LA BOETE VE SYASAL KULLUK

Dr. Mehmet Ali AGAOGULLARI

GR Son yllarda Fransa'da yeniden "kefedilmeye" balanan bir 16. yzyl dnr var: Etienne de La Boetie ve yapt Discours sur La Servtude Volontare (Gnll Kulluk zerine Sylev). Uzun sre derin bir unutkanln iine gmlm olan bu kk yaptn, bugn "siyasal dnceler tarihi" uzmanlarnca neminin kavrandn ve hakkettii yere oturtulduunu gzl~mliyoruz. Yakn dostu byk Fransz dnr Montaigne'in "Kanmca, La Boetie amzn en byk insandr" diye sz ettii bu dnrn unutkanlk emberini krmas, ancak yaptnn yeniden bir yorumlama-zmleme szgecinden geirilmesiyle mmkn olmutur. Yapt, yzyllar boyunca militan bir ereve iine konmu ve bu adan deerlendirilmitir. Siyasal atmalann ekseni ve nitelii deitike, Sylev'e atfta bulunup onu kendi grleri dorultusunda kullanan yeni siyasal gler belirmitir. Fransz Calvincileri olan Huguenot'lardan cumhuriyet yandalarna, 1789 devrimcilerinden 19. yzyln "ykselen" proletaryasna dein eitli gler, Sylev'i kurulu dzene, siyasal iktidara kar k duygularn dile getirip pekitiren bir yapt olarak alglamlar ve onu bu ynde okumulardr. erdii temel siyasal grleri fark edilememi olan Sylev, sonu olarak, her militan risalenin, her siyasal hiciv yazsnn bana gelenle karlam, yani unutkanln iine dmtr. Oysa La Boetie, dneminin somut koullarndan bamsz, ann ok ilerisinde bir yapt oluturmutur. Fakat bununla, La Boetie'nin ann ve toplumunun dnda, onlardan soyutlanm bir biimde dnce rettiini sylemek istemiyoruz. O da her dnr gibi, dneminin toplumsal Bu yaptn tarafmdan yaplm olan Trke evirisi, Siyasal Bilffiler Fakltesi Dergisi'nin Ocak-Aralk 1983. No. 1-4 saysnda, 248-275 sayfalar arasnda yaymlanmtr. Makale boyunca Sylev'den aktarlan alntlarn ayra iinde belirtilen sayfa numaralar, sz edilen bu eviriye gnderme yapmaktadr. eviri metnindeki birka yanln alntlarda dzeltilmesi yoluna gidilmitir.

174

M. ALt AGAOGULLARI

ve siyasal olgulanndan hareket etmitir. Bununla birlikte, oluturduu siyasal dnceler, bugnn insann da dorudan ilgilendiren temel sorunlara deindiklerinden dolay,' tarihsel boyutlarn ap bize kadar ulamlardr. Bu olgu, bir bakma dncenin belli bir "greceli zerklik" tamasndan ileri gelmektedir. Bunun iindir ki, bir Platon, bir Machiavelli ya da bir Hobbes, dncelerini, iinde bulunduklar zaman ve mekan kesitinin snrlamalarndan kurtarmlar ve onlara "evrensel" bir nitelik kazandrmlardr. Bu dnrler, toplumlarna zg sorunlar kendi grleri dorutusunda zmeye urarlarken siyas~t alanna genellemeler erevesinde yaklamlardr. Siyaset olgusunu, . tarihsel sre iindeki belli bir toplumun ve o toplumun insan asndan deil de, zoon politikon'la, yani "siyasallam" insanla birlikte ortaya kan genel siyasal sorunlar asndan ele almlardr. La Boetie, bu zellie sahip olmaktan da te, szn ettiimiz dnrlerden farkl olarak militan bir tutum taknmamltr; Sylev'i siyasal arenada arpan taraflardan birini desteklemek amacyla kaleme almamtr. Yapt ne tiranln ya da monarinin yergisi, ne de cumhuriyetin ya da demokrasinin vgsdr. Sylev'in hemen banda, La Boetie, eitli hkmet biimleri zerinde tartmak istemediini, monarinin teki rejimlerden daha m iyi, yoksa daha m kt olduu sor}illuyla ilgilenmediini belirtir. Bunu syleyerek, yaptnn snrlarn ortaya koymaya alt sanlmasn. Tam tersine La Boetie, siyaseti geni anlam iinde ele alarak onu kendine konu edinir; bir baka deyile, siyasetin u ya da bu d grnmn deil, fakat dorudan doruya siyasetin zn aklamaya ynelir. Siyaset olgusunu iktidar ilikileri biiminde alglayan La Boetie, bugn bile kafalar kurcalayan, "insanlarn nasl olup~da itaat ettikleri, S~ telik itaat etmekle kalmayp boyun emeyi, .hatta kulluk etmeyi arzuladklar" sorununu yaptnn odak noktasna yerletirir. Onun iin, siyaset zerinde dnmek, ynetilenler durumunda olan insanlarn bu durumda kalmak istemelerinin nedenlerinin aratrlmas olmaktadr. Fakat La Boetie, iktidar olgusunu ve bunun ideolojik dayanaklarn (geni anlamda hegemonyay) irdelemekle yetinmez; iktidar ilikileri ann en st dzeyde kurumsallam biimine, bir baka deyile devlet sorununa ynelir. Tirann ya da "Bir"in iktidarndan yola karak 16. yzyl Fransa'snda artk aka belirginlemeye balayan modern devletin gereine ular. Bu bakmdan Gnll Kulluk zerine Sylev, gerekte, devlet iktidarnn z zerine, (kavram La Boetie tarafndan kullanlmam olsa da) devlet egemenliinin nitelii zerine yaplm bir sylevdir. Sylev'i, yukarda belirtilen. temel kavramlar (yani, iktidar, hegemonya ve devlet) erevesinde ayr blm olarak irdeleyip yorumla-

LA BOErtE VE SYASAL KULLUK

175

maya gemeden nce, gerek La Boetie gerekse yaptnn tarihesi hakknda ksa bilgiler vermenin, yazmza aklk kazandrmak iin gerekli olduu kansndayz. I. YAZAR VE YAPT

Etienne de La Boetie, 1 Kasm 1530'da Fransa'nn Perigord blgesinin kk bir kenti olan Sarlat'da domutur. SoylUatnlm burjuva kkenli olan La Boetie, ailesinin etkisiyle Orleans niversitesi'nde hukuk renimi grmtr. O dnemlerde hmanizm ve reform akmlarnn hukuk faktelerinde yaylm olduu ve 1559'da dncelerinden dolay Paris'te yaklarak idam edilecek olan Protestan Parti'nin nde gelen "demokratlarndan" Anne du Bourg'un Orleans'da hocalk yapt gz nne alndnda, niversite yllarnn La Boetie'nin dnsel geliimi zerindeki etkisi aka ortaya kar. Fakteyi bitirdikten bir yl sonra, 1554'te, bu gen hukuku, kral II. Henri'nin onay zerine Bordeaux Parlamentosu'nda danmanlk grevine kabul edilmitir. lmne dek bu grevi srdren La Boetie, 1557 ylnda kendisi gibi danman olan Montaigne ile tanmtr. Bu iki dnr arasnda ok yakn bir dostluk ilikisi kurulmutu.2 Uzun bir sre Bordeaux Parlamentosu'nda etkin olamayan La Boetie, 1560 ylndan balayarak nemli grevler stlenmitir: Paris'te tant ana kralie Catherine de Medicis'in ba danman Michel de l'Hospital'in dncelerini benimsemi, bu dncelerin ve bu dnceler dorultusunda yaymlanan kraliyet fermanlarnn Bordeaux yresinde uygulanmasna almtr. 16. Yzyl Fransa'snn iinde bulunduu en nemli sorun din atmalaryd. Monari, bir yandan krall zayflatan Katolik-Protestan atmasna zm aryor, te yandan kiliseye olan stnl@n pekitirmeye urayordu. ki an ucu oluturan Katalik Parti ile Protestan Parti'nin (Huguenot'larn) karisna Michel de l'Hospital'in ban ektii Politikler Partisi kmt. Dinsel hogr taraftar olan Politikler, Katolikliin devlet dini kalmasn, Protestanlar iin ibadet zgrlnn gvence altna alnmasn ve monarinin erkini arttrarak kilisenin ona ba2

Montaigne, "Denemeler" adl yaptnn 1. kitabndaki dostluk zerine olan 28. blum La Boetie'nin ansna kaleme almtr. Bu blmn eitli yerlerinde La Boetie'den yle sz ettii grlr: "Onsuz yorgun ve bezgin srklenip gidiyorum; tattlID zevkler bile, beni avutacak yerde lmnn acsn daha fazla arttryor. Biz her eyde birbirimizin yars idik; imdi ben onun payn alar gibi oluyorum ... Ne yapsam, ne dnsem onun eksikliini duyuyorum. O da benim iin olbette ayn eyi duyardJ. nk o, dier btn deerlerinde. olduu gibi dostluk duygusunda da benden kat kat ~tnd." Montaigne, Denemeler. stan. bul, Cem Yaynevi, 1980 (Trkesi: Sabahattin Eylx)lul.

176

M, ALt AGAOGULLARI

ml klnmasn savunuyorlard. te !;u dncelere katlan La Boetie, Protestanlara ibadet zgrl tanyan 17 Ocak 1562 tarihli "Ocak Ferman"n savunan bir yaz da yazmtr. Bu yazsnda, mezhep savalarnn tehdit ettii ulusal birlii korumak kaygsyla mutlak monari dncesine yaklamaktadr. La Botie, daha 33 yana basmadan 14 AustOs 1563'te Germignan kasabasnda lmtr. Bir Rnesans insan olan La Botie'nin ksa yaam boyunca Ksenophon, Plutarkos ve Aristoteles'ten yapt evirilerle yazd iirler, lmnden sonra 1570'te Montaigne tarafndan yaymlanmtr. Montaigne, La Boetie'nin bu Rnesans esinli yaptlar!' dnda Sylev'in el yazmasna da sahipti. eitli yazmalarnda, Sylev'i yazaca kitabn (yani Denemeler'in) en nemli paras olarak kullanmay dndn belirtmi, ancak daha sonralar bu tasarsndan vazgemitir. Bunun nedeni, bu yaptn, bugn de akla kavuamam bir biimde Huguenot militanlarca ele geirilip yaymlanm 'olmasdr. 1572'cleki Saint-Barthelemy kymndan sonra Huguenot'lar arasnda, siyasal iktidara kar artk edilgen deil de etkin olarak direnmek gerektiine, baskya bakaldrmann ve tirann ldrlmesinin (t~'rannicide'in) meru olduuna ilikin grler yaylmaya balar. Bu grleri savunmak iin ortaya kan "monarkomaklar" diye bilinen Protestan dnrlerin yazlar yannda, daha nceleri yazlm olmalarna karn hemen hemen ayn temalar ieren yaptlar da Calvinci militanlarca benimsenip kullanlr. te bu yaptlardan biri de La Boetie'nin Sylev'dir. lk olarak, 1574'te Sylev'den alnan baz paralar, yazarnn ad verilmeden, eitli yergi yazlarn ieren Le Reveille-matIl des Fralos (Franszlarn alar Saati) adl kitapta yaymlanr. Bundan iki yl sonra, Sylev, yine ayn nitelikte bir kitap olan Memores des Etats de France sous Charles le Neuviesme'de (Dokuzuncu Charles Dnemi Fransa Devletleri zerine Savlar'da), bu kez btnyle ve La Boetie'nin ad belirtilerek Contr'un (Bir'e Kar) balyla yer alr. k basks Cenevre'de yaplm olan bu kitap, daha sonralar 1577'de ve iki kez olmak zere 1578'de yeniden baslr. Bu dnemde, Sylev'in baz Protestan dnrler iin esin kayna oluturduunu da belirtmek gerekir. Bu olguyu en ak bir biimde Stephanus Junius Brutus takma adyla 1579 ylnda svire'de yaymlanan Vindiciae contra Tyranos (Tiranlara Kar Direnme Hakk) balkl risalede grmek mmkn. Bu risalenin yazar olduu sanlan Hubert Languet ya da Philippe du Plessis-Mornay, La Boetie'den farkl olarak, feodal deerlere arlk vermi ve grlerini dorulamak amacyla bol bol dinsel ierikli rnekler kullanmtr. Bununla birlikte, yazarn Sylev'i 'dikkatlice okuyup, bunun zellikle "retorik"inden epey etkilenmi oldu,u an-

LA BOETIE VE SYASAL KULLUK

177

lalyor: Sylev'deki baz paralar, hatta baz arpc tmceler hemen hemen olduklan gibi alnp Vindiciae'ye aktarlmtr.3 Din savalarnn yaygnlap keskin boyutlar kazand bu dnemde, Hugue'not'lann Sylev'i kendi amalarna uygun bulup bu dorultuda yaymlamalar, La Boetie'nin yzyllar sonra da monarkomak olarak tannmasna neden olmutur. anzn siyasal dnce tarihilerinin bu yanl kandan kurtulmalan pek kolayolmamtr; stelik ilerinden bazlan bu gre saplanp kalmlardr. Yavuz Abadan, 1959 ylnda yaymlanm bir ortak yaptta, ksaca deindii La Baetie'den Huguenot diye sz eder ve onun mutlak monari kuramlarna kar halk egemenliini .savunduunu belirtir . Fransa'da ise, 1980 ylnda yedinci basksn yapm olan nemli bir siyasal dnceler kitab, La Boetie'nin Protestan olmadn vurgulamasna karn onu yine de monarkomaklar arasna yerletirmektedir.5 lmnden yllar sonra Amerikan ve Fransz devrimcileri tarafndan kullanld diye Montesquieu'y bir demokrasi kuramcs olarak grmek ne kadar yanlsa, La Boetie'ye monarkomak etiketini yaptrmak da o derece yanl olur kansndayz. La Boetie'nin, siyasal dzeni iddet yoluyla ykmay savunan Huguenot'lara yakn bir dnr biiminde deerlendirilmesine ilk kar kan Montaigne olmutur. lk nce Calvinci olarak kabul edilmemek iin Sylev'i yaymlamaktan vazgeen Montaigne, daha sonra La Boetie'nin bunu neden yazdn aklayarak arkadann adn temize karmaya3

Sylev ile Vindiciae arasndaki benzerlii vurgulamak iin her.iki yaptta da geen bir ka tmceden rnek vermek yeterli olur kansndayz: Sylev: ..... Eer siz vermediyseniz, sizi gzetledii bu kadar ok gz nereden buldu'? Eer sizden almadysa, nasl .oluyor da sizleri dvd bu kadar ok eli olabiliyor? .. Kulluk etmemeye karar verdiiniz an zgrsnz demektir. Onu itmenizi ya da dengesini bozmanz istemiyorum. Fakat yalnzca onu desteklemeyin; ite o zaman, onun altndan temeli (kaidesil ekilmi bir Colosse (Rodos'taki koca Apollon heykelD gibi tm arlyla dp paralandn greceksiniz. Kendi kendini kulluklatran, kendi boazn kesen halk ..... Vindiciae: ..... Ve neden "Krallarn saysz gzleri, milyon tane kula, upuzun Ellleri ve pek hzl ayaklar" olduu sylenir... Halk kral yzst brakiversin, hemen yere devrilir ... Bu devin temelini altndan ekin, Rodos'taki koca Apolion heykeli (Colossus) gibi a.yakta duramaz, devrilip parampara olur ... Bir halkin kendini kelepe ve zincirlere vurmasndan ... kendi el ve silahlaryla kendi ken. dilerinin cellM olmak zorunda kalmasndan ..... Vindiciae contra TyranIJos'un trke evirisi: Mete TUNAY Iderleyen), Bat'da Siyasal Dnceler Tarihi, Seilmi Yazlar, Ankara, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 969, cm II, s. 6-87 . ABADAN Yavuz Iderleyen), Devlet Felsefesi. Seilmi Okuma Paralar. Ankara, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 959, s. 79. 5 PREWT Mareel et LESCUYER Georges, Histoin des ide es politiques, Paris, DaUoz, 960, s. 255-257.

178

M. AL AGAOGULLARI

alr: ""Gnll Kulluk" ad verdii bu sylevi, ilk genlik alarnda, tiranlara kar zgrl ycelten bir deneme biminde yazmtr. Sonralar bu yapt, iyi diye salk verilerniyecek kiilerin eline gemitir ... lke gvenliini bozmak ve dzeni deitirmek isteyen bu kiiler, sylevi kt amalar dorutusunda kullanmak iin gn na karmlar ve onu kendi dncelerini ieren yazlarn ara~na. katmlardr. Yazarn ans, onun dncelerini ve eylemlerini yakndan tanmayanlar tarafndan rencide edilmemesi iin, bu konunun ocukluk andakiyazar tarafndan sradan ve ok yinelenmi bir konu olarak kabul edilip, salt al~ trma, deneme olsun diye ele alndn belirteceim." Montaigne, La Boetie'nin monarkomaklarla ayn kaba konmasn nlemek amacyla Sylev'in ierdii radikal dnceleri gz ard ederek, onun yalnzca tiran yerrnek iin kaleme alndn ileri srmek zorunda kalr. By[ece La Boetie'nin daha sonralar yanl yorumlanmasna neden olacak kapy am olur. stelik, arkadann ansn her trl karalamadan uzak tut-' ma kaygsyla hareket eden Montaigne, La Boetie'nin kiiliini arptarak, onu bir tutucu, kurulu dzenle zdelemi bir kii o~arak tantacak kadar ileri gtrr savunmasn: "Onun ruhuna ilemi bir kural vardr: Doduu yerin yasalarna kr krne itaat, etmek ... zamann kargaalklarna ve yeniliklerine ondan daha dman olan bir baka kii dnlemez." Yine de Montaigne, La Boetie'nin bir Rnesans insan olduunu ve dinsel hogryle cumhuriyeti benimsediini st kapal bir biimde de aba belirtmeden edemez: "Eer semeye olana olsayd, hakl olarak Sarlat yerine Venedik'te domay isterdi. .. Onun dncesi, dneminden ok baka alarn dnce ~alplarna gre yorulmutu."6 La Boetie, Sylev'i gerekten genlik yllarnda, 16-18yalar arasnda m yazmtr? Yoksa Montaigne, bu sav da, yukarda belirttiimiz dier savlar gibi,' arkadan kollarnak, yani Sylev'in .bir "genlik gnah" olduunu dolayl bir 'biimde anlatmak iin mi ileri srmtr? La Boetie'nin Sylev'i 1546-1548yllar arasnda kaleme ald kabul edilsebile, yaptn daha sonra yeniden gzden geirdii bugn kesinlik kazanmtr. Baz aratrmaclar, La Boetie'nin byk bir olaslkla, Fransa'nn gney blgelerinde patlak verip 1549'da kraliyet glerincekanl bir biimde bastrlan (tarihte Gabelle ayaklanmas adyla bilinen) kyl ayaklanmasndan etkilenmi olabileceini belirtirler.7 La Boetie, Sylev'de bu olay6

Montaigne'in La Boetie hakkndaki, iinden blmler aktardmz Denemeler yaptnn 1. kitabnn 27. blmnde yer almaktadr.

bu yazlan,

7

Bu gr, ilk kez, Montaigne'in arkada olan Jacques-Auguste de THOU. "Histoire de son temps" adl yaptnda ileri srmtr. Miguel ABENSOUR ile 'Mareel GAUCHET de, Etienne de la Boetie, Le Diseours sur la Servitude Volon. taire, Paris, Payot, 1978'in giri blmnde ayn gr paylamaktadrIar.

LA BOETE VE SYASAL KULLUK

179'

, \

dan hi sz etmemi olmasna karn, tarihte ilk kez bu kyl ayaklan~ masnn senyrlere kar deil de, devlete kar bir bakaldr biiminde gelitiinin bilincine varmtr. Bu nedenle yazar, yaptnda, kyllerin tepkisini eken, toplumun en u kelerine kadar girerek varln her yerde hissettiren ye yerel zgrlkleri, ayrcalklar ykan iktidar aygt~ n, bir baka deyile modern devlet gereini aka dile getirip eletirebilmitir. La Boetie, 1553 ylnda Orleans'da iken yaptna nemli deiiklikler ve eklemeler getirmitir. Bu gr kuvvetlendiren kant, Sylev'de Ronsard, Du Bellay gibi airlerden sz edilmi olmasdr. lk yaptlarn 15491550 yllarnda yaymlayan bu airler, ancak 1552'den sonra tannmaya balamlardr. Bu bakmdan, bu airlerle ilgili blmn, Sylev'in 15461548 yllarnda yazld varsaylan ilk metninde bulunmad ve daha sonradan eklendii ortaya k.nJaktadr. Bundan baka La Boetie'nin, Or., leans' niversitesi'nde hocas, olan DL!Bourg'un "demokratik" dnceleriyle iddetinden etkilendii ve genliinde yazd bu denemeyi hocasnn grleri dorultusunda gelitirdii de olas gzkmektedir. Sylev'in yazl tekniine, ierdii grlere ve bunlarn tutarllna, Eski Yunan ile Roma tarihinden getirilen rneklere bakldnda ise, yaptn olgun bir kii tarafndan yazld anlalmaktadr. Demek ki Sylev, Montaigne~in ileri srd gibi "dncesiz genlik alarnn" bir rn deildir. Syle:v'i yazan, bilinli bir biimde ileri srd grlerin sorumluluunu tayan ve bunlara yrekten inanan olgun bfr La Boetie'dir. Fakat La Boetie, yaptndaki grleri siyasal yaamnda uygulamamtr. Sylev dikkatlice incelendiinde, La Boetie'nin yaptn kendinden emin, dncelerinin yakn bir gelecekte uygufanacana gvenen bir tonda yazmad grlr. Sylev bir bakma, gzel bir ideale sahip: ancak tarihsel ko.ullarn bunun gereklemesine olanak vermeyeceini sezen gen bir aydnn aresiz tutumunu yanstr. Gerek kiilii ve toplwsal evresi, gerekse Fransz siyasal atmalarnn keskin boyutlar, La Boetie'nin d dnyasna dalp topyaya kaymasn nlemilerdir. B:~dan dolay bu gen aydn, moral bir bakaldrya snm ve grlerini kat zerine dkmekleyetinmitir. Ksa bir sre sonra bu edilgin muhalif tutumunu terkedert La Boetie, 'yerdii devlet aygtnn arklarnda grev almtr. Bu ynyle Thomas More'u anmsatr: Siyasal yaamn dnda kalp hibir ey yapamaIl1aktansa, gereki olup, en azndan toplumdaki byk ktlkleri azaltmak iin iktidar' piramidinde .bir yer edinmek ve bu dorultuda aba harcamak. La Boetie, bu tasarsn uygulamaya koyarken siyasal alandaki taraflardan birinin, politiklerin (dolaysylaburjuvazinin) grlerine yaklar; bir baka deyile, feodalizme ve dinsel banazla kar koyabileek ve mezhepler arasnda hogryle bar sa-

180

M. ALt AGAOCULLARI

layabilecek tek g olarak grd monariye destek olur.B Fakat La Boetie bu. konuda, kendisinden iki yzyl sonra Montesquieu'nn de ya. paca ayn yanlgnn iine dmektedir.9 nk monari, mutlak olsun ya da olmasn, nitelii gerei feodal toplumsal dzene ve ideolojisini ald. kiliseye sk skya baldr. Zaten, La Boetie'nin lmnden dokuz yl sonra, Saint-Barthelemy kym ile dinsel banazln tarihteki en kanl rneini veren yine La Boetie'nin dinsel hogry gerekletireceine inand bu Fransz monarisi deil midir ki? Din atmalarnn yatmasyla birlikte Sylev, greli bir unutkanl. n iine dm; yalnz dnemin "tehlikeli" saylan kiileri arasnda ve iktidar evresinde el altndan dolamtr. rnein Richelieu, Sylev'i uzun sre aratm ve sonunda byik paralar vererek bir kitap kolleksiyoncusundan 'satn alabilmitir. Sylev'in ikinci kez gndeme gelip yeni basklarnn yaplmas, cumhuriyet iin, demokrasi iin, verilen savala. rn younluk kazanmasyla balar. Bu kez demokrasinin vgs olarak deerlendirilen ve bu adan okunan Sylev'in Fransz Devrimi'nin ilk yllarnda iki ayr kitapta yer aldn gryoruz. Daha sonralar yapt, 1835'te mistik ve hmanist bir sosyalist olan Felicite de la Mennais tarafndan yaymlanm~ Son olarak da, 1857'de Louis-Napoleon'un darbesi zerine Brksel'e kaan cumhuriyetiler Sylev'in basmn gerekletirmiler. Siyasal alandaki atmalarn salt politik olmaktan kp, sosyoekonomik bir ierik kazanmalar (daha dorusu, bu atmalarn sosyo-ekonomik temellerinin ortaya konulup kitlelerce anlalmas) sonucunda Sylev, bu yeni ortamda militan bir yapt biiminde deerlendirilemediinden dolay, tarih d (anachronique) kalarak nemini yitirmi v~ gnmze dek sren ikinci bir greceli unutkanlk dneminin iine girmitir. Yaptn bugn yeniden gn na kmas ise, 70'li yllarda Fransa'da "iktidarn, devletin (fiziksel ve ideolojik) baskc, otoriter z" sorununu ortaya koyup aratrma konusu edinen entellektel bir akmn belirmesi ve La Boetie'nin bu ynde yeniden okunmasyla mmkn olmutur.II. KTDAR

Sylev'in yzeysel bir okunuu, bu yaptn tiranln bir yergisi biiminde alglanmasna neden olabilir. Oysa, yukarda belirttiimiz gibi8

9

Ll?,Boetie. bu grlerini 1562 ylnda yazd ocak Ferman ile ilgili yazsnda (Memoire touehant l'Edit de Janvierl .dile getirmitir. La. "Boetie. OEuvres Politiques. Paris, Editions Sociales, 971, s. 81-92. Monarkn burjuvaziyle ibirlii iinde soylular ezmeye ve feodal yapy ykmaya yneldii yargsna varp monarinin snrlanmasn savunan Montesquieu, bu yanlgs nedeniyle monarinin, dolaysyla yanda olduu soyluIann yklna dnSel dzeyde katkda bulunmu olur. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.: Louis ALTHUSSER, Montesquieu, La. politique et l'histoire. Paris, PUF. 1959.

LA BOETtE VE sty ASAL KULLUK

181

La Boetie'nin amac, he.:hangi bir siyasal rejimin yergisini ya da vgsn yapmak deildir. Ustelik, siyasetin ne olduunu aklamaya ynelen La Boetie, tm siyasal rejimIerin ya da tm siyasal iktidar biimlerinin ayn kapya ktklar, yani hepsinin kt olduklar inancn tamaktadr. Fakat bylesine olumsuz bir gr benimseyen yazarn "radikal bir anarist" tutumu taknarak her trl yetkeyi (otoriteyi) yadsd sanlmasn. rnein, aile iinde oluan iktidar ilikilerine kar deildir; dahas, aile byklerine itaat etmenin insann doal yapsndan kaynaklandn ve. akln buyruuna uygun dtn aka belirtmektedir. La Boetie'nin irdeleyip byk bir ktlk olarak betimledii iktidar, toplumdaki bireylerin tm zerinde etkisini hissettiren ve toplumun yazgsn belirleyen iktidardr; bir baka deyile siyasal iktidardr sz konusu olan.lo Ancak, siyasal antropolojinin bulgular gz nnde bulundurulduunda, Sylev'de sz edilen siyasal iktidar olgusunun (zellikle 16. yzyl bilgi birikiminin yetersizliinden dolay) snrl bir alan iine oturtulduu ya da daha dorusu bunun yalnzca belli bir dzeyinin ele alind grlr. Gnmz antropologlarnn byk bir blm, siyasetin (ve buna baml olarak siyasal iktidarn) btn toplumsal formasyonlara ikin olduu grnde birlemektedirler. Pierre Clastres'n "(siyasal). iktidarn bulunmad toplum yoktur" deyii: bu gr ok ak bir biimde zetlemektedir.12 Her trl toplumsal yaam, siyasal iktldar ilikilerini zorunlu olarak yaratmakla birlikte, .bu ilikilerin aldklar biimler byk farkllklar gsterir. rnein, zellikle "ilkel" toplumlara zg farkllamam, dank siyasal iktidarla belli bir merkezde toplanp kurumsallaan siyasal iktidar arasnda bir benzeim kurmak epey gtr. Soruna bir aklk getirmek iin Jean-William Lapierre'in yapm olduu d(}kuz ayr siyasal iktidar dzeyi snflandrmasndan yararlanlabilir: 13 La Boetie'nin siyasal iktidar anlay sekizinci dzeye uygun dmektedir. Bu dzeyde toplumsal erk, (meru iddet kullanm biiminde) hkmedenlerin elinde toplanm ve uzmanlam bir hkmet aygt belirmiLA

II 12 13

La Boetie, yaptnda "siyasal iktidar" kavramn kullanmamtr. Bu olguyu, ynetenler asndan "g" (puissance) ya da yalnzca "iktidar" (pouvoir), ynetilenler bakmndan ise "gnll kulluk" (servitude volontaire) olarak adlandrmtr. Georges BALANDtER, Anthropologie Politique. Paris, PUF, 1969, S. v. Pierre CLASTRES, La Sociere contre rEtat. Paris. Minuit, 19'14,s. 21. Sean-William LAPtERRE. Vivre sans Etat?, Paris. Seuil, 1977, s. 75-153. Lapierre. Clastres'n grn paylaarak her toplumda siyasal iktidann bulunduunu SaVUnu", fakat ondan farkl olarak en "ilkel" siyasal iktidar biiminin bile iddeti ierdiini kabul eder. Bu iki kitabn karlatrmal tantm iin bkz.: Mehmet Ali AGADGULLARI, "Devetsiz Olmak ya da Olmamak", in Yapt, No. 5, 1984, s. 102-109.

182

M. ALt AGAOGULLARI

tir; yani siyasal iktidar kurumsallam ve "egemen" devlet ortaya k~ mtr. Bu adan deerlendirildiinde, La, Boetie'deki siyasaL.iktidarn "modern-egemen" devletle zdelemi olduu anlalr. ,Bu nedenle, La Boetie'nin (genel anlamda) siyasal iktidarn deil, fakat ynetenler-ynetilenler ayrmn belirginletiren devlet iktidarnn zn aklamaya altn sylemek daha doru. olacaktr. Sylev'in balangcnda bulunan Homeros'un iki dizesinden ilkini, * Aristoteles de PQlitika adl yaptnda eitli ynetim biimlerini' incelerken kullanmtr.14 Aristoteles bunu, iktidarnlalkta olduu, yasalarn bulunmad bir demokrasi biiminde yorumlamaya yatkn grlmektedir. By~ece, iyi ve kt rejimIeri birbirlerinden ayrtetmeye yarayacak bir lt,. yani yasa kstasn ortaya koymaktadr. Oysa La Boetie, hem yasa hem de otorite ltlerine ba vurmadan btn rejimlerdeki hkmetmesorunu zerinde durur. Machiavelli'yi andrr bir biimde, klasik dncede baat olarak kabul edilen "kart rejimler" olgUsunu nemsemez. Machiavelli iin siyasal iktidar ya vardr ya da yoktur; var olduu anda ise merudur. Bu bakmdan, bu alanda iyi-kt gibi ahlaki bir snflandrma yapmak gereksizdir.!5 La Boetie ise ayn grten hareket edip ok farkl bir sonuca ular. Ona gre hakl gsterilebilecek hibir siyasal rejim yoktur, hepsi ktdr. Hkmetme yetkisininbir tek kiinin ya da bir ounluun elinde bulunmasnn, iktidar sahiplerinin bu konumlarn ister fetih ya da kaltm yoluyla, ister halkn seimi sayesinde elde etmi olmalarnn en ufak bir nemi yoktur. unk siyasal iktidarn z hibir zaman deimez; biimi ne olursa olsun, z tiranlktr hep. La Boetie'nin byle bir saptamada bulunduuna baklarak onun siyaset alann zerk bir biimde ele almad sonucuna varmak yanl olur. Sylev'de siyaseti dinsel ya da ahlaki temeller iine oturtan geleneksel yaklam terkedilmitir. Siyasal iktidarn adlaridrlamayacak kadar kt bir eyolduu vurgulanarak bir deer yargs getirilmesi, ahlaki kayg* "Grernem hibir iyilik birok efendinin olmasndan"14

ARSTOTE, La Politique, Paris, Editions Gonthier. 1977, s. 113. Politika'nn Mete Tunay tarafndan yaplm olan Trke evirisinde Homeros'unbu msrasna yer verilmemi ve bu msrann iinde yer aIdgl tmce yle' evrilmi: "Homero;,'un kt bir ey diye szn ederken, ne gibi bir oklu-egemenlii anlatmak istediini bilmiyorum; ortaklaa m, bireysel mi?" ARtSTOTELES, Politika, stanbul, Remzi Kitabevi, 1975, s. 118. Politika'nn Trkesinde grlen bu eksiklik, Mete Tunay'n eviri iin kulland T.A. Sindair'in ngilizce evirisinden kaynaklanmaktadr:

s Gerard MARET, Machiavelli'de ahlak sorununun terkedilmediini, bunun teorik alandan alnp pratik alana yerletirildiini belirtir: '~Bylee ,meruluk, iktiClar elde etme ve onu' koruma olgusu iine oturtulur." G. MARET, Les doctrines du pouvoir, Paris, Gallimard-Collection dees, 1978,s. 94.

LA BOEl1E VE SYASAL KULLUK

183

larn sonucu deildir. nk La Boetie iin siyasette ahlaki olan ya da olabilecek hibir ey yoktur. Bundan dolay, siyasal alana ahlaki kurallarn uygulanmas hibir sonu getirmez; dahas sorunun znn anlalmasna engelolur. Zaman ve mekan iinde deien znel kurallardan hareket ederek siyasetin (dolaysyla siyasal iktidarn) 'naslolmas gerektiini saptamaya ynelmek, siyasetin ne olduu gereinin gz ard edilmesinden baka bir eydeildir. te La Boetie, bu gibi grleri benimsediinden dolay, yaptn metafiziksel ve ahlaki aklamalardan arndrd gibi, kend.1ni de topik zm yollar aramaktan alkoyabilmitir. Bir Rnesans hmanisH olan La Boetie, Habbes'un "bir eyi iyi anlamak, o eyi oluturan paralar iyice gzetmekle mmkndrm6 grne koutluk gstererek, siyasal iktidar incelemede ve deerlendirmede bu olguyu var klan paralardan, yani insanlardan hareket eder. nsann ne olduu, ne gibi bir doaya sahip bulunduu sorunu yantlanmadan, insan ilikilerinin belli bir biim altnda srmesi olarak beliren siyasal iktidar ve bunun kurumsallam ekli olan devlet mekani~masnn ileyiini anlamak olas deildir. Bu balamda La Boetie, devleti' doal bir gerek olarak kabul eden dnceden btnyle ayrlmaktadr. Devletin bireylerden bamsz bir varl olmadndan baka, insan da Aristoteles'in zoon politikonl7 (siyasal hayvan) yakl!~trmasna hi uymaz. nsan doasnda siyasalla ilikin hibirey yoktur, yani siyasetin zn oluturan hkmetmeye ve zellikle boyun eip kulluklamaya doru bir eilim bulunmaz. La Boetie'ye gre insann doas zgrlktr, zgr olmasdr: Dahas insan, doal yaps gereince, dnyaya gelirken zgr olduundan baka zgrl koruma duygusuyla da bezenmitir. Fakat Rousseau'nun"nsan zgr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur"IS saptamasn an-

------_.16

17 LS

Thomas HOBBES bu grn De Cive adl yaptnn giri blmnde dile getinnitir. Aktaran: Franois RANGEON, Hobbes, Etat et droit, Paris, J.E. HalHerAlbin Michel, 1982, s. 51. ARtSTOTELES, op. cit., s .9. Jean-Jacques ROUSSEAU, Toplum Szlemesi. stanbul; Adam Y., 1982, s. 14. Rousseau'nun La Boetie'yi okumu olduunu gsteren' hi bir bilgi yok. Bununla birlikte, ilk yaptlarnda daha radikal bir tutum iinde olan Bousseau'nun zellikle Discours sur l'origine et les fondements de l'im~~alite parmi les hommes . (Trkeyo "nsanlar AraSndaki Eitsizliin Kayna" ad altnda evrilmitir) adl kitabnda ileri srd baz savlarn ve kulland baz rneklemelerin Sylev'dekilerle byk bir benzerlik gsterdii aka gzlemlenebilir. Syledikleriinizi kantlamak iin birka rnek getirelim: La Boetie'de zgrln yitinnemek iin gemi azya alp mahmuza saldran at imgesi Rousseau'da da bulunmaktadr.