1

สมดภาพจตรกรรมฝาผนง

บอกเลาเรองราว

วดปาเรไร

ภาพจตรกรรมฝาผนง (ฮปแตม) ทวดปาเรไร

ฮปแตม วาดโดยชางแตมชอ นายสงห วงศวาด เปนชาวบานคลองจอบ ต าบล ปะหลาน อ าเภอพย คฆภมพสย นอกจากวาดภาพทสมวดปาเรไร บานหนองพอกแลว ชางสงหย งม

สวนรวมในการวาดภาพจตรกรรมฝาผนง(ฮปแตม) ทสมวดโพธาราม บานดงบงดวยเชนกน

การแตมฮป

ดานนอกเขยนเรองพระลก-พระลาม และมหาชาต (พระเวสสนดรชาดก)

ดานในเขยนภาพพระพทธประวต พระมาลย และอดตพระพทธเจา ตามการวาด

ภาพฝาผนงทพบท วไปในภาคอสานดวยฝมอชางพนบาน มรปแบบการวาด

2

เรองพทธประวต

อกษรธรรม เรองพทธประวต ทสมวดปาเรไร

การวาดภาพบนผนงว ดปาเรไร ชางไดวาดเรองราวบนฝาผนงและแบงเปนสดสวน การ

ดาเนนในแตละเรองในวรรณกรรมอสานมการเชอมตอกนบนผนงสม ชางแตมจงใชต าแหนงของ

ตวอกษรเปนตวก าหนดขอบเขตการสอความหมายลายลกษณอกษรทปรากฏในภาพวาด ได

นามาใชอางองและสอความหมายของภาพวาดเปนอยางด ตวละคร สถานท และเหตการณตางๆ

ในภาพวาดจะมคาอธบาย ทาให ตวละคร สถานท และเหตการณน นมความสาคญมากข น

ภาพพทธประวต

3

ลายลกษณอกษรและภาพวาดเปนตวบอกชอ สถานท และเหตการณ และความเปนมาของตวละคร

น นๆ ซงจะชวยใหผ ชมทไมมความรเกยวกบวรรณกรรมอสานไดเขาใจในเรองราวและสงทชาง

แตมตองการนาเสนอ

อานวา..พะ-มา-ไล-มน-แล-เหมาะ-เฮย แปล…พระมาลยหมนแลหมอเฮย

แปล...ชายหนมสองพนองถวายขาวมธปายาสแดพระพทธเจา

4

อกษรธรรมเรองพระเวสสนดรชาดก ทวดปาไร

อานวา...พะ-เวด-มา-เถง-สา-ลา-แกว-ก-แล แปล...พระเวสสนดรเดนทางมาถงบรรพศาลาก แกว

5

อานวา...พะ-เวด-ทาน-รด แปล...พระเวสสนดรใหบรจาคทานราชรถ

6

อานวา...มด-ซ-หา-ลก-ไม แปล...พระนางมทรหาผลไม

อานวา...บน-ทาน-เมย-แล แปล...ตอนบรจาคทานมเหส

อานวา...พะ-อน-เอา-เมย-มา-คน แปล...พระอนทรเอามเหส (พระนางมทร)มาคน

กณฑสกกบรรพ พรหมณกลายรางเปนพระอนทรสงพระนางมทร คนแกพระเวสสนดรแลวประทานพรแปดประการแกพระเวสสนดร

7

แปล...พราหมณ(ชชก)ลนลมบนภเขาลาดชน กณหา ชาล วงหน

อานวา...หด-พะ-เวด-แล แปล...สรงนาพระเวสสนดรเพอขออโหสกรรม

กณฑฉกษตรย อามาตย ขาราชการตระหนกในพระเดช พากนขอทลอภย

ในความผดแตเดม แลวทลเชญใหลาผนวชเพอใหกลบไปครองราชสมบต

ดงเดม

8

เรองพระเวสสนดรชาดก

จตรกรรมฝาผนงสมวดปาเรไร ชางแตมไดบรรจงวาดเรองราวพระเวสสนดรทฝาผนง

ภายนอกของตวสมพรอมท งเขยนอกษรธรรมกากบไวครบท ง 13 กณฑ ดงน

1. กณฑทศพร

2. กณฑหมพานต

3. กณฑทานกณฑ

4. กณฑวนปเวสน

5. กณฑชชก

6. กณฑจลพล

7. กณฑมหาพล

8. กณฑกมาร

9. กณฑมทร

10. กณฑสกกบรรพ

11. กณฑมหาราช

12. กณฑฉกษตรย

13. กณฑนครกณฑ

9

เรองยอทศชาต

1. กณฑทศพร

เรองมอยวา นางผสดในอดตชาตเคย

เคยทาบญแกพระพทธเจาองคหนงและไดต ง

จตอธษฐานไวเพอจะเปนพทธมารดาในภาย

ภาคหนา คร นพระนางผสดสนชพแลวไดไป

เกดเปนมเหสของทาวสกกะเทวราชในช น

ดาวดงส เมอสนบญจงไดมาจตเกดเปน

มนษย ทาวสกกะเทวราช ไดใหนางขอพรได

สบประการ นางแสดงความจานงขอไปเกด

ใหมในนาม ผสดเดม ขอใหนางไดไปอยใน

ราชสานกของพระเจาสวราช ขอใหม

พระโอรสททรงเกยรตทสดในโลกและใฝใน

การกศล ขอใหนางมคณสมบตกลยาณ ขอให

นางสามารถชวยนกโทษถงประหารพนตาย

ทาวสกกะ จงทาตามบรรลความประสงคของ

นางอยางครบถวน

ภาพจตรกรรมฝาผนงทปรากฏใน

กณฑน จะเปนตอนททาวสกกะกาลงประทาน

พรใหแกพระนางผสด ทสมวดปาเรไร กพบ

ภาพน ดวยเชนกน

10

2. กณฑหมพานต

เมอพระนางผสดจตจาก

สวรรคกมาเกดเปนพระธดาของ

กษตรย มททราษฎร ไดอภเษก

สมรสกบพระเจาสญชย ราชโอรส

ของพระเจาสวราช ไมนานพระ

นางผสดกทรงพระครรภ เมอครบ

กาหนดใหประสตพระโอรสใน

ระหวางทางเสดจประพาสถงทาเล

การคา จงถวายพระนามวา “พระ

เวสสนดร” ตรงกบวนเดยวกนกบ

ทแมชางเชอกหนงคลอดลก และทง

ลกชางไวทโรงเล ยงชางพอด

ตอมาลกชางเชอกน นไดชอวา

“ปจจยนาค”

พระเวสสนดรเมออายได 8

ชนษา ไดปรารภกบพระมารดาขอ

บรจาคทานดวยสงภายในกาย พอ

พระชนม 16 ชนษา พระราชบดา

จงขอนางมทร ธดาแหงกษตรย

มทราช มาใหอภเษกสมรส แลว

มอบราชสมบตใหครอบครอง

ตอมาพระนางมทรกประสต

พระโอรส ชอ ชาล และพระธดาชอ

กณหา

11

ในระหวางครองราชยพระ

เวสสนดรเสดจทอดพระเนตรฉตร

ทานศาลาททรงจดไวเดอนละคร ง

มคร งหนงเปนเวลาทแควนกลง

คราษฎรแหงแลง ฝนไมตกทาให

ขาดน าและอาหาร กษตรย แหง

แควนกลงคราษฎรจงสงพราหมณ

เปนทตมาขอชางปจจยนาคเพราะ

ทราบวาชางอยทไหนทน นจะมฝน

ตกตองตามฤดกาล พระเวสสนดร

กไดประทานชางปจจยนาคใหไป

แตชาวเมองเมองเชตดรไมพอใจ จง

พากนไปรองเรยนพระเจาสญชย

พระเจาสญชยจงลงทณฑพระ

เวสสนดร ตรสเนรเทศใหไปอย ณ

เขาวงกต พรอมพระนางมทร

พระโอรสและพระธดาตดตามพระ

เวสสนดรออกจากเมองไปดวยกน

รปภาพทปรากฏกณฑน นยม

วาดภาพพระเวสสนดรกาลง

ประทานชางปจจยนาคแกพราหมณ

ซงมปรากฏในจตรกรรมฝาผนงว ด

ปาเรไรดวยเชนกน

12

3. กณฑทานกณฑ

พระเวสสนดรแมจะถก

เนรเทศ แตในวนรงข นกย งทรง

บรจาคทานตามปกตและย งให

สตสดกมหาทานอกดวย กอน

เดนทางพระเวสสนดรไดบรจาค

ทรพยอกคร ง หลงจากน นกชวน

นางมทรเขาเฝาพระราชบดาเพอ

ทลลา แลวทลฝากพระชนกชนน

แกพระประยรญาตและสนม

กานลท งปวง

พระเวสสนดรเดนทางดวย

ราชรถออกจากพระนครไปสเขา

วงกต ระหวางทางไดประทาน

มา รถ แกผ ทลขอทกสงจนหมด

ในทสดตองเสดจดาเนนดวยพระ

บาท

รปทปรากฏในกณฑเปนรป

พระเวสสนดรกาลงประทานมา

และรถ แลวเสดจดาเนนดวยพระ

บาท ซงมปรากฏในจตรกรรม

ฝาผนงว ดปาเรไรดวยเชนกน

13

4. กณฑวนปเวสน

พระเวสสนดรไดเดนทางมาถงสระโบกขณและกาลงหาสถานทสรางอาศรมอยน น พระ

อนทรกใหพระเวสสกรรมลงไปสรางอาศรมและเครองประพฤตพรตไวใหพรอมสรรพ เมอพระ

เวสสนดรเสดจถงกทรงเหนอาศรมซงมพรอมสรรพ พรอมท งจารกอนญาตใหใชอาศรมน นได ได

ทรงเปลยนเครองทรงจากเดมแลวบรรพชตเปนอยางดาบส จดใหพระนางมทรและสองกมาร

ประทบอยอกอาศรมหนง พระเวสสนดรทรงใหพระนางมทร งดเฝาพระองคในยามวกาลและเวลา

ลบตาสองกมาร พระนางมทรกรบตกลงตามพระประสงค

ภาพทปรากฏในกณฑน นยมวาดรปพระเวสสนดรกาลงปฏบตศลหา แผเมตตาแกสตว

แตภาพทปรากฏในจตรกรรมฝาผนงว ดปาเรไร เปนภาพพระเวสสนดรกาลงอานจารกทพระ

เวสสกรรมบนทกไว

14

5. กณฑชชก

ชชกเปนพราหมณสนยาส

อาศยอยในหมบานทนนวฏฐ

แควนกลงคราษฎร แกชอบเทยว

ขอทานไดเงนรวม 100 กหาปนะ

ว นหนงแกไดนาเงนทไดไปฝาก

เพอนพราหมณอกผ หนงไว

เพอใหพนกงวลจากการถกลก

ขโมย แลวทองเทยวตอไป เพอน

พราหมณผ รบฝากเงนเหนชชก

หายไปนานกนาเงนออกไปใช

เมอชชกกลบมาทวงจงไมมเงนให

จ าตองยกลกสาว ชออมตตาใหกบ

ชชก นางอมตตาปฏบตตอสาม

เปนอยางด จนเปนอจฉาของ

พราหมณหนม ภรรยาของ

พราหมณหนมเหลาน นไมพอใจ

ไดไปตอวานางอมตตาเรอยมา

จนนางอมตตาไดขอใหชชกไปขอ

พระกณหา พระชาล มาเปนทาส

ชชกจงจาใจทาตาม แลวออก

เดนทางไปหาพระเวสสนดร

15

6. กณฑจลพน

ชชกแตงกายอยางดาบส

ท วไปออกเดนทาง จนถงปาทพราน

เจตบตรรกษาอย ชชกไดลวงพราน

เจตบตรวาชาวสว หายเคองพระ

เวสสนดรแลว พระเจาสญชยและ

พระนางผสดกมพระประสงคจะพบ

พระโอรส จงไดสงตนมาเปนทตไป

เชญพระเวสสนดรกลบบานเกด

พรานเจตบตรจงดใจและตอนรบชชก

เปนอยางด

รปทปรากฏในกณฑน นยมวาดเปนภาพพราหมณดาวานางอมตตา ภาพพราหมณหนมสาว

ทะเลาะกน ภาพชชกหนสนขของพรานเจตบตรขนไปอยบนคาคบไม ภาพพรานเจตบตรกาลงข น

หนาไมเพอสงหารชชก ซงมปรากฏในจตกรรมฝาผนงว ดปาเรไรดวยเชนกน

16

7. กณฑมหาพน

เมอชชกไปพบพระอจจตฤาษแลว ไดกลาวลวงฤาษวา ตนคนเคยกบพระเวสสนดร

ตองการจะไปพบพระองค พระอจจตฤาษจงไดช ทางและบอกถงลกษณะพชพนธ ลกษณะภเขา

หมไม และสตวปา ระหวางทางใหทราบดวย

รปทปรากฏในกณฑน นยมวาดรปพระอจจตฤาษก าลงสนทนากบชชก ซงมปรากฏใน

จตรกรรมฝาผนงว ดปาเรไรดวยเชนกน

17

8. กณฑกมาร

เมอชชกไปถงสระโบกขรณใน

ตอนเยนวนถดมากเขา พกนอนรอใหถง

ว นรงข นเพอใหนางมทรออกไปหา

อาหารในปาเสยกอนจะไดไมขดขวาง

การทพระเวสสนดรจะทานพระกณหา

พระชาล แกตน

ในคนวนน นเอง พระนางมทร

ฝนราย พอตนนอนกรบไปเลาความฝน

ใหพระเวสสนดรฟงและใหทานายความ

ฝน พระเวสสนดรทรงทราบเหตการณด

แตทรงกลาวเปนโวหารเพอกลบเกลอน

ใหพระนางมทรหายวตกกงวล

รงเชาเมอพระนางมทรเขาปา

แลวชชกกเขาเฝาพระเวสสนดรเพอทลขอ

สองกมาร พระองคกประทานให แลว

ทรงกาหนดคาตวพระชาลและพระกณหา

ไวดวยเพอวาจะมผไถถอนใหเปนไท

รปทปรากฏในกณฑนวาดเปน

รปพระเวสสนดรยนรองเรยกสองกมารท

หลบอยในสระบวใหข นมาหาตน

เพอประทานใหกบชชก พระเวสสนดร

หล งทกษโณทกประทานสองกมารแก

ชชก ซงมปรากฏในจตรกรรมฝาผนง

ว ดปาเรไรดวยเชนกน

18

9. กณฑมทร

พระนางมทร หาผลไมจนถง

เวลาเยนจะกลบอาศรม พอดมาพบกบ

ราชสห เสอโครง เสอเหลองซงความ

จรงเปนเทวดาทจ าแลงกายมาสกดก น

การเดนทางกลบของพระนางมทรตาม

คาบญชาของพระอนทร เมอสตว

จ าแลงเหนสมควรแกเวลาแลวจงเดน

จากไปเพอใหพระนางมทรกลบอาศรม

รปทปรากฏในกณฑนวาด

เปนรปพระนางมทรก าลงเกบผลไม ม

ภาพราชสห เสอโครง เสอเหลอง

ขวางทางไมใหพระนางมทรกลบ

อาศรม ซงมปรากฏในจตรกรรมฝาผนง

ว ดปาเรไรดวยเชนกน

19

10. กณฑสกกบรรพ

ขณะทพระเวสสนดรและพระ

นางมทรก าลงดารสแกกนและกน

พระอนทรทรงดารวา พระเวสสนดรได

ทรงประทานพระกณหา พระชาล

ใหแกชชกไปแลว ถาหากวนหนงมใคร

มาทลขอพระนางมทรไปอก พระ

เวสสนดรจะทรงลาบาก ควรปกปอง

ไมใหใครมากระทาเชนน นไดอก

ดงน นพระอนทรจงแปลงเปนพราหมณ

เพอมาทลขอพระนางมทร

พระเวสสนดรกทรงยกนางใหแก

พราหมณจาแลง แลวพระอนทรจงทรง

แปลงกายกลบดงเดม จงสรรเสรญ

อนโมทนาทานแกพระเวสสนดรแลว

คนพระนางมทรแกพระเวสสนดร

รปทปรากฏในกณฑนวาดเปน

รปพระเวสสนดรประทบน งอยหนา

อาศรมกาลงหล งทกษโณทกประทาน

พระนางมทรแกทาวสกกะทแปลงราง

เปนพราหมณ ซงมปรากฏในภาพ

จตรกรรมฝาผนงว ดปาเรไรดวยเชนกน

20

11. กณฑมหาราช

ชชกพาสองกมารออก

เดนทาง ชชกจะผกกณหา ชาล

ไว กบโคนตนไมใหนอนกบดน

สวนตวชชกไดข นไปนอนบน

ตนไม ชชกเดนทางพนจากปา

แลวไดหลงทางเขาไปในเมองเชต

ดร พระเจาสญชยฝนวามคนเอา

ดอกบวมาถวายหนงค จงให

โหรพยากรณ ไดความวาจะมพระ

ญาตทจากไปนานเดนทางมาเขา

เฝา

ค าทานายกเปนจรง เมอชชก

พาสองกมารเดนผานมาตรง

หนาทประทบของพระเจาสญชย

พระเจาสญชยพอด จงตรสให

ทหารกกตวไวสอบถาม เมอได

ความจรงแลว จงไถตวสองกมาร

ตามคาตวทพระเวสสนดรกาหนด

ไว อกท งไดยกปราสาทเจดช นให

พรอมดวยอาหารอนบรบรณแก

ชชก แตชชกอยไดไมกว นกตาย

เนองจากกนอาหารเกนขนาด

21

รปทปรากฏในกณฑนจะ

วาดเปนรปชชกเดนปา ชชกผก

เปลนอนบนตนไมและเทวดาลง

มาบรบาลพระกณหา- พระชาล

รปชชกเสวยความสขบนปราสาท

พรอมดวยขาทาส บรวารมากมาย

ซงมปรากฏในภาพจตรกรรม

ฝาผนงว ดปาเรไรดวยเชนกน

รปชชกนอนสบาย ไดรบการปรนนบตดจากขาทาส

บรวาร

22

12. กณฑฉกษตรย

เมอขบวนทพของ

พระเจาสญชยเดนทางถง

สระมจลนท เสยงไพรพลดง

ไปถงอาศรมของพระเวสสนดร

ทรงตกพระทย คดวาจะเปน

ทพของศตร แตพระนางมทร

สงเกตเหนวาเปนทพของสว

ราษฎรจงทลใหพระเวสสนดร

ทรงทราบ พระเจาสญชย

เดนทางมาถงเขาวงกต ทรงนด

หมายใหพระนางผสด และ

สองกมารมาเขาเฝากอนเมอท ง

หกกษตรย ไดพบกน เกดความ

ตนตนใจจนสลบไปท งหก

พระองค

บรรดาไพรพลขาราช

บรพารตางสงเวชใจกสลบตาม

กนไป ทาวสกกะเทวราชจง

บนดาลฝนโบกขรพรรษใหตก

ลงมาในทชมนม แลวทกคนก

ฟนจากสลบ

รปทปรากฏในกณฑน วาด

เปนรปอามาตย ขาราชบรพาร

ตางตระหนกในพระเดชไดพา

กนทลขออภยในความผดเดม

ซงมปรากฏในจตรกรรมฝาผนง

ว ดปาเรไรดวยเชนกน

23

13. กณฑนครกณฑ

พระเวสสนดรทรงฟงคาฝงชน

อาราธนาใหลาผนวชเพอครองราชย

สมบตดงเดม แลวทรงดารวาถาดวน

รบคาจะเปนการแสดงความไมหนก

แนน จงทลพระบดาวาการกลบไป

ครองราชยจะทาใหไมสมควร พระ

เจาสญชยตองทรงรบผดทเนรเทศ

พระเวสสนดร ทรงขอใหเหนแก

ความกตญ กตเวท งดโทษใหทก

ฝายแลวใหลาผนวชและข น

ครองราชยดวยเถด พระเวสสนดร

จงตกลงรบอาราธนา จากน นกษตรย

ท งหกจงยกกองทพกลบกรงเชตดร

พระเวสสนดรกทรงข นครองราชย

จนพระชนมไดหนงรอยสสบ

พรรษาจงสวรรคต

รปทปรากฏในกณฑน นยม

วาดเปนรปขบวนกองทพเมองสว

ราษฎรเดนทางมารบพระเวสสนดร

พระนางมทร พระกญหา พระชาล

กลบเมองซงมปรากฏในจตรกรรม

ฝาผนงว ดปาเรไรดวยเชนกน

24

เรองพระลก - พระลาม

ภาพจตรกรรมเรองพระลก พระลาม ปรากฏในตอนสาคญ คอ ตอนกาเนดนางสดา

ตอนทศกณฐลกพาตวนางสดา ตอนการทาสงครามระหวางกองทพของพระลก–พระลาม กบ

กองทพของทศกณฐ ดงรป

พระลก – พระลามหรอรามเกยรต

25

อกษรธรรม เรองพระลก-พระลาม ทสมวดปาเรไร

แปล…ทาวราพนาสร (ทศกณฐ)ใหเอาลกสาวไปลองแพ ในแมนา

26

อานวา...พะ-ลาม-พะ-ลก-ได-กอง-คา แปล...พระราม พระลกษณ เกบไดแหวนทองคา

27

แปล...สครพ พาล และควาย (ควายทรพ)

อานวา...ขน-ซว-หา-แลบ-ลน-เปน-ขว-ไห-คน-ไต-ไป-

ตก-นา-ตาย แปล...ยกษขนชวหาแลบลนทาเปนสะพานใหคนเดน

ขามไปแลวพลกลนใหตกนาตาย

28