วิวัฒนาการเหรียญกษาปณไทย ชนชาติไทยเร่ิมรูจักใช เงินตรา เพื่อเปนส่ือกลางในการแลกเปล่ียนมาต้ังแตพุทธศตวรรษท่ี 6 ในสมัยอาณาจักรฟูนัน และสืบตอมาในสมัยอาณาจักรทวารวดี และศรีวิชัย แตละยุคสมัยมีการปรับเปล่ียนกันข้ึนมามีอํานาจ และมีการทําเงินตรารูปแบบตาง ๆ ข้ึนมาใชในยุคของตน จวบจนถึงสมัยอาณาจักรสุโขทัยไดมีการทําเงินตราท่ีทําข้ึนจากโลหะเงิน มีสัณฐานกลม เรียกวา เงินพดดวง ข้ึนใชเปนคร้ังแรก ภายหลังราชอาณาจักรกรุงศรีอยุธยาสลายลง กรุงธนบุรี และกรุงรัตนโกสินทรถือกําเนิดข้ึนตามลําดับก็ยังคงใชเงินพดดวงเชนครั้งกรุงเกา จนกระท่ังรัชกาลท่ี 4 ไดเปดประเทศสยามสูอารยประเทศ จึงไดปรับเปล่ียนรูปแบบเงินตราใหเปนสากล นําไปสูการผลิตเงินตราในลักษณะเหรียญกลมแบนตามมาตรฐานสากลออกใชเปนคร้ังแรก ตอมาในสมัยรัชกาลท่ี 5 จึงไดมีการประกาศยกเลิกการใชเงินพดดวง นับแตนั้นเงินตราไทยจึงคงรูปลักษณะเปนเหรียญกลมแบนตอเนื่องมาจวบจนปจจุบัน

วิวัฒนาการเหรียญกษาปณของไทยแบงออกเปนเงินตราสมัยอาณาจักรฟูนัน (พุทธศตวรรษท่ี 6 - 11)

เปนเหรียญลักษณะกลมแบน ดานหนึ่งเปนรูปพระอาทิตยคร่ึงดวงแผรัศมีโดยรอบ มีจุดไขปลาค่ันระหวางเสนรัศมี อีกดานเปนรูปพระศรีวัตสะอยูกลาง ดานขวามีบัณเฑาะว ดานซายมี สวัสดิกะ สวนตอนบนมีดวงอาทิตยกับดวงจันทร

เงินตราสมัยทวารวดี (พุทธศตวรรษท่ี 11 - 16) เงินตราท่ีใชในอาณาจักรนี้ มีลักษณะเปนเหรียญกลมแบน มีลวดลายตาง ๆ กัน เชน ธรรมจักร สังข แพะ ปูรณกลศ และจารึกอักษรโบราณ เปนตน

เงินตราสมัยอาณาจักรศรีวิชัย (พุทธศตวรรษท่ี 13 - 18) เงินท่ีใชในสมัยนี้ ไดแก เงินตรานโม เงินดอกจันทร ซ่ึงมีลักษณะเปนเม็ดกลมแบนทํา

ดวยโลหะและทองคํา เงินนโม ดานหนึ่งมีรองเล็ก ๆ ผากลาง อีกดานมีอักษรสันกฤตวา “น” พบท่ีจังหวัด

นครศรีธรรมราช และสุราษฎรธานี เงินดอกจันทร มีสัญลักษณดานหน่ึงเปนรูปส่ีแฉก คลายดอกจันทร และอีกดานหนึ่งมี

อักษรสันกฤตวา “วร” ซ่ึงแปลวา ประเสริฐ

เงินตราสมัยกรุงสุโขทัย (พ.ศ. 1781 - 1981) เงินตราท่ีใชในสมัยนี้คือเงินพดดวงซ่ึงชาวสุโขทัยผลิตข้ึนใชเอง ทําดวยแทง

โลหะเงินปลายแหลมงอจรดกัน ตราที่ใชตีประทับมีหลายตรา เชน ตราจักร ตราราชสีห ตราราชวัตร เปนตน นอกจากนี้ ยังใช “เบ้ีย” เปนเงินปลีก สําหรับแลกเปล่ียนสินคาราคาตํ่า

เงินตราสมัยกรุงศรีอยุธยา (พ.ศ. 1893 - 2310) ในสมัยนี้ยังคงใชเงินพดดวงเปนเงินตรา แตหลวงผูกขาดในการผลิตเงินพดดวง

ในสมัยนี้คลายเงินพดดวงในสมัยสุโขทัยแตตรงปลายขาท่ีงอจรดกันไมแหลมเหมือนเงินพดดวงสุโขทัยตราท่ีประทับสวนใหญเปนตราจักรและตราประจํารัชกาล เชน ครุฑ ชาง ราชวัตร พุมขาวบิณฑ เปนตน

เงินตราสมัยกรุงธนบุรี (พ.ศ. 2310 - 2325) ในสมัยนี้สันนิษฐานวามีการผลิตเงินพดดวงข้ึนใชเพียง 2 ชนิด คือ เงินพดดวง

ตราตรีศูล และตราทวิวุธ

เงินตราสมัยกรุงรัตนโกสินทร ในป พ.ศ.2325 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกทรงยายเมืองหลวงจาก

กรุงธนบุรีมาอยูฝงตรงขาม คือ กรุงเทพมหานคร และสถาปนาราชวงศจักรีข้ึน เงินตราท่ีใชในยุคตน ๆ ยังคงใชเงินพดดวง จนกระท่ังสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวจึงมีการผลิต เหรียญกลมแบนออกใชเปนเงินตรา

สมัยรัชกาลท่ี 1 (พ.ศ. 2325 - 2352) เ งินพดด ว งใน รัชกาลนี้ เ ดิ มประ ทับตราจั กรและตราต รีศู ล แตห ลั งจาก

บรมราชาภิเษกแลว ไดโปรดเกลาฯ ใหผลิตเงินพดดวงประจํารัชกาลประทับตราประแสงจักร- บัวอุณาโลม

สมัยรัชกาลท่ี 2 (พ.ศ. 2352 - 2367) ตราท่ีประทับบนเงินพดดวง คือ ตราจักรและตราครุฑ สันนิษฐานวาตราครุฑ

มาจากพระนามเดิมของรัชกาลท่ี 2 คือ “ฉิม” ซ่ึงเปนวิมานของพญาครุฑ

สมัยรัชกาลท่ี 3 (พ.ศ. 2367 - 2394) ตราปราสาทเปนตราประจําพระองครัชกาลท่ี 3 ผลิตเม่ือพระองคเสด็จเถลิงถวัลยราช

สมบัติในป พ.ศ. 2367 นอกจากนี้ยังมีการผลิตเงินพดดวงเปนท่ีระลึกในโอกาสสําคัญ ๆ ประทับตรา ตาง ๆ เชน ดอกไม ครุฑเส้ียว ใบมะตูม และเฉลว เปนตน

สมัยรัชกาลท่ี 4 (พ.ศ. 2394 - 2411) ในตนรัชกาล เงินตราท่ีใชยังคงเปนเงินพดดวงอยู ตราท่ีประทับคือตราจักรและ

ตรามงกุฎ ตอมาเม่ือมีการคาติดตอกับตางประเทศเพ่ิมข้ึนทําใหเงินพดดวงผลิตไมพอใช และมีผูทําเงินปลอมมาก จึงมีการเปล่ียนรูปเงินตราจากเงินพดดวง มาเปนเงินเหรียญกลมแบนอยางท่ีเปนอยูในปจจุบัน

สมัยรัชกาลท่ี 5 (พ.ศ. 2411 - 2453) ในสมัยนี้มีการใชเงินเหรียญแบนแทนเงินพดดวงซ่ึงไดประกาศยกเลิกเมื่อวันท่ี 28

ตุลาคม พ.ศ.2477 แตยังมีการผลิตเงินพดดวงท่ีระลึกรวม 2 โอกาส คือ พดดวงตราพระเกี้ยว และ พดดวงตราชอรําเพย ในป พ.ศ. 2441 มีการเปล่ียนมาตราเงินจากระบบหนวยท่ีเรียกตามน้ําหนัก คือ ชั่ง ตําลึง บาท สลึง เฟอง มาเปนระบบทศนิยม โดยกําหนดให 100 สตางค เปน 1 บาท นอกจากน้ียังมีการนําออกใชเหรียญสตางครู ราคา 10, 5 และ 1 สตางค ดวย

สมัยรัชกาลท่ี 6 (พ.ศ. 2453 - 2468) ในชวงตนรัชกาลยังคงใชเหรียญท่ีผลิตในรัชกาลท่ี 5 ตอมาในป พ.ศ.2456 จึง

โปรดเกลาฯ ใหผลิตเหรียญเงินหนึ่งบาทประจํารัชกาล เปนเหรียญตราพระบรมรูป -ไอราพต

สมัยรัชกาลท่ี 7 (พ.ศ. 2468 - 2477) ในรัชกาลนี้มีการผลิตเหรียญหมุนเวียนออกใชไมมากนัก เนื่องจากอยูในภาวะ

เศรษฐกิจตกต่ํ า เหรียญประจํารัชกาลท่ีนําออกใช เปนเหรียญชนิดราคา 50 และ 25 สตางค ตราพระบรมรูป - ชางทรงเคร่ือง

สมัยรัชกาลท่ี 8 (พ.ศ. 2477 - 2489) เหรียญประจํารัชกาลท่ีผลิตออกใชหมุนเวียน เปนเหรียญตราพระบรมรูป-

พระครุฑพาห ชนิดราคา 50, 25, 10 และ 5 สตางค มี 2 รุน คือ รุนแรกมีพระบรมรูปขณะทรงพระเยาว รุนท่ี 2 เปนพระบรมรูปเม่ือคร้ันเจริญพระชนมพรรษา

เหรียญกษาปณไทยในรัชกาลปจจุบัน ในรัชกาลปจจุบันมีการพัฒนาเทคโนโลยีดานตาง ๆ ในการผลิตเหรียญกษาปณอยาง

ตอเนื่อง ตั้งแตเนื้อโลหะ การออกแบบลวดลายบนเหรียญ ความสะดวกและคงทนตอการใชงาน ตลอดจนการปองกันการปลอมแปลง เหรียญกษาปณในรัชกาลนี้ แบงได 2 ประเภท ไดแก

1. เหรียญกษาปณหมุนเวียน ในปจจุบันมี 8 ชนิดราคา คือ 1 สตางค 5 สตางค 10 สตางค 25 สตางค 50 สตางค 1 บาท 5 บาท และ 10 บาท แตท่ีใชโดยทั่วไปมี 5 ชนิดราคา คือ 25 สตางค - 10 บาท สวน 1 - 10 สตางค ใชในทางบัญชีเทานั้น

2. เหรียญกษาปณท่ีระลึก ไดมีการผลิตข้ึนเพื่อบันทึกเหตุการณสําคัญตางๆ

อันเกี่ยวของกับสถาบันชาติศาสนา พระมหากษัตริย หรือเหตุการณระหวางประเทศ มีหลากหลายชนิดราคา นอกจากนี้การผลิตเหรียญกษาปณท่ีระลึกยังนิยมผลิตเปนเหรียญประเภทขัดเงาซ่ึงผลิตข้ึนดวยความปราณีตเนนคุณภาพและความสวยงาม เหมาะแกการเก็บสะสม

เงนิตรารวมสมัย นอกจากเงินตราท่ีกลาวมาขางตน ยังมีเงินตราท่ีพบวาใชอยูตามภาคตาง ๆ ของ

ประเทศไทยต้ังแตสมัยสุโขทัยจนถึงสมัยรัตนโกสินทรตอนตน เงินตราดังกลาวคือ เงินตราสมัยอาณาจักรลานนา (พ.ศ. 1893 - 2101) สันนิษฐานวาชาวลานนาใชเงินกอนของจีนท่ีเรียกวา “เงินไซซี” เปนรูปอานมา

ขนมครก และเรือสําเภา ฯลฯ สวนเงินทองถ่ินมีรูปตางๆ กัน คือ เงินเจียง เงินใบไม เงินทอก ฯลฯ

เงนิตราสมัยอาณาจักรลานชาง (พ.ศ. 1896 - 2237) อาณาจักรลานชางใชเงินฮาง ทําดวยเนื้อเงินบริสุทธ์ิรอยละ 98 ลักษณะคลายราง

หญามาหรือรางขาวหมู เงินฮอย ทําดวยเนื้อเงินผสมทองแดงและทองเหลืองมีรูปรางคลายเรือชะลา ซ่ึงสะทอนใหเห็นวา ลานชางมีการคาขายทางเรือโดยอาศัยลําน้ําโขง นอกจากนี้ ยังมีเงินตูและเงินลาด

เงนิตราในอาณาจักรภาคใต (พุทธศตวรรษท่ี 21 -25) ดินแดนทางภาคใตของสุวรรณภูมิ ซ่ึงปจจุบันคือ จังหวัดปตตานี ยะลา นราธิวาส

พัทลุง และสุราษฎรธานี มีการผลิตเงิน “อีแปะดีบุก” ทําดวยตะกั่วผสมดีบุก มีลักษณะคลายกิ่งไม เม่ือตองการใชก็หักเหรียญออกจากกิ่ง

บทสรุปเก่ียวกับเหรียญ กรมธนารักษไดผลิตเหรียญข้ึนมากมาย โดยเฉพาะเหรียญกษาปณท่ีระลึกท่ีผลิต

ข้ึนเพื่อบันทึกเหตุการณสําคัญตางๆ อันเกี่ยวของกับสถาบันชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย หรือเหตุการณระหวางประเทศ ปจจุบันเหรียญกษาปณท่ีระลึกมีหลากหลายชนิดราคา ชนิดราคาตํ่าสุด คือ 1 สตางค สูงสุด คือ 9,000 บาท นอกจากนี้ การผลิตเหรียญกษาปณท่ีระลึกยังนิยมผลิตเปนเหรียญประเภทขัดเงา ซ่ึงผลิตดวยความปราณีต เนนคุณภาพและความสวยงามเหมาะแกการเก็บสะสม เหรียญกษาปณท่ีระลึกท่ีผลิตข้ึนเปนเหรียญแรกในรัชกาล คือ เหรียญกษาปณท่ีระลึกเสด็จนิวัติพระนคร พ.ศ.2504 สําหรับเหรียญกษาปณท่ีระลึกชนิดขัดเงา ประเทศไทยสามารถผลิตข้ึนไดเองในป พ.ศ.2525 คือ เหรียญกษาปณท่ีระลึกในโอกาสสมโภชกรุงรัตนโกสินทร 200 ป

นอกจากนี้ กรมธนารักษยังไดรวมกับองคการตางประเทศผลิตเหรียญกษาปณท่ีระลึกในโอกาสตางๆ เชน ท่ีระลึกปเด็กสากล ท่ีระลึกปคนพิการสากล และท่ีระลึกอนุรักษสัตวปา ฯลฯ ซ่ึงไดผลิตเปนเหรียญกษาปณท่ีระลึกประเภท piedfort ดวย