเชอมโยงในบรบทเดม เปนการลบลางลกษณะเฉพาะและสรางมาตรฐานทางสภาพแวดลอมขนมาใหม สงผลใหเกดสภาพความไรถน (Placelessness) (Relph, 1976) ซงสถานทมความเชอมโยงความสมพนธทงในเชงความหมายและความรสกกบคนทอยภายในโดยสะทอนถงอตลกษณตอกน การเปลยนแปลงทสงผลตอสถานททงทางกายภาพ รปแบบกจกรรม และการใชงานไมไดสงผลตอกายภาพเทานน แตยงสงผลตอคณคาและความหมายภายในสถานทดวย สถานทจงมบทบาทส�าคญในพฤตกรรมและสภาวะทางจตใจของคนในทแหงนน (Najafi & Kamal, 2011) การท�าความเขาใจกบสถานทจงเปนสงส�าคญเปรยบเสมอนกระบวนการทางประสบการณ สามารถใชตรวจสอบความหมายทคนรสกผกพนจนน�าไปสความพยายามสรางส�านกในถนท (Shuhan & Norsidah, 2008) ดงนนส�านกในถนทจงมบทบาทส�าคญมากกวาเพยงความรสกโหยหาอดต (Nostalgia) หรอมมมองเพอการทองเทยวทแสดงเรองราวในอดตของสถานทแหงนน แตยงสะทอนถงการด�ารงอยในชวตประจ�าวนรวมกบรองรอยของอดต

ยานการคาเกาเมองอบลราชธานเปนพนทประวตศาสตรยาวนานกวา 200 ป เปนยานเกาทมชวตทยงคงมคนด�ารงอย อกทงภายในยานมความหลากหลายในการใชพนททงพนทพกอาศย พนทคาขาย พนทสวนราชการ และพนทศกดสทธและประกอบพธกรรมมาตงแตอดตจนถงปจจบน สภาพทวไปภายในยานปรากฏรองรอยของการเปลยนแปลงทางสภาพแวดลอมทเกดขนในแตละยคสมย จงมทงลกษณะทางกายภาพทสะทอนความเปนอดตของพนทในแตละชวงจนถงลกษณะทางกายภาพทสรางขนมาใหมเชนเดยวกบทพบในเมองเกาแหงอนๆ ซงทผานมายงไมมกระบวนการในการตรวจสอบและประเมนความสมพนธของคนกบสถานท สงผลใหแนวทางการอนรกษและพฒนายานเมองเกายงขาดความเขาใจในพนทในมตทสะทอนขนมาจากส�านกของคนทสมพนธกบยานโดยตรง

ในการศกษานไดน�าแนวคดส�านกในถนทมาใชเพอตรวจสอบและประเมนความสมพนธของคนทมตอยานการคาเกาเมองอบลราชธาน จงเปนการสะทอนความสมพนธใหปรากฏบนพนฐานทางประสบการณของคนทสมพนธกบยานทงทอาศยอยภายในและภายนอกยาน ซงการศกษาในลกษณะเชนนยงไมปรากฏในการน�ามาส�ารวจพนทประวตศาสตรทมคนอาศยอยในประเทศไทย ในอนาคตจงสามารถใชเปนแนวทางในการส�ารวจกบพนทในลกษณะ ดงกลาวเพอท�าความเขาใจและเปนแนวทางส�าหรบน�าไปใชอนรกษและพฒนาพนทประวตศาสตรควบคไปกบการรกษามตทางกายภาพและมตทางสงคมตลอดจนรกษาความเปนทองถนใหขนานไปกบโลกในปจจบนได

วตถประสงคของบทความเพอส�ารวจส�านกในถนทของคนทสมพนธกบยานการคาเกาเมองอบลราชธาน

วธการวจย ในการศกษานเปนการส�ารวจความสมพนธระหวางคนกบสถานทซงเปนกระบวนการทางดานจตวทยาสภาพ

แวดลอม (Environment psychology) แนวทางการศกษาไดใชระเบยบวธวจยแบบผสม (Multi-method) ระหวางระเบยบวธวจยเชงปรมาณ (Quantitative method) ในลกษณะการวดในเชงความถเพอแสดงความแตกตางทางระดบส�านกและความรสกของคนทสมพนธกบยาน รวมกบระเบยบวธวจยเชงคณภาพ (Qualitative method) เพอตความหมายและอธบายผลรวมกบขอมลเชงปรมาณ จงเปนการประสานกนระหวางขอมลทงเชงปรมาณและ เชงคณภาพเพอท�าความเขาใจในความสมพนธของคนกบยานการคาเกาเมองอบลราชธาน โดยด�าเนนการวจยดงน


181



1. กลมตวอยาง

1.1 ประเภทกลมตวอยาง

ในการใหค�าจ�ากดความของประชากรไดก�าหนดจากคนทเขาสมพนธกบพนทยานการคาเกาเมอง

อบลราชธานในชวงเวลาการเกบขอมลการสมภาษณระหวางเดอนกนยายน พ.ศ. 2557 ถงเดอนกนยายน พ.ศ. 2558

โดยประเภทของประชากรไดประยกตจากแนวการศกษาของ Hay (1998) ซงแบงประเภทประชากรตามชวงเวลาทมา

สมพนธและตามลกษณะของการเขามาในพนทออกเปน 2 ประเภทดงน

1.1.1 คนทอาศยอยภายในยาน โดยใชการเขามาอยกอนและหลงป พ.ศ. 2497 เปนเกณฑใน

การแบง เนองจากภายหลงการเปดใชสะพานเสรประชาธปไตย (พ.ศ. 2497) เปนจดเปลยนแปลงส�าคญทสงผลใหยาน

การคาเกาถกลดบทบาทลง ซงประชากรคนทอาศยอยภายในยานแบงออกเปน 2 กลม ไดแก คนทอาศยหรอม

บรรพบรษอยในยานกอนป พ.ศ. 2497 (กลม A1) โดยสถานะของการเขามาอาศยอยในยาน ไดแก เปนเจาของอาคาร

มความสมพนธกบเจาของอาคาร ผอาศย และผเชา อายตงแต 15 ปขนไป เพศชายและหญง และคนทอาศยอยในยาน

หลงป พ.ศ. 2497 (กลม A2) โดยสถานะของการเขามาอาศยอยในยาน ไดแก เปนเจาของอาคาร มความสมพนธกบ

เจาของอาคาร ผอาศย และผเชา มอายตงแต 15 ปขนไป เพศชายและหญง

1.1.2 คนทอาศยอยภายนอกยาน โดยแบงประเภทประชากรออกตามวตถประสงคของการเขา

มาสมพนธกบยาน ซงแบงออกเปน 3 กลม ไดแก คนทมาท�างาน (กลม B1) คนทมาซอสนคาและใชบรการ (กลม B2)

และคนทมาทองเทยว (กลม B3)

1.2 จ�านวนกลมตวอยาง

การส�ารวจความสมพนธของคนกบสถานทเปนแนวทางการศกษาทางทศนคตของคนจงไมใชการวดเชง

ปรมาณโดยตรง ตวเลขทปรากฏจงไมไดน�ามาใชอภปรายผลเพยงอยางเดยว แตเปนสวนหนงทจะใชอธบายรวมกบ

วธการวจยเชงคณภาพดวยแบบสมภาษณแบบมโครงสรางปลายเปด จากการทบทวนวรรณกรรมพบวาการศกษาความ

สมพนธของคนกบสถานทจะเนนทการกระจายตวของประชากรทหลากหลายเพอความเขาใจในความสมพนธ ซงไม

ไดเนนในทางจ�านวน ผลทไดจงไมสามารถอางองสประชากรทงหมดไดแตเพอท�าความเขาใจกลมตวอยางแตละกลมม

ทศนคตตอยานอยางไร โดยการศกษานใชกลมตวอยางจ�านวน 63 คน

ตารางท 1 แสดงจ�านวนกลมตวยางในแตละประเภท

ประเภทกลมประชาการ จ�านวน

คนทอาศยอยภายในยาน 1) คนทอาศยหรอมบรรพบรษอยในยานกอนป พ.ศ. 2497 (กลม A1) 17 คน

2) คนทอาศยอยในยานหลงป พ.ศ. 2497 (กลม A2) 12 คน

คนทอาศยอยภายนอกยาน 3) คนทมาท�างาน (กลม B1) 14 คน

4) คนทมาซอสนคาและใชบรการ (กลม B2) 11 คน

5) คนทมาทองเทยว (กลม B3) 9 คน

2. การส�ารวจส�านกในถนท

ในการศกษานไดประยกตใชเกณฑการวดระดบส�านกในถนทของ Shamai (1991) ซงไดพฒนาขนมาจาก

แนวทางของ Relph โดยลกษณะเดนของเกณฑดงกลาวมความชดเจนในการแสดงระดบซงเรมจากระดบผวเผนและ

เพมขนจนกระทงถงระดบสงสด โดยเกณฑนครอบคลมภายในองคประกอบของส�านกในถนทใน 4 ดาน ไดแก



182



ประสบการณ ความเปนเจาของ ความผกพน และการมสวนรวมกบพนท โดยชดค�าถามทใชในการสมภาษณแบงออก

เปน 4 สวน จ�านวน 12 ขอ ซงค�าถามแตละขอแบงระดบการวดตวแปร (Level of measurement) และตามดวย

ค�าถามปลายเปด (Open-ended question) เพอใหผถกสมภาษณอธบายเหตผล ความคดเหนและความรสกประกอบ

ตารางท 2 แสดงค�าถามทใชในการส�ารวจส�านกในถนทในดานตางๆ

มตส�านกในถนท ค�าถามวดระดบส�านกในถนท ค�าถามปลายเปด

ดานประสบการณ 1) ทานมประสบการณกบยานนในระดบใด - ประสบการณทส�าคญหรอ ประสบการณประจ�ากบยานดานใด

2) ทานมความรเกยวกบยานนในระดบใด - มความรเกยวกบยานในอดตอะไรบาง

ดานความเปนเจาของ 3) ทานรสกเปนสมาชกของยานนในระดบใด - พนทหรอบรเวณใดทรสกเปนสมาชก

4) ทานคนเคยกบยานนในระดบใด - พนทหรอบรเวณใดทรสกคนเคย

ดานความผกพน 5) ทานรสกผกพนกบยานนในระดบใด - ผกพนกบยานเพราะอะไร

6) เมอทานตองหางจากยานนไปอยทอน ทานจะคดถงยานน ในระดบใด

- เคยตองหางจากยานแลวท�าใหเกด ความรคดถงยานบางหรอไม

7) ทานรสกเปนสวนหนงกบยานนในระดบใด - รสกเปนสวนหนงกบยานเพราะอะไร

8) ทานตดสนใจด�ารงอยในยานนในระดบใด - ท�าไมตดสนใจมาอย/ไมอยในยาน

ดานการมสวนรวม 9) ทานมสวนหรอพรอมในการลงทนทงในแรงกาย ก�าลง ทรพย หรอความสามารถกบกจกรรมของยานนในระดบใด

- มสวนในการลงทนกบกจกรรมอะไรบาง

10) ทานมสวนรวมกบกจกรรมของยานนในระดบใด - มสวนรวมกบกจกรรมใดบาง

11) ทานมสวนส�าคญกบกจกรรมของยานในระดบใด - มบทบาทกบยานในกจกรรมใดบาง

12) ทานมสวนหรอพรอมทจะเสยสละทงในแรงกาย ก�าลง ทรพย หรอความสามารถกบกจกรรมของยานนในระดบใด

- เสยสละกบยานในกจกรรมใดบาง

การก�าหนดตวเลอกค�าตอบโดยใชการวดมาตรอนตรภาค (Interval scale) จ�านวน 5 ระดบ ไดแก ระดบ

นอยมากม 1 คะแนน ระดบนอยม 2 คะแนน ระดบปานกลางม 3 คะแนน ระดบมากม 4 คะแนน และระดบสงมาก

ม 5 คะแนน ในการด�าเนนการวเคราะหขอมลส�านกในถนทมขนตอนดงน

2.1 น�าคาเฉลยคะแนนในแตละค�าถามของคนแตละกลมมาสรประดบส�านกในถนทและระดบส�านก

ในถนทมตดานตางๆ ทง 4 ดาน โดยก�าหนดชวงการวดมาตรอนตรภาคดงน

- ชวงท 1 คอ 1.00-1.79 หมายถง ระดบนอยมาก

- ชวงท 2 คอ 1.80-2.59 หมายถง ระดบนอย

- ชวงท 3 คอ 2.60-3.39 หมายถง ระดบปานกลาง

- ชวงท 4 คอ 3.40-4.19 หมายถง ระดบมาก

- ชวงท 5 คอ 4.20-5.00 หมายถง ระดบสงมาก

จากนนน�าผลระดบทางส�านกในถนทและมตทง 4 ดานของคนแตละกลมมาวเคราะหรวมกบขอมลทวไป

และค�าถามปลายเปด

2.2 น�าผลสรปของคาเฉลยส�านกในถนทของคนทง 5 กลมมาสรปลกษณะการด�ารงอยของคนกลม

ตางๆ โดยเกณฑการแบงชวงของการด�ารงอยม 3 ลกษณะดงน


183



- ส�านกในถนทระดบนอยและนอยมาก แสดงถงการด�ารงอยแบบคนนอก

- ส�านกในถนทระดบปานกลาง แสดงถงการด�ารงอยของคนทมลกษณะผสมทงคนนอกและคนใน

- ส�านกในถนทระดบมากและสงมาก แสดงถงการด�ารงอยแบบคนใน

2.3 จดกลมคนทสมพนธกบยานทง 5 กลมแยกตามลกษณะในการด�ารงอย

2.4 สรปผลการศกษาเปรยบเทยบมตส�านกในถนทดานตางๆ ทงดานประสบการณ ความเปนเจาของ

ความรสก และการมสวนรวม ของกลมคนทมลกษณะการด�ารงอยในลกษณะเดยวกน โดยอธบายผลรวมกบขอมล

ทวไปและค�าถามปลายเปด เพอแสดงปจจยทเกยวกบคนและปจจยภายในยานทสงผลตอการด�ารงอยทงแบบคนใน

และคนนอก

พนทศกษาพนทยานการคาเกาเมองอบลราชธานมประวตศาสตรยาวนานกวา 200 ป เรมแรกโดยการเขามาตงถนฐาน

ของกลมพระวอพระตาทอพยพมาจากเวยงจนทนและไดสถาปนาขนเปนเมองอบลราชธานในสมยรชกาลท 1 ภายหลง

ปฏรปการปกครองในสมยรชกาลท 5 เมองอบลราชธานมฐานะเปนศนยกลางในการปกครองของสวนราชการและเปน

ศนยกลางการคาทส�าคญในระดบภมภาค ตอมายานการคาไดถกลดบาทลงภายหลงการเปดใชสะพานเสรประชาธปไตย

(พ.ศ. 2497) ทสรางขนจากนโยบายการพฒนาระบบการคมนาคมทางบกเพอตอสกบระบบคอมมวนสตในสมยนน

ปจจบนแมวาบทบาทในเชงเศรษฐกจไมมากเชนในอดตแตกยงคงเปนยานการคาทส�าคญของเมอง โดยพนทใชสอย

ภายในยานยงคงมทงสถานททางการคา (Commercial places) สถานทพกอาศย (Residential places) สถานท

ศกดสทธประกอบพธกรรม (Worship places) และสถานททางราชการ (Official places) สงผลใหเกดความ

หลากหลายของกจกรรมทสามารถน�าคนทงทอาศยอยภายในและภายนอกเขามาสมพนธกบยานได จงยงคงเปนยาน

ประวตศาสตรทมชวตตอเนองตงแตอดตจนถงปจจบน

5

- สานกในถนทระดบมากและสงมาก แสดงถงการดารงอยแบบคนใน 114 2.3 จดกลมคนทสมพนธกบยานทง 5 กลมแยกตามลกษณะในการดารงอย 115 2.4 สรปผลการศกษาเปรยบเทยบมตสานกในถนทดานตางๆ ทงดานประสบการณ ความเปนเจาของ 116

ความรสก และการมสวนรวม ของกลมคนทมลกษณะการดารงอยในลกษณะเดยวกน โดยอธบายผลรวมกบขอมลทวไป117 และคาถามปลายเปด เพอแสดงปจจยทเกยวกบคนและปจจยภายในยานทสงผลตอการดารงอยทงแบบคนในและคนนอก 118 119 พนทศกษา 120

พนทยานการคาเกาเมองอบลราชธานมประวตศาสตรยาวนานกวา 200 ป เรมแรกโดยการเขามาตงถนฐานของ121 กลมพระวอพระตาทอพยพมาจากเวยงจนทนและไดสถาปนาขนเปนเมองอบลราชธานในสมยรชกาลท 1 ภายหลงปฏรป122 การปกครองในสมยรชกาลท 5 เมองอบลราชธานมฐานะเปนศนยกลางในการปกครองของสวนราชการและเปนศนยกลาง123 การคาทสาคญในระดบภมภาค ตอมายานการคาไดถกลดบาทลงภายหลงการเปดใชสะพานเสรประชาธปไตย (พ.ศ. 124 2497) ทสรางขนจากนโยบายการพฒนาระบบการคมนาคมทางบกเพอตอสกบระบบคอมมวนสตในสมยนน ปจจบน125 แมวาบทบาทในเชงเศรษฐกจไมมากเชนในอดตแตกยงคงเปนยานการคาทสาคญของเมอง โดยพนทใชสอยภายในยาน126 ยงคงมทงสถานททางการคา (Commercial places) สถานทพกอาศย (Residential places) สถานทศกดสทธประกอบ127 พธกรรม (Worship places) และสถานททางราชการ (Official places) สงผลใหเกดความหลากหลายของกจกรรมท128 สามารถนาคนทงทอาศยอยภายในและภายนอกเขามาสมพนธกบยานได จงยงคงเปนยานประวตศาสตรทมชวตตอเนอง129 ตงแตอดตจนถงปจจบน 130 131

132 133 134 135 136 137

138

139

140

ภาพท 1 แผนทแสดงขอบเขตพนทศกษายานการคาเกาเมองอบลราชธาน 141 (ทมา: ปรบปรงจาก https://www.google.co.th/maps/@15.1729948,104.8581194,8z) 142

แนวคดเกยวกบสานกในถนท 143 1. ความหมายและความสาคญของสานกในถนท 144

ในความหลากหลายของแนวคดทางดานความสมพนธของคนกบสถานทพบวาแนวคดสานกในถนทมกถก145 นามาใชศกษาและกลาวถงในลาดบตนๆ แมวาปจจบนในวงวชาการยงมขอถกเถยงเกยวกบความคลมเครอของแนวคด 146

0

100ม.

200ม.

400ม.

อ.เมองอบลราชธาน

อ.วารนชาราบ

ทตงยานการคาเกาเมองอบลราชธาน

ทศตะ

วนออ

ก

ทศเหนอ

ทศใต

แมนามล

ยานการคาเกา

ทศตะ

วนตก

ภาพท 1 แผนทแสดงขอบเขตพนทศกษายานการคาเกาเมองอบลราชธาน(ทมา: ปรบปรงจาก https://www.google.co.th/maps/@15.1729948,104.8581194,8z)



184



แนวคดเกยวกบส�านกในถนท1. ความหมายและความส�าคญของส�านกในถนท

ในความหลากหลายของแนวคดทางดานความสมพนธของคนกบสถานทพบวาแนวคดส�านกในถนทมกถก

น�ามาใชศกษาและกลาวถงในล�าดบตนๆ แมวาปจจบนในวงวชาการยงมขอถกเถยงเกยวกบความคลมเครอของแนวคด

แตมความพยายามพฒนาแนวคดทใชอธบายและหาความหมายส�านกในถนทเพอใหเกดความเขาใจในปรากฏการณ

ดงกลาว โดย Relph (1976) อภปรายถงส�านกในถนทคอความสมพนธทางสงคมทมกบทตง เปนความสามารถในการ

รบร (Recognize) และอตลกษณ (Identity) สถานททสามารถสรางและพฒนาขนในระยะยาวโดยการเชอมตอของ

ผทเขามาใชกบพนท โดยเรยกประสบการณทางส�านกในถนททมความเขมขนสงมากวา “การด�ารงอยแบบภายใน

(Existential insideness)” เปนประสบการณเชงลกจดจอกบสถานทโดยไรจตส�านกรและมประสบการณกบพนทมาก

จนกระทงรบรวาทนคอบาน ชมชน และพนทของเรา (Seamon & Sowers, 2008) ในสวน Tuan (1980) เหนวา

ส�านกในถนทขนอยกบประสบการณเชงลกกบทตง โดยอธบายรองรอยการด�ารงอยทเกยวพนระหวางคนกบสภาพ

แวดลอมกายภาพผานวาทกรรม “Topophilia” ซงเปรยบเสมอนความแขงแกรงและความประทบใจในความสมพนธ

สอดคลองกบ Steele (1981) ทอธบายถงส�านกในถนทเปนการสงสมการรบร ทศนคต และอตลกษณบนพนฐานการ

สรางความหมายตอคนและสถานท สงเหลานแสดงถงการบมเพาะทางความสมพนธของระบบนเวศนทเราอาศยอย

(Cobb, 1977)

การอธบายสงทสงสมอยภายในคนหรอกลมคนทมาสมพนธกบสถานทนน นกวชาการไดเสนอประเดนทน�า

มาใชอธบายในหลายมมมองโดย Datel อธบายวาส�านกในถนทเปนกลมของความหลากหลายทางความหมาย

สญลกษณ และลกษณะของคนหรอกลมคนทมจตส�านกร (Consciously) และไมมจตส�านกร (Unconsciously)

เขามามสวนรวมกบลกษณะพเศษของพนท (Shamai & Ilatov, 2005) โดย Cross (2001) ชใหเหนวาส�านกในถนท

เปนการรวมกนระหวางความสมพนธของสถานทกบการเคลอนไหวของสงคม กลมความสมพนธดงกลาวเกยวของกบ

วถชวตของคน จตวญญาณ ลทธความเชอ ต�านาน-เรองเลา ของใชในชวตประจ�าวน และผอาศยอย จากแนวคดดง

กลาวแสดงถงประสบการณของคนในการรบรส�านกในถนทของแตละคนหรอกลมคนมความส�าคญตอการสรางส�านก

การรบรของคนทมตอสภาพแวดลอมจะมากหรอนอยขนอยกบจตส�านกรทางความรสกทมตอสถานท (Najafi & Kamal,

2011) ในสวน Steele (1981) เสนอวาเปนประสบการณเฉพาะ (Particular experience) ของคนกบสถานทเฉพาะ

(Particular setting) ท�าใหเกดส�านกในถนทขนมา แสดงถงการหลอมรวมตวกนทางความหมาย รปแบบทางกายภาพ

กจกรรม และประสบการณของคน (Montgomery, 1998) สอดคลองกบ Shamai and Ilatov (2005) มมมมองตอ

ส�านกในถนทเปนการรวมตวกนของ 3 สง คอ สถานทตง ภมทศน และความเกยวของของคน Stedman (2002) ส�านก

ในถนทจงเปนการสงสมความร (Cognitive) ความรสก (Affective) และการมสวนรวม (Conative) บนพนฐานความ

หมายทสรางขนมาโดยคน ทง 3 สวนมความสมพนธกนและสงผลตอกน ดงนนภายในแนวคดส�านกในถนทจงสามารถ

เชอมโยงกบแนวคดทางดานอตลกษณสถานท (Place identity) ผกพนสถานท (Place attachment) และพงพา

สถานท (Place dependence) ซงเปนพนฐานทางแนวคดทใชส�ารวจความสมพนธของคนกบสถานทในดานตางๆ

จากแนวคดขางตนแสดงใหเหนวาส�านกในถนทคอความสมพนธของคนกบสถานทโดยผานประสบการณใน

การรบรทางจตส�านกรและไรจตส�านกร สะทอนภาพรวมของแนวคดใน 2 องคประกอบหลกคอ คน (Person) ทสงสม

ประสบการณ การรบร กจกรรมทางสงคม ความพอใจ และความผกพนทมกบสถานท และสถานท (Place) ทงในดาน

กายภาพและทางสงคมทไดปรากฏถงลกษณะเฉพาะและความหมายขนมา ซงองคประกอบทงสองสวนนมความสมพนธ


185



กนมผลตอการด�ารงอยตอกน ดงนนส�านกในถนทจงมความส�าคญในการท�าความเขาใจความสมพนธของคนทมตอ

สถานท ในการศกษานจงน�าแนวคดส�านกในถนทมาใชเพอสะทอนและประเมนการด�ารงอยของคนทมาสมพนธกบยาน

ทงคนนอกและคนใน สงเหลานเปนเสมอนการสงสมการรบรทางทศนคตและอตลกษณบนพนฐานทางประสบการณ

2. ระดบของส�านกในถนท

การสรางความเขาใจในความสมพนธของคนกบสถานทเปนสงททาทายในวงนกวชาการ วธหนงทนกวชาการ

พยายามน�ามาใชศกษาคอระเบยบวธทเปนเชงประจกษเพอใชอธบายความสมพนธใหเกดเปนรปธรรมมากขน โดยใน

แนวทางของนกวชาการทางสายปรากฏการณศาสตรเหนวาปฏสมพนธทางสภาพแวดลอมของคนหรอกลมคนดวยการ

วดระดบความแตกตางจะประเมนจากประสบการณภายในทตง (Canter, 1977) สอดคลองกบแนวทางของ Relph

นกวชาการทางสายภมศาสตรทสนใจศกษาความส�าคญของสถานททางสภาพแวดลอมในชวตประจ�าวนไดแบงกลม

ทางความแตกตางของคนออกเปน 2 ลกษณะคอ คนนอก (Outsideness) แสดงใหเหนถงความแปลกแยก

(Alienation) ไรถน (Homelessness) และเขากนไมได (Not along) กบสถานท และคนใน (Insideness) แสดงถง

ความเปนเจาของสถานท (Belonging to place) มความลกและความสมบรณทางอตลกษณกบสถานทบนพนฐาน

ทางระดบความแตกตางของการมสวนรวมทางประสบการณและความหมาย โดยเรยกวาการด�ารงอยแบบคนใน

(Existential insideness) (Relph, 1976)

ในสวนการแบงระดบส�านกในถนทของ Shamai ไดพฒนาขนโดยมพนฐานมาจากการแบงระดบคนในและ

คนนอกของ Relph โดยเรมจากระดบทไมปรากฏส�านกในถนท ไปจนถงระดบหลอมรวมและมสวนรวมไปกบสถานท

การแบงระดบนใชความแตกตางและความหลากหลายในความเขมขนทางความร ความรสก และพฤตกรรมของคนท

อาศยอยในสถานทและชวงเวลาเดยวกน โดยแบงระดบออกเปน 4 กลม ไดแก กลมทไมเกดส�านกในถนท (Nothing

sense of place) กลมทเปนเจาของสถานท (Belonging to a place) กลมทความผกพนสถานท (Attachment to

a place) และกลมทมสวนรวมกบสถานท (Commitment to a place) จากกลมดงกลาว Shamai ไดแบงรายละเอยด

ทางระดบออกเปน 7 ระดบดงตารางท 3

ปจจบนเกณฑของ Shamai ไดรบความสนใจจากนกวชาการทตองการศกษาส�ารวจระดบความแตก

ตางทางส�านกในถนทในเชงประจกษ ดวยลกษณะเดนของเกณฑทมความชดเจนในการแสดงระดบความเขมขนทาง

ความรสกและพฤตกรรมโดยเรมจากระดบผวเผนและเพมขนจนถงระดบสงสด โดยแสดงถงสวนผสมทางความร อารมณ

และการมสวนรวมของคนทเขามาสมพนธกบสถานทซงครอบคลมภายในองคประกอบของส�านกในถนท แมวาในแตละ

ระดบยงคงมความเหลอมล�าทางเนอหาทไมไดแยกออกจากกนอยางชดเจนเพราะดวยขอจ�ากดทางความรสกทเปน

นามธรรม แตเกณฑดงกลาวกสามารถน�ามาซงความเขาใจถงระดบความสมพนธในความแตกตางทางความรสกของ

คนโดยไมเกยวของในเชงความหมายและทศนคต ในการศกษานจงน�าเกณฑของ Shamai มาใชเปนแนวทางศกษา

ส�ารวจระดบทางความร ความรสก และพฤตกรรมของคนทมมาสมพนธกบยานการคาเกาเมองอบลราชธาน



186



ตารางท 3 แสดงการแบงส�านกในถนทใน 7 ระดบของ Shamai

ประสบการณ

(Experience)

1) ไมมส�านกในถนท - ไมรสกคนเคยและไมมประสบการณในสถานท

2) มความรกบสงทอยในสถานท - รสกคนเคยกบสถานท

- สามารถระบสญลกษณแตไมสามารถรสกพเศษท

เชอมตอกบสถานทและสญลกษณนนได

- ไมสามารถหลอมรวมตวเองเขากบสถานทได

ความเปนเจาของ

(Belonging)

3) เปนเจาของในสถานท - รสกคนเคยและมอารมณเชอมตอกบสถานทได

- จ�าแนกความแตกตางของสญลกษณในสถานทและรบร

สญลกษณเหลานคอสงทจะตองเอาใจใสและเคารพเปนพเศษ

ความผกพน

(Attachment)

4) ผกพนกบสถานท - รสกผกพนกบสถานทอยางมาก

- รบรความหมายและความส�าคญของสถานท

- รบรลกษณะเฉพาะของสถานท

5) ระบกบเปาหมายสถานท - รสกหลอมรวมไปกบสถานท

- เปาหมายของสถานทคอการจดจ�าไดของคน

- รสกพอใจกบเปาหมายของสถานท

- รสกผกพนในระดบลกลงไปกบสถานท

การมสวนรวม

(Commitment)

6) เกยวพนในสถานท - มบทบาทกบกจกรรมทจดขนในสถานท

- มการลงทนทงเงน เวลา และความสามารถในกจกรรมในสถานท

- แสดงใหเหนทศนคตของคนทมตอสถานท

7) เสยสละใหกบสถานท - เปนระดบสงสดของส�านกในถนท

- มสวนรวมในระดบลก

- มความเสยสละเพอคณลกษณะส�าคญและคณคาของสถานท

3. สถานะในการด�ารงอยของคนทสมพนธกบสถานท

จากความหมายส�านกในถนทแสดงใหเหนวาคนเปนหนงในองคประกอบส�าคญ ระดบความสมพนธในแตละ

คนมความแตกตางกนไปตามการรบรและการพฒนาความรสก ซงมตงแตไมรสกสมพนธจนถงรสกหลอมรวมไปกบ

สถานทได ในแนวทางการศกษาความสมพนธของคนกบสถานทนกวชาการแบงคนออกเปน 2 กลมหลกๆ ตามสถานะ

ในการด�ารงอยดงน

- คนใน(Insider) ในการตงขอสงเกตความเปนคนในของ Relph (1976) นยามขนจากลกษณะคนท

แสดงถงความผกพน ความเกยวของ และการจดจอเปนสงทมความส�าคญทท�าใหเกดความเขาใจสถานท โดยเรยกวา

การด�ารงอยแบบภายใน (Existential insideness) เปนสถานการณเชงลก มใจจดจออยกบพนทแบบไมรสกตว

มประสบการณกบคนทอยทงภายในบานและสงคมของตวเองและการรสกไดถงการเปนสมาชก การอธบายความหมาย

ของคนในของ Relph เปนสงส�าคญทท�าใหเขาใจสถานท แนวคดนคอแกนหลกทด�ารงไวในโครงสรางของสถานทเสมอน

กบวาสถานทเปนสงทมความหมายในชวตคน โดยแบงระดบคนในจากพนฐานทางประสบการณการมสวนรวมและ

ความหมายออกเปน 4 ระดบ ไดแก ความร ประสบการณตรง ความมงมนทจะเขาใจ และความรสกผกพนอยางมาก

(Seamon & Sowers, 2008) ในสวน Hay (1998) เสนอวาคนในมความแตกตางทางเหตผลของความผกพนจากทง

ปจจยดานบคคล สงคมและกายภาพทคนอาศยอยอยางยาวนาน บอยครงทมการพฒนาความรสกน�าไปสการเกดส�านก


187



ในการเปนสวนหนงของสถานท ซง Hay ไดแบงระดบคนในตามระดบความลกในชวงเวลาทมาสมพนธเปน 2 ลกษณะ

ไดแก การสบตอมาจากบรรพบรษและคนพนเมอง ทงแนวคดของ Relph และ Hay แสดงถงความสอดคลองในทาง

ประสบการณและชวงเวลากบพนทมทศทางขนานกน ดงนนชวงเวลาทอยในสถานทมความสมพนธกบพนทสงผลตอ

การสรางความเปลยนแปลงและความตอเนองกบทอาศยอย (Manley & Guise, 1988) อกทงความเปนคนในจงเปน

สงคาดการณความผกพนในเชงลกโดยความหมาย คณคาทางวฒนธรรม ประสบการณแ ละคณภาพทางความสมพนธ

กบสถานท (Shuhan & Norsidah, 2008) คนในจงเปนแกนหลกทางโครงสรางของสถานทเหมอนกบวาสถานทเปน

สงทมความหมายในชวตของคน (Seamon & Sowers, 2008) ในการด�ารงอยลกษณะน Tuan (1980) เรยกวา

“Topophilia” เพอใชแสดงความผกพนในระดบชาตจนถงในระดบทอยอาศยบนพนฐานทางความทรงจ�าและความ

ภาคภมใจทไดรวมสรางสถานทขนมา

- คนนอก (Outsider) ในการคาดการณความสมพนธของคนนอก ซง Relph เรยกความสมพนธใน

ลกษณะนวาการด�ารงอยแบบคนนอก (Existential Outsideness) โดยตงขอสงเกตถงประสบการณในพนทไมมาก

พอจงสงผลใหรสกวาเปนคนตางถนและเหนหางกบถนรวมถงมชวงเวลากบพนทไมนานและไมไดรสกวาทแหงนคอบาน

โดยแบงระดบทางความรสกออกเปน 3 ระดบ ไดแก มความรสกเหนหางหรอรสกอยนอกพนท การมเจตนาหรอความ

พยายามเขามาเกยวของกบพนท และมความรบรกบพนทแตยงหางทางประสบการณ (Relph, 1976) ในสวน Hay

(1998) คาดการณความเปนคนนอกโดยใชชวงเวลาและลกษณะการเขามาสมพนธกบสถานทใน 3 ลกษณะ ไดแก

การมาชวคราว การมาอยไมประจ�า และการอพยพมาใหม ซงสอดคลองกบ Kaltenborn and Williams (2002)

คาดการณคนนอกถงความผกพนของคนทเขามาปฏสมพนธกบสถานทในระยะเวลาสน เชน นกทองเทยวหรอคนทเขา

มาแบบชวคราวไมสามารถพฒนาความผกพนในระดบสงไดเมอเทยบกบการด�ารงอยแบบคนในทมระยะเวลาการอย

อาศยยาวนานกวา การด�ารงอยแบบคนนอกน Tuan (1980) เรยกวา “ Topophobia” คอความรสกถงการขบออก

ความกลว ความคกคาม และความไรคาเมออยในสถานทแหงนน ในอกดานหนงการเกดความผกพนของคนนอกนน

ในมมมองของ Stedman (2006) เหนวาสามารถเกดขนไดโดยการเชอมตอความรสกกบลกษณะทางสภาพแวดลอม

เพราะเปนองคประกอบทสงเกตไดงาย ซงสอดคลองกบแนวคดของ Narsar (1989) โดยคนสามารถสรางความทรงจ�า

กบในความแตกตางทางองคประกอบทไมซบซอนได ดงนนการคาดการณความสมพนธของคนนอกเกดขนไดในระดบ

ผวเผน โดย Stedman (2006) ไดตงขอสงเกตถงคนทเขามาอยใหมมสถานะเปนผบรโภคมากกวาเปนผสรางสถานท

แหงนน ประกอบกบเวลาทสนของการไดเขามาสมพนธกบสถานทไมสามารถพฒนาความรสกผกพนและสงผานคณคา

ของสงคมขนมาไดจรงๆ เพราะไมไดมสวนรวมในการสรางขนมา ตลอดจนการน�ารปแบบทางสงคมและทางกายภาพ

เขามาของคนตางถนเปนสงอนตรายตอลกษณะจรงของสถานท

การคาดการณความสมพนธกบสถานทของคนในและคนนอกสะทอนใหเหนถงความแตกตางทางชวงเวลา

และประสบการณทเขามาสมพนธทมผลตอการเชอมตอของคนกบมตทางสถานททงในดานสงคมและกายภาพ

สงเหลานแสดงถงความส�าคญของสถานทกบการด�ารงอยของคนมความสมพนธและเชอมโยงกน

จากการทบทวนวรรณกรรมทเกยวของกบแนวคดทางส�านกในถนท ระดบส�านกในถนท และสถานะในการ

ด�ารงอยของคนทมาสมพนธกบสถานทน�ามาสรปเปนกรอบแนวคดเพอใชศกษาในครงนดงภาพท 2



188



9

มาเกยวของกบพนท และมความรบรกบพนทแตยงหางทางประสบการณ (Relph, 1976) ในสวน Hay (1998) คาดการณ232 ความเปนคนนอกโดยใชชวงเวลาและลกษณะการเขามาสมพนธกบสถานทใน 3 ลกษณะ ไดแก การมาชวคราว การมาอย233 ไมประจา และการอพยพมาใหม ซงสอดคลองกบ Kaltenborn and Williams (2002) คาดการณคนนอกถงความผกพน234 ของคนทเขามาปฏสมพนธกบสถานทในระยะเวลาสน เชน นกทองเทยวหรอคนทเขามาแบบชวคราวไมสามารถพฒนา235 ความผกพนในระดบสงไดเมอเทยบกบการดารงอยแบบคนในทมระยะเวลาการอยอาศยยาวนานกวา การดารงอยแบบคน236 นอกน Tuan (1980) เรยกวา “ Topophobia” คอความรสกถงการขบออก ความกลว ความคกคาม และความไรคาเมออย237 ในสถานทแหงนน ในอกดานหนงการเกดความผกพนของคนนอกนน ในมมมองของ Stedman (2006) เหนวาสามารถ238 เกดขนไดโดยการเชอมตอความรสกกบลกษณะทางสภาพแวดลอมเพราะเปนองคประกอบทสงเกตไดงาย ซงสอดคลอง239 กบแนวคดของ Narsar (1989) โดยคนสามารถสรางความทรงจากบในความแตกตางทางองคประกอบทไมซบซอนได 240 ดงนนการคาดการณความสมพนธของคนนอกเกดขนไดในระดบผวเผน โดย Stedman (2006) ไดตงขอสงเกตถงคนทเขา241 มาอยใหมมสถานะเปนผบรโภคมากกวาเปนผสรางสถานทแหงนน ประกอบกบเวลาทสนของการไดเขามาสมพนธกบ242 สถานทไมสามารถพฒนาความรสกผกพนและสงผานคณคาของสงคมขนมาไดจรงๆ เพราะไมไดมสวนรวมในการสราง243 ขนมา ตลอดจนการนารปแบบทางสงคมและทางกายภาพเขามาของคนตางถนเปนสงอนตรายตอลกษณะจรงของสถานท 244

การคาดการณความสมพนธกบสถานทของคนในและคนนอกสะทอนใหเหนถงความแตกตางทางชวงเวลา245 และประสบการณทเขามาสมพนธทมผลตอการเชอมตอของคนกบมตทางสถานททงในดานสงคมและกายภาพ สงเหลาน246 แสดงถงความสาคญของสถานทกบการดารงอยของคนมความสมพนธและเชอมโยงกน 247

จากการทบทวนวรรณกรรมทเกยวของกบแนวคดทางสานกในถนท ระดบสานกในถนท และสถานะในการดารงอย248 ของคนทมาสมพนธกบสถานทนามาสรปเปนกรอบแนวคดเพอใชศกษาในครงนดงภาพท 2 249

250

251

252

253

254

255 ภาพท 2 ผงแสดงกรอบแนวคดทใชในการศกษา 256

ผลการวจย: 257 จากขอมลการสมภาษณสานกในถนทของคนทสมพนธกบยานทง 5 กลม (กลม A1 A2 B1 B2 และ B3) นามาสรป258

ไดดงตารางท 4 259 260 261

SENSE OF PLACE [COGNITIVE/AFFECTIVE/CONATIVE]

[Ubonratchathani old commercial

EXPERIENCE

BELONGING

ATTACHMENT

COMMITMENT

PERSON PLACE [INSIDER/OUTSIDER]

[Ubon Ratchathani old commercial district]

ภาพท 7

ภาพท 2 ผงแสดงกรอบแนวคดทใชในการศกษา

ผลการวจยจากขอมลการสมภาษณส�านกในถนทของคนทสมพนธกบยานทง 5 กลม (กลม A1 A2 B1 B2 และ B3)

น�ามาสรปไดดงตารางท 4

ตารางท 4 สรปขอมลระดบส�านกในถนทและระดบมตดานตางๆ ของคนทง 5 กลม

กลมตวอยาง มตทางส�านกในถนท ส�านกในถนท

ประสบการณ ความเปนเจาของ ความผกพน การมสวนรวม

A1

(N=17)

3.97

(มาก)

3.97

(มาก)

4.66

(สงมาก)

3.40

(มาก)

4.00

(มาก)

A2

(N=12)

3.38

(ปานกลาง)

3.46

(มาก)

3.96

(มาก)

3.37


3.49

(มาก)

B1

(N=14)

3.14


3.43

(มาก)

3.75

(มาก)

3.27


3.40

(มาก)

B2

(N=11)

3.41

(มาก)

3.55

(มาก)

3.77

(มาก)

2.91


3.41

(มาก)

B3

(N=9)

1.39

(นอยมาก)

1.17


1.36


1.33


1.31


1.00-1.79 หมายถง ระดบนอยมาก 1.80-2.59 หมายถง ระดบนอย 2.60-3.39 หมายถง ระดบปานกลาง

3.40-4.19 หมายถง ระดบมาก 4.20-5.00 หมายถง ระดบสงมาก

คนทสมพนธกบยานการคาเกาเมองอบลราชธานพบวาปรากฏความแตกตางทางระดบส�านกในถนทใน 2

ระดบคอ ส�านกในถนทระดบ “มาก” แสดงถงการด�ารงอยแบบคนใน (Insider) ไดแก คนกลม A1 A2 B1 และ B2

และส�านกในถนทระดบ “นอยมาก” แสดงถงการด�ารงอยแบบคนนอก (Outsider) ไดแก คนกลม B3 โดยทง 2 ระดบ

มรายละเอยดดงน


189



1. ส�านกในถนทในระดบ “มาก” จากขอมลพบวาระดบมตดานตางๆ ของคนทง 4 กลม (A1 A2 B1 และ B2)

มความสอดคลองและแตกตางกน ในการวเคราะหขอมลแตละมตทางส�านกในถนทมรายละเอยดดงน (ตารางท 5)

ตารางท 5 แสดงระดบมตดานตางๆ ของกลมทมส�านกในถนทในระดบ “มาก”

กลม

ตวอยาง

มตทางส�านกในถนท ส�านกในถนท


A1 มาก มาก สงมาก มาก มาก

A2 ปานกลาง มาก มาก ปานกลาง มาก

B1 ปานกลาง มาก มาก ปานกลาง มาก

B2 มาก มาก มาก ปานกลาง มาก

1.1 มตทางประสบการณ จากผลการศกษาพบวาคนในมมตทางประสบการณใน 2 ระดบคอ

- มตทางประสบการณระดบ “มาก” ไดแก คนทอาศยอยหรอมบรรพบรษอยมากอนป พ.ศ. 2497

(กลม A1) และคนทมาซอสนคาและใชบรการ (กลม B2) แสดงถงคนทงสองกลมมชวงเวลาสมพนธกบยานสง โดยคน

กลม A1 สวนใหญเกดและเตบโตมากบยานและมวถชวตทสมพนธกบยานเปนประจ�า เกดการสะสมประสบการณและ

ความรโดยสวนใหญมาจากประสบการณตรงทไดมาสมพนธกบสถานทตางๆ ในยานในชวง 70 ปทผานมา เชน เคยมา

ซอของทตลาดหลวง เคยขนเรอบรเวณทาน�าเกา เคยเขาไปพพธภณฑเมอครงใชเปนทท�าการของศาลากลางจงหวด

เปนตน ซงสถานทเหลานในปจจบนบางสวนไดเปลยนแปลงการใชงานและบางสวนไดยตกจกรรมไปแลว รวมถงความ

รทไดจากประสบการณตรงและทไดรบมาจากคนรนกอนๆ เชน เหตการณในยานชวงสงครามโลกครงท 2 เรองราว

สถานทส�าคญตางๆ ในอดตของยานเปนตน ในสวนคนกลม B2 โดยสวนใหญเปนประสบการณทมาซอสนคาและใช

บรการภายในยานเปนประจ�า ท�าใหยานนเปนสวนหนงของชวตประจ�าวน แสดงถงพนทภายในยานยงคงตอบสนอง

ทางดานการใชสอยทมความหลากหลายตงแตอดตจนถงปจจบน มทงตลาดสดและแหลงรานคาทมสนคาประเภท

เดยวกน เชน แหลงขายทองค�า แหลงขายผา แหลงขายสงฆภณฑ แหลงขายเครองจกสาน เปนตน รวมถงเปนทตง

ของส�านกงานทงสวนราชการและเอกชนไดแก ธนาคาร พพธภณฑ หองสมด โรงพยาบาล ส�านกงานสรรพกรจงหวดฯ

เปนตน ความหลากหลายทางองคประกอบเหลานน�าคนทอาศยอยภายนอกยานเขามาสมพนธอยางตอเนอง

- มตทางประสบการณระดบ “ปานกลาง” ไดแก คนทอาศยอยภายในยานหลงป พ.ศ. 2497

(กลม A2) และคนทมาท�างาน (กลม B1) โดยคนกลม A2 และ B1 เปนกลมทมความหลากหลายในระยะเวลาทเขามา

สมพนธกบยานสง โดยมตงแตเรมเขามาสมพนธในเวลาไมนานไปจนถงสมพนธกบยานมาอยางยาวนาน คนทมชวง

เวลาทสมพนธกบยานมาอยางยาวนานมประสบการณทเตบโตมากบยานและมวถชวตทสมพนธกบยานเปนประจ�าทง

กอนและหลงจากการเขามาอาศยอยภายในยาน เชน เคยเขามาใชพนทในสมยเรยนจงมประสบการณกบพนทมากอน

เคยมาซอของแถวนและมญาตอยแถวนมากอน เคยคาขายอยบรเวณนมานาน เคยเขามาใชพนทนมากอน เปนตน

ในสวนดานความรสวนใหญเปนความรเกยวกบยานในชวงหลง 40 ปทผานมามากกวาความรเกยวกบยานในเชงลก

ตวอยางเชน รจกวดและสถานทส�าคญตางๆ รานอาหารเกาๆ วด และเหตการณไฟไหมครงใหญในยาน เปนตน

1.2 มตความเปนเจาของ จากผลการศกษาพบวาคนในทง 4 กลมมมตความเปนเจาของในระดบ

“มาก” โดยคนทอาศยอยภายในยานมความรสกดวยเหตผล เชน อยในยานนมาตงแตรนตายาย ความเปนพอคาจง

รจกคนหลายพนท คนเคยมาตงแตกอนเขามาอยในยาน เปนตน แสดงถงคนทอาศยอยในยานมระยะเวลาสมพนธกบ



190



ยานทงทเตบโตมากบยานและมวถชวตทสมพนธกบยานเปนประจ�า ในสวนคนทอาศยอยภายนอกยานมชวงเวลาท

สมพนธกบยานทงระยะสนและระยะยาวแตมวถชวตทสมพนธอยเปนประจ�าเชอมตอความรสกดวยเหตผล เชน เคยม

เพอนอยบรเวณน เคยอาศยอยบรเวณน เคยมาซอของบรเวณนเปนประจ�า เปนตน สงเหลานสงผลใหเกดความคนเคยและเปนสมาชกกบยาน สะทอนกจกรรมภายในยานและความสมพนธระหวางคนกบสงคมในยานเกดขนสงท�าใหรสกรวมเปนเจาของในยาน เปนสงทแสดงถงปฏสมพนธทางสงคมเชงลกมากกวาความคนเคยกบทางกายภาพเพยง อยางเดยว

1.3 มตความผกพน จากผลการศกษาพบวาคนในสมพนธกบยานมความรสกในมตน 2 ระดบ คอ- มตความผกพนในระดบ “สงมาก” ไดแก คนทอาศยอยหรอมบรรพบรษอยมากอนป พ.ศ. 2497

(กลม A1) โดยมเหตผลของความผกพน เชน อยทนมานาน เกดทน มชวตอยไดเพราะคาขายในยานน เปนตน ซงเหตผลดงกลาวสวนใหญเปนการผกพนในวถชวตทเตบโตและอาศยอยในยาน สะทอนถงระยะเวลาของการอยอาศยทยาวนานและการด�ารงอยในสถานทสบตอมาจากบรรพบรษทไดรวมสรางความเปนยานการคาขนมา สงผลใหสถานทแหงนมความหมายตอการด�ารงชวตน�าไปสการแสดงออกถงความผกพนในระดบ “สงมาก” และสงกวาคนกลมอนๆ

- มตความผกพนในระดบ “มาก” ไดแก คนทอาศยอยภายในยานหลงป พ.ศ. 2497 (กลม A2) คนทมาท�างาน (กลม B1) และคนทมาซอสนคาและใชบรการ (กลม B2) โดยคนกลม A2 มความหลากหลายของชวงเวลาในการเขามาอยอาศย คนทอยอาศยมายาวนานมเหตผลในความผกพน เชน เปดรานขายยามานานและยงคงมลกคาเขามาซอเพราะแถวนไมมคแขงจงยงสามารถประกอบธรกจได เขามาใชชวตอยแถวนมาตงแตเปดราน เปนตน คนกลมนจงมระยะเวลาสามารถสรางความรสกผกพน การเปนสวนหนงและการตดสนใจอยกบยานในระดบมาก และในสวนคนทมระยะเวลาเขามาอาศยอยในยานไมนานมทงผกพนกบยานจงตดสนใจเขามาท�าธรกจในยานและความชอบในดานศกยภาพของยาน โดยสวนใหญคนกลมนเคยมชวงเวลาทเขามาสมพนธกบยานมากอน ซงมความคนเคยและเลงเหนศกยภาพของยานทสามารถท�าการคาและอยอาศยไดจงการตดสนใจเขามาอย ดงนนมตความผกพนกบยานจงสะทอนระยะเวลาทเขามาสมพนธกบยานทงกอนและหลงการเขามาอาศยอย ในสวนคนกลม B1 ทเขามาท�างานภายในยานมวถชวตทสมพนธกบยานเปนประจ�าโดยมเหตผลในความผกพน เชน การด�ารงชวตตองพงพายานน ชอบยานนเพราะนาอย ตองเขามาท�างานทกวน เหนวถชวตประเพณวฒนธรรมในแตละปมาตลอด เปนพนทท�ามาหากน มรานคาเจาประจ�าอยในยาน เปนตน แสดงถงความพอใจกบยานดวยปจจยทางคณภาพของยานทรองรบการด�ารงชวต และในสวนคนกลม B2 มเหตผลในความผกพน เชน เขามาในยานเปนประจ�า รสกเหมอนโตมากบยานน เปนคนในเมองอบลราชธาน มาทนประจ�า วถชวตยงคงเกยวพนกบยานแหงน เปนตน สะทอนถงการเขามาซอสนคาและบรการภายในยานอยางตอเนองท�าใหยานนเปนสวนหนงของชวตประจ�าวน โดยทงคน 3 กลม มความเชอมตอในมตความผกพนกบยานดวยการสมพนธกบยานเปนประจ�าและดวยความชอบความพอใจทงในดานศกยภาพและคณภาพของยานทงดานกายภาพและดานสงคม

1.4 มตการมสวนรวม จากผลการศกษาพบวาคนในมสวนรวมกบยานน 2 ระดบ คอ- มตการมสวนรวมในระดบ “มาก” ไดแก คนทอาศยอยหรอมบรรพบรษอยมากอนป พ.ศ. 2497

(กลม A1) สวนใหญเปนลกษณะของการเขารวมกจกรรม เชน งานเทยนพรรษา งานสงกรานต งานงวประจ�าป งานท�าบญเลยงพระในชวงวนส�าคญ เปนตน ในสวนการรวมบรจาคและชวยสนบสนนในกจกรรม เชน การบวชสามเณรภาคฤดรอน รวมบรจาครางวลในงานวนเดกและวนปใหมของพพธภณฑ บรจาคท�าตนเทยนตามวดตางๆ บรจาคใหกบอบลวานชสมาคม เปนตน และการมบทบาทในการก�าหนดกจกรรม เชน การจดท�าบญเลยงพระในชวงปใหมของ


191



ทกป การจดกจกรรมตกแตงโคมไฟในชวงตรษจน เปนตน ซงคนกลมนมบทบาทในกจกรรมมากกวาคนในกลมอนๆ เพราะมชวงเวลาของการอยอาศยทยาวนานและมบทบาททสบตอมาจากบรรพบรษซงเปนคนเกาแกและเปนทเคารพนบถอของคนในยาน สะทอนถงความสมพนธของคนกลมนกบยานทยงคงจะรกษา สบตอ ตลอดจนรเรมกจกรรมตางๆ

เพอใหยานมชวตและคงเอกลกษณของยานเอาไว

- มตการมสวนรวมในระดบ “ปานกลาง” ไดแก คนทอาศยอยภายในยานหลงป พ.ศ. 2497 (กลม

A2) คนทมาท�างาน (กลม B1) และคนทมาซอสนคาและใชบรการ (กลม B2) โดยสวนใหญเปนลกษณะของการเขา

รวมและสนบสนนในกจกรรม เชน งานถนนคนเดน งานศาลเจาพทธกง งานลอยกระทง งานไหลเรอไฟ งานเทยน

พรรษา งานเยอนชมชนเกา งานบญตามวดตางๆ เปนตน ในสวนการเขาไปมบทบาทในการก�าหนดกจกรรม ไดแก งาน

ฮกเฟสตวลซงจดขนบรเวณทงศรเมอง เปนตน แสดงใหเหนวาคนกลม A2 B1 และ B2 มสวนรวมและสนบสนนกบ

กจกรรมในยานมาก กวาการมบทบาทในการก�าหนดกจกรรม

ความสมพนธของคนในกบยานในทง 4 มต สะทอนถงปจจยทเกดขนทงเกยวกบคนและยานดงน

1) ปจจยเกยวกบคน โดยพบวาการมวงชวตทเตบโตมากบยาน (Life cycle) และมวถชวตทสมพนธ

กบยานเปนประจ�า (Time-space routine) ทง 2 สงแสดงถงเวลาคอตวกลางส�าคญในการเชอมตอความสมพนธกบ

ยานทสงผลใหคนเกดส�านกในถนท

2) ปจจยภายในยาน จากการทคนในมประสบการณ มความรสกเปนเจาของ มความผกพน และม

สวนรวมกบยาน สะทอนใหเหนถงองคประกอบภายในยานทน�าคนมาสมพนธในดานตางๆ ซงประกอบดวย ลกษณะ

ทางกายภาพ (Physical) กจกรรม (Activity) วฒนธรรม (Culture) ศกยภาพการด�ารงอย (Potentiality existence)

วถชวต (Way of life) และความสมพนธทางสงคม (Social relationships) เปนสงสะทอนใหเหนถงคณภาพของยาน

การคาเกาเมองอบลราชธานทสมพนธกบคนทงทางดานสงคมและทางกายภาพทมความหมายและความส�าคญตอคน

13

(Way of life) และความสมพนธทางสงคม (Social relationships) เปนสงสะทอนใหเหนถงคณภาพของยานการคาเกา354 เมองอบลราชธานทสมพนธกบคนทงทางดานสงคมและทางกายภาพทมความหมายและความสาคญตอคน 355 356 357 358 359 360 361 362

363 ภาพท 3 แสดงปจจยทสงผลตอสานกในถนทของคนในกบพนทการคาเกาเมองอบลราชธาน 364

365 366 367 368 369 370 371

372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385

ภาพท 4 แสดงองคประกอบภายในยานทสงผลตอสานกในถนท 386

PERSON PLACE

Ubon Ratchathani Old Commercial

District

Activity Physical

Culture Potentiality existence

Way of life

Social relationships

Insider

Life cycle

Timespace routine

PROCESS

S.O.P

กจกรรมทางวฒนธรรมประเพณภายในยาน

การใชพนทภายในยานทง พนทพกอาศย พนทคาขาย พนทศกดสทธประกอบพธกรรม และพนทสวนราชการ

สภาพแวดลอมภายในยานทเกดขนในแตละยคสมย

ภาพท 3 แสดงปจจยทสงผลตอส�านกในถนทของคนในกบพนทการคาเกาเมองอบลราชธาน



192



13

(Way of life) และความสมพนธทางสงคม (Social relationships) เปนสงสะทอนใหเหนถงคณภาพของยานการคาเกา354 เมองอบลราชธานทสมพนธกบคนทงทางดานสงคมและทางกายภาพทมความหมายและความสาคญตอคน 355 356 357 358 359 360 361 362

363 ภาพท 3 แสดงปจจยทสงผลตอสานกในถนทของคนในกบพนทการคาเกาเมองอบลราชธาน 364

365 366 367 368 369 370 371

372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385

ภาพท 4 แสดงองคประกอบภายในยานทสงผลตอสานกในถนท 386

PERSON PLACE

Ubon Ratchathani Old Commercial

District

Activity Physical

Culture Potentiality existence

Way of life

Social relationships

Insider

Life cycle

Timespace routine

PROCESS

S.O.P

กจกรรมทางวฒนธรรมประเพณภายในยาน

การใชพนทภายในยานทง พนทพกอาศย พนทคาขาย พนทศกดสทธประกอบพธกรรม และพนทสวนราชการ

สภาพแวดลอมภายในยานทเกดขนในแตละยคสมย

ภาพท 4 แสดงองคประกอบภายในยานทสงผลตอส�านกในถนท

2. ส�านกในถนทในระดบ “นอย” ไดแก คนทมาทองเทยว (กลม B3) โดยสรปในภาพรวมส�านกในถนท

ดงน (ตารางท 6)

ตารางท 6 แสดงระดบมตดานตางๆ ของกลมทมส�านกในถนทในระดบ “นอยมาก”

กลม

ตวอยาง

มตทางส�านกในถนท ส�านกในถนท


B3 นอยมาก นอยมาก นอยมาก นอยมาก นอยมาก

จากผลการศกษาส�านกในถนทของคนกลม B3 ทงกลมนกทองเทยวทมาจากภายในและภายนอกจงหวด

อบลราชธาน พบวาส�านกในถนททง 4 มต อยในระดบนอยมาก สะทอนถงการเขามามปฏสมพนธกบยานในลกษณะ

ชวคราวเพราะมชวงเวลากบพนทไมมากและขาดประสบการณกบพนทจงไมสามารถเชอมตอความรสกกบพนททงใน

ทางกายภาพและทางสงคมของยานไดมากพอ


193



การอภปรายผล จากผลการศกษาโดยพบวายานการคาเกาอบลราชธานเปนยานทมประวตศาสตรยาวนานและยงคงเปนยาน

ทมชวตตอเนองจนถงปจจบนจงเปนยานทมส�านกในถนทสง สวนใหญเกดขนจากคนทมวงชวตเตบโตมากบยานและ

สมพนธกบยานเปนประจ�าซงมการด�ารงอยแบบคนใน สวนคนทสมพนธกบยานในลกษณะชวคราวและไมตอเนองสราง

ความ สมพนธกบยานไดนอยจงมการด�ารงอยแบบคนนอก โดยน�ามาอภปรายผลทง 2 สวนดงน

1. การด�ารงอยแบบคนใน (Insider) ซงมส�านกในถนทมาก สวนใหญเปนคนทอาศยอยในยาน คนทมา

ท�างาน และคนทมาซอสนคาและใชบรการ โดยคนเหลานมทงทมวงชวตเตบโตมากบยานและมวถชวตทสมพนธกบ

ยานเปนประจ�า สงผลตอการเชอมโยงกบยานในแตละดานคอ 1) ดานประสบการณ เปนการสะสมประสบการณตรง

ตามระยะ เวลาทสมพนธกบยานของแตละคน สวนใหญมประสบการณอยในระดบปานกลางถงระดบมาก สอดคลอง

กบแนวคดของ Altman and Low (1992) โดยประสบการณทยาวนานสามารถเชอมความรสกกบสถานทได รวมถง

Levison et al. (1978) เหนวาประสบการณตรงกบพนทมทศทางขนานไปกบความผกพนและส�านกในถนท 2) ดาน

ความเปนเจาของ เปนสงทแสดงถงความคนเคยและรสกเปนสมาชกทเกดขนทงคนทอาศยอยภายในและภายนอกยาน

โดยสวนใหญอยในระดบมาก ผลการศกษาในสวนนสมพนธกบแนวคดของ Hay (1998) เปนสงสะทอนการด�ารงอย

แบบภายในซงเปนสถานการณเชงลก รสกไดถงการเปนสมาชกในสถานทนน รสกวาพนทและชมชนนเปนของเราและ

เราอาศยอยในน สงเหลานสามารถพฒนาไปสการเกดส�านกในการเปนสวนหนงของสถานทน นอกจากนน Scannell

and Gifford (2010) เหนวาการเชอมตอของคนกบสงคมเกดขนจากความรสกถงความเปนสมาชกหรอเปนสวนหนง

ของสถานท แสดงถงความสมพนธทางสงคมเชงลก 3) ดานความผกพน ซงความรสกทเชอมตอกบพนทโดยสวนใหญ

อยในระดบมากถงระดบสงมาก สอดคลองกบแนวคดของ Tuan (1974) การคาดการณถงความผกพนเปนเสมอนการ

สะสมความทรงจ�า ประสบการณ ตลอดจนความภมใจทรวมสรางสถานทนนขนมา อกทง Lewicka (2010) ไดอธบาย

ถงการอาศยอยยาวนานเปนการคาดการณไดถงความผกพนกบสถานททงทางตรงและทางออม เชนเดยวกบ Hidalgo

et al. (2001) เหนวาคนทอาศยอยในสถานทเปนระยะเวลาทยาวนาน แสดงถงความผกพนอยางมากกบสถานทแหง

นน 4) ดานการมสวนรวม จากผลการศกษาพบวาคนทง 4 กลมมสวนในการมสวนรวมกบกจกรรมของยานโดยการ

เขารวมและสนบสนนในกจกรรมเปนสวนใหญ ซงเปนการแสดงออกถงการเหนความส�าคญของกจกรรมภายในยาน

สอดคลองกบแนวคดทางการศกษาของ Stedman (2002) ถงการตงใจมสวนรวมกบสถานทเปนพฤตกรรมระดบสง

ทแสดงถงความผกพนมากและเปนการเผยความส�าคญของสถานทนนออกมา ซง Brown and Raymond (2007)

เหนวาเปนพนฐานของการเชอมตอทางกจกรรมทท�ากบพนท สะทอนถงความส�าคญในการจดสภาพทตงเพอรองรบ

จดมงหมายในการใชงาน รวมถงคณภาพของสถานททางประโยชนดานสงคมและดานกายภาพรวมถงความพอใจ โดย

Jorgensen and Stedman (2006) อธบายวาความสนใจทจะเขาไปปฏสมพนธหรอมสวนรวมกบกจกรรมเปนความ

สมพนธดานสงคมกบสถานทในเชงลก ดงนนการเชอมตอกบยานของคนในทง 4 ดานคอสงทแสดงถงคณภาพทาง

สภาพแวดลอมทงทางสงคมและทางกายภาพภายในยานการคาเกาเมองอบลราชธานทมความส�าคญและมความหมาย

ตอการด�ารงอยของคน

2. การด�ารงอยแบบคนนอก (Outsider) ซงมส�านกในถนทนอยมาก สวนใหญเปนนกทองเทยวทงทมา

จากภายในและภายนอกจงหวดอบลราชธาน โดยมรปแบบของความสมพนธกบยานดวยระยะเวลาอนสน ไมตอเนอง

และเกดขนเฉพาะในบางกจกรรม ซง Relph (1976) เรยกวาเปนการด�ารงอยแบบคนนอก แสดงถงการเปนปฏสมพนธ

กบสถานทในลกษณะชวคราว ใหความรสกวาเปนคนตางถนและเหนหางกบถนเพราะมชวงเวลากบสถานทไมมากนก



194



สอดคลองกบการศกษาของ Kaltenborn and Williams (2002) การคาดการณถงความผกพนของคนทเขามา

ปฏสมพนธกบสถานทในระยะเวลาอนสนไมสามารถพฒนาความผกพนในระดบสงได

ขอเสนอแนะในการศกษานเผยใหเหนถงคณภาพทางสภาพแวดลอมของยานการคาเกาเมองอบลราชธานและระดบทาง

ส�านกในถนทของคนทสมพนธกบยาน ซงเปนแนวทางหนงทใชประเมนและตรวจสอบคณภาพของยานในภาพกวาง

จงไมไดสะทอนรายละเอยดในมตดานอนๆ ในอนาคตการศกษาทางความสมพนธของคนกบสถานทจงเปนสงจ�าเปนท

ตองมการศกษาวจยมตภายในส�านกในถนทดานอนๆ ระดบเชงลก เพอขยายศกยภาพของทฤษฎใหสอดคลองกบการ

ใชอธบายปรากฏการณตางๆ ทางความสมพนธของคนกบสถานททมความซบซอนในมมตางๆ ตอไป

กตตกรรมประกาศบทความนเปนสวนหนงของโครงการวจยเรอง ความผกพนสถานทและส�านกในถนทในยานการคาเกาเมอง

อบลราชธาน ซงไดรบไดรบทนสนบสนนการเผยแพรและตพมพจากศนยวจยพหลกษณสงคมลมน�าโขง มหาวทยาลย

ขอนแกน

เอกสารอางองAltman, I., & Low, S. M. (1992). Place attachment. New York: Plenum Press.

Brown, G., & Raymond, C. (2007). The relationship between place attachment and landscape

values: toward mapping place attachment. Applied Geography, 27, 89-111.

Canter, D. (1977). The Psychology of Place. Architectural Press, London.

Cobb, E. (1977). The ecology of imagination childhood. London: Routled and Keegan Paul.

Cross, J. E. (2001). What is sense of place, Research on Place & Space Website Retrieved 12 Mar.

2003, 20 Feb. 2003.

Hay, B. (1998). Sense of place in developmental context. Journal of Environmental Psychology,

18, 5-29.

Hidalgo, M. C., & Hernandez, B. (2001). Place attachment: conceptual and empirical questions.

Journal of Environmental Psychology, 21, 273-281.

Jorgensen, B. S., & Stedman, R. C. (2006). A comparative analysis of predictors of sense of place

dimensions: Attachment to, dependence on and identification with Lakeshore Properties.

Journal of Environmental Management, 79(2006), 316-327.

Kaltenborn, B. P., & Williams, D. R. (2002). The meaning of place: attachments to Femundsmarka

National Park, Norway, among tourists and locals. Norsk Geografisk Tidsknift, 56,

189-198.

Levison, D. J., Darrow, C. N., Kleun, E. B., Levison, M. H., & Mckee, B. (1978). The seasons of a

man’s Life. New York, U.S.A: Alfred A. Knopf.


195



Lewicka, M. (2010). What makes neighborhood different from home and city? Effects of place

scale on place attachment. Journal of Environmental Psychology. 30, 35-51.

Manley, S., & Guise, R. (1998). Conservation in the Built Environment. In Greed C & M. Roberts,

eds, 64-86.

Montgomery, J. (1998). Making a city: Urbanity, vitality and urban design. Journal of Urban

Design, 3, 93-116.

Najafi, M., & Kamal, M. (2011). The concept of place and sense of place in architecture studies.

Journal of world Academy of Science, Engineering and Technology, 56.

Narsar, J. L. (1989). Perception, Cognition, and Evalution of Urban Places. In Altman I & Zube E.

H., (Eds.), Public Places and Spaces. New York and London: Plenum Press.

Relph, E. (1976). Place and placelessness. London: Pion.

Scannell, L., & Gifford, R. (2010). Defining place attachment: A tripartite organizing framework.

Journal of Environmental Psychology, 30, 1-10.

Seamon, D., & Sowers, J. (2008). Place and Placelessness, Edward Relph. In Human Geography,

P. Hubbard, R. Kitchen, & G. valentine, eds, London: Sage, 2008, 43-51.

Shamai, S. (1991). Sense of Place: An Empirical Measurement. Geofmm, 22, 347-358.

Shamai, S., & Ilatov, Z. (2005). Measuring Sense of Place: Methodological aspects. Tijdschrift voor

Economische en Sociale Geografi (TESG), 96(5), 467-476.

Shuhan, S., & Norsidah, U. (2008). Making place: The role of attachment in creating the sense of

place for traditional streets in Malaysia. Journal of Habitat International, 32, 399-409.

Stedman, R. C. (2002). Toward a social psychology of place: Predicting behavior from place based

cognitions, attitude and identity. Environment and behavior, 34(5), 561-581.

__________. (2006). Understanding place attachment among second home owners. The Ameri-

can Behavioral Scientist, 50, 187-205.

Steele, F. (1981). The sense of place: CBI Publishing Company, Inc.

Tuan, Y. F. (1974). Topophilia: A study of Environment Perception, Attitudes and Values.

New York: Columbia University Press.

__________. (1980). Rootedness versus sense of place. Landscape, 24, 3-8.

197

ภาพสะทอนความเปนสาธารณะบนพนทสาธารณะในเมอง

Reflection of Publicness on Urban Public Space

ศภชย ชยจนทร* และณรงพน ไลประกอบทรพย**

บทคดยอพนทสาธารณะเปนองคประกอบหลกของเมองทส�าคญทรองรบการตดตอแลกเปลยนกนทางสงคม ธรกจ

การคา กจกรรมบนเทง นนทนาการทเปนพนทรวมตวกนของกลมคนและการเฝาสงเกตการณ รวมถงการประทวง

เรยกรองสทธตางๆ ของคนในเมอง อยางไรกตาม การเปลยนแปลงของรปแบบทางสงคมในปจจบนซงท�าใหพนท

สาธารณะนนถกดแลจดการทงจากภาครฐและเอกชนท�าใหรปแบบของพนทสาธารณะถกตงค�าถามถงความเปน

สาธารณะของพนทตามมา จดประสงคของบทความนเปนการทบทวนแนวความคดจากมมมองทหลากหลายในการ

ศกษาความเปนสาธารณะของพนทสาธารณะทางกายภาพเพอขยายความเขาใจในบรบทเมองสมยใหม

จากการศกษาพบประเดนทนาสนใจทรวมไปถงการเสนอวธการในการศกษา (Methods) ทมความพยายาม

พฒนาเพอนยามและจดระบบแนวความความเปนสาธารณะ (publicness) ในแตละพนทอยางนาสนใจอยาง

ฟาน เมลค และคณะ (2007) เวรนา และ ทสเดลล (2010) เนเมทฮ และชมดท (2011) (Van Me’lik et al., 2007;

Varna & TiesdelI, 2010; Nemeth & Schmidt, 2011) แตการศกาดงกลาวยงมองบนฐานคดเชงกายภาพและ

รปแบบทใชงานพนททวไป เชน การก�าหนดรปแบบ การควบคม การจ�ากดการเขาถง และระดบของกจกรรม หาก

เมอพจารณาถงบรบทเมองในปจจบนจะพบวาทกวนนชวตสาธารณะมความเชอมโยงเกยวของกนระหวางความเปน

สาธารณะควรศกษาพนททงเชงกายภาพและเชงสงคมไปควบคกน

จากการศกษาพบวา ความเปนสาธารณะควรพจารณาถงเงอนไขของระบบความสมพนธทเกยวของกบ

ทงกลมประเภทกจกรรมตางๆ ลกษณะการออกแบบทางกายภาพทมการเชอมโยงระหวางผใชกบพนท และการจดการ

บนพนทสาธารณะทควรรองรบรปแบบชวตสาธารณะใหมของเมอง จ�าเปนตองท�าการศกษาไปพรอมกนกบการเปน

พนททางสงคมทมความสมพนธโดยตรงตอการนยามความเปนสาธารณะทมลกษณะเฉพาะของแตละพนทสาธารณะ

นน ทเปนอกปจจยในการสรางสรรคพนทสาธารณะในเมองสมยใหม

* นสตปรญญาเอก หลกสตรสงแวดลอมสรรคสราง คณะสถาปตยกรรมศาสตรและบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร และเปนอาจารยประจ�าสาขาสถาปตยกรรม มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลอสาน นครราชสมา

Email: [email protected]** อาจารยคณะสถาปตยกรรมศาสตรและบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร (บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธในหลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาชาสงแวดลอมสรรคสราง คณะสถาปตยกรรมศาสตรและบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร)


ศภชย ชยจนทร และณรงพน ไลประกอบทรพย

198



ABSTRACT Public space is a key element of the city where is provided for social exchange and communication including different trading activities, entertainments. It is kind of space for assembly where people come to meet, to observe, to protest, or call for their public rights. Current social transfroming, however, public spaces are managed by both private and public sector. Such management over public space led a question to publicness afterwards. The aim of this article is to review theories and concepts from diferrent point of views in term of publicness of public space especially physical environment. In addition, the study tends to increase more understanding about ‘publicness’ in modern city of Thai context. The methodology of this study is literature review and critical contents in diverse viewpoints for categorizing concept of publicness. The viewpoints of Van Me’lik et al., 2007; Varna & TiesdelI, 2010; Nemeth & Schmidt, 2011, are the key contents of publicness for this article. Moreover, the study is consided to physical environment and general usage such as forms of control, access, and level of activities. Considering of the current city context found out public life unavoidably connect to publicness and public space. For this connection, studying physical and social situation of public space is become important point. The study found out that publicness should be consided on conditions of relationship between activities and people.Therefore, design for a public space should link user and activities, and management on public space for supportting new way of public life in the city. Studying about publicness needs a parallel consideration with social place where directly relate to definition of publicness that is particular character in each public space. These are factors of production of public space in the city.

ค�าส�าคญ: พนทสาธารณะ ความเปนสาธารณะ การออกแบบทางกายภาพ กจกรรม ผใช การจดการKeywords: public space, publicness, environment design, activity, user, management

บทน�าพนทสาธารณะเปนพนทรองรบชวตสาธารณะทงในรปแบบของการตดตอเชงการแลกเปลยนกนทางสงคม

ธรกจ กจกรรมบนเทง การประทวง การรวมตวกนของกลมคนและการเฝาสงเกตการณ อยางไรกตาม การเปลยนแปลงของรปแบบทางสงคมในปจจบนซงตวพนทนนถกคกคามแทรกแซง โดยท รชารด ซนเนทท (Richard Sennett, 2002) ไดสงเกตเหนถงแนวโนมการลดลงของชวตสาธารณะ เชน ถนนและพนทสาธารณะกลางเมองถกแทนทดวยพนทแบบ ‘suburban living room’ ทเปลยนใหพนทสาธารณะลดบทบาทลงเปนเพยงเสนทางสญจรผานไปมา รวมถงกระแสโลกาภวตนทท�าใหเกดรปแบบของความเปนสวนตว (privatization scheme) ทมลกษณะของความเปนเมองและการขยายโครงขายของรปแบบการสอสารแบบใหมทางอเลคทรอนคทท�าใหการสอสารแบบเดมทอยบนพนฐานของการมปฏสมพนธกนโดยตรงลดนอยลงอยางเหนไดชด ซงสงผลกระทบตอพนทสาธารณะโดยตรงตามความเหนของมา

เดนปวร (Madanipour, 2003) ทถอเปนพนททางกายภาพจรง


199



มากไปกวานน พนทสาธารณะนนเปนองคประกอบส�าคญของระบบโครงสรางของเมองทสะทอนรปแบบ

สงคมเมองสมยใหมทมการปรบบทบาทของพนทสาธารณะในรปแบบพลวตของเมองนนๆ (urban dynamics) และ

ในอกมมหนงกมรปแบบอยางองคกรเอกชน (privatization schemes) ทมการจดการพนททมแนวโนมของการ

เปลยนแปลงจากรปแบบพนทสาธารณะแบบเดมทมลกษณะเฉพาะของพนทนนๆ ใหกลายเปนการสรางพนทเพอ

รองรบและตอบสนองตอรปแบบทเกดขนใหมของชวตสาธารณะ (public life) ทเปลยนไปจากเดมทมผลโดยตรงตอ

การสรางสรรคพนทสาธารณะในเมองซงเปนประเดนทนาสนใจในการท�าสรางความเขาและนยามใหมกบพนทสาธารณะ

ในบรบทเมองปจจบน

ความหมายและค�าจ�ากดความในความหมายโดยทวไปของค�าวา “สาธารณะ” (public) ถกใชในความหมายรวมๆ ในหลายแขนง เชน

สาธารณะชนทวไป (general public) สาธารณะสมบต (public domain) ประโยชนสาธารณะ (public interest)

ชวตสาธารณะ (public life) เปนตน โดยทวไปนนความหมายนนถกใชเปนตวแทนของคตรงขามกบค�าวา ความเปน

สวนตว (private) โดยเปนสงทเชอมโยงกนของทงคซงไมไดสรางแคความเปนเหตเปนผลเพยงอยางเดยว แตเมอทงค

เขามาสมพนธซงกนและกนยงท�าใหลกษณะเฉพาะนมอทธพลทส�าคญในทางสงคม เศรษฐกจ และการเมอง (อาเรนดท,

1958) ดวยเหตนความเปนเจาของพนททงสวนสาธารณะและสวนตว (public and private ownership of land)

จงมอทธพลตอการสรางพนทตางๆ ของเมองในภาพรวม นกวชาการแตละสาขาตางใหทศนะคตของพนทสาธารณะท

แตกตางกน ส�าหรบ โลว และ สมท (Low and Smith, 2006) ใหความสนใจในหลายๆ แงมม เชน บทบาทของหลก

เกณฑของการเขาถง แหลงทมาและการควบคมสทธการเขาถง พฤตกรรมและกฎเกณณของการเขาถง ประเดนหลง

นเหมอนกบการนยามของ มเชลล และ สเทฮวล (Mitchell and Staheli, 2006) กลาววาถาคนเขามาใชพนทโดย

ปราศจากการการควบคมขอบงคบพนทนนยอมเปนพนทสาธารณะ ในอกขอโตแยงในมมอนๆ อยางในเรองของมต

ของความเปนประชาธปไตย (democratic dimension) อยางเชน วตสน (Watson, 2006) แสดงความขอคดเหนใน

กรณความตองการพนทเพอรองรบการประทวงและการแสดงออกทางความเหนและเรยกรองของกลมคนตางๆ

ในสงคม วอรโพล และ คมอซ (Worpole and Knox, 2007) เสนอวาระบบคณคาของการใชพนทรวมกนทงในดาน

การใชสอยพนททมการท�ากจกรรม ประชมแลกเปลยน และการเกดความรสกเปนเจาของพนทรวมกนท�าใหพนทม

ศกยภาพเปนพนทสาธารณะ

พนทสาธารณะถอเปนพนทส�าคญทมบทบาททางกายภาพและบทบาททางสงคมในกรอบความคดของเมอง

นกวชาการสายสงคมหลายคนใชค�าวา ‘อาณาบรเวณสาธารณะ’ (public realm) เพอนยามความหมายของพนท

สาธารณะมากกวาเพยงแคเชงกายภาพ ซงในความเหนของ ลอฟแลนด (Lofland, 1989) ยงกลาววาพนทสาธารณะ

เปนตวแทนของพนทภายในเมองซงไมเปนพนทสวนตว จะเหนไดวา จากการนยามดงกลาวบนอาณาบรเวณสาธารณะ

(public realm) นนมทงพนทสวนรวมและพนทสวนตวทมบทบาททางกายภาพและทางสงคมบนพนทเดยวกน

ในอกดานของนกสงคมศาสตรหลายๆ คนสรางค�าเพอนยามถงพนทสาธารณะในบรบทของพนททางสงคม

วา ‘ปรมณฑลสาธารณะ’ (public sphere) ทมอทธพลจากความคดของเจอรเกน ฮาเบอรมาส (Jürgen Habermas,

1991) ทกลาวถงเสนแบงระหวางพนทกายภาพและพนททางสงคมซงแยกพนทสาธารณะออกจากปรมณฑลสาธารณะ

ในทางตรงกนขาม พนทสาธารณะทางกายภาพนนถกเขาใจวาปรมณฑลสาธารณะทเปนพนทเชงนามธรรมในสงคม

ประชาธปไตย ในขณะเดยวกนนนมการเกดขนของสถานทใหมๆ เพอพบปะกน รวมตวกนและมปฎสมพนธกนเหมอน



200



อยางทการเกดชมชนอเลกทรอนกส (Electronic Community) รายการสนทนาทางโทรทศนหรอสอตางๆ (media)

ซงสามารถทจะสรางพนทปรมณฑลสาธารณะทมรปแบบใหมได (มทเชลล, 2003)

ในอกประเดนนน ผเขยนพจารณาในมมของการจดการพนทนนสามารถระบถงความรบผดชอบเปนของ

หนวยงานทองถนหรอเอกชนใดบางทจดการบรหาร ตวอยางเชน กรณทรฐหรอเอกชนเปนเจาของทงสวนสาธารณะ

(park) พนทประชาสงคม (civil space) และพนทสวนใหญของถนนและจตรส (street and square) แมวามการให

ค�านยามมากมายบนพนฐานของคตรงขามอยางพนทสาธารณะและพนทสวนตว ในสถานการณปจจบนแนวความคด

แบบเดมเกยวกบพนทสาธารณะทเขาใจกนนนอาจไมเพยงพอความแตกตางระหวางทวาพนทเปนสาธารณะและพนท

เปนสวนตวยงคงตองถกพจารณา ซงแนวคดทมตอพนทสาธารณะทมความหลากหลายนนสามารถท�าใหเกดการตความ

และขยายความเขาใจทมมตครอบคลมเพมขนไดอกใหเขากบบรบทปจจบน

ความเปนพลวตของพนทสาธารณะทามกลางกระแสโลกาภวตนผลกดนใหเกดการพฒนาของเมองทท�าใหเกดลกษณะของเมองทเปนโครงขาย

กน (networked cities) ทมสนบสนนการเปนระบบตลาดเสรทมการแขงขนในการลงทนโครงการขนาดใหญๆ มากมาย

เพอเปาหมายการลงทนและผลประโยชนทางก�าไรกลบมาสเมอง ซงหลายๆ ครงเปาหมายทวางไวของการพฒนานน

ท�าใหละเลยและปฏเสธความตองการพนทสเขยวและพนทเปดโลงตางๆ ซงท�าใหพนทสาธารณะหลายๆ พนทกลบ

กลายเปนเพยงเครองมอในการขายภาพลกษณของเมอง (มาเดนปวร, 2003) ซงแนวทางดงกลาวท�าใหพนทเกดการ

ประเมนจากการพฒนาเมองแทนทจะประเมนจากระบบคณคาเชงสญลกษณทเคยเปนมา ซอรคน (Sorkin, 1992)

ชใหเหนวาอาจท�าใหพนทถกลดบทบาทในเชงคณคาเปลยนสถานะเปนพนททรองรบเชงธรกจประกอบกบเงอนไขขอ

จ�ากดทางการเงนและบทบาทของหนวยงานภาครฐทอาจสนบสนนใหเกดรปแบบความเปนสวนตวทสงผลและมอทธพล

ครอบคลมบนพนทตางๆ รวมถงพนทสาธารณะใหอยในรปของผลผลตทเปนสนคาและขยายผลไปสการสราง

ยทธศาสตรของการพฒนาผลประโยชนเชงการคา (commercial interests) ของเมองผานพนทดงกลาว ผเขยนเหน

วาการพฒนาเมองดงกลาวอาจท�าใหเกดกระบวนการพฒนาทคอนขางเปนระบบปด (closing) ทงดานการออกแบบ

(design) และการควบคมดแลรกษาบนพนทสาธารณะของเมองทเนนและใหคณคาในมตการพฒนาเมองตาม

ยทธศาสตรดงกลาว รวมถงการพฒนาในดานเทคโนโลยการสอสารทสะดวกรวดเรวและลดความตองการรปแบบเดม

ของการมปฏสมพนธกนในสงคม และมากไปกวานน หากผมสวนเกยวของโดยตรงตอพนทสาธารณะละเลยประเดน

ขางตนอาจน�าไปสแนวทางการพฒนาเชงนโยบายและกลายเปนแนวทางการออกแบบพนทสาธารณะอยางขาดความ

เขาใจ

แตอยางไรกตาม ตามความเหนของ คารร และ คณะ (CARR etal, 1992) ใหความเหนวาพนทสาธารณะ

ยงคงเปนองคประกอบส�าคญของบรบทเมองในฐานะทเปนพนทรองรบความตองการของผคนทมการใชพนทรวมกน

ในพนททรองรบแตละกจกรรมซงกลายเปนการพฒนาไปสพนทประชาสงคมได ผคนท�ากจกรรมตางๆ ทหลากหลาย

บนพนทและตวพนทเองนนกบงบอกถงลกษณะของเมองนนๆ ซงสะทอนอตลกษณและความหมายของเมองทสมพนธ

กบความเปนอยของคนในเมอง อยางท จาคอบส (JACOBS, 1961) กลาววาพนทสาธารณะทมคณภาพทเหมาะสมนน

สามารถลดระดบอาชญากรรมและลดพฤตกรรมการตอตานสงคมได (anti-social behavior) แตในปจจบนถากลบ

มามองในอกมม ถาพนทสาธารณะเรมลดการใชพนทไมวาอาจเกดจากการลดความสนใจหรอแรงกระตนในการเขาถง

พนทนอยลง รวมถงการละเลยการดแลพนทสาธารณะดวย ซงในอกหลายทศนะอยาง เกฮล และ แกมโซ (Gehl และ


201



Gemzoe, 2001) ไดสงเกตเหนวาการปรบปรงพนทแบบดงเดมใหคนกลบมา โดยมวตถประสงคใหชวตสาธารณะคน

กลบมา ดงเชน การเกดตลาดชมชน การจดการแสดง การละเลนในพนทสาธารณะของชมชนเดม เปนตน แสดงให

เหนวาชมชนมความเขาใจทมลกษณะเปนพลวต ส�าหรบ วอรโพล และ คมอซ (2007) ใหความเหนตรงขามกบสมมตฐาน

วา พนทสาธารณะนนไมไดเสอมลดบทบาทลง แตกลบก�าลงขยายตวมากขนซงท�าใหพนทสวนสาธารณะนนตองม

คณสมบตทความยดหยนในบรบทของสงคมพลวต โดยรปแบบใหมของชวตสาธารณะนนตองการพนทแบบใหมทม

การปรบตวและสรางแนวความคดของพนทสาธารณะใหม ผเขยนเหนวาอาจเกดปญหาเชงคณภาพทเหมาะสมกบพนท

สาธารณะนนๆ ในประเดนตางๆ ทไดยกกลาวมา ท�าใหเหนวาเปนสงจ�าเปนทควรพจารณาเพมเตมใหเกดการนยาม

ใหมทจะขยายผลไปสความเขาใจตอแนวความคดของพนทสาธารณะและความเปนสาธารณะมากขน แมพนทสาธารณะ

จะถกสรางจากกจกรรมตางๆ แกกลมคนแตละประเภท แตกจกรรมนนๆ ยงคงถกก�าหนดเงอนไขดวยลกษณะตวพนท

เองเชนกน พนทสาธารณะนนมความสมพนธกบหลายๆ ภาคสวนทสงเสรมคณภาพของสภาพแวดลอม

สขอนามย หรอแมกระทงการทองเทยวและคณภาพชวตของคนในเมองเอง

ความเปนสาธารณะ (Publicness of spaces) แมวาจะมหลายวธการในการศกษา (Methods) มความพยายามพฒนาเพอนยามและจดระบบแนวความ

ความเปนสาธารณะ (publicness) ในแตละพนทอยางนาสนใจอยาง ฟาน เมลค และคณะ (2007) เวรนา และ

ทสเดลล (2010) เนเมทฮ และชมดท (2011) (Van Me’lik et al., 2007; Varna & TiesdelI, 2010; Nemeth &

Schmidt, 2011) นกคดเหลานยงคงมงเนนมองบนฐานคดของกายภาพและรปแบบทใชงานทวไป เชน การก�าหนด

รปแบบ การควบคม การจ�ากดการเขาถง และระดบของกจกรรม มหลายความพยายามน�าเสนอสมมตฐานของความ

เปนสาธารณะนนตองประกอบดวยสวนประกอบตางๆ เขาดวยกน รวมถงการพจารณาถงความเปนพลวตเมอง (Urban

dynamics) ซงการอธบายถงความส�าเรจของพนทนนๆ ควรก�าหนดหลกเกณฑเบองตนโดยพจารณาดวยการนยามถง

องคประกอบของความเปนสาธารณะ (the definition of publicness’ components) การทพนทสาธารณะถกใช

โดยคนในชมชนนนๆ ชใหเหนวาการประเมนผลพนทในเชงกจกรรมเปนประเดนแรกๆ ทควรพจารณา จาคอบส (1961)

ถอวาเปนคนแรกๆ ทกลาวออกมาปกปอง (defend) กจกรรมทเกดขนเพอใหเกดความส�าเรจของพนทสาธารณะเอง

ซงนยามออกมา 4 ประเดน เรมจากความผสมผสานของการใชงานเดม รปแบบชมชน อาย ขนาด และประเภทอาคาร

ทหลากหลายซงความคดเหนเหลานยงมการยกเปนประเดนพจารณาจนถงทกวนนในการสรางกระบวนคดทเปนการ

น�าเสนอถงการสรางสรรคสภาพแวดลอมของเมองทดทพนทสามารถรองรบความเปนชมชนและชวตสาธารณะในชมชน

ไดเปนอยางดทน�าไปสความยงยน (sustainability) รวมถงความเทาเทยมกนของการเขาถงและการควบคม

(equality of access and control) และการพจารณาความเปนประชาธปไตยบนพนท (democracy) สวน ชาฟโต

(Shaftoe, 2008) กลาววาสามารถสรางพนทในการตอบสนองความตองการของผคนได 3 ทศทาง ดงน อนดบแรก

การเตรยมพนทภมทศนทด (good landscape) สรางศลปะสาธารณะ (public Art) และเปนพนทรองรบความบนเทง

(entertainment) ซงจะท�าใหเกดพนททางสงคม (convivial spaces) ทเชอมโยงระหวางการออกแบบทางกายภาพ

(physical design) หลกจตวทยา (psychological stimulation) และกจกรรม สวน เกฮล (2001) นยามคณภาพ

ของพนทสาธารณะโดยแบงออกเปน 3 สวนหลกดงน การปองกน (protection) ความสะดวกสบาย (comfort) และ

ความพงพอใจ (Enjoyment) ซงเปนความสมพนธทท�าใหผคนรบรและรสกตอพนทนนๆ ส�าหรบ ผเขยนเหนวาลกษณะ

ทงสามสวนดงนนตองถกวางและออกแบบในสถานททเหมาะสมทมกลมกจกรรมทมภาพลกษณะและรปแบบของชมชน



202



ทคอนขางชดเจน ซงพนทนนมความสมพนธกบพฤตกรรมของคนโดยตรงผานลกษณะทางกายภาพและเงอนไขตางๆ

เชน การออกแบบตวพนทเองนนยอมมความส�าคญอยางมากในการนยามถงคณภาพของตวพนทเอง

ภาพท 1 The Project for Public Space แสดงคณสมบตของพนทสาธารณะทประสบความส�าเรจ

ทมา: http://www.pps.org/wp-content/uploads/2009/12/diagrams-03232015-08.png

อยางโครงการของ The Project for Public Space (2000) ทเปนองคกรทไมแสวงผลก�าไรทท�างานทม

วลเลยม ฮ. ไวท (William H. Whyte) ทเปนผกอตง ไดนยามลกษณะเชงคณภาพการของพนทสาธารณะไว 4 ประเดน

ดงน การเขาถงและการเชอมโยง (accessed linkages) การใชพนทและกจกรรม (Uses and actives) ความสะดวก

และภาพลกษณะ (comfort and image) และการพบปะสงคม (sociability) และยงก�าหนดคณสมบตเหลานเพอ

นยามถงองคประกอบของการใชพนทสาธารณะทดไดเปนอก 3 องคประกอบ ดงน กจกรรมระดบสง (high level of

activity) ความสมพนธของคนกบพนท (a strong connection between the space and their users) และ

ภาพลกษณะและรปแบบทด (‘good’ image and form) ในขณะเดยวกนกระบวนการสรางความเปนสวนตว

(Privatization) และระบบการจดการบนพนทสาธารณะทไดกลาวไวขางตนยงตองการการศกษาเพมเตมถงยทธศาตรและ

ทศทางในการจดการทจะสงผลตอพนทสาธารณะทสงผลตอการรบรของผคนทเขามาใชพนทบนเงอนไขของการศกษา

ความเปนสาธารณะ ดงนน เพอวเคราะหถงความเปนสาธารณะของพนทใหสมบรณมากขนในบทความนจงเสนอ

หลกเกณฑในการพจารณาเบองตนซงเปนการรวบรวมจากประเดนขางตนทกลาวมาตงแตเรมตน โดยแบงออกไดเปน

4 ประเดน ดงน การออกแบบทมผลตอลกษณะทางกายภาพ ลกษณะกจกรรมทหลากหลาย กลมผใช และการจดการ

บนพนทสาธารณะ ประเดนแรก การออกแบบทมผลตอลกษณะทางกายภาพ การออกแบบนนสงผลกระทบตอทาง

เลอกของผคนทมความแตกตางและมระดบของการใชพนททหลากหลายตางกน โดยการออกแบบทเหมาะสมเปนอก

องคประกอบหลกทสามารถหลกเลยงการท�าใหพนทเสอมความนยมลงและถกถอดทง ดวยลกษณะทางกายภาพท

เหมาะสมและการเปดโอกาสของพนทในการใชงานแกผคนซงสามารถสรางประสบการณรวมและแสดงความออก


203



สงเสรมถงความเปนตวเองบนพนทนนได อกทงลกษณะทางกายภาพยงมอทธพลตอระดบของความสะดวกทเอออ�านวย

การตอความปนสถานทเองไมวาจะเปนการออกแบบทนงพกผอน คณภาพของวสด อปกรณเฟอนเจอร รวมถงการ

ออกแบบทค�านงถงสภาพภมอากาศทเหมาะสมดวย เปนตน

ภาพท 2 พนทสาธารณะ High Line ทมการออกแบบปรบปรงพนททงรางใหกลบมาเปนทนยมของเมองนวยอรค ทมา: http://content.related.com/HYHeroShotLibrary/hudson-yards-nyc-highline-aerial-over-west-12th-Iwan-

baan-hero-HL0210.jpg

ภาพท 3 พนทสาธารณะรองรบกจกรรมตางๆ ตามลกษณะกจกรรมของผคนในเมองตามแตละชวงเวลา ทมา: http://www.plzen2015.cz/sites/default/files/gallery_img-1.php_.jpeg

ประเดนทสอง ลกษณะกจกรรมทหลากหลายของเมองทประสบความส�าเรจนนยอมตองมอตลกษณของ

ตวเองทสะทอนถงรปแบบชวตประจ�าวนของผคนในเมอง เมอมองถงพนทสาธารณะของเมองซงควรรองรบกจกรรมท

หลากหลายตอการใชพนทซงกจกรรมตางๆ ทมความสมพนธกบประเภทของผใชพนททหลากหลาย เชน อาย เพศ

เชอชาต เปนตน แตอยางไรกตาม ลกษณะทางกายภาพของพนทยอมมบทบาททส�าคญในการก�าหนดวากจกรรมใด

บางสามารถและไมสามารถเกดขนไดบนพนทสาธารณะนนๆ นนเองทชใหเหนวาทงพนทเชงกายภาพและกจกรรมท

เกดขนยอมมอทธพลตออตลกษณของเมอง



204



ภาพท 4 ผใชพนทมความหลากหลายสนบสนนใหพนทมความเปนสาธารณะมากขนทมา: http://sen.wikipedia.orgwikiCentral_Park#mediaFile3015-Central_Park-Sheep_Meadow.jpg

ประเดนทสาม ผใชพนทนนบงบอกถงลกษณะการใชพนททางกายภาพทมความสมพนธกบพฤตกรรมผใช

ซงท�าใหเกดความเขาใจตอการกลายเปนสถานทหนงๆ ทเกดขนในยานตางๆ ของเมอง ดงนน ผใชพนทมความรสก

รวม ประทบใจตอพนทและมปฏสมพนธทดตอพนท สามารถรบรถงอตลกษณและการรสกรวมตอพนท สถานทนน

ทงจากความสะดวกสบายและความรสกผอยคลายในฐานะผใชสอยพนทซงรองรบและตอบสนองความตองการจาก

แตละกลมคนทหลากหลายในแตละประเภทของผใชพนททงทางตรงและทางออม หรออกนยหนง ผคนสามารถ

แสดงออกและเรยกรองสทธบางอยางไดเหนอพนท เชน สทธการเขาถงอยางเสร โดยมการจดสรรพนททเหมาะสมกบ

กจกรรมของประเภทผใชตามชวงเวลาทเหมาะสม

ภาพท 5 ในอกมมหนงการจดการพนทดวยการดแลรกษาความปลอดภยอาจท�าใหพนทถกลดทอนความเปน

สาธารณะได

ทมา: http://www.g-l-o-b.fr/glob/wp-content/uploads/2012/07/04_Wall-Street.jpg


205



ประเดนทสดทาย หากกลาวถงการจดการเปนอกประเดนหนงทไมควรมองขามไป เนองจากการจดการเปน

อกประเดนหนงทอาจท�าใหสามารถเกดขอจ�ากดบนพนทซงจะมาในรปแบบของการดแลรกษาความปลอดภย

การควบคมและการดแลพนท ซงแนนอนการจดการเปนอกองคประกอบทส�าคญทสามารถก�าหนดถงความเปน

สาธารณะของพนทตามทกลาวมาขางตน แตผเขยนมความเหนวาแมจะเปนองคประกอบทส�าคญ แตกยงไมสามารถ

ก�าหนดหรอนยามความหมายของความเปนสาธารณะของพนทไดอยางครอบคลม เนองจากการท�าความเขาใขพนท

ซงแมจะเปนพนทเชงกายภาพกตาม ควรพจารณาศกษาพนททางสงคมไปดวยเนองจากพนทยอมมระบบการควบคม

และการจดการในมตเชงสงคมควบคกนกนไปตามบรบทวฒนธรรมเมองนนๆ

ผเขยนเหนวาพนทสาธารณะในลกษณะนสะทอนลกษณะการเปลยนแปลงของทงกระบวนการทางสงคมท

จะท�าใหเกดขนมสมพนธกบพนททางกายภาพทเปนระบบทตอบสนองความตองการของเมองใหมได เพราะเมอ

พจารณาถงสงคมทมอดมการณทางการเมองรวมกน (political community) มแนวคดตอพนทของตวเองทแสดงให

เหนถงการนยามของการตระหนกรวมของคนสวนใหญ (public awareness) แนวคดทงหลายนเปนเปาหมายเพอ

ท�าใหกลายเปนแบบแผนสาธารณะ (public order) ซงถกใชงานผานกระบวนสาธารณะในรปแบบการจดการบรหาร

และการสรางขอบเขตทท�าใหเกดความรสกรวมและการรบรถงสทธในการใชพนททเปนการสรางรปแบบทเปน

สาธารณะในเวลาเดยวกน ถอวานเปนการสรางและขยายความเพอเพมการนยามความเปนสาธารณะของพนท

สาธารณะในเมองไดในอกมตหนง

บทสงทายในบทความน ผเขยนตงขอสงเกตถงการทบทวนแนวความคดสาธารณะของพนทสาธารณะทผานมานนจะ

ถกน�าไปสการตความใหมกบพนทสาธารณะในบรบทใหมได แมวารปแบบชวตสาธารณะนนไดเปลยนไปจากเดมมาก

แลวกตาม ดงนน เมอพจารณาในการเปนพนททางสงคมทถกสรางขน เชน ถนน สอสาธารณะ อนเตอรเนต รวมถง

ยานตางๆ ในเมองนนอาจไมไดรบความเอาใจใสและละเลยตอพนทสาธารณะซงเปนผลโดยตรงท�าใหคณภาพชวตใน

เมองตกต�าลงทกระทบตอระบบความสมพนธกนระหวางผคนในทกๆ ระดบกบพนทและสถานท พนทสาธารณะแบบ

ดงเดมควรถกทบทวนทงในพฒนาพนทเชงกายภาพและเชงสงคมของบรบทเมองสมยใหม ดงนน จากการศกษา

วเคราะหเรองความเปนสาธารณะท�าใหเหนแนวโนมทควรพจารณาถงเงอนไขของระบบความสมพนธทเกยวของกบ

ทงกลมประเภทกจกรรมตางๆ บนพนทสาธารณะ ลกษณะการออกแบบทางกายภาพทมการเชอมโยงระหวางผใชกบ

พนททงโดยตรงและโดยออม และการจดการบนพนทสาธารณะทเหมาะสมกบทงผใช กจกรรม ลกษณะพนทนนควร

สมพนธกนเพอรองรบรปแบบชวตสาธารณะใหมของเมอง หากพจารณาถงขอสงเกตเหลานเหนไดวาบทบาทของพนท

ทางกายภาพจ�าเปนตองท�าการศกษาวเคราะหไปพรอมกนกบการเปนพนททางสงคมทมความสมพนธตอการนยาม

ความเปนสาธารณะทมจะท�าใหเกดลกษณะเฉพาะของแตละพนทสาธารณะไดเปนอยางด

เอกสารอางองไขศร ภกดสขเจรญ. (2547). “วาทกรรมของเมอง ผานโครงสรางเชงสณฐาน”. วารสารวชาการ

คณะสถาปตยกรรมศาสตร. (ฉบบท 2): หนา 63-76.

ไชยรตน เจรญสนโอฬาร. (2554). วาทกรรมการพฒนา อ�านาจ ความร ความจรง เอกลกษณ และความเปนอน.

พมพครงท 5. กรงเทพมหานคร. ส�านกพมพวภาษา



206



สนต สวจฉราภนนท (บรรณาธการ). (2557). วาดวยทฤษฎสถาปตยกรรม: พนทสาธารณะและพนททางสงคม. เชยงใหม: ส�านกพมพมหาวทยาลยเชยงใหม.

Arendt, Hannah. (1958). The Human Condition. Chicago & London: The University of Chicago Press

Carr, Stephen et al. (1992). Public Space. Cambridge: Cambridge University Press. Gehl, Jan ;Gemzoe, Lars. (2001). New City Spaces. Copenhagen: The Danish Architectural Press. Habermas, Jürgen. (1991). The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry

into a Category of Bourgeois Society. MA: MIT Press.Jacobs, Jane. (1961). The Death and Life of Great American Cities. New York, Random House. Lofland, Lyn. (1989). “Social-Life in the Public Realm - a Review.” Journal of Contemporary

Ethnography, 17(4).Madanipour, Ali. (2003). Public and Private Spaces of the City. London and New York: Rout-

ledge.Mitchell, Don. (2003). The Right to the city: Social justice and the fight for public space.

New York, The Guilford Press.Mitchell, Don; Staheli, Lyn. (2006). “Clean and Safe? Property redevelopment, public space and

homelessness in Downtown San Diego.” In The Politics of Public Space, pp. 143-175. London, Routledge.

Ne’meth, Jeremy; Schimidt, Stephan. (2011). “The privatization of public space: modelling and measuring publicness.” Environment and Planning B-Planning & Design, 38, 5-23.

PROJECT FOR PUBLIC SPACES. (2000). How to Turn a Place Around: a handbook for creating successful public spaces. New York, Project for Public Spaces Inc.

Sennett, Richard. (2002). The Fall of Public Man. New York and London: W. W. Norton and Company,

Shaftoe, Henry. (2008). Convival Urban Spaces. Creating Effective Public Places. London. Earthscan.

Sorkin, Michael. (1992). Variations on a Theme Park: The New American City and the End of Public Space. New York: Hill and Wang.

Van Me’lik, Rianne, Van Aalst, Irina; Van Weesp, Jan. (2007) “Fear and Fantasy in the Public Domain: The Development of Secured and Themed Urban Space.” Journal of Urban Design, 12(1), 25-42.

Varna, Georgiana; Tiesdell, Steve. (2010). “Assessing the Publicness of Public Space: The Star Model of Publicness.” Journal of Urban Design, 15(4)

Watson, Sophie. (2006). City publics: the (dis)enchantments of urban encounters. Questioning Cities. London, Routledge.

Worpole, Ken; Knox, Catherine, (2007). The social value of public spaces. York, Joseph

Rowntree Foundation.

ดาวน์โหลดไฟล์ proceedings ฉบับเต็ม

Documents