คํี้าช แจง · คํี้าช แจง ความรู...

คาชแจง ความรเกยวกบการยอคาตอหรอคาหมาย ระหวางคาสองคากด ยอคาหนาบางหลงบางกด เปนลกษณะของสมาส มทงในสานวนไทย และบาล เชนคาวา 'สกรเปโต' แปลเปนสมาสไทยวา 'เปรตหม' การตงวเคราะหกคอการขยายความวา เปรต-เหมอน-หม, เปรต- มหวเหมอน-หม หรอหวของเปรต เหมอนหวของหม ในภาษาไทยกม คาวา หมหม นกเคาแมว ลกเศรษฐ ไปบาน ดงนเปนตน การเรยน รวาคาไหน เปนสมาสและเปนสมาสอะไร ซอนความมายอะไรไว สาหรยตทธซงใชปจจยตอทายศพท แทนกรยาหรอนามนนมแต ในภาษาบาลและภาษาไทยทใชธาตและปจจย สาหรบแปลความหมายของ ศพท สาหรบภาษาไทยไมมปจจย แมมทใชกเพราะตดมาจากภาษาเดม ภาษาไทยวา ชาวสยาม คาวา'ชาว' ใชปจจยในตทธตนนลงแทน เปนวธยอคาดวยปจจย มทใชมากในภาษาบาล ฉะนน จงตองศกษา ใหรด ทงวธยอและวธกระจาย คอ วเคราะห พระอมรมน๑ (จบ ตธมโม ป.ธ. ๙) วดโสมนสวหาร รบภาระ อธบายสมาส และ พระมหาลภ ปยทสส ป.ธ. ๘ วดบรมนวาส อธบายตท- ธตทาใหความรสองอยางนกวางขวางยงขน อานวยประโยชนแกกลบตร ผศกษาวชานตามสมควร ฉะนน จงขออนโมทนาในกศลกรรมนดวย. พระอมราภรกขต มหากฏราชวทยาลย ๒ สงหาคม ๒๔๘๙ ๑. ปจจบนเปน สมเดจพระวนรต.

ประโยค๑ - อธบายบาลไวยากรณ สมาสและตทธต - หนาท 1

อธบายสมาส พระธรรมวราลงการ (จบ ตธมโม ป.ธ. ๙) วดโสมนสวหาร เรยบเรยง คาพดในภาษาหนง ๆ มทงคาพดพสดาร คอพดอยางเตมความ มทงคาพดยอ คอพดอยางสน แตเขาใจความหมายกน ไดเนอ ความมาก และชดเจน ในภาษาไทยเรา กมความยอเชนนนเหมอนกน เชน รถเทยมดวยมา ยอมเปนรถมาเปนตน แมในภาษาบาล กมคา ยอดจเดยวกน ถายอนามศพทตงแต ๒ ศพทขนไป ใหเขาเปนบท เดยวกน เรยกวา สมาส แปลวาศพททยอเขา คอยอใหสนเพอ ใชวภตตใหนอมลงบาง เพอจะใหเนอความเขากนในทางสมพนธ คอไมใหเขาใจเขวไปวา เนอความนน ๆ แยกไปเขากนบทอน ถง แมวาเมอเขาสมาสกนแลว วภตตจะไมลบกด แตมประโยชนในอน ทจะทาความแนนอนลงไปวาศพทนนเปนอนเดยวกน จะแยกจากกน ไปเปนอยางอนไมได และบางคราวใหมเนอความพเศษขนกม เชน พหพพหสมาส ทานนยมใหแปลวา ม ขางหนา ดง อ. วา กตกจโจ แปลวา ผมกจอนทาแลว ดงน และ อ. วา ทเรนทาน (วตถ) มนทานในทไกล สมาสมประโยชนดงกลาวน ฉะนน ทานจง ไดจดไวเปนไวยากรณประเภทหนง ในบรรดาบาลไวยากรณทงหลาย. วเคราะหแหงสมาส นามศพททยงไมประกอบดวยวภตต เรยก ศพท เชน มหนต


ศพท ปรสศพท เปนตน สวนทประกอบดวยวภตตแลว เรยกวา บท เชน มหนโต เปนบทหนง ปรโส เปนบทหนง เมอกาหนด ความตางแหงคาวาศพทและบท ไดดงนแลว พงกาหนดคาวาวเคราะห ตอไป. วเคราะหแหงสมาสนน ตองประกอบพรอมดวยลกษณะดงน ก. อนบท บทนอย ทเรยงไวหนาบทปลง. ข. บทปลงคอบทสมาส ทยออนบทนนเขาเปนอนเดยวกน. อทาหรณ มหนโต ปรโส มหาปรโส. มหนโต กด ปรโส กด เปน บททยงแยกกนอย จงจดเปนอนบท แตละบท ๆ, เมอเอา มหนโต และ ปรโส มายอมใหเขากน เปน มหาปรโส คาวา มหาปรโส ในวเคราะหนจงเรยกวา บทปลง หรอบทสมาส คอสาเรจรปเปน บทสมาส. โดยนยน วเคราะหหนง ๆ จงมทงอนบทและบทปลง แตอนบท (นอกจากทวนทวสมาส) ยอมม ๒ บท และม ชอเรยกตางกน ตามทอยหนาหรอหลง อนบททอยหนา เรยกวา บพพบท ทอยหลงเรยก อตตรบท เหมอนอยาง มหนโต ปรโส ทง ๒ น มหนโต อยหนา เรยกบพพบท ปรโส อยหลง เรยก อตตรบท พงกาหนดอนบทซงแยกเปนบพพบทและอตตรบท และ บทปลง ตามทบรรยายมาฉะน. สมาสน เมอวาโดยกจคอการกระทาหรอรปสาเรจของวเคราะห ม ๒ คอ :-


๑. ลตตสมาส สมาสทลบวภตต. ๒. อลตคสมาส สมาสทไมไดลบวภตต. ก. ลตตสมาส ไดแกบทปลงหรอบทสาเรจของสมาส ซงทาน ลบวภตตแลว เพอจะใชวภตตใหนอยลง ถงแมจะมกบทกตาม เมอ เขาสมาสกนแลว ใชวภตตแตบทเดยวเฉพาะบทหลงเทานน เชน นล อปปล นลปปล. ข. อลตตสมาส ไดแกบทสาเรจของสมาส ซงเมอเขาสมาส แลว คงวภตตไดตามเดม ถงแมจะนาไปใชในประโยคคาพดใน วภตตอะไรกตาม กคงใชวภตตทตอกนไวเดมนนคงท เปนแต เปลยนวภตตบทหลงไปเทานน เชน อรสโลมสส (พรหมณสส) ปตโต บตรของพราหมณผมขนทอก คาวา อรสโลมสส เปนอลตตสมาส คอ สม วภตต ท อร ซงแปลงเปน ส ตามแบบมโนคณะ ยงคงอย เมอเขากบ โลมศพทแลว นาไปใช สส วภตต กคงใชลงทบทหลง คอ โลม เทานน อรส คงไวตามเดม. รปสาเรจของสมาสเกยวดวยการนตเปนทฆะ บทหนาของสมาส ถาม อา. อ. อ การรนต เมอเขาสมาสกนแลว ตองรสสะบาง คงไวตามเดมบาง ดงกฎเกณฑตอไปน:- อา การนต ก. ถาเปนบทคณ คอ วเสสนะ เดมเปน อะ การนต แจกได ทง ๓ ลงค เมอเปนวเสสนะของบททเปนอตถลงค เปน อา การนต เขาสมาสแลวตองรสสะใหสน ตามสภาพเดมของศพทนน เชน อตรา


อตถ อตรตถ หรอ อตรอตถ หญงคนใดคนหนง ปฏมณฑตา อตถ ปฏมณฑตตถ หรอ ปฏมณฑตอตถ หญงผประดบแลว. อตรา เปนสพพนาม เดมเปน อตร เปนบทวเสสนะ ปฏมณฑตา เปนคณศพท ทง ๒ นเมอเปนวเสสนะของ อตถ ซง เปนอตถลงค จงเปนอาการนตไปตามตวประธาน เวลาเขาสมาสแลว ตองรสสะใหเปนอยางเดมเสย. ข. อา การนต ทเปนบทนามนาม อตถลงค เขาสมาสแลวไม ตองรสสะ เชน := กาน สหสส กาสหสส พนแหงนางสาวนอย. ตาราน คโณ ตาราคโณ หมแหงดาว. อ การนต ก. อ การนต ทสาเรจมาจาก อ ปจจย ในตทสสตถตทธต เชน เสฏ สปป หตถ และ ณ ปจจยในนามกตก เชน โยค โยธ เวธ เปนตน ตองรสสะ เปน อ อยางน :- เสฏ โน ปตโต เปน เสฏ ปตโต บตรแหงเศรษฐ. โยคโน วตต เปน โยควตต วตรแหงโยค. ข. อ การนต ทเปนบทนามนามมาเดม หรอทสาเรจจาก ปจจยอน เชน ส. ตาว. และ น. ซงเปนเครองหมายอตถลงค ทง ป. และ อต. เมอเขาสมาสแลวคงไวตามเดม ไมตองรสสะ เชน ป. ตปสสโน กจจ ตปสสกจจ กจของผมความเพยร. เมธาวโน สข เมธาวสข สขของคนมปญญา.


อต. อตถ เอว รตน อตถรตน แกวคอหญง. นทยา ตร นทตร ฝงแหงแมนา. เภรยา สทโท เภรสทโท เสยงแหงกลอง. ภกขนน สล ภกขนสล ศลของภกษณ. อ การนต อ การนตน แมทงศพทเดมและศพททสาเรจมาจากปจจย กคง ไวตามเดมทง ๒ ลงค ไมตองรสสะ เชน:- ป. กต จ กตเวท จ กตกตเวท ชนทงกตญทงกตเวท. อต. วธยา สทโท วธสทโท เสยงแหงหญงสาว. บทสาเรจของสมาสเนองดวยสนธ เวลาเขาสมาสกนแลว เพอจะใหอกษรใหนอยลงอก ควรสนธ บททสนธกนไดตามวธสนธนน ๆ จะอานวยให ดงใหอทาหรณตอไปน:- ก. เพอไพเราะ เชน อ. เทวาน อนโท เทวานมนโท ผเปน จอมแหงเทวดา. ข. เพอใชอกษรใหนอย เชน อ. ปจ อนทรยาน ปจนทรย อนทรย ๕. ยงมบทสนธอกอยางหนง ทมขอบงคบใหใชในเวลาเขาสมาส กนแลว คอสญโญคะ การซอนอกษร กการซอนอกษรน มกฎอยวา ถาบทหลง เปนพยญชนะท ๒ ในวรรคทง ๕ คอตว ข ฉ ถ ผ ตองซอนอกษรท ๑ ในวรรคนน ๆ เขาขางหนา ใหเปนตวสะกดบท หนาเสมอไป ดงน:-


ก วรรค ปสส เขตต ปกเขตต นาแหงบญ. จ วรรค วฑฒมานกา ฉายา ยสส สา วฑฒมานกจฉายา (เวลา) เวลามเงาเจรญอย. ฏ วรรค เสฏ โน าน เสฏ ฏาน ตาแหนงแหงเศรษฐ. ต วรรค สารปตโต เถโร สารปตตตเถโร พระสารบตรเถระ. ป วรรค มหนต ผล มหปผล ผลใหญ. สมาสมชอ ๖ อยาง ๑. กมมธารยะ ๒. ทค ๓. ตปปรสะ ๔. ทวนทวะ ๕. อพยยภาวะ ๖. พหพพห. ๑. กมมธารยสมาส นามศพททมวภตตและวจนะเสมอกนทง ๒ บท บทหนงเปน ประธาน คอเปนนามนาม อกบทหนงเปนวเสสนะ คอเปนคณนาม หรอเปนคณนามทง ๒ บท มบทอนเปนประธานตางหาก ทยอเขา เปนบทเดยวกน ชอกมมาธารยสมาส ๆ นน มวธอย ๖ อยาง ตาม รปขอคณนามททานยอมเขา คอวเสสนบพพบท ๑ วเสสนตตรบท ๑ วเสสโนภยบท ๑ วเสสโนปมบท ๑ สมภาวนบพพบท ๑ อวธารณ- บพพบท๑.


กมมธารยสมาสน เปนทงสมาสนาม และสมาสคณ วธใด เมอสาเรจรปวเคราะห มตวประธานในบทปลงนน เชน วเสสน- บพพบท อ. มหนโต ปรโส=มหาปรโส คาวาบรษเปนประธานในบท ปลงได ไมตองหาบทอนมาเปนประธานอกทอดหนง. วเสสนตตร- บท อ. สตโต วเสโส=สตตวเสโส คาวาสตวเปนประธานในวเคราะห ได. สมภาวนบพพบท อ. ขตตโย (อห) อต มาโน=ขตตยมาโน คาวามานะเปนนามนาม เปนประธานในรปวเคราะหได. อวธารณ บพพบท อ. พทโธ เอว รตน=พทธรตน คาวารตนะเปนนามนาม เปนประธานในรปวเคราะหได ไมตองใชบทอนเปนประธาน กมม- ธารยะดงวามาน เปนสมาสนาม. สวนวธทเมออนบทและบทปลงของสมาส ไมมศพทเปนประ- ธาน ตองหาศพทอนมาเปนประธาน จงเปนสมาสคณ เพราะสาเรจ รปแลว เปนวเสสนะคอคณบทของศพทอน เชน วเสสโนภยบท อ. อนโธ จ พธโร จ=อนธพธโร อนธ และ พธร ทง ๒ ศพท เปนคณนาม เปนประธานในตวเองไมได ตองหาศพทอนมาเปน ประธานใหเหมาะสมกนดบวเคราะหนน คอ ใหลงควจนะวภตต อยางเดยวกน ทงใหรปความเหมาะกน เชนคาวา ทงบอดทงหนวก ใชศพทอนนอกจากสตวและมนษยแลว วตถอนจะเปนอยางนนไม ได ตองหาศพทซงเพงเอามนษยหรอสตว ซงเปนผบอดและหนวก ได นอกจากนนตองระวงใชลงค วจนะ วภตต ใหตรงกนอก ฉะนน วเสสโนภยบท จงเปนสมาสคณ. สวนวเสสโนปมบท เปนสมาส


คณกได เปนสมาสนามกได เพราะสมาสน เมอบทวเสสนะมบทอน เปนอปมาเปรยบเทยบในรปวเคราะห บทอปมานน ถาอยขางหนา เรยกวา อปมาบพพบท ถาอยขางหลง เรยกวา อปมานตตรบท เชน อ. กาโก อว สโร=กากสโร สร เปนคณ เมอเปนคณ อยในรปวเคราะหเชนน กเปนสมาสคณ, ถาบทหนงเปนประธาน บทหนงเปนอปมาวเสสนะ คอเปนวเสสนะโดยเปนเครองเปรยบ อ. นโร สโห อว=นรสโห นระเปนประธาน สหะเปนวเสสนะ โดย เปนเครองเปรยง มประธานในตวเสรจ ไมตองหาบทอนมาเปน ประธานอก จงเปนสมาสนาม รวมความวา กมมธารยสมาสทเปน วเสสนบพพบท, วเสสนตตรบท, สมภาวนบพพบท, อวธารณ- บพพบท, เปนสมาสนามอยางเดยว, วเสสโนภยบท เปนสมาสคณ อยางเดยว, สวนวเสสโนปมบท เปนไดทงสมาคณและสมาสนาม. ๑. วเสสนบพพบท สมาสน มบทวเสสนะ คอคณนามอยขางหนา บทนามนาม อยขางหลง บทวเสสนะในรปวเคราะห ตองมลงค วจนะ วภตต เสมอกบตวประธาน เชน นล อปปล=นลปปล, นล เปนวเสสนะ อปปล เปนประธาน เมอเขาสมาสกนแลว เมอมสระทจะพงตอกน โดยวธสนธได กควรตอกนโดยวธสนธเสยดวย เพอความสละสลวย เชนตวอยางน ถาสาเรจรปเปน นลอปปล โดยไมไดตอดวยวธสนธ อกตอหนง กไมสละสลวยในเชงอกษร เพราะฉะนน ทานจงนยม ตอดวยวธสนธอก ในเมอมวธทจะทาใหในสมาสทกแหง เมอเชนน


คากจะสละสลวยขน เชน นลปปล เปนตน. ศพทวเสสนะบางคา เมอเปลยนสมาสแลว กเปลยนไปบาง เชน มหนโต ปรโส เปน มหา- ปรโส เพราะ มหนต ศพท เมอเขาสมาสแลว ทานแปลงเปนมหา เชน มหนต วน=มหาวน, มหนต ธาน=มหาธาน เปนตน และเปน มห กม เชน มหนต ผล มหปผล บทวเสสนะบางอยาง เมอเขา สมาสแลว เหลอไวแตอกษรหนาตวเดยว เชน กจฉตา ทฏ =กทฏ สนโต ปรโส=สปปรโส (ซอน ป ดวยวธสนธ) ปธาน วจน=ปาวจน (ทฆะ อะ ท ป เปน อา) มขอความสงเกตในสมาสน คอ :- ๑. เมอเขาสมาสแลว ถาเปนบททสนธได กควรสนธกน ดวย (ขอนใชในสมาสทวไป). ๒. แปลงบทวเสสนะในบทปลงเปนอยางอน. ๓. เหลอบทวเสสนะไวแตอกษรหนาคาเดยว. ๒. วเสสนตตรบท สมาสนมบทวเสสนะอยขางหลง บทประธานอยขางหนา รป วเคราะหตองประกอบวเสสนะดวยลงควจนะวภตต ใหเสมอกบบท ประธานเทานน. เมอนกเรยนเหนศพทสองศพทเขาสมาสกนอย ก ควรพจารณาใหเหนวา ศพทไหนเปนคณนาม ศพทไหนเปนนามนาม เชน สตตวเสโส ควรแปลและสงเกตคาแปลใหรชดวา คา สตต เปนอะไร วเสส เปนอะไร กสงเกตไดวา สตต เปนบทนามนาม ในทน บทไหนอยขางหลง กจะเหนไดวา สตต ซงเปน


นามนาอยขางหนา วเสส ซงเปนคณนามอยขางหลง เชนนแลว กจะเขาใจไดวา เมอวเสสนะอยขางหลง บทประธานคอนามนามอย ขางหนา กตองเปนสมาสน คอวเสสนตตาบท. ๓. วเสสโนภยบท สมาสน ทง ๒ บทเปนคณคอวเสสนะ ไมมบทประธานอยใน อนบทและบทปลงคอบทสาเรจแหงสมาส ตวประธานเปนบทอน ตางหาก ดงตวอยางวา อนโธ จ วธโร จ=อนธวธโร ดงน เราจะเหนไดวา ใน อ. น ทง ๒ บทเปนคณนามเหมอนกน เพราะ คาวา อนธ (บอด) วธร (หนวก) ไมใชนามนาม เปนเพยง บทแสดงลกษณะอาการซงตงอยในฐานะเปนคณศพท จะเกณฑให เปนนามนามไมได และ อ. วา ขโช จ ขชโช จ=ขชขชโช นกเปนวเสสนะทง ๒ บท เพราะคาวา ขช (กระจอก) ขชช (คอม) ไมใชนามนาม เวลาแปลตองหานามนามบทอนทมลงควจนะ เสมอกนมาเปนตวประธานตางหาก คาวากระจอกและคอมเปนคณนาม แสดงลกษณะอาการเทานน เพราะสมาสน ทง ๒ บทตางเปนคณนาม ดวยกนเชนน ทานจงใหนามวา วเสสโนภยบท แปลวามบททง ๒ เปนวเสสนะ. สมาสน มขอควรจาดงน:- ก. อนบท เปนวเสสนะทง ๒ บท. ข. ในเวลาตงวเคราะห ใช จ ศพททแปลวา 'ทง' ควบกนไปกบ อนบทนน ๆ


ค. เวลาแปล ตองหาอญญบทอนมาเปนประธาน. ๔. วเสสโนปมบท สมาสนแบงเปน ๒ คอ อปมาบพพบท มบทอปมาอยขางหนา อปมานตตรบท มบทอปมาอยขางหลง ๑ เปนไปทงสมาสนามและ สมาสคณ ในบทปลงแหงวเคราะห มศพทเปนคณคอวเสสนะอยดวย ในทเชนนน เปนสมาสคณ เชน สงข อว ปณฑร=สงขปณฑร ขาวเพยงดงสงข คาวาขาวเปนคณนาม บอกลกษณะของศพทอนซง ปรากฏในคาพดหรอประโยคนน ๆ และคาวา สงขปณฑรน บอก ลกษณะอาการของสงนนวาขาวเหมอนสงข ซงในตวอยางน ทานใช ศพทวา ขร นานม ตองแปลวานานมขาวเพยงดงสงข. ถาในบทปลงแหงรปวเคราะหเปนนามนาม ซงใชเปนประธาน เสรจอยในตว ไมตองหาบทอนมาเปนประธาน ในทเชนนนตองเปน สมาสนาม เชน าณ จกข อว=าณจกข ญาณเพยงดงจกษเปนตน. บทสมาสซงเปนวเสสโนปมบทน บางบทอาจเปนสมาสอนได อก เชน กากสโร ถาแปลวากากลา (คอใชสรเปนวเสสนะของกาก) เปนวเสสนตตรบท, ถาแปลวากลากวากา (คอใชสรเปนคณของนาม- นามบทใดบทหนง เชน นโร หรอ สโห ทมความกลายงกวากา) เปนปญจมตปปรสสมาส ถาเปนคณของประเทศคอหมายความวาประ เทศมกากลา กเปนสตตมพหพพห แมบทอน ๆ กพงเทยบเคยงกบ สมาสอนอนเปนได โดยนยน. ๕. สมภาวนบพพบท สมาสน บทหนาเวลาตงวเคราะหประกอบดวย อต (วา) บท


หลงเปนประธาน เวลาเขาสมาสแลว อตศพททานลบเสย ยงคงเหลอ แต ๒ บท ซงอาจเขาใจไปในความเปนสมาสอน เชนตปปรสะหรอ ทวนทวะได แตมขอควรสงเกตอยบางอยาง เชนสมาสน บทหลง อนเปนประธานนน ทานมกใชศพทซงในทางสมพนธจะไดสรปอต เขาได เชนศพทวา สมมต วจน มาโน สา เปนตน อนจะเชอม อตศพทเขาไดสนท ดงภาษาไทยวา สมมตวา ... คาวา ... ความ สาคญวา... ความรวา... เปนตน เมอเหนบทหลงในสมาสเชนนนแลว พงพจารณาบทหนาจะเขากบคาวา "วา" คอ อตนนไดหรอไม ถาเหน วาเขากนไดแลว พงเขาใจเถดวาสมาสเชนนเปนสมภาวนบพพบท ดงตวอยางททานแสดงไววา ขตตฑย (อห) อต มาโน=ขตตยมาโน มานะวา (เราเปน) กษตรย แตบางครงอาจแปลเปลยนรปไปเปน ตปปรสะได การทจะแปลอยางไร โดยวธของสมาสไหน จะเหมาะ นน และแตผศกษาจะคดแปลใหเขารปกบประโยคนน ๆ เถด เมอได ความชดแลวเปนอนไมผดหลกสมาสเลย. ๖. อวธารณบพพบท อวธารณบพพบทน ยอนามบทเขาดวยกน ในเมอนาม นนเปนชอเรยกแทนกนได หรอวามคณคาเทากน ทานประกอบ เอว ศพทกบบทหนา เพอหามเนอความอนเสยวา ไมใชสงอน ทานให แปล เอวศพทวา คอ เชนแสงสวางคอปญญา ไมไดหมายเอาแสงสวาง อน หมายเอาแสงสวางคอปญญา ตองตงวเคราะหวา ปา เอว


อาภา=ปาภา เอวศพทในวเคราะหน กเพอจะหามเสยวาแสดงสวาง ในทนคอปญญานงเอง ไมใชแสงประทปหรอแสงจนทรแสดงอาทตย เปนตนเลย ในสมาสน บางครงบทสาเรจอาจมความหมายคลายคลง กบสมาสอน เชนตปปรสะบางอยาง เชน ปาภา อาจแปลวาแสงสวาง แหงปญญากได ถาแปลวาแสงสวางแหงปญญา ตองเปนฉฏฐตปปปรสสมาส แตผศกษาพงสงเกตวา ศพททตอกนอยสองศพท มอรรถทจะเรยก ชอแทนกนไดหรอไม มคณคาเทากนหรอไม ถาอาจเรยกชอแทนกน ได และมคณคาเทากน กเปนอวธานบพพบท กมมธารยะ แน ถง แมจะแปลเปนรปสมาสอนไปกไมดเทาสมาสน เชนบทวา พทธรตน ควรแปลเปนรปสมาสนวา คตนะคอพระพทธเจา จะแปลวา พระพทธเจา เปนรตนะ ใหเปนวเสสนตตรบทกพอจะได แตมผดนยมอยทลงคไม เสอมกน แตถาแปลเปนวกตกตตาเขากบกรยาวามวาเปน ทานอนญาต แตกสอวธารณะไมได ฉะนน ควรสนนษฐานวา ถาศพททเรยกแทน กนไดมคาเทากนแลว ควรเปนอวธารณะแท. วธวางวเคราะหกมมธารยะซงเปนอทาหรณดงแสดงมาน เพอ เปนการสะดอกและงายในการศกษา สวนทนกปราชญใชในคมภร ศพทศาสตร ทานวางไวเปนการยดยาว ม จ ศพท ซงแปลวา ดวย ม ต ศพท ซงแปลวา นน อต ศพทซงแปลวา เพราะเหตนน อยดวย เมอเขาสมาสกนแลว จ ศพท ต ศพทและอตศพท ลบทงเสย ดง อ. ในแบบวา มหนโต จ โส ปรโส จาต=มหาปรโศ บรษนนดวย เปนผ ใหญดวย เหตนน ชอวาบรษผใหญ ดงน เปน อ. ในวเสสนบพพบท


สวนกมมธารยะอนอก ๕ อยาง กดาเนนตามแบบน เปนแตประกอบ วเสสนะไวหนาไวหลงเทานน สวน ต ศพทเรยงไวหนาบทหลง ใช ลงคเหมอนกบตวประธาน เชนอวธารณะวา สทธา เอว จ ต ธนจาต=สทธาธน ทรพยนนดวย คอศรทธาดวย เหตนนชอวา ทรพยคอศรทธา แตเพอไมใหการแปลวเคราะห ยดยาว ควรใชตาม แบบบาลไวยากรณ ซงเปนแบบสะดวกในการตงวเคราะหและแปล วเคราะหเปนอยางด เพราะบทปลงของวเคราะหแปลความเทากน จะตงวเคราะหแบบในคมภรศพทศาสตรหรอแบบบาลไวยากรณ กแปล เหมอนกน. ๒. ทคสมาส แทจรง สมาสน กคอกมมธารยะ อยางวเสสบพพบทนนเอง แตททานใหเรยกตางกนออกไปวา ทค นน เพราะนยมบทหนาเฉพาะ แตปกตสงขยาอยางเดยว และสงขยานนกใชแตสงขยาคณเทานน คอ ตงแตเอก ถง อฏนวต ถาจะสมาสกบสงขยานาม ตองเปนตปปรสะ กบปรณสงขยสเปนกมมธารยะ ทคสมาสนมวธอย ๒ อยาง คอ :- ก. สมาหารทค ไดแกทคททานรวมความของศพททมเนอความ เปนพหวจนะใหเปนเอกวจนะนปสกลงค คอใชสงขยาตงแต ทว ถง อฏนวต เปนบทหนาของบทนามนาม เมอสาเรจรปคงเปนเอกวจนะ นปสกลงคอยางเดยว. ข. อสมาหารทค ไดแกทคททานไมทาอยางนน คอคงไวตาม เดม นามศพทจะมวจนะอยางใด มลงคอยางใด กคงไวอยางนน


เปนแตลบวภตตทสงขยาเสยเทานน หรอจะคงไวอยางอลตตสมาส กได. ดงจะไดแสดงอทาหรณพอเปนเครองสงเกต คอ:- สมาหาระ อ. ตโย โลกา=ตโลก โลกสาม. บทวา โลกา เดม เปนพหวจนะ ตโย กเปนพหวจนะเหมอนกน เมอเขาสมาสกนแลว ตโย คงรปเปน ต ตามเดม คอเปนเหมอนเมอครงไมไดแจกวภตต โลก ศพท ตามปกตเปนป. แตเมอเขาสมาสกบสงขยา ซงอยขาง หนาแลว โลก ศพทกตองเปลยนไปเปน นป. เอกวจนะ ตามกฎของ สมาหารทค ถงแมเขากบสงขยาอน ๆ กคงเปนเชนนนเหมอนกน เชน อ. จตสโส ทสา เปน จตททส (ซอน ท ตามแบบสนธ) ปจ อนทรยาน เปน ปจนทรย (เขาสนธอกชนหนง). อสมาหาระ ไดแกทคทไมไดทาอยางนน คอไมไดนยมบท ปลงใหเอกวจนะ นป. คงไวตามรปของศพทหลงอนเปนประธาน เดมเปนลงคใดวจนะใด กคงไวอยางนน อ. วา เอโก ปคคโล=เอก- ปคคโบ บคคลผเดยว ขอนเปนแตเอาเอกศพทตอกบปคคล และ ลบวภตตทเอกศพทเสยเทานน ปคคล คงลงคและวจนะไดตามเตม ไมเปลยนแปลง แมบทอน ๆ ซงเขาสมาสดวยวธนแลว กเปนตาม รปนน เชน:- จตตาโร มคคา เปนจตมคคา มรรคส ท. จตสโส ทสา เปน จตททสา ทศส ท. ขอพงเขาใจกคอ ทคสมาสนคลายกบ วเสสนบพพบท กมมธารยสมาส แปลกแตวเสสนะ ทคสมาส นยม ศพทคอปกตสงขยาคณเทานน ถาเปนศพทอนนอกจากสงขยาคณแลว ตองเปนวเสสนบพพบท สวนสงขยานาม เมอเขาสมาสตองเรยงไวขาง


หลงนามนาม และมสงขยานนเปนประธาน การตอสงขยานามน ตอ ดวยวธ ตปปรสสมาส ดงจะอธบายตอไป. ๓. ตปปรสสมาส สมาสน ทานยอนาศพททมทตยาวภตตเปนตน จนถงสตตม- วภตตเปนทสด เขากบเบองปลาย ซงเปนนามนามบาง คณนามบา ใหเนองเปนอนเดยวกน ชอตปปรสสมาส ม ๖ อยาง คอ ทตยา- ตปปรสะ ๑ ตตยาตปปรสะ ๑ จตตถตปปรสะ ๑ ปญจมตปปรสะ ๑ ฉฏฐตปปรสะ ๑ สตตมตปปรสะ ๑. การทไมมปฐมาตปปรสะ ก เพราะ ถาทง ๒ บทเปนปบมาวภตตดวยกน ไมมอายนบาตใหเนอง ถงกน กตองเปนอยางสมาสอน เชน กมมธารยะ หรอ ทวนทวะ เปนตน ฉะนนปฐมาตปปรสะจงไมม. กตปปรสะน จะสงเกตใหเขา ใจวาเปนตปปรสะอะไร ในเมอเราเหนศพทสมาสกนอย ซงบอก ลกษณะวาเปนตปปรสะ ไมใชลกษณะแหงสมาสอนแลว พงแปลบท หลงใหเนองกบอายตนบาตของบทหนา ตงแต ซง, ส, ยง, สน, จนถง ใน, ใกล, ท, ครนเมอ, ในเพราะ, เมอเหนเชอมกนไดดวย อายตนบาตตวไหน ในวภตตอะไรแลว พงทราบเถดวาเปนตปปรสะนน. อนง เมอ ๒ บทบอกลกษณะตปปรสะอย แตแปลอายตนบาต ความไมกนกน เชน อ. อสสรโถ จะแปลเปน สมาหารทวนทวะ ก ผดลกษณะ เพราะไมเปนเอกวจนะนปสกลงค จะเปน อสมาหาร- ทวนทวะกไมได เพราะเปนเอกวจนะ ฉะนน ควรใหเปนตปปรสะ แลวไลเลยงอายตนบาตของศพทหนา อสส ใหตอกบศพทหลง รโถ


จะแปลวารถของมากไมได เพราะมาไมไดเปนเจาของรถ จะแปลวารถ ในมากไมได รถใกลมา ทมา ความกยงไมสนท เพราะฉะนน ทานจง ยอมใหใชบทอนในรปวเคราะห เพอใหอายตนบาต คอการตอเชอม กนสนท คาทเพมมาในรปวเคราะหน เมอเขาสมาสแลวใหลบเสย เรยกวา มชเฌโลป คอลบทามกลาง แมในสมาสอนกมคาทเตมแลว ลบเสยเหมอกน คาทเตมเพอใหความเตมในรปวเคราะหเชนน ถง แมจะลบเสยในเมอเขาสมาสแลวกด เจาของแหงภาษาหรอผทเขาใจ ภาษานน ยอมรความหมายกนไดอยางชดเจน ดงภาษาไทยเรา คาวา รถมา กเชนกน เปนคาพดทยงไมเตมความ แตเขาใจกนไดวารถอน เทยมดวยมา ฉะนน ศพทวา อสสรโถ จงมศพททเปน มชเฌโลป อยดวย ความจงเขากนสนท ในทนตองใช ยตต ซงแปลวา เทยม แลว เขาทามกลาง ประกอบวภตต วจนะ ลงค ใหเหมอนกบ รโถ อนเปนตวประธาน ดงน อสเสน ยตโต รโถ=อสสรโถ รถอนเขา เทยมแลวดวยมา. จะแสดงอทาหรณแหงตปปรสะ เพอเปนเครองประกอบความ เขาใจของนกศกษาโดยสงเขป. ทตยาตปปรสะ สข ปตโต สขปปตโต (ปรโส) บรษถงแลวซงสข. วสงขาร คต วสงขารคต (จตต) จตถงแลวซงวสงขาร. ตตยาตปปรสะ โมเหน (สมปยตต) จตต โมหจตต จตสมปยตแลวโดยโมหะ.


ยนเตน (ยตโต) รโถ ยนตรโถ รถประกอบแลวดวยเครองยนต. จตตถตปปรสะ มตตสส ภตต มตกภตต ภตรเพอผตาย. คลานสส เภสชช คลานเภสชช ยาเพอคนไข. ปญจมตปปรสะ อคคมหา ภย อคคภย ภยแตไฟ. พนธนา มตโต พนธนมตโต (สตโต) สตวพนแลวจากเครองผก. ฉฏฐตปปรสะ เสฏ โน ปตโต เสฏ ปตโต บตรของเศรษฐ. อคคสส ขนโธ อคคกขนโธ กองแหงไฟ. สตตมตปปรสะ รเป สา รปสา ความสาคญในรป. สสาเร ทกข สสารทกข ทกขในสงสาร. คาเม อาวาโส คามาวาโส วดใกลบาน. สมาสอกอยางหนง ม น ปฏเสธนาม ททานสอนใหแปลวา "มใช" เรยกอภยตปปรสะบาง เรยก น บพพบทกมมธารยะบาง วธเขาสมาส ถาศพททอยหลง น ขนตนดวยพยญชนะ คอมตว พยญชนะขนหนา ใหแปลง น เปน อ เชน น พราหมโณ=อพราหมโณ (อย ชโน ชนน) มใชพราหมณ. ถาศพททอยหลง น ขนตนดวยสระ คอมสระขนหนา ใหแปลง


น เปน อน เชน น อสโส=อนสโส (อย สตโต สตวน) มใชมา เปนตน น ปฏเสธในสมาสนแปลกจาก น บพพบทพหพพห น ในทน ปฏเสธนาม ซงจะแปลวา สงน มใชสงนน น ในพหพพห ปฏเสธ คณ และกรยา ทแปลวา ไมม เชน ไมมบตร เปนตน. ๔. ทวนทวสมาส สมาสทยอนามตงแต ๒ บทขนไป ใหเปนบทเดยวกน เรยกทวน- ทวะม ๒ อยาง คอ สมาหาระ อสมาหาระ เหมอนกบทคสมาส แปลกแตในทนเปนนามนามลวน ในรปวเคราะหใช จ ศพทซงแปลวา ดวย เขาประกอบ. ก. สมาหาระ อ. ดงน สมโถ จ วปสสนา จ=สมถวปสสน สมถะดวย วปสสนาดวย ชอสมถะและวปสสนา. เมอสาเรจแลว แปลวา และ ในระหวางศพทสมาส สวน ทคสมาส ในวเคราะห บทหนาในสงขยา บทหลงเปนนามนาม ทงไมม จ ศพทเขาประกอบ. ข. อสมาหาระ อ. ดงน จนทมา จ สรโย จ=จนทมสรยา พระจนทรดวย พระอาทตยดวย ชอพระจนทรและพระอาทตย ท. สมโณ จ พราหมโณ จ=สมณพราหมาณา สมณะดวย พราหมณดวย ชอสมณะและพราหมณ ท. เพอเขาใจงาย สมาสน กเทากบบวกนามนามตงแต ๒ บท ขนไป ใหเปนบทเดยวกน ใชวภตตบทเดยวกน แมจะตงวเคราะห ทละกบาทกได ตงแต ๒ ขนไปแลวเปนใชได แมบทสงขยาทเปน นามนาม กใชสมาสนไดเหมอนกน แตโดยมากศพทสงขยานน


เขาสมาสกบบทอนมากอน แลวมาตงเปนสมาสนทหลง เชน อ. ปรสสต จ อตถสหสส จ=ปรสสตตถสหสส (สมาหาระ) รอยแหง บรษดวย พนแหงสตรดวย ชอรอยแหงบรษและพนแหงสตร. มสมาสชนดหนง แฝงอยกบทวนทวะ อสมาหาระน เวลาเขา สมาสแลวลบเสยบทหนง คงไวแตบทเดยวกม ทานเรยกวา เอกเสส- สมาส เชน อ. อปาสโก จ อปาสกา จ=อปาสกา อบาสกดวย อบาสกดวย ชอ อบาสกและอบาสกา ท. อบาสกกบอบาสกา เมอพดถงอบาสกในกจบางอยาง กอาจ หมายความอบาสกาดวย เหมอนภาษาไทยเชนพดวารบประทาน หมาก กหมายความถงพลดวย ฉะนน เอกเสสสมาสน บทปลงแม ศพทเดยวกตองเปนพหวจนะ เชน สารปตโต จ โมคคลลาโน จ= สารปตตา พระสารบตรดวย พระโมคคลลานะดวย ชอ พระสารบตร และพระโมคคลลานะ ท. ขอนควรสงเกตวาศพทไหนเปนเอกเสสสมาส หรอวาหมายเฉพาะบททเหลออยบทเดยว กควรดศพททเหลอเปนของสง เดยวหรอคน ๆ เดยว แตเปนพหวจนะ หรอขางตนของเนอความบอก ชอมาแลวหลายอยาง ภายหลงพดอยางเดยว และเปนพหวจนะ หรอ วาของบางอยางเปนของคกนอย จะแยกจากกนกขาดความประสงคไป แตทานใชเพยงบทเดยว กรกนไดตามนยมของภาษา เชน ภาษาไทย เราพดวากนหมาก กคงหมายความวาไมใชกนหมากอยางเดยว คงกน พล ปน ดวย และบางคราวในภาษาไทยเรา ใชพหวจนะใหรกม แต พหวจนะของเราไมไดใชคาวา ทงหลาย เสมอไป ใชคาอนกม เชนวา


พวก เหลา เปนตน แทนพหวจนะ หมายถงของหลายสงหรอคนหลาย คน เชน นาย ก. กบ นาย ข. เปนพวกเดยวกนมกทาอะไรรวมกน เทยวดวยกน เราจะเรยกนาย ก. นาย ข. เพยงคนเดยวกไดโดยวธ เอกเสส คอพดวาพวกนาย ก. มาดงน กคงหมายความถงนาย ข. มา ดวย เหมอนคาบาลวา สารปตตา กเลงถงพระโมคคลลานะดวย เพราะทานเปนอครสาวกดวยกน ฉะนน เอกเสสสมาสทจะเปนได ก ตองเปนบททคกน มกจะรวมกนเสมอ มฉะนนกรความหมายไดยาก. ๕. อพยยภาวสมาส สมาสน ใชอพยยศพทเขาสมาสกนนามอน แตอพยยศพทท นามาใชนนเฉพาะอปสคกบนบาต เวลาเขาสมาสแลวตวอพยยศพท เปนตวประธานอยขางหนา และเปนนปสกลงคเอกวจนะ และอปสค กบนบาตทนามาใชนน เลอกใชเฉพาะทมเนอความเปนตวประธานได เวนตวทมเนอความอนจะเปนวเสสนะของบทอนได และตวทเขาสมาส อนได เชน น ศพท สห ศพทเปนตน ถงแมวาอพยยศพทเขา สมาสอนได เชน น บพพบท กมมธารยะ หรอ อภยตปปรสะ และ พหพพหบางอยาง คอ น บพพบท สห บพพบท พหพพห และตวอพยยศพทมลกษณะเปนวเสสนะของบทอน เชน อนเถโร พระเถระนอย อนเปนวเสสนบพพบท กมม. กด ถงกระนนกมขอท จะพงสงเกตไดวา เปนอพยยภาวสมาสน ดวยลกษณะ ๔ อยางคอ:- ๑. อปสค หรอ นบาต อยขางหนา.


๒. อปสค หรอ นบาต เปนตวประธานในบทปลง. ๓. บทหลงตองเปนนปสกลงค. ๔. บทหลงตองเปนเอกวจนะ. เมอพรอมดวยลกษณะ ๔ อยางนแลว พงเขาใจเถดวา เปน อพยยภาวสมาสแท กแลอพยยภาวสมาสน แบงเปน ๒ อยางตามชอ ของอพยยศพท คอ :- ๑. อปสคคปพพก มอปสคอยขางหนา ๒. นปาตปพพก มนบาตอยขางหนา การตงวเคราะหในสมาสน รปวเคราะหทานใชนามศพทอน ท มเนอความคลายคลงกนกบอพยยศพท ทจะนามาเปนบทปลง และ เรยงไวขางหลง บทเดยวบาง หลายบทบาง ถาบทเดยวไดความ เทากบอพยยศพทกใชบทเดยว ถาไมไดความกใชหลายบท จนได ความเทากนกบบทปลง ไมใชแตบทนามอยางเดยวเทานน ทใชใน รปวเคราะห แมบทกรยากใชประกอบกบอปสคในรปวเคราะหได เมอ เขาสมาสคงไวแตอปสค. อนง ถาอพยยศพทนน ๆ มงความเปนตวประธานได กใช อพยยศพทนนเปนตวประธานในรปวเคราะห เรยงไวขางหลง แต เมอเขาสมาสแลว กลบไปไวขางหนา. ตอนจะแสดง อ. แหงอพยย- ภาวสมาสทง ๒ นนเปนลาดบไป. อปสคคปพพก มวธวเคราะห ๒ คอ :- ก. อยางทใชนามอนบทเดยวเปนประธานในรปวเคราะห อ.


นครสส สมป=อปนคร ทใกลเคยงแหงเมอง ชอใกลเมอง. สมป เปนนาม มเนอความเหมอนกบ อป ซงเปนอปสค จงนามาใชแทน ในรปวเคราะห. ทรถสส อภาโว=นททรถ ความไมมแหงความกระวน กระวาย ชอความไมมความกระวนกระวาย. อภาโว เปนนามมเนอ ความเหมอน น อปสค จงนามาใชแทนกนในรปวเคราะห. ข. อยางทใชในรปวเคราะห เชน วาต อนวตตตต อนวาต (ย วตถ สงใด) ยอมไปตามซงลม เหตนน (ต วตถ สงนน) ชอวาตามลม วตตต มอนเปนบทหนา ใชแทนอนในรปวเคราะห สาเรจแลว คงไวแตตวอปสค. อตตาน อธวตตตต อชฌตต (สงใด) ยอมเปนไปทบซงตน เหตนน (สงนน) ชอวาทบตน. (เอา อธ เปนอชฌ แลวสนธกบ อตต เปนอชฌตต ตามกฎของสมาสน เปน นปสกลงค จงเปน อชฌตต). นปาตปพพก มวธเคราะห ๓ อยางคอ :- ก. อยางทมนามอนบทเดยว ใชแทนนบาต เชน วฑฒาน ปฏปาฏ=ยถาวฑฒ ลาดบแหงคนเจรญแลว ท. ชอวาตามคนเจรญ, คาวา ปฏปาฏ เปนนามนาม แปลวาลาดบ มเนอความคลายกบ ยถา ทเปนนบาต ในทนแปลวาตาม คอคาวา ลาดบ กหมายความ วาตามนนเอง ฉะนนจงใชแทนกนได แมศพทอน ๆ ทเขาสมาสกบ ยถา กตงวเคราะหอยางนเหมอนกน เชน:- สตตยา ปฏปาฏ=ยถาสตต ตามความสามารถ. พลสส ปฏปาฏ=ยถาพล ตามกาลง.


สทธาย ปฏปาฏ=ยถาสทธ ตามศรทธา. ปสาทสส ปฏปาฏ=ยถาปสาท ตามความเลอมใส. ข. อยางมบทอนหลายบท ใชแทนนบาต จงใชความเทากบ นบาตในบทปลง เชน:- ชวสส ยตตโก ปรจเฉโท=ยาวชว กาหนดเพยงใดแหงชวต ชอเพยงไรแหงชวต. ปรจเฉท แปลวา กาหนด เปนนามยงไมไดความ เทากบ ยาว นบาต อนแปลวาเพยงไร จงตองใช ยตตก ทแปลวา เพยงใด เปนวเสสนะของ ปรจเฉท ในรปวเคราะหดวย แมศพท อน ๆ ทมลกษณะอยางนกเหมอนกน เชน กาลสส ตตตโก ปรจเฉโท =ตาวกาล เพยงนนแหงกาล (ชวกาล). ค. อยางทใชนบาตอนมเนอความเปนประธานในรปวเคราะหได แตเรยงไวขางหลง เวลาขางสมาสแลวเรยงไวขางหนา เชน:- ปาการสส ตโร=ตโรปาการ ภายนอก แหงกาแพง. นครสส พห=พนนคร ภายนอก แหงเมอง. เคหสส อนโต=อนโตเคห ภายใน แหงเรอน. ภตตสส ปจฉา=ปจฉาภตต กายหลง แหงภตร. สมาสน คาแปลคลายฉฏฐตปปรสสมาส แตตางกนทสมาสน บทนามเขาสมาสกบอพยยศพท และตวนบาตเปนประธาน อยขางหนา บทบาทนามอยขางหลง, เดมจะเปนลงคใดกตาม เมอเขาดวยวธสมาส นแลว สาเรจเปน นปสกลงค เอกวจนะ อยางเดยว.


๖. พหพพห สมาสน มบทอนเปนประธาน ไมมประธานในบทปลง ตองหา บทอนมาเปนประธาน รปสาเรจในบทปลงเปนเพยงคณนาม ฉะนน พหพพหสมาสน จงเปนสมาสคณ ทานแจกสมาสนเปน ๖ อยาง ตาม วภตตของ ย ศพท ทนามาใชในรปวเคราะห ตงแต ทตยาวภตต จนถง สตตมวภตต คอ :- ๑. ทตยา พหพพห ๒. ตตยา พหพพห ๓. จตตถ พหพพห ๔. ปญจม พหพพห ๕. ฉฏฐ พหพพห ๖. สตตม พหพพห ในวเคราะหแหงสมาสเหลาน บทประธานและบทวเสสนะ ม วภตตวจนะและลงคเสมอกน แปลกแตบทสพพนาม คอ ย ศพท ท นามาประกอบในรปวเคราะห ซงตองประกอบวภตตไปตามชอของ สมาส คอจะเปนทตยา กตองประกอบ ย ศพทเปนทตยาวภตตเปนตน และประกอบลงคของ ย ศพทนนตามบทประธาน ซงจะนามาใชใน บทปลงของวเคราะห ซงเรยกวาอญญบท สวนปฐมาพหพพห ไม คอยมใช เพราะมเนอความเหมอนกมมาธารยะบางอยาง ดงททาน แสดงอทาหรณไวในสททสารตถชาลนวา กากสโร คนกลาเพยงดงกา สหสโร คนกลาเพยงดงสหะ ทง ๒ ศพทน เปนปฐมาพหพพห แต


สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ทรงเหนวา ทง ๒ ศพท ควรเปนกมมธารยะ ฉะนนจงไมไดทรงจดปบมาพหพพห ไวในแบบเรยนบาลไวยากรณน. บดนจะอธบายเฉพาะพหพพห ๖ อยาง ททรงเรยงไวเปนแบบเรยนในหนงสอบาลไวยากรณนตอไป. ๑. ทตยาพหพพห ทตยาพหพพห น ทานประกอบ ย ศพทในรปวเคราะหเปนทตยา- วภตต บทประธานและวเสสนะ ประกอบเปนปฐมาวภตต มลงค วจนะ เสมอกน สวนบทสาเรจ ซงใช ต ศพทเขาขางหนาเปนปฐมา- วภตต มลงคและวจนะตามอญญบท ทจะนามาใชเปนประธาน ของ บทสาเรจแหงวเคราะห แมพหพพหอนกเชนเดยวกน เชน:- รฬหา ลตา ย โส รฬหลโต (รกโข) ลตา เปนอตถลงค รฬห อนเปนวเสสนะ กตองเปนอตถลงคดวย จงเปน รฬหา สวน ย ศพท ตองประกอบเปนทตยาวภตต ถาในพหพพหอน มตตยา พหพพหเปนตน ตองประกอบ ย ศพทดวยวภตตนน ๆ ตามพหพพห นน ๆ แตในสมาสนควรสงเกตวา ย ศพทเปนทตยาวภตตในรป วเคราะห จะแปลอายตนบาตเปน ซง ส ยง สน อยางใดอยาง หนงกได คงเปนทตยาพหพพหทงนน เชน เมอเราเหนศพทวา สมปตตภกข ถาเปนประธาน ไมเปนคณของบทอน กตองเปน วเสสนบพพบท ถาเปนสมาสคณ คอเปนคณของบทอน เชน อาวาโส จะตองแปลเปนพหพพหวา อาวาสมภกษถงพรอมแลว เมอแปลเชนน แลว กตองคดหาวเคราะห ของศพทวา สาเรจมาจากพหพพหอะไร


เราตองเอาศพทนกระจายออกไปวา ภกษถงพรอมแลว ดงนแลว ตอ นควรหาอายตนบาตของ ย ศพท ตงแต ซง ส ฯลฯ ในเพราะ. เมอเหนวา คาวาพรอมแลวตอเขากบอายตนบาตของ ย ศพทตวใด เหมาะและเขากนสนท กควรตดสนในเถดวา ถาอายตนบาตนนอยใน วภตตใด กเปนพหพพหนน ในทน คาวา สมปตตา ถงพรอมแลว เขากบ ซง ไดสนท คอ "ถงพรอมแลวซงอาวาสใด" บทปลง กตองเปน โส สมปตตภกข อาวาสนนมภกษถงพรอมแลวดงน, วธหาพหพพห วาจะเปนพหพพหอะไรกตองตนหาอายตนบาตของ ย ศพท ตงแตทตนาวภตตเปนตนไปจนถงสตตมวภตต คาใดเหมาะเขากน สนทกบบทคณคอวเสสนะของตวประธานในรปวเคราะห อายตนบาต คานนกเปนหลกตดสนไดวาเปนพหพพหนน ๆ ตอไปนจะยกอทาหรณ สาหรบพหพหตงแตตตยาพหพห เพอเปนเครองประกอบความรของ นกศกษาโดยสงเขป. ๒. ตตยาพหพพห สมาสน ย ศพทประกอบดวยตตยาวภตต เพอแปลอายตนบาต ของวภตตนใหเขากนกบตววเสสนะในรปวเคราะห ดง อ. ชตาน อนทรยาน เยน โส=ชตนทรโย สมโณ อนทรย ท. อนสมณะใด ชนะแลว สมณะนน ชอวามอนทรยอนชนะแลว. ใน อ. น รป วเคราะหเปนพหวจนะนป. และมลกษณะเปนกมมวาจก จงสนนษฐาน ไดวา เยน ทเปนตตยาวภตต ตองแปลวา อน จงจะเขากบ ชตาน สนท. อกอยางหนง ในพหพพหน ตววเสสนะในรปวเคราะหเรยงไว


หลงบางกได เชน อคค อาหโต เยน โส=อคยาหโต พราหมโณ ไฟอนพราหมณใดบชาแลว พราหมณนนชอวามไฟอนบชาแลว. อ. น ในบทปลงเปน อคยาหโต ตามแบบสนธ ในตตยา- พหพพหน ใชอายตนบาตคอ อน เปนพน เพราะวเสสนะในรป วเคราะห ใชกรยากตกทเปนกมมวาจก. ๓. จตตถพหพพห ในสมาสน ย ศพทประกอบดวยจตตถวภตต สวนรปวเคราะห นอกนนคงอยางเดม แตในสมาสน มอายตนบาตซงแปลวา แก เพอ อนเปนผรบจากกรยาในรปวเคราะห ไมใชเปนผทาเอง ฉะนนตองม อญญบท คอบทอนเขามาแปลเปนผทา แตไมตองเขยนไวในรป วเคราะห พอใหเหมาะกนวา กรยาเชนนนใครทาให ดง อ. ทนโน สงโก ยสส โส=ทนนสงโก ราชา สวย (นาคเรห อนชาวเมอง ทงหลาย) ถวายแลว แดพระราชาใด พระราชานน ชอวามสวยอน ชาวเมองทงหลายถวายแลว. ในอทาหรณน เมอเหนศพทวา ทนน- สงโก ถาเปนวเสสนะของราชา ตองเปนจตตถพหพพหแน เพราะ พระราชาเปนผรบสวย ไมใชผเสยสวย ตองหาศพทอนซงเปนผเสย สวยเขามาแปลดวย จงจะไดความถกตอง ถาแปลวา สวยอน พระราชเสยแลว ไมถกตามความหมาย เมอจะแปลเปนผเสยสวย ตองเปนตตยาพหพพห อนเปนคณบทของผทา. แมวเคราะหแหงศพท อน ๆ กเชนเดยวกน ย ศพทในสมาสนเปนผรบเทานน ตองหาผ ทาซงประกอบดวยตตยาวภตตมาแปลเพม ใหเหมาะสมกบกรยากตก


ทเปนกรรมอนเปนวเสสนะของประธานในรปวเคราะหนน ๆ ถา วเสสนะไมใชกรรมกรยา ไมมผทา กไมตองนามาใช เชน อ. สชาโต สเวโค ยสส โส=สชาตสเวโค ชโน ชนมความสงเวชเกดแลว. ๔. ปญจมพหพพห สมาสน ย ศพทประกอบดวยปญจมวภตต มอายตนบาตวา แต จาก, โดยมาก ตววเสสนะในรปวเคราะหมกใชกรยากตก ทจะตอง แปล ย ศพทใหรบกนได เชน ไป, ออก, ตก, เปนตน เพอใหความ เชอมกบ ย ศพททเปนปญจมวภตต อนแปลวา จาก, แต, ไดสนท ดง อ. นคคตา ชนา ยสมา โส=นคคตชโน คาโม ชน ท. ออก ไปแลวจากบานใด บานนนชอวามชนออกไปแลว, วโต ราโค ยสมา โส=วตราโค ภกข ราคะไปปราศแลวจากภกษใด ภกษนนชอวาม ราคะไปปราศแลว. ย ศพทในรปวเคราะหทง ๒ น เปนทไปปราศ ซงเรยกวา อปาทาน ในทางสมพนธ. ๕. ฉฏฐพหพพห สมาสน ย ศพทประกอบดวยฉฏฐวภตต ใชอายตนบาตวา แหง, ของ, โดยมาก ย ศพทในรปวเคราะหเปนเจาของแหงตวประธานใน รปวเคราะหนน ย ศพทเนองกบตวประธาน ไมเนองกบวเสสนะ ดง อ. ขณา อาสวา ยสส โส=ขณาสโว ภกข อาสวะ ท. ของภกษ ใดสนแลว ภกษนนชอวามรอาสวะสนแลว. สนต จตต ยสส โส= สนตจตโต ภกข จตของภกษในสงบแลว ภกษนนชอวามจตสงบแลว. อกอยางหนง วเสสนะอยหลงตวประธานกได เชน หตถา ฉนนา


ยสส โส=หตถจฉนโน ปรโส มอ ท. ของบรษใดขาดแลว บรษ นนชอวามมอขาดแลว. อนง ในฉฏฐพหพพหน ในรปวเคราะหประกอบดวยอปมากม เรยก ฉฏฐอปมาพหพพห วธตงวเคราะหตองประกอบเจาของแหง สงทนามาอปมาเปนฉฏฐวภตต ตวอปมาเปนปฐมาวภตต ม อว ศพทตอทาย ตวประธานในรปวเคราะหอยขางหลง เมอสมาสกนเขา แลว ตวอปมาและ อว ศพทลบทงเสย คงไวแตตวเจาของแหงสงนน ดงน สวณณสส วณโณ อว วณโณ ยสส โส=สวณณวณโณ ภควา วรรณะของพระผมพระภาคใด เพยงดงวรรณะแหงทอง. สวณณสส เปนเจาของ วณโณ ตวอปมาทม อว อยขางหลง วณโณ ตวอปมา และอวทานลบเสย คงไดแต สวณณ ซงเปนเจาของตวอปมาเทานน จงเปน สวณณวณโณ รปศพทเชนน ถาประธานในบทสมาสเอง ไมใชคณบทของศพทอน กตองเปนฉฏฐตปปรสะ แมอทาหรณ อน เมอนกศกษาเหนศพทมรปเชนน และเปนคณของบทอนแลว กเปนฉฏฐอปมาพหพพห เชน อ. วา พพหมโน สโร อว สโร ยสส โส=พรหมสโร ภควา เสยงของพระผมพระภาคใด เพยงดงเสยง แหงพรหม พระผมพระภาคนน ชอวามเสยงเพยงดงเสยงแหงพรหม. สกรสส สส อว สส ยสส โส=สกรสโส เปโต ศรษะของเปรตใด เพยงดงศรษะแหงสกร เปรตนนชอวามศรษะเพยงดงศรษะแหงสกร. ถาเขาเปนวเสสนบพพบทอก ลบ สส เสย คงไวแต สกรเปโต กได.


๖. สตตมพหพพห สมาสน ย ศพทประกอบสตตมวภตต เนองกนไดทงตวประธาน และตววเสสนะ สดแลวแตเนอความจะบงคบใหเปนไป เมอความเขา กบตวไหนเหมาะกวา กควรแปลใหเขากบตวนน อายตนบาตทใชมาก กคอ ใน, ท, เปนตน ดง อ. วา สมปนนาน สสสาน ยสน ยสม โส สมปนนสสโส ชนปโท ขาวกลา ท. ในชนบทใด ถงพรอมแลว ชนบทนน ชอวามขาวกลาถงพรอมแลว, (ถาตวประธานในวเคราะห ตางลงคกนกบบทประธานของบทปลง กตองเปลยนรปใหเหมอนประ- ธานของบทปลง) บางแหงตวประธานในวเคราะหเปนอตถลงค เมอ จะปลงใหเปนวเสสนะของ ป. ทานลง ก เขาขางทายบาง ดงน:- พห นทโย ยสม โส=พหนทโก ชนปโท แมนา ท. ใน ชนบทใด มาก ชนบทนน ชอวามแมนามาก. นท ศพท เดมเปน อตถลงค เมอเปนวเสสนะของชนบทอนเปน ปลงค ทานใชลง ก เขาขางทาย. ในตวอยางทแสดงมาแลว ตงแต ทตยา ถง สตตม พหพพห น ตวประธานของบทปลงเปน ปลงค อยางเดยว เมอจะใหเปนลงค อน กตองประกอบ ย ศพทและ ต ศพท ใหมลงคตรงกน เชน:- สนต จตต ยาย สา=สนตจตตา ภกขน จต ของภกษณใด สงบแลว ภกษณนน ชอวามจตสงบแลว. พหน ธนาน ยสม ต=พหธน กล ทรพย ท. ในสกลใด มาก สกลนน ชอวามทรพยมาก.


พหพพหเหลาน รปวเคราะห ตววเสสนะและตวประธาน มลงค วจนะ วภตต เสมอกน แปลกแต สพพนาม คอ ย และ ต ท เลงถงตวประธานของบทปลงแหงสมาส ทานจงเรยกสมาสเหลานวา ตลยาธกรณพหพพห และพหพพหเหลาน มเนอความไมปฏเสธ ท มเนอความปฏเสธ ทานตงวเคราะหอกวธหนงตางหาก เรยก น บพพบท พหพพห. น บพพบท พหพพห สมาสน ม น ปฏเสธเนอความทเปนคณ ซงเลงความวาคนน ไมมสงนน แปลกจาก น บพพบทกมมาธารยะ ทปฏเสธนาม อนเลง ความวา สงน ไมใชสงนน เปนตน น บพพบท พหพพหน ทาน สอนใหแปลตามพยญชนะวา ม...ไมม หรอวาม... หามได แปลเอา ความวา ไมม... ฯ ในรปวเคราะหใหกรยาอาขยาต ซงประกอบดวย น ปฏเสธ คอ นตถ เรยงไวในอนดบท ๑ ถดจากนนใช ต ศพท ประกอบดวย ฉฏฐวภตต คอ ตสส เรยงไวเปนอนดบท ๒ ถดนน ไปเรยงบทประธานไวเปนท ๓ และม อต ศพท ตอทายบทนามนามนน ดง อ. วา นตถ ตสส สโมต อสโม ผเสมอ ไมมแกทาน (หรอ จะโยควา ตสส ภควโต แดพระผมพระภาคนนกได) เหตนน (ทาน) ชอวามผเสมอหามได. นตถ ตสส ปตตาต อปตตโก (ลง ก ตอทาย) บตร ท. ของเขา ไมม เหตนน เขา ชอวามบตรหามได.


ภนนาธการณพหพพห พหพพห ในรปวเคราะห บททงหลายมวภตตตางกน เชน บทหนาใช ทตยา, บทหลงใช ปฐมา, เปนตน และจะตงวเคราะห อยาง น บพพบท พหพพห ซงใช ต ศพท และ อต กได ใชตงอยาง ตลยาธกรณพหพพห ม ย ต รบกนกได จะแสดง อ. ไวทง ๒ อยาง แตทควรกาหนดไวกคอ รปวเคราะหทานใชนามทง ๑ ๒ บท อนแปลก จากตลยาธกรณ ทมบทหนงเปนประธาน บทหนงเปนวเสสนะ อนง รปวเคราะหในสมาสน บางคราวทง ๒ บท มเนอความเชอมกนไม สนท จะใชกรยาอาขยาตเปนมชเฌโลปเขาประกอบในเวลาแปลบางก ได ดง อ. ตอไปน อรส โลมาน ยสส โส=อรสโลโม (อลตต) พราหมโณ ขน ท.ทอก ของพราหมณใด (อตถ มอย) พราหมณ นน ชอวามขนทอก. เอกรตต วาโส อสสาต เอกรตตวาโส ความอย ของชนนน สนคนเดยว เหตนน ชนนน ชอวา มความอยสนคน เดยว. วเคราะหหลงนใช ต ศพทม อต ตอทาย. พงสงเกตไดอก อยางหนง ในวเคราะห ททานยกเปน อ. ในทน คอ ถาใช ย ต รบกน ไมตองม อต ศพท ตงวเคราะหอยางพหพพห ธรรมดา ดง อ. วา อส หตเถ ยสส โส=อสหตโถ โยโธ, มณ กณเ ยสส โส=มณกณโ นาคราชา (ดแปลในแบบเรยน). วธตงวเคราะหอยางหพวจนะ ในพหพพหสมาส จะตงเปนพหวจนะ เพอใหเปนคณบทของตว ประธานทเปนพหวจนะบางกได ตองประกอบ ย ศพทและ ต ศพท


ใหเปนพหวจนะ สวนในรปวเคราะหจะใชเอกวจนะ หรอ พหวจนะ กได แลวแตเนอความจะบงถงวาอยางไหนควร อญญบทคอประธาน ของบทปลงตองเปนพหวจนะแท ทงตลยาธกรณะ และภนนาธกรณะ ดง อ. วา กต กสล เยห เต=กตกสลา กศล อนชน ท. เหลาใดทาแลว ชน ท. เหลานน ชอวามกศลอนทาแลว, อาวธา หตเถส เยส เต= อาวทธหตถา โยธา (ดแปลในแบบเรยน). นตถ เตส ปตตาต= อปตตกา บตร ท. ของเขา ท. ไมม เหตนนเขา ท. ชอวามบตรหามได. สรปตลยาธกรณพหพพห วเคราะหพหพพห ทก ๆ วเคราะห อาจแยกไดเปน ๒ ประโยค คอ :- ๑. ประโยค ย ๒. ประโยค ต ๑. ในประโยค ย มบทวเสสนะและบทประธานอยขางหนา ย และบทวเสสนะนน ตองประกอบดวยลงควจนะวภตตใหเสมอกนกบ บทประธานเสมอไป สวนการเรยง จะเรยงไวขางหนาบทประธาน ดจ วเสสนะบพพบทกได, จะเรยงไวขางหลงบทประธาน ดจวเสสนตตร- บทกได สดแตจะเหมาะ ถดนนไปจงเอา ย ศพทประกอบดวย ทตยาวภตตเปนตนมาเรยนตอ, พงกาหนดงาย ๆ วาตงแตบทตนจน ถง ย ศพททประกอบดวยทตยาวภตตเปนตน เปนประโยค ย กแล ย ศพทนเอง ทแสดงใหรไดแนนอนวา เปนพหพพหอะไรในประเภท ของตลยาธกรณพหพพห ๖ อยาง เพราะเมอ ย ศพทประกอบดวย


วภตตใด วภตตนนกเปนชอของพหพพหนน เชน ย ศพทประกอบ ดวยทตยาวภตต กเรยกวาทตยาพหพพห, ย ศพทประกอบดวยตตยา- วภตต กเรยกวาตตยาพหพพห, ย ศพทประกอบดวยจตตถวภตต ก เรยกวาจตตถพหพพห, ฯลฯ ย ศพทประกอบดวยสตตมวภตต กเรยก วาสตตมพหพพห. อนง ย ศพท เปนวเสสนสพพนามอาจแจกไดทง ๓ ลงค เหมอน กนกบ ต ศพท เพราะฉะนน จงควรกาหนดไวใหแมนยาวา ย ศพท กบ ต ศพทนนใชโยคนามนามตวเดยวกน คอ ถา ย ศพทโยคนามนาม บทใด ต ศพทกโยคนามนามบทนน จะตางกนกวภตตเทานน เพราะ ย ศพทประกอบดวยวภตตอนนอกจากปฐมาวภตต มทตยาวภตตเปน- ตนจนถงสตตมวภตต สวน ต ศพท คงประกอบดวยปฐมาวภตตเสมอ ไป สวนวจนะและลงคตองใหเสมอกนทง ย และ ต แตในแบบบาล ไวยากรณตอนน ทง ย ทง ต ประกอบดวยปฐมาวภตต ๒. ในประโยค ต กมแต ต ศพทประกอบดวยปฐมาวภตต (คอโส) และบทปลง ซงเปนบทสมาสเทานน เพราะฉะนน ประโยค ต จงมเฉพาะแต ต ศพททประกอบดวยปฐมาวภตต และบทปลง รวม ๒ บทเทานน. อนง บทปลงทเปนพหพพหสมาสนเปนสมาสคณ ฉะนนจงตอง หานามนามบทอนมาเปนประธาน บทนามนามทนามาใชเปนประธาน น กสาคญเหมอนกน เพราะเปนหลกทจะใหใชบทปลงแสดงลกษณะ ไดถกตอง ดงนน เมอพบ ต ศพทหรอบทปลง เปนลงค วจนะ


วภตตอนใด จงควรหานามนามทเปนลงควจนะวภตตนนใหตรงกน. สมาสทอง สมาสตามทแสดงมาแลว เปนแตชนเดยว คอตงวเคราะหชน เดยว เปนสมาสเดยว สมาสบางอยางมสมาสอนเปนทองมากอนกม การทจะทราบวา สมาสไหนเปนสมาสใหญ สมาสไหนเปนสมาสทอง นน ทางทแนนอนทสด กจงลอกตงวเคราะหด เมอสมาสไหนตง วเคราะหกอน สมาสนนแลชอวาสมาสทอง สวนสมาสทตงทหลงทสด ชอวาสมาสใหญ แตเมอจะสงเกตตามคาแปลเขากากบดวยไดกยงด และ พงสงเกตดงน:- เวลาแปลเนอความ ถาแปลทตองของสมาสใดกอน สมาสนน ยอมเปนสมาสใหญ คอสมาสตวตง สวนสมาสตอ ๆ ไป เปนทอง ถามสมาสทองหลาย ๆ ชน กใหแปลไปตามลาดบของเนอความทจะ อานวยใหแปล เวลาตงวเคราะห ใหตงวเคราะหสมาสทแปลทหลง กอน เปรยบเหมอนเอาของทซอนกนไว วางซอนกนหลาย ๆ ชน เวลาซอนกซอนตามลาดบขนมาจากถงอนบนทสด เวลานาออกกตอง ยกลงไปตามลาดบ ตงแตอนบนจนถงอนลางทสดฉนใด สมาสทอง ก ฉนนน เวลาตงวเคราะห กตองตงสมาสทแปลทหลงทสดกอน เหมอน ของอนแรกทวางลง เวลาแปล ตองแปลสมาส ทตงวเคราะหหลงท สดกอนตามลาดบ จนถงสมาสทตงกอนทสดลง ดง อ. น :- ๑. คนโธ จ มาลา จ=คนธมาลา ของหอมดวย ระเบยบ ดวย ชอวาของหอมและระเบยบ ท. (อ. ทวนทวะ)


๒. ตา อาทโย เยส ตาน=คนธมาลาทน วตถน มน ท. (ตา คนธมาลา ของหอมและระเบยบ ท. เหลานน) เปนตน ของวตถ ท. เหลาใด วตถ ท. เหลานน ชอวามของหอมและระเบยบเปนตน. ตอนนเปนฉฏฐตลยาธกรณพหพพห มทวนทวสมาสเปนทอง. ๓. คนธมาลาทน หตเถส เยส เต=คนธมาลาทหตถา มนสสา (วตถ ท.) มของหอมและระเบยบเปนตน (ม) ในมอ ท. ของมนษย ท. เหลาใด มนษย ท. เหลานน ชอวามวตถมของหอมและระเบยบเปน ตนในมอ. สมาสนเปนฉฏฐภนนาธกรณพหพพห มทวนทวะและ ฉฏฐตลยาธกรณพหพพหเปนทอง ใน อ. นจะพงเหนไดวา เวลาตง วเคราะห ตงไปตามลาดบเลข ๑,๒,๓. แตเวลาแปลตองแปลยอนลาดบ คอแปลคาวา มวตถ เปนสมาสท ๒ ตอไปจงแปลสมาสท ๑ วาของ หอมและระเบยบ, แตตวอยางน สมาสท ๓ และท ๒ เมอแปลคาแรก ใชแตคาวามขนกอน เชนสมาสท ๓ แปลคาวามขนตน คาวา ในมอ ซงเปนสมาสเดยวกนอยตอนทาย และสมาสท ๒ คาวา มขนตน คาวา เปนตน อยหลง ถงกระนนกเปนเพราะความนยมของภาษา จะแปล ใหตดตอกนไปทเดยวกจะเสยความ แตเมอยกคาวามขนแปลตนแลว กเปนอนวาแปลกอนอยนนเอง วธตงวเคราะหและแปลสมาสทอง ดง กลาวมาน เปนแตพอเปนเครองสงเกตประการหนง เทานน เพราะ บางสมาสไมเขาในเกณฑนกยงมอย บางสมาสตงกอนแปลกอน ตงหลง แปลหลงกม เพราะฉะนนจะตงขอสงเกตไวอก อยางหนง คอ :- บาง


สมาสทมนาม ๒ บท หรอหลายบท มวเสสนะ เปนอยางเดยวกน ตอง เขาสมาสบทนามนามเสยกอน แลวเขาสมาสวเสสนะทหลง แลวจง ตอกบสมาสอนตอไป แปลกแปลบทนามนาม อนตอกนนนกอน แลว แปลสมาสทเปนวเสสนะทหลง ดง อ. ตอไปน :- ๑. ธมโม เอว จกก=ธมมจกก จกรคอธรรม เปน อวธารณ- บพพบท กมมธารยสมาส. ๒. ปวร ธมมจกก=ปวรธมมจกก จกรคอธรรมอนบวร ตอน นตงกอนแปลกอนตามลาดบเลข แมสมาสอน ๆ ทบทนามนามตงแต ๒ ขนไป มคณศพทรวมกนกตองตงตามนยน วธตอสมาสชนดน เหมอนเอาของหอรวมกนบาง เฉพาะอยางบาง มาซอนกน สงใด จะตองหอรวมกน จาตองหอเสยกอน แลวจงนามาซอนกนภายหลง เวลานาออกบางคราวกนาออกดวยวธแกหอเสยกอน แลวนาออกเปน ลาดบไป ฉนใด สมาสบางอยางทจะตองรวมนามนามเสยกอนแลว ตอ วเสสนะทหลงกฉนนน เวลาแปลกแปลไปตามความของสมาส เลงเนอ ความเปนเกณฑ ดง อ. น ซงมตวอยางขางตน คอ :- ปวตตต ปวรธมมจกก เยน โส=ปวตตตปวรธมมจกโก (ภควา) จกรคอธรรมอนบวร อนพระผมพระภาคใด ใหเปนไปแลว พระผม พระภาคนน ชอวามจกรคอธรรมอนบวรอนใหเปนไปแลว. ตตยาพหพ พห ม อว. กมม. และ ว. บพพ. กมม. เปนทอง นเปนวธรวมนาม นาม ๒ บท คอ ธมม กบ จกก เขาเสยกอน แลวตอ ปวร เขาทหลง แลวจงตอ ปวตตต อนเปนสมาสใหญเขาในทสด ตามวธน. ปวตตต-


ปวรธมมจกโก น จะตองวเคราะหอยางวธแรกกได อยางน :- ๑. ปวโร ธมโม=ปวรธมโม. ๒. ปวรธมโม เอว จกก= ปวรธมมจกก. ๓. ปวตตต ปวรธมมจกก=ปวรธมมจกก. เวลาแปล ตองยอนลาดบไปอยางวธทหนง. เพราะฉะนน วธ ตงวเคราะหและแปลสมาสทอง ตองแลวแตเนอความเปนเกณฑ โดย มากตามทกลาวมาแลวทง ๒ วธ กพอเปนเครองนาทางใหนกศกษา เขาใจโดยยอ ๆ เทานน. บางสมาสมสมาสทเปนประธานอยหนา บาง สมาสมสมาสทเปนประธานอยหลง เอาแนนอนไมได แลวแตความ นยมของภาษา บดนจกแสดงลกษณะตาง ๆ ของสมาสทอง พรอมทง อ. มาประกอบดวย ดงน:- ก. อยางวธทซอนของทละสงเปนลาดบขนไป เวลายกออกตอง ยกแตอนบนลงมาฉนใด การตงวเคราะหแบบนกเหมอนกน คอตงไป ตามลาดบ เวลาแปลตองยอนลาดบมา เชน:- ๑. มหนต ปาฏหารย=มหาปาฏหารย ปาฏหารย ใหญ ชอ มหาปาฏหารย ว. บพพ. กมม. ๒. มหาปาฏหารยสส กรณ=มหาปาฏหารยกรณ (าน ท) เปนททาซงมหาปาฏหารย ฉฏฐตปปรสะ. ๓. มหาปาฏหารยกรณ าน=มหาปาฏหารยกรณฏาน ทเปน ททาซงมหาปาฏหารย เปน. ว. บพพ. กมม. ม ฉฏฐตปปรสะ และ ว. บพพ. กมม. เปนทอง.


ข. ของหลายอยาง ทหอรวมกนบาง ของสงเดยวบาง ทนามา ซอนกน ตองหอของทควรหอเสยกอนแลวซอนกนฉนใด การตง วเคราะหสมาสทองบางอยางกเชนนน คอควรเขาสมาสนามทเนองกน โดยเนอความเสยกอน แลวนามาเขาสมาสกบบทอน ๆ ตอไป เชน:- ๑. พาโล ปรโส=พาลปรโส บรษโง. ๒. ปณฑโต ปรโส=ปณฑตปรโส บรษฉลาด. ๓. พาลปรโส จ ปณฑตปรโส จ พาลปรสปณฑตปรสา. (อามาหารทวนทวะ) บรษผโงและผฉลาดทงหลาย. ใน อ. น เราจะเหนไดในขอ ๑ วา พาล ศพทเปนคณของ ปรส ตองเขากนเสยกอน และในขอ ๒ ปณฑต ศพท เปนคณของ ปรส กตองเขากนเสยกอน แลวจงมาตอกนในขอ ๓ เวลาแปลกตองแปล ขอ ๑ กอน แลวจงแปลขอ ๒ ขอ ๓ ตอไป เพราะการแปละสมาสทอง บางสมาส ขนบทหนากอนกม ขนบททามกลางกอนกม ขนบทหลงกอน กม แลวแตเนอความจะบงใหเหนไปทางไหน ดกวา ถกวากน เทานน. ค. การเขาสมาสและแปลตองสงเกตความเปนสาคญ ขอนบาง คราวตง ว. กอน แปลทหลงกม ตงทหลงแปลกอนกม ตงกอน แปลกอน ตงทหลงแปลทหลงกม แลวแตเนอความอนเชอมกนเปน หลก ขอนผศกษาตองวจารณใหดใหถกตองตามหลกแหงคาแปลเนอ ความ และตงวเคราะหดาเนนตามหลกของสมาสนน แลวนามาเขา สมาสทองใหถกตองตามคาแปลและหลกสมาส อาศยความชานาญทง ๒ ทาง คอภาษาอยาง ๑ หลกสมาสอยาง ๑ รวมกนจงจะตงวเคราะหและ


แปลสมาสทองใหถกตองได และการทจะอบรมความชานาญใหเกดม ขนได กจาตองใชความสงเกตจากอาการเหลาน คอ :- ๑. เมอเหนศพทสมาสตงแต ๒ สมาสขนไปเปนวภตตเดยวกน อย ตองแยกศพทเหลานนออกแปลความเฉพาะศพทกอน เมอแปล ศพทเหลานนไดหมดแลว กตดตอศพทเหลานนเขาดวยกนวา จะควร ตอดวยวธของสมาสไหนบาง และใชวธของสมาสไหนตอตรงไหน จงจะเหมาะ และถกตองตามความหมายในคานน ๆ. ๒. เมอเหนบทสมาสซงทงหมอนนมเนอความไมกนกน คอจะ แปลใหเปนสมาสอะไรกไมไดความ ในทเชนน จาตองใชศพทเปน โลป คอเมอเขาสมาสแลวตองลบเสย แตศพททจะหามาใชนน ตอง เลอกใหเหมาะใหมเนอความเชอมกนไดสนท และถกตามลกษณะของ สมาสนน ๆ ดวย. ตอไปนจะไดยกตวอยางสมาสทอง ตามททานใชโดยมารในธมม- ปทฏฐกถา มาตงเพอประดบความรของผศกษาตามสมควร. ๑. สลภตโณทกโคจโร ทโคจรมหญาและนาอนหาไดงาย. ก. ตณจ อทกจ=ตโณทก หญาและนา สมาหาระ ทวนทวะ. ข. สลภ ตโณทก ยสม โส=สลภตโณทโก (โคจโร ทโคจร) มหญาและนาอนหาไดงาย สตตมพหพพห. ค. สลภตโณทโก โคจโร=สลภตโรทกโคจโร ว. บพพ. กมม. ม ทวนทวะ และ สตตมพหพพห เปนทอง.


๒. ปกขหตโอกจกขปสปปกณภาวกฏโรคามเภโท (ครกา- พาโธ อาพาธหนก) ตางดวยความเปนผมขางขางหนงอนลมขจดแลว และความเปนผมตาขางเดยว และความเปนผเสอกไสไปดวยตง (เปลย) และความเปนคนงอย และโรคมโรคเรอนเปนตน. ในตวอยางนมศพทสมาสยดยาว จาเปนตองแยกออกเปนศพท ๆ แลวหาวธทเนองกนแกศพทนน ๆ บางศพทตองใชมชเฌโลปเขาประ กอบดวย เชนภาวศพทมอยคาเดยว แตเวลาแปลตองใหภาวศพท ถง ๔ ศพท ทาเปนมชเฌโลปเสย ๓ ศพทจงจะไดความ แลวตงวเคราะห แยกเปนตอน ๆ ไป ดงน :- ก. เอโก ปกโข=เอกปกโข ขางขางหนง. ว. บพพ. กมม. ข. เอกปกโข หโต ยสส โส=ปกขหโต ขางขางหนง ของ บคคลใด (วาเตน อนลม) ขจดแลว บคคลนนชอวามขางขางหนง อนลมขจดแลว. ฉฏฐพหพพห, ปพพโลป. ค. ปกขหตสส ภาโว ปกขหตภาโว ความเปนแหงบคคลผม ขางขางหนงอนลมขจดแลง. ฉฏฐตปปรสะ. ตอนน รวมความไดตอนหนง เหมอนหอของไวหอหนงกอน แลวซอนกนทหลง. ฆ. เอก จกข ยสส โส=เอกจกข. ตาขางเดยว ของบคคลใด (อตถ มอย) บคคลนน ชอวามตามขางเดยว. ฉฏฐพหพพห. ง. เอกจกขสส ภาโว เอาจกขภาโว ความเปนแหงบคคล ผม ตาขางเดยว.ฉฏฐตปปรสะ.


นรวมความไดอกตอนหนง. จ. ปฌน สปป=ปสปป ผเสอกไสไปดวยตง. ตตยาตปปรสะ ฉ. ปสปปสส ภาโว=ปสปปภาโว ความเปนแหงบคคลผเสอก ไสไปดวยตง. ฉฏฐตปปรสะ. นไดเนอความอกตอนหนง. ช. กณสส ภาโว=กณภาโว ความเปนแหงบคคลผงอย. ฉฏฐ- ตปปรสะ. ฌ. กฏ โรโค=กฏโรโค โรคชอกฏฐะ (โรคเรอน) ว. บพพ. กมม. ขอน กฏ เดมเปนศพทนาม เปน นป เมอมาเปนชอของโรค ซงเปน ป. กคงไวตามเดม อยาง สาวตถ นาม นคร สาหรบนาม นามทใชเปนบทวเสสนะนน ถาใชเปนวเสสนะของนามนามบทใด ก ตองประกอบใหมวภตตและวจนะเหมอนนามนามบทนน สวนลงคให คงไวตามเดม เพราะทานนยมใชตางลงคกนไดในทซงศพทเดมมรปอย อยางนน นอกจากจะเปนศพทคณ จงเปลยนไปตามตวประธาน นได เนอความอกตอนหนง ตอนจะไดรวมเนอความเหลานนเขาดวยกน. ญ. ปกขหตภาโว จ เอกจกขภาโว จ ปสปปภาโซ จ กณภาโว จ กฏโรโค จ=ปกขหตเอกจกขปสปปกณภาวกฏโรคา ความ เปนแหง บ...และโรคเรอน ท. อสมาหาระ ทวนทวะ ตอนนลบ ภาวะ เสย ๓ ศพท. ฏ. ปกขหตเอกจกขปสปปกณภาวกฏโรคา อาทโย เยส


เต=ปกขหตเอกจกขปสปปกณภาวกฏโรคาทโย (อาพาธา) ความ เปน...และโรคเรอน เปนตน แหงอาพาธ ท. ใด อาพาธ ท. นน ชอวามความเปน...และโรคเรอน เปนตน. ฉฏฐพหพพห. ฐ. ปกขหต...โรคาทห เภโท=ปกขหต...โรคาทเภโท (อาพาธ หนก) ตาง โดยอาพาธมความเปน...และโรคเรอนเปนตน. ตตยาตป- ปรสะ มสมาสตาง ๆ ดงทตงมาแลวนนเปนทอง และตอนน เภโท เปนคณของ ครกาพาโธ ซงเปนประธาน อนแปลวา อาพาธหนก อนตางโดยอาพาธมความเปนผ...และโรคเรอน เปนตน. ๓. ยสวโลปเสนปตฏานาทอจฉนนาทโก (อปสค) มการ ถอดยศและลดตาแหนงเสนาบด เปนตน ๆ. ก. ยสสส วโลโป=ยสวโลโป การถอดยศ. ฉฏฐตปปรสะ. ข. เสนาปตสส าน=เสนาปตฏาน ตาแหนงแหงเสนาบด ฉฏฐตปปรสะ. ค. เสนาปตฏาน อาท ยสส ต=เสนาปตฏานาท (าน) ตาแหนงมตาแหนงแหงเสนาบด เปนตน. ฉฏฐพหพพห. ฆ. เสนาปตฏานาท อจฉนน=เสนาปตฏานาทอจฉนน การ ลดซงตาแหนงมตาแหนงแหงเสนาบดเปนตน (อจฉนน ใชเปนนาม) ทตยาตปปรสะ. ง. ยสวโลโป จ เสนาปตฏานทอจฉนนจ=ยสวโลป... อจฉนน การถอดยศและ... เปนตน. สมาหารทวนทวะ. จ. ยสวโลป...อจฉนน อาท ยสส โส=ยสวโลปเสนาปตฏ-


านาทอจฉนนาทโก (อปสคโค อปสค) มการถอดยศและ ลดตาแหนงมตาแหนงแหงเสนาบดเปนตน. ฉฏฐพหพพห มสมาสทองดงแสดงมา. ในขอน เมอแปลโดยพยญชนะ ตองแปลวา เปนตนตดตอ กนอย ๒ ครง เพราะมอาทศพทอย ๒ ศพท แตถาแปลเอาความทาน นยมใหแปลวา อปสคมการถอดยศและลดตาแหนงมอาทวาตาแหนง เสนาบดเปนตน. สหบพพบท พหพพห สมาสทใชมาก ในหนงสอทงปวงอกอยางหนง คอสหบพพบท พหพพพห. สมาสนใช สห ศพท เปนบทหญา มรปเปนอพยยภาวะ แปลกแตมบทอนเปนประธาน และเปนได ๓ ลงค ไมเปนเฉพาะ นปสกลงคเหมอนในอพยยภาวะ ฉะนนจงเรยก สหบพพบท พหพพห แตในรปวเคราะหใชอยางอพยยภาวะ คอใชกรยาอาขยาตเปนเครอง ประกอบเนอความ ในรปวเคราะหให สห ศพท ซงแปลวา กบ และ บทนามทจะตอกบ สห ศพทใชประกอบตตยาวภตต ซงจะตองแปลวา ดวย...เมอเขาสมาสแลว คงไวแลว ส ท สห เขากบบทนามทประกอบ ตตยาวภตตนน กรยาอาขยายกลบเสย ทานนยมใหแปลวา เปนไป กบดวย.. ไมไดแปลวา ม เหมอนพหพพหอน ๆ แตถงอยางนน เวลาแปลอยางเอาความ คอแปลโดยอรรถทานกแปลวา มไดเหมอนกน เชนคาวา สธน กล ตระกลมทรพยเปนตน ฉะนน สมาสน จงอยใน ประเภทพหพพหดวย.


ตวอยางวเคราะห สห ภรยาย โย วตตตต สภรโย (ปรโส) บรษใด ยอม เปนไปกบดวยภรยา เหตนน บรษนน ชอวาเปนไปกบดวยภรยา (คอมภรยา). สห สามเกน ยา วตตตต สสสามกา (อตถ) หญงใดยอมเปน ไปกบดวยสาม เหตนน หญงนนชอวาเปนไปกบดวยสาม (คอมสาม) สห โภเคน ย วตตตต สโภค (กล) ตระกลใด ยอม เปนไปกบดวยโภคะ เหตนน ตระกลนนชอวาเปนไปกบดวยโภคะ (คอมโภคะ). ในรปวเคราะหของสมาส ใช ย ศพท ขางหนากรยาอาขยาต คอ วตตต เมอเขาสมาสแลวลบทงเสย อต ศพททแปลวา เหตนน ตอขางหลง วตตต เมอนกศกษาเหนศพทนามอนม ส อกษรอยขาง หนา และศพทนามนนเปนคณบทของนามอน พงเขาใจวา คานน เปน สห บพพบทพหพพห ส อกษรนน มาจาก สห ศพท กตงวเคราะห และแปลดาเนนตามลกษณะของสมาสน และเวลาแปลเรยงความบาง แหงบางศพท จะแปลคาแปลวา เปนไปกบดวย วา ม บางกได. สมาสทมบทอนเปนประธาน สมาสทมบทอนเปนประธาน ไดแกกมมธารยะบางอยาง ตป- ปรสะบางอยาง ดงกลาวแลวขางตน และพหพพหทงสน มวธแจกดวย วภตต ตามการนตของตน ตามลงคของบทประธาน ดงตวอยาง ตอไปน:-


กมมธารยะ สตสมฏโ ปเทโส ประเทศ ทงเยนทงเกลยง สตสมฏา ภม แผนดน " สตสมฏ าน ท " ตปปรสะ คามคโต ปรโส บรษ ไปแลวสบาน คามคตา อตถ หญง " คามคต กล ตระกล " พหพพห รฬหลโต รกโข ตนไม มเครอวลยขนแลว รฬหลตา สาลา ศาลา " รฬหลต ฆร เรอน " ตอนไปจะไดตงวเคราะห และบอกชอสมาสตามทมอทาหรณ ใหผศกษาตอบในหนงสอแบบเรยน (ขอ ๑๐๑) นน เพอประดบ ความรของผศกษา. ๑. มหนโต นาโค=มหานาโค นาคใหญ ว. บพพ. กมม. ๒. ตโย ทณฑา=ตทณฑ ไม ๓ อน สมาหาระทค. ๓. อร คโต=อรคโต ไปแลวสปา ทตยาตปปรสะ.


๔. ทาส จ ทาโส จ=ทาสทาส ทาสและทาส สมาหาระทวนทวะ. ๕. ปาการสส ตโร=ตโรปาการ ภายนอกแหงกาแพง นบาตปพพกะ. อพยยภาวะ. ๖. กณหาน เนตตาน ยสส โส=กณหเนตโต (ราชา พระราชา) ม ตาดา ฉฏฐตลยาธกรณพหพพห. ๗. โต เปโม ยสม โส= ตเปโม มความรกตงอย สตตมพหพพห. ๘. วนสส สมป=อปวน ทใกลเคยงแหงปา อปสคคปพพกะ. อพยยภาวะ. ๙. นโร จ นาร จ=นรนารโย นระและนาร ท. อสมาหาระทวนทวะ. ๑๐. สงฆสส ทาน=สงฆทาน ทานเพอสงฆ จตตถตปปรสะ. ๑๑. ปจ อนทรยาน=ปจนทรยาน อนทรย ๕ ท. อสมาหาระทค. ๑๒. ปรโส อตตโม=ปรสตตโม บรษสงสด วเสสนตตร. กมม. ๑๓. ป า เอว ธน=ปาธน ทรพย คอ ปญญา อว. กมม. ๑๔. กต กสล เยน โส=กตกสโล มกศลอนทาแลว ตตยาพหพพห. ๑๕. วเน รกโข=วนรกโข ตนไมในปา สตตมตปปรสะ. ๑๖. ปาปา รหโต=ปาปรหโต (ปรโส บรษ) ผเวนแลวจากบาป ปญจมตปปรสะ. ๑๗. ป อต สมมต=ปสมมต สมมตวาบญ สมภาวน. กมม. ๑๘. ทนโน ยโส ยสส โส=ทนยโส มยศอนทานใหแลว จตตถ พหพพพ. ๑๙. มหฬาย มข อว มข ยสส โส=มหฬามโข มหนาเพยงดงหนา


แหงชางพง ฉฏฐอปมาพหพพห. ๒๐. คหฏโ จ ปพพชโต จ=คหฏปพพชตา คฤหสถและบรรพชต ท. อสมาหาระ ทวนทวะ. ๒๑. พทโธ สโห อว=พทธสโห พระพทธเจาเพยงดงสหะ วเสสโน- ปมบท ชนด อปมานตตรบท. ๒๒. คมกสส ภตต=คมกภตต ภตรเพอผไป จตตถตปปรสะ. ๒๓. เคหสส อนโต=อนโตเคห ภายในแหงเรอน นปาตปพพกะ อพยยภาวะ. ๒๔. ธราส มแลวในแบบ. ๒๕. นโครธสส ปรมณฑล อว ปรมณฑล ยสส โส=นโครธ- ปรมณฑโล มปรมณฑลเพยงดงปรมณฑลแหงตนนโครธ ฉฏฐ อปมาพหพพห. ๒๖. นกขนตา กเลสา ยสมา โส=นกกเลโส มกเลสออกแลว ปญจม พหพพห. (ลบ ขนต คงไวแต น อปสค). ๒๗. ทโฆ ชงโฆ แขงยาว วเสสนบพพ. กมม. ๒๘. ทฆา ชงฆา ยสส โส=ทฆชงโฆ มแขงยาว ฉฏฐพหพพห. ๒๙. อนธวธโร มแลวในแบบ. ๓๐. อนโธ จ วธโร จ=อนธวธวา คนบอดและคนหนวก ท. อสมาหาระ ทวนทวะ. ๓๑. ขตตยมาโน มแลวในแบบ. ๓๒. ขตตยสส มาโน=ขตตยมาโน มานะแหงกษตรย ฉฏฐตปปรสะ.


๓๓. สโร สโห อว=สรสโห กลาเพยงดงสหะ วเสสโนปมบท ชนด อปมานตตรบท. ๓๔. สโร สโห=สรสโห สหะกลา วเสสนบพพ. กมม. ๓๕. สารปตโต เถโร=สารปตตตเถโร พระสารบตรผเถระ วเสสน- นตตร. กมม. ๓๖. สารปตโต เถโร=สารปตตตเถโร พระเถระชอวาสารบตร วเสสนบพพ. กมม. ๓๗. น ผาสก=อผาสก (ทกข ทกข) มใชความสาราญ อภย- ตปปรสะ ๓๘. นตถ ตสส ผาสกนต=อผาสก (กล ตระกล) มความสาราญ หามได น บพพบท พหพพห. ๓๙. สกโร อว เปโต=สกรเปโต เปรตเพยงดงสกร วเสสโนปมาบท ชนด อปมาบพพบท. ๔๐. สกรสส สส อว สส ยสส โส=สกรสโส ฉฏฐอปมา. พหพพห สกรสโส เปโต=สกรเปโต เปรตมศรษะเพยงดงศรษะแหงสกร วเสสนบพพ. กมม. มฉฏฐอปมาพหพพห เปนทอง (เปนมชเฌ- โลป) ๔๑. ปรสสส สทโท=ปรสสทโท เสยงแหงบรษ ฉฏฐตปปรสะ. ๔๒. ปรโส เอว สทโท=ปรสสทโท ศพท คอ ปรสะ อวธารณบพพ. กมม. ๔๓. สทเท สา=สททสา ความสาคญในเสยง สตตมตปปรสะ.


๔๔. สทโท อต สา=สททสา ความสาคญวาเสยง สมภาวน บพพ. กมม. ๔๕. าณ ชาล อว=านชาล ญาณเพยงดงขาย วเสสโนปมบท ชนด อปมานตตรบท. ๔๖. าณ เอว ชาล=าณชาล ขายคอญาณ อว. กมม. ๔๗. นททรถ มแลวในแบบ. ๔๘. นตถ ตสส ทรโถต=นททรโถ มความกระวนกระวานหามได น บพพบท พหพพห. ๔๙. เทวโว ราชา=เทวราชา เทวดาผพระราชา วเสสนตตร. กมม. ๕๐. เทวสส ราชา=เทวราชา พระราชแหงเทวดา ฉฏฐตปปรสะ.


อธบายตทธต พระปยทสส (ลภ ปยทสส ป.ธ. ๘) วดบรมนวาส เรยบเรยง ตทธต เปนแผนกหนงแหงวจวภาค สาหรบตดทอนศพทให นอยลง มใหรงรงในสวนไมจาเปนแลวใชปจจยแทนไว แตแปลได ความเทาเดม เชน ราขคเห--ขาโต เกดในกรงราชคฤห ตดหรอลบ ชาต เสย แลวลง ณก ปจจยแทนไวท ราชคห เปน ราชคหโก แปลวาเกดในกรงราชคฤห หรอ นคเร-ชาโต เกดในนคร ลง ณ ปจจย เปน นาคโร แปลวา เกดในนคร กเหมอนกน. ตทธต คาน แปลวา สททรปอนอาจารยทาใหสาเรจดวยปจจย ม ณ เปนตน เปนประโยชนแกเนอความแหงศพทม วาสฏ เปนตน โดย ว. วา ตสส หต=ตทธต ย ณ ปจจยาทการย สททรปอน อาจารยทาใหสาเรจดวยปจจยม ณ เปนตน อนใด หต เปนประโยชน ตสส วาสฏาทกสส อตถสส แกอรรถ ม วาสฏ เปนตน เหตนน ต ณ ปจจยาทการย....นน ตทธต ชอวา ตทธต. (ตทธต เปน ประโยชนแกอรรถ มวาสฏ เปนตนนน) แปลง ห เปน ธ แลว ซอน ท เปนตปปรสสมาส. [ ตทธต ตางจากสมาส ] ตทธต กบ บทสมาส ตางกนคอ สมาส สาหรบยอบท


หลาย ๆ บทเขาดวยกน โดยวธลบวภตตของศพทหนาบาง ไมลบ บาง เพอปองกนความรงรงของวภตตและบทซงไมจาเปนในระหวาง ศพททง ๒ เสย และบางทลบศพททามกลางเสย โดยอาศยศพทหนา และศพทหลงเปนหลก วธนเรยกวา 'มชเฌโลปสมาส' แปลวาสมาส ลบศพททามกลาง เชน อสเสน ยตดต รโถ ยอเขาสมาสเปน อสสรโถ โดยลบ ยตต เสย กคงแปลวา รถเทยมดวยมา เปนตน ไดความวา สมาสนน ลบวภตต ของศพทหนาอยางหนง ไมลบอยางหนง. และ ลบศพททามกลางอยางหนง. สวนตทธต ถาม ๒ ศพทหรอมากกวานน ซง มเนอความ แปลไดเตมทแลวกตาม ตองลบศพทหลงทงเสย แลวลงปจจยแทน ไว กแปลไดความเทาเดม เชน ธมเม=นยตโต แปลวา ประกอบ ในธรรม ลบ นยตต เสย ลง ณก ปจจยแทนไวท ธมม เปน ธมมโก แปลวา ประกอบในธรรม ดงน นบวาทอนศพทใหนอย ลง และทงความกไมเสย, ศพทนถาเปนสมาส กลบแตวภตตของ ศพทหนา แลวยอเขาสมาสเปน ธมมนยตโต เทานน. สวนตทธต เปน ธมมโก ธมมนยตโต กด ธมมโก กด แปลวา ประกอบ ในธรรมเหมอนกน นความตางกนของตทธต และสมาส. [ หลกของการแบงตทธต ] ตทธต นนโดยยอแบงเปน ๓ อยาง คอ สามญญตทธต ๑ ภาวตทธต ๑ อพยยตทธต ๑ เกณฑทแบงตทธตออกเปน ๓ น


หมายเฉพาะทใชไดทวไปโดยมาก คอ สามญญตทธตนนใชปจจยแทน ศพทไดทวไป ทงทเปนนามนาม คณนาม และกรยาดวย จงไดชอ อยางนน. ภาวตทธต ใชปจจยแทนไดเฉพาะ ภาว ศพทอยางเดยว อพยยตทธต ใชปจจยลงทหลงสพพนาม สาเรจรปเปนอพยยศพท แจก ตามวภตตทง ๗ ไมได. สามญญตทธต ทวาลงปจจยแทนศพทนาม ทง ๒ นน ดงน :- แทนนามนาม เชนในโคตตตทธต แทน อปจจ ซงเปนศพท นาม แปลวา เหลากอ โดย ว. วา วสฏสส อปจจ วาสฏโ แปลวา เหลากอแหงวสฏ ชอวา วาสฏ เปนตน. แทนคณนาม เชน ในพหลตทธต แทน ปกตศพท ซงแปลวา ปกต หรอแทน พหล ศพท ซงแปลวา มาก อนนบวาเปนคณศพท โดย ว. ในตทธนวา อภชฌา อสส ปกต อภชฌาล แปลวา อภชฌา เปนปกต ของบคคลนน (บคคลนน) ชอวา มอภชฌาเปนปกต. ทยา อสส พหลา ทยาล ความเอนด ของบคคลนนมาก (บคคลนน) ชอวามความเอนดมาก เปนตน. แทนกรยา ขอนใชปจจยแทนไดทงกรยาอาขยาต และกรยา กตก. แทนกรยาอาขยาต เชน ใน ตรตยาทตท. ว. วา นาวาย ตรตต นาวโก ชนใด ยอมขาม ดวยเรอ เหตนน (ชนนน) ชอวา นาวกะ ผขามดวยเรอ. นใชปจจยแทน ตรต ซงแปลวา ยอมขาม ซงเปนกรยาอาขยาต. ใชแทนกรยากตก เชน ว. ธมเม โต ธมมโก แปลวา ชนตงอยแลวในธรรม ชอวา ธมมก. ในทนใช ณก ปจจย


แทน ต ศพท ซงแปลวา "ตงอยแลว" ซงเปนกรยากตก. [ ศพททปจจยในตทธตลงได ] ตทธต มปจจยเปนหลกสาคญ ผศกษาพงกาหนดใหด เมอ จาไดดแลวจะรสกวาสะดวกในการกาหนดตทธตใหแมนยา ปจจยใน ตทธต สาหรบลงในศพททเปนนามทง ๓ และกรยานามทสาเรจมาจาก นามกตก. (ยกเวนกรยาอาขยาตและกรยากตก) เมอลงปจจยแลว สาเรจรปเปนนามนามบาง คณนามบาง และอพยยศพทบาง. ทสาเรจ เปนนามนาม เชน โคตตตท. สมหตท. และภาวตท. ทเปนคณนาม เชน ตรตยาทตท. เสฏตท. เปนตน ทเปนอพยย เชน วภาคตท. เปนตน. เมอลงปจจยแลวแจกในลงคทง ๓ ไดกม แจกไดเฉพาะ ๒ ลงค และลงคเดยวกม ตามการนตของตน ๆ แจกไมไดเลยกม เพราะเปน อพยยศพท. [ จาแนกชอตทธต ] สามญญตทธต แบงออกเปน ๑๓ อยาง คอ โคตตตท. ตรตยาทตท. ราคาทตท. ชาตาทตท. สมหตท. านตท. พหลตท. เสฏตท. ตทสสตถตท. ปกตตท. ปรณตท. สงขยาตท. วภาคตท. แตในคมภรศพทศาสตรทงหลายทานแบงเปน ๑๕ อยาง คอเตม นสสตตท. และอปมาตท. แตสมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ทรงเหนวา ไมไดใชทวไป จงมไดทรงจดไวในทน คงจดแบงเพยง ๑๓ อยาง ตาม


แบบของพระอมราภรกขต (เกด) วดบรมนวาส. [ อานาจ ณ ปจจยและปจจยเนองดวย ณ ] ไดพดไวแลววา ตทธต มปจจยเปนหลก พงทราบเรองของ ปจจยเสยกอน ปจจยนนเนองดวย ณ อยางหนง เนองดวยพยญชนะ อนอยางหนง.ทเนองดวย ณ เมอลงไปแลว ณ นนตองลบทงเสย ไมปรากฏเลย. แตใหพงสงเกตอยางน คอถาศพทใดมสระเปนรสสะ มพยญชนะสงโยค คอ สะกดทไมออกเสยอยขางหลง เชน กจจ โมคคลล ทกข เปนตน หรอทเปนสระทฆะอยแลว เชน โรหณ นาวา สาวตถ ดงน ณ ปจจยไมมอานาจอะไร ตองลบทงเสย เหลอไวแต สระท ณ อาศย และสระของศพททจะลง กตองถกลบดวย แลวเอา สระท ณ อาศยไปลงไวทศพทนน เชน กจจ ศพท ลง ณาน ปจจย ตองลบ ณ เสย เหลอแต-าน ไปตอเขาเปน กจจาโน. หรอ นาวา ศพท ลง ณก ปจจย. กใหลบ ณ เสย เหลอไวแต - ก แลวลบสระ-า ท นาวา เสย- ก ไมมทอาศยตองเอาไปตดไวกบ นาว จงเปน นาวโก แมศพท อน ๆ กเชนกน. ถาหากศพทนนมสระเปนรสสะลวน ไมมพยญชนะสงโยคอย เบองหลง ดวยอานาจของ ณ นนเอง บงคบให พฤทธ คอ ทฆะ อยางหนง,วการ คอทาใหผดรปเดมอยางหนง, ทฆะ นน คอ สระสนใหยาว เชน อ ทฆะใหเปน อา, อ ใหเปน อ, อ ใหเปน อ, วการนน เชน อ วการใหเปน เอ, อ ใหเปน โอ บางทกเอา โอ


เปน อว ตอไปอก. อกอยางหนง ปจจยทเนองดวย ณ คอ ปจจยทม ณ ตดอยดวย เชน ณย ปจจย เมอลบ ณ แลวยงเหลอ ย เอา ย นแหละไปผสม กบพยญชนะทสดของศพททจะลงนนแปลงรปไดตาง ๆ เชนใน ภาว- ตทธต แปลงแลวสาเรจรปเปน ปณฑจจ โกสลล เปนตน อนจะ กลาวขางหนา. อกอยางหนง จาพวกศพททอนโลกกบพยญชนะสงโยค แต ไมใชสงโยคแท เชน สกย เปนตน ศพทนม ก อยขางหลง เปนทง ตวสะกด เปนทงตวออกเสยงคนละครง เวลาเขยนตองหมายดวยยมการ คอไมควบ [ ] แตเดยวนใชจดลาง ใหจดตรงตว ก อานออกเสยง พรอมกนกบ ย และใหอานสะกด ส ขางหนาดวย ศพทเชนน ณ ปจจยมอานาจทฆะได จงเปนรป สากยปตตโก. ถาเปนสงโยคจรง ๆ เชน สกก มคค กตต เปนตน พฤทธไมได. ประโยชนของปจจย ปจจยในตทธตทงหมดน ขอใหญใจความกคอสาหรบแทนศพท เทานนเอง, คาวา แทนนน หมายความวาศพททถกแทนไมปรากฏ เพราะลบทงเสยแลว จะปรากฏเหนไดกแตปจจยเทานน ยงกวานน บางศพทแมลบและลงปจจยแลว กไมปรากฏดวยกม ฉะนน จงตอง ใชความสงเกตใหมาก และเทยบเคยงหาหลกใหใกลตอความเปนจรง พรอมดวยการวนจฉย เพราะวาตทธตมใชอยางเดยว เมอพบเหน ศพทและรแลววาเปนตทธต กอยาดาวนตอบ ใหพจารณอกวาเปน


ตทธตอะไร แทนศพทอะไร ใหยกยายแปลความด วาจะเหมาะแก ศพทไหน เมอเหนวาแทนศพทนนๆ เปนเหมาะกวาอยางอน ก ตอบไดทนท. เชน เมอเหนศพทวา อนรทธโก เปนตน กอาจรได ทเดยววา เปนตทธต เพราะม อก ปจจยอยเบองหลง. แตอยาดวน ตอบวาเปน ตทสสตถตทธต ใหนกแปลดกอน ถาตามตทธตนตอง แปลวา ม จงแปลวา ผมอนรทธ เชนนความไมด. ใหหาวธ แปลเปนอยางอน โดยทแปลวา เหลากอแหงพระอนรทธ นไดความ และเหมาะดกวา จงตอบไดวา ณก ปจจย แทน อปจจ ศพท ใน โคตตตทธต. ทจะใหเปน อก ปจจยในตทสสตถตทธตนน จงไมถก เพราะความไมด. หรอเมอเหนศพทวา สากฏโก ผเทยวไปดวย เกวยน หรอ นาวโก ผขามดวยเรอ จะแปลเปนตทธตอน โดยวธ ลง อก ปจจยกได แปลวา คนมเกวยน หรอคนมเรอ. หรอจะแปล วา คนทาเกวยน นง นอน บนเกวยนกได นาวโก กเชนกน แต อก ปจจย แทน อตถ ศพทซงแปลวา ม อยางเดยว เมอเปนเชนน กควรพจารณถงลกษณะทใชกนโดยมาก ตลอดความนยมของภาษา ดวย วาความมงหมายของศพทน โดยมากจะใชแทนศพทไหนจง จะเหมาะ แลวแปลและตงวเคราะหดใหถกกบความนยมของภาษา กเปนอนดนไมไดอยเอง เพราะไมใชจะเหลอวสยจนเกนไป. ปจจยทคลายกน ตทธตมปจจยทคลายกนกม เชน ณก, อก, อย เปนตน แต ตองสงเกตและรวธของปจจยนนไวใหด ถาหากเนองดวย ณ อาจ


ทราบไดงาย เพราะตองลบ ณ เสยแลวทฆะ หรอวการสระของศพท ทลงนนได เชน สากยปตตโก เปนตน แตถาพบศพททเปนทฆะ หรอพยญชนะสงโยคอยเดมแลว กอาจงงไปไดทเดยว เพราะ ณ ปจจย ไมมอานาจทจะพฤทธศพทเชนน เชนสากฏโก, นาวโก, ราชคหโก, หตถโก, ทณฑโก, อตถโก เปนตน. เมอเปนเชนน เราตองทา ความเขาใจในรปศพท แลวเทยบเคยงกบรปวเคราะหทเคยพบเหน เมอเหมาะกบรปวเคราะหและความนยมของภาษาแลว กพงเขาใจวา เปนตทธตนน อยาง นาวโก กอาจแปลไปไดหลายนย ถาหากแปลเปน ตทสสตถตทธต กตองแปลไปหลายอยาง เทากบกรยาของคน คอ ยน เดน นง นอน บนเรอกได. ศพท ราชคหโก เรากอาจเขาใจ ไดทนทวา จะเปนอยางอนไมได นอกจาก ตรตยาทตทธตเพราะจะ ตองแปลวา คนเกดในเมองราชคฤห หรอชาวเมองราชคฤหเปนตน. หตถโก กเหมอนกน แปลวา ของนาไปดวยมอ เปนด สวน อตถโก กตองแปลวา มความตองการ ถาแปลวา คนทาประโยชน กพอได แตไมด เหตนนจงใหเปนตทสสตถตทธตดกวา. ทณฑโก กเหมอนกน ขอใหจารปวเคราะหในแบบใหด เพอจะเทยบเคยงและ ใหความสะดวกแกการตดสนใจในเรองศพททเปนตทธตได. ปจจยทพองกน ความทปจจยพรอมกน กเปนอกเรองหนง ในการทาความจา


ใหยงยาก เพราะปจจยบางตวมอยหลายตทธต ยากทจะตอบไดวา เปนตทธตนน ๆ ได แตกไมเหลอวสยนก เชน ณ ปจจย มก จะมดนกวาอยางอน. ขอใหทาความกาหนดตทธตอน ๆ ซงใชแทน ศพทไดเฉพาะไวเสยกอน คอ โคตตตท. สมหตท. ตทสสตถตท. ใชแทน อปจจ ศพท ซงแปลวาเหลากอ คาวา เหลากอ กคอเครอ ญาตวงศนนเอง ฉะนนทานจงเรยก โคตต อนเปนชอของตทธตน. สมหตท. ใหแทน สมห ศพท ซงแปลวา หม, ประชม. ตทสสตถตท. แทน อตถ ศพท ซงแปลวา ม. ภาวตท. แทน ภาว ศพท ซงแปล วา ความเปน. เมอเราจาตทธทลง ณ ปจจยแทนเฉพาะศพทไดแลว กเหลออกอยางเดยวทลงแทนศพทไดทวไป คอ ราคาทตท. เทานน เมอพบศพททสาเรจแลว กใหตอบเปน ราคาทตทธต ทเดยว เพราะใช แทนศพทไดมาก. เชนเมอเหนศพทวา ปต, นล เปนตน ถาจะใหเปน ตทธตอน กไมเหมาะ พอจะไดอยกแต ตทสสตถตทธต เทานน โดย ทใหเปนคณของผา คอแปลวา ผามสเหลอง ผามสเขยว ลง ณ ปจจยกพอได แตความไมกระจาง. นอกนนจะมอกไหม? เหนวา เปนราคาทตทธตดกวา เพราะแทนศพทไดหลายอยาง โดยทแปลวา ผาอนบคคลยอมแลวดวยสเหลองหรอเขยว ว. วา ปเตน รตต วตถ ปต ผา (อน บ.) ยอมแลว ดวยสเหลอง. นเลน รตต วตถ นล ผา (อน บ.) ยอมแลว ดวยสเขยว ดงน จะเหนวาไดความดแลว


ทเดยว เพราะฉะนน ควรจะใหเปนตทธตน เหมาะกวาอยางอน. โคตตตทธต ตอไปนจะไดจาแนกชอของตทธตพรอมดวยปจจย และวธลง ปจจยนน ตามแบบอยางททานวางไวเปนลาดบไป พรอมกบอธบาย ตามทเหนสมควร ในโคตตตทธต มปจจย ๘ ตว เนองดวย ณ ทงนน คอ ณ, ณายน, ณาน, เณยย, ณ, ณก, ณว, เณร. ทง ๘ ตวน ใชแทน อปจจ ศพท ซงแปลวา 'เหลากอ' คาวา เหลากอ ก ไดแก โคตร หรอ วงศวาน นนเอง จงเรยกวา โคตตตทธต. สวน ศพทหนาในรปวเคราะห ประกอบดวย ฉ. วภตต เอก. เมอ จะลงปจจยใหลบวภตตทงเสย เหลอไวแตศพทเดม ดงน. ณ ปจ. วสฏสส อปจจ ลบ สส วภตตเสย ลง ณ ปจจย ทฆะ อะ ท ว อกษรใหเปน อา สาเรจรปเปน วาสฏโ แปลวา เหลากอ แหงวสฏ ชอ วาสฏ. ณายน ปจ. กจจสส อปจจ เปน กจจายโน ลบ ณ เสย ไมทฆะ. ณาน ปจ. กจจสส อปจจ เปน กจจาโน ลบ ณ เสย ไมทฆะ. เณยย ปจ. ภคนยา อปจจ เปน ภาคเนยโย ลบ ณ แลว ทฆะ. ณ ปจ. ทกขสส อปจจ เปน ทกข ลบ ณ ไมทฆะ.


ณก ปจ. สกยปตตสส อปจจ เปน สากยปตตโก ลบ ณ แลวทฆะ เพราะเปนอฑฒพยญชนะ. ณว ปจ. อปกสส อปจจ เปน โอปกโว วการ อ เปน โอ. เณร ปจ. สมณสส อปจจ เปน สามเณโร ทฆะ อะ เปน อา. ทวาทฆะนน หมายความวา ทาสระสนใหยาว. ทวาไมทฆะนน เพราะเปนพยญชนะสงโยค. ตรตยาทตทธต ตทธต ทม อาท ศพท ตดอยขางหลง มอย ๓ อยาง คอ ตรตยาทตท. ๑ ราคาทตท. ๑ ชาตาทตท. ๑ ทง ๓ น ลงปจจยแทน ศพทไดมากไมมกาหนด. ถาปจจยในตทธตเหลาน ไปพองกนกบ ปจจยในตทธตอน ๆ แลว จงแปลและเทยบเคยงดในตทธอน ๆ ท แทนศพทไดเฉพาะเสยกอน เมอเหนวาความไมชด ทงไมถกตอง ตามทภาษานยมแลว พงเขาใจวา เปนตทธต ๓ อยางน อยางใด อยางหนงแนแลว ตอจากนนจงวเคราะหลองด เมอเหนวาด ก เปนอนใชได. ในตรตยาทตทธตน ลง ณก ปจจย แทนศพทไดมาก ม ตรต ศพท ซงแปลวา ยอมขาม เปนตน คาวา เปนตน นนเอง ใหเลง ถงศพทอน ๆ ไดหลายอยางตอไป เชน จรต ยอมเทยวไป, คจฉต ยอมไป, กต กระทาแลว, ยตต ประกอบแลว, สสฏ ระคนแลว. และยงมอน ๆ อกมาก รวมความวา ใชแทนศพทได ทงทเปนกรยา อาขยาต และกรยากตก ทงทเปนนามนาม และ คณนาม.


แทนกรยาอาขยาต เชน ว. วา นาวาย ตรตต นาวโก แปลวา (โย ชโน ชนใด) ยอมขาม ดวยเรอ เหตนน (โส ชโน ชน นน ) ชอ นาวกะ (ผขาม ดวยเรอ) ตรต ศพทนเปนกรยาอาขยาต. ใช แทนกรยากตก เชน ว. วา ราชคเห ชาโต ราชคหโก (ชน) เกดแลว ในเมองราชคฤห ชอ ราชคหกะ (ผเกดแลวใน เมองราชคฤห) ชาต เปนกรยากตก. แทนนามนาม เชน ว. วา วณา อสส สปปนต เวณโก พณเปนศลปะ ของชนนน เหตนน (โส ชโน ชนนน) ชอ เวณกะ (ผมพณเปนศลปะ) ในทนใชแทน สปป ศพท เปนนามนาม. แทนคณนาม เชน ว. วา ราชคเห อสสโร ราชคหโก (ชน) เปนใหญ ในเมองราชคฤห ชอ ราชคหกะ (ผเปนใหญใน เมองราชคฤห) ในทนลงแทน อสสร ซงแปลวา ผเปนใหญ. พงจาไววา ตทธต ลงปจจยไวแทนศพทนน ๆ แตไปลงไว ทศพทอน ศพททถกแทนนนลบทงเสย เหตนน จงไมปรากฏ เชน ลงแทน ตรต ตองลงไวท นาวา ศพท เปน นาวโก สวน ตรต ตองลบทงเสย เปนอยางนทก ๆ แหงไป. ในตทธตน มศพทหนงทควรสนใจ คอ โทวารโก แปลวา "ผประกอบในประต, ผรกษาประต" เทาททานแกไวในอภธานนป- ปทปกา-สจ มหลายนย, จะยกมาสก ๒ อยาง คอ อยางหนง วเคราะหวา ทชชเน วารยนตยสมา รกขกา-ต ทวาร แปลวา ชนผรกษา ท. ยอมหาม ซงคนชว ท. จากทนน เหตนน ทนน ชอวา


ทวาร ในขอน คอ วาร ธาต ท บทหนา, อ ปจจยในนามกตก ลบ อ เสย สาเรจรปเปน ทวาร ถงแมจะลบ อ แลวกตาม อาศย รปศพทเดมนนเอง ครนลง ณก ปจจย ในตทธตน จงวการ อ หรอ อ ใหเปน โอ ดวยอานาจปจจยเนองดวย ณ. นยท ๒ มวเคราะหวา ปวสน นกขมนจา - ต เทว กจจาน เอตถาต ทวาร แปลวา กจ ท. ๒ คอ การเขา ๑ การ ออก ๑ (ม) ในทนน เหตนน (ทนน) ชอวา ทวาร. ศพทน เมอมาลง ณก ปจจย และวการ อ แหง ทว ศพท (สอง) เปน โอ ดวยอานาจปจจยเนองดวย ณ จงสาเรจรปเปน โทวารโก. ผ ปรารถนาจงคนดในอภธาน-สจ.๑

ราคาทตทธต ในตทธตน ลง ณ ปจจย แทนศพทไดมาก ม ราค ศพท เปนตน เมอลงแลวลบ ณ ทงเสย พฤทธ คอ ทฆะ หรอ วการ สระตามหนาททจะพงทา ใชแทนทงกรยา และ คณนาม เมอ สาเรจแลวเปนคณ เหมอนกบตรตยาทตทธต นนเอง. แทนคณนาม เชน ว. วา มคเธ อสสโร มาคโธ แปลวา คนเปนใหญในแควนมคธ ในทนใชแทน อสสร ศพท ซงแปลวา เปนใหญ. แทนกรยาอาขยาต เชน ว. วา วยากรณ อธเต-ต เวยยา- กรโณ (ชนใด ยอมเรยน ซงพยากรณ เหตนน (ชนนน) ชอ ๑. องเก. ๕๒๕-๕๒๖. ปพพ. ๓๕๑-๒๐๙.


เวยยากรณะ (ผเรยนพยากรณ) นใชแทน อธเต. อนง ศพทวา วยากรณ นน คอ ว บทหนา กร ธาต ย ปจจย. ในนามกตก ทาน แปลง อ ท ว เปน ย เมอถงตทธตน ทานแปลง อ ท ว เปน เอ ดวยอานาจปจจย แลวซอน ย อกตวหนง จะเปนรปเชนนน. ศพท ทสาเรจจากตทธตน เปนคณนามเหมอนกน แจกไดทง ๓ ลงค. แทนกรยากตก เชน ว. วา กสาเวน รตต (วตถ) กาสาว แปลวา ผา (อน บ.) ยอมแลว ดวยนาฝาด ชอ กาสาวะ นลงแทน รตต ศพท ซงแปลวา ยอมแลว ทฆะ อ เปน อา ดวย อานาจปจจยทเนองดวย ณ. ชาตาทตทธต ในตทธตน มปจจย ๓ ตว คอ อม อย กย ลงแทนศพท ไดหลายอยางเหมอนกน เพราะม อาท ศพทตดอยกบชอ แสดง วาไมเฉพาะแต ชาต ศพทเทานน ยงลงไดทวไปเทาทสมควรจะลง ได เพราะฉะนน ควรจาปจจยและรปวเคราะหไวใหด จะไดวนจฉย ในเมอพบเขา. อม ปจจย ปเร ชาโต ปรโม (ชน) เกดแลวในกอน ชอ ปรมะ. มชเฌ ชาโต มชฌโม (ชน) เกดแลวในทามกลาง ชอ มชฌมะ. ปจฉา ชาโต ปจฉโม (ชน) เกดแลวในภายหลง ชอ ปจฉมะ. นลงปจจยแทน ชาต ศพท ซงเปนกรยากตก. และธรรมดาอกษร อ ซงทานนามาผสมกบสระ สาหรบอานสระใหออกเสยงอยางเดม คอ อม อย ตองลบทงเสมอไป ในเมออยพยางคตนของศพทหลง


ในทนเหลอแต - ม - ย แลวใหเอาไปอาศยศพทหนา คอ ปร- จงเปน ปรมะ เปนตน. แทนกรยาอาขยาต ว. วา ปตโต อสส อตถต ปตตโม บตรของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอปตตมะ มบตร. อย ปจจย มนสสชาตยา ชาโต มนสสชาตโย (ชน) เกดแลว โดย ชาตแหงมนษย ชอ มนสสชาตยะ (เกดแลวโดยชาตแหงมนษย). ปณฑตชาต อสส อตถต ปณฑตชาตโย ชาตแหงบณฑต ของคนนน มอย เหตนน คนนน ชอ ปณฑตชาตยะ มชาตแหง บณฑต. กย ปจจย ใหพงเขาใจวา กย ปจจยน ไมตองลบคงไวตามเดม จะลง ในศพทไหน กตองไปตดไวอยางนนเอง เชน อนเธ นยตโก อนธกโย (ชน) ประกอบแลวในทมด ชอ อนธกยะ ประกอบในทมด. สมหตทธต ในตทธตนมปจจย ๓ ตว กณ ณ ตา สาหรบใชแทน สมห ศพทอยางเดยว ซงแปลวา ประชม, ฝง, หม, เปนตน. กณ ปจจย มนสสาน สมโห มานสโก ประชมแหงมนษย ท. ชอ มานสกะ (ประชมแหงมนษย หรอ หมแหงมนษย).


มยราน สมโห มายรโก ประชมแหงนกยง ท. ชอ มายรกะ (ประชมแหงนกยง หรอ ฝงแหงนกยง). ณ ปจจย มนสสาน สมโห มานโส ประชมแหงมนษย ท. ชอ มานสะ (ประชมแหงมนษย หรอ หมแหงมนษย). มายโร กาโปโต วเคราะหและแปลเหมอนกน. ตา ปจจย คามาน สมโห คามตา ประชมแหงชาวบาน ท. ชอ คามตา (ประชมแหงชาวบาน หรอ หมแหงชาวบาน). ชนาน สมโห ชนตา ประชมแหงชน ท. ชอ ชนตา (ประชม แหงชน). สหายาน สมโห สหายตา ประชมแหงสหาย ท. ชอ สหายตา (ประชมแหงสหาย). ปจจยทเนองดวย ณ แม ณ นนจะอยหนาหรอหลงกตองลบ เสยทงนน เชน กณ ปจจย ณ อยเบองหลงกตองลบทงเสย เหลอ ไวแต ก. สวนอานาจของ ณ นน กยงคงทไมเปลยนแปลง อนง รปวเคราะหของตทธตน ศพทหนาตองประกอบเปน ฉ. วภตต พหวจนะ แสดงใหรวา คาวา หม ตองหมายความวา มาก นงเอง เหมอน กบวธประกอบสงขยาตงแต ๙๙ ไป บอกจานวนของนามนามบทใด ตองประกอบนามนามบทนนดวยฉฏฐวภตต พหวจนะ เชน นราน สต รอยแหงคน ท. มยราน สหสส พนแหงนกยง ท. เปนตน ตทธต


นกคลายกน. เชน มยราน สมโห มายโร, สหายาน สมโห สหายตา เปนตน. ฐานตทธต ในตทธตนม อย ปจจยตวเดยว ลงแทน าน ศพท ซงแปล วาทตง และโดยมากลงทศพทนามกตก คอทากรยานามใหสาเรจ เปนคณนามไป ดงน :- มทนสส าน มทนย ทตง แหงความเมา ชอ มทนยะ (ทตงแหงความเมา). พนธนย ทตงแหงความผก โมจนย ทตงแหงความแก กม วเคราะหและคาแปลอยางเดยวกน. แตในหนงสอบาลไวยากรณของเรา ทานเพม เอยย ปจจยเขา อก จงกลายเปนปจจย ๒ ตว อย เอยย ลงแทนศพทอน คอ อรห ซงแปลวา ควร กได โดย ว. วา ทสสน อรหตต ทสสนโย (ชนใด) ยอมควร ซงความเหน เหตนน (ชนนน) ชอ ทสสนยะ (ผควรซง ความเหน หรอนาด) ปชเนยโย ทกขเณยโย กม ว. อยางเดยวกน. ในสททนตวา ลงแทน หต และ ภวะ ศพทกไดบาง ว. วา อปทานาน หต อปาทานย เกอกลแกอปทาน ท. ชอ อปาทานยะ (เกอกลแกอปทาน). อทเร ภว อทรย (โภชนะ) มในทอง ชอ อทรยะ (โภชนะ มในทอง). โดยนยน ตทธตนมปจจย ๒ ตว คอ อย เอยย ใชแทน ฐาน,


อรห, หต, และ ภว ศพท เปนคณนามแจกไดทง ๓ ลงค. พหลตทธต ในตทธตนมปจจยตวเดยว คอ อาล ปจจย ลงแทนศพท ๒ อยาง คอ ปกต แปลวา ปกต คอ ธรรมดา ไมมากไมนอย และ พหล ทแปลวา มาก คอมากกวาธรรมดานนเอง ม ว. วา อภชฌา อสส ปกต อภชฌาล อภชฌา เปนปกต ของชนนน (ชนนน) ชอวา มอภชฌาเปนปกต. อภชฌา อสส พหลา วา อภชฌาล อกอยางหนง อภชฌา ของชนนนมาก (ชนนน) ชอวา มอภชฌามาก. สตาล ประเทศมหนาวเปนปกต, มหนาวมาก. ทยาล คนมความเอนดเปนปกต, มความเอนดมาก. กมวเคราะหและคาแปลเหมอนกนกบ อภชฌาล. ในตทธตน มขอควรสงเกต ดงน ปกต และพหล ศพท ทง ๒ หมายความตางกน ปกต หมายถงธรรมดา เชนหนาวเปนปกต หนาวอยางธรรมดา. พหล หนาวมากกวาธรรมดา เชนหนาวมาก คอหนาวจด เพราะฉะนน ในตทธตนทานจงใหศพทในรปวเคราะห เปน ๒ อยาง คอ ปกต และ พหล สวนสพพนามทจะใชในรปวเคราะห นน กตองเลอกใหสมกบคาแปล ถาหากหมายความถงสถานท ใช เอตถ ศพท. ถาแสดงวา เปนเจาของ ๆ สงนน กใหใช ฉ. วภตต และใหแปลวา 'ม' เหมอนกบพหพพหสมาส เพราะเปนตทธตคณ.


เสฏฐตทธต ตทธตน มปจจย ๕ ตว คอ ตร, ตม, อยสสก, อย, อฏ. ลงแทน เสฏ ศพท ซงแปลวา ประเสรฐ ใชเปนเครองหมายของ คณนามตงแตชนวเศษไป. สวนปกตคณนามนนไมตองมปจจยบอก ชน เพราะเปนแตเพยงปกตธรรมดาเทานน ไมวเศษยงหยอยกวากน เชน ปาโป เปนบาป ปณฑโต เปนบณฑต. กแสดงวา เปนบาป เปนบณฑต ปกตธรรมดา ไมมากไมนอย แตกตองนบเปนคณนามดวย เพราะเปนเครองแสดงนามนาม ถาหากจะใหลกษณะเครองหมาย อนนนยงไปกวาปกต มากหรอนอย กตองใชปจจยในตทธตนลงแทนไว ดงตอไปน :- ปจจยทง ๕ ตวน แบงลงในวเสสคณนาม ๓ ตว ลงในอต- วเสสคณนาม ๒ ตว. ทลงในวเสสคณนาม ๓ ตว คอ ตร, อย, อยสสก. ตร ปจจย ปาปตโร เปนบาปกวา. ปณฑตตโร เปนบณฑตกวา. หนตโร เลวกวา. ปณตตโร ประณตกวา. อย ปจจย ปาปโย เปนบาปกวา. กนโย นอยกวา. เสยโย ประเสรฐกวา. เชยโย เจรญกวา. ศพททลง อยสสก ปจจย ปรากฏมเฉพาะแต ปาปยสสโก เปนบาปกวา เทานน. ปจจยทลงในชน อตวเสสคณศพท ๒ ตว คอ ตม, อฏ.


ตม ปจจย ปาปตโม เปนบาปทสด. ปณฑตตโม เปนบณฑตทสด. หนตโม เลวทสด. ปณตตโม ประณตทสด. อฏ ปจจย ปาปฏโ เปนบาปทสด. กนฏโ นอยทสด. เสฏโ ประเสรฐทสด. เชฏโ เจรญทสด. สวนวเคราะหแหงตทธตน แปลกวาตทธอน ๆ และทานแสดง ไวเปนแบบเดยวกน เชน ปาป ศพท แสดงไวเปนรปวเคราะหอน เดยว จะเปนคณนามชนวเสสน หรอ อตวเสส กใหลงปจจยทบทแปลง เปนเครองหมายของคณนามชนนน ๆ อยางน:- รปวเคราะห ปาป ศพท ตร ปจ. สพเพ อเม ปาปา, อยมเมส วเสเสน ปาโปต ปาป ชน ท. เหลาน ทงปวง เปนปาป, ชนน เปนบาป โดยวเศษ แหง (กวา) ชน ท. เหลาน เหตนน (ชนน) ชอ ปาปตระ เปนบาปกวา. ตม ปจ. สพเพ อเม ปาปา, อยมเมส วเสเสน ปาโปต ปาปตโม. คาแปลในรปวเคราะหเหมอนกน สวนปลงนน แปลวา เปนบาปทสด. รปวเคราะห ปณฑต ศพท ตร ปจ. สพเพ อเม ปณฑตา, อยมเมส วเสเสน ปณฑโตต ปณฑตตโร. ชน ท. เหลาน ทงปวง เปนบณฑต, ชนน


เปนบณฑต โดยวเศษ แหง (กวา) ชน ท. เหลาน เหตนน (ชนน) ชอ ปณฑตตระ (เปนบณฑตกวา). ตม ปจ. สพเพ อเม ปณฑตา, อยมเมส วเสเวน ปณฑโตต ปณฑตตโม. คาแปลเหมอนกน ตางแตบทปลง แปลวา เปนบณฑตทสด เทานน . ศพทอน ๆ เมอจะตง ว. ใหดาเนนตามรปน คอใหยก ปาปา, ปาโป เสย เอาศพททตองการใสลงไป แลวลงปจจยทตองการทบทปลง ก เปนอนใชได. อยสสก ปจจย มทใชนอยทสด นอกจาก ปาปยสสก แลว ยงไมพบ. สวน เสยโย เชยโย ๒ ศพทน จะตงวเคราะหอยางทแลวมา ไมได เพราะรปศพทเดมไมตรงตว. เสยโย นน มลศพทเปน ส เมอลง อย ปจจยแลว ตองเปน สโย แตไมถกตามภาษานยม จง แปลง อ เปน เอ แลวซอน ย จงเปน เสยโย เชยโย ม ช เปนมล ศพท เมอลง ปจจย กแปลงเชนเดยวกน. เมอจะตงวเคราะห ตอง เพงถงอรรถเสยกอน จะเอาศพทนไปตงทเดยวไมได ส เปนไปใน อรรถแหง ปสฏ แปลวา ประเสรฐ ช เปนไปในอรรถแหง วฑฒ แปลวา เจรญ ใหเอาศพทเหลานไปใชรปวเคราะห เสยโย ว. วา สพเพ อเม ปสฏา, อยมเมส วเสเสน ปสฏโต เสยโย. ชน ท. เหลาน ทงหมด ประเสรฐ, ชนน ประเสรฐ โดยวเศษ แหง (กวา) ชน ท. เหลาน เหตนน (ชนน) ชอ เสยย (ประเสรฐกวา).


เชยโย ว. วา สพเพ อเม วฑฒา, อยมเมส วเสเสน วฑโฒต เชยโย, แปลเหมอนวเคราะหตน, ตางกนท เชยย (เจรญกวา). กนโย ทแปลวา นอย ออกจากศพทวา อปป แปลงเปน กน ในรปสาเรจ ว. วา สพเพ อเม อปปา, อยมเมส อปโปต กนโย. ชน ท. เหลาน ทงปวง นอย, ชนน เปนผนอย โดยวเศษ แหง (กวา) ชน ท. เหลาน เหตนน (ชนน) ชอ กนยะ. กนฏโ เสฏโ เชฏโ เปนอตวเสส วเคราะหและคาแปล เหมอนกน คอ แปลวา นอยทสด ประเสรฐทสด เจรญทสด. ตทสสตถตทธต ในตทธตนมปจจย ๙ ตว คอ ว, ส, ส, อก, อ, ร, วนต, มนต, ณ. ลงแทน อตถ ศพท ทแปลวา "มอย" อยางเดยว. ศพททลงปจจยนน ๆ ดงน :- ว ปจ. เมธา อสส อตถต เมธาว. เมธา (ปญญา) ของชนนน มอย เหตนน (ชนนน) ชอวา มเมธา. มายา อสส อตถต มายาว. คนมมายา. ส ปจ. สเมธา อสส อตถต สเมธโส. คนมเมธาด. ส ปจ. ตโป อสส อตถต ตปส. คนมตบะ. เตโช อสส อตถต เตชส. คนมเดช. อก ปจ. สเมธา อสส อตถต สเมธโส. คนมเมธาด. ส ปจ. ตโป อสส อตถต ตปส. คนมตบะ. เตโช อสส อตถต เตชส. คนมเดช. อก ปจ. ทณโฑ อสส อตถต ทณฑโก. คนมไมเทา. อตโถ อสส อตถต อตถโก คนมความตองการ. อ ปจ. ทณโฑ อสส อตถต ทณฑ. คนมไมเทา.


สข อสส อตถต สข. คนมความสข. โภโค อสส อตถต โภค. คนมโภคะ. ร ปจ. มธ อสส อตถต มธโร. ขนมมนาผง (มรสหวาน) มข อสส อตถต มขโร. คนมปาก (คนปากกลา) วนต ปจ. คโณ อสส อตถต คณวา. คนมคณ. ธน อสส อถถต ธนวา. คนมทรพย. ปา อสส อตถต ปาวา. คนมปญญา. ป อสส อตถต ปาวา. คนมบญ. มนต ปจ. อาย อสส อตถต อายสมา. คนมอาย. จกข อสส อตถต จกขมา. คนมจกษ. ในสททนตวา ปตตมา ชนมบตร ปาปมา มารผมบาป ทาน แสดงเปน อมนต ปจจย เปนพเศษอกอนหนง. ณ ปจ. สทธา อสส อตถต สทโธ คนมศรทธา. มจเฉร อสส อตถต มจเฉโร คนมความตระหน. คาแปลวเคราะหทงหมดน เหมอนอยางวเคราะหตน. ระเบยบวเคราะหทงหมดน ใหวางศพทนามทจะลงปจจยเปนบท ตทธตไวทหนง สพพนาม คอ อสส ซงเปนตวประธานของบท ตทธต เปนทสอง อตถ ซงเปนกรยาศพท แปลวา มอย เปนท สาม อตศพท เปนทส บทตทธต เปนทหา เชน เมธา อสส ๑ ๒


อตถ-ต เมธาว เปนตน. ๓ ๔ ๕ ในปจจย ๙ ตวน นยมลงในศพทตางกน คอ ว ปจจย นยม ลงในศพททเปน อา การนตในอตถลงค ส ปจจย นยมลงในศพทท เปนมโนคณะบาตว เชน เตชส ตปส เปนตน. วนต ปจจย นยม ลงในศพททเปน อ อา การนต. มนต ปจจย นยมลงในศพททเปน อ อ การนต. สวนนอกนไมนยม แลแตจะเหมาะในการนตอะไร. อนง วนต และมนต ปจจย เมอลงแลว ตองไปแจกตามแบบ ภควนต ศพท ซงเราเหนเปนรปอยในแบบวเคราะห อยาง อายสมา ทเปนรปอยางน เพราะศพทเดมเปน อาย แปลง อ แหง อาย ศพท เปน อส เขากบ อาย เปน อายส, มนต ปจจย เปน อายสมนต แจก ตามแบบ ภวนต ป. วภตต เปน อายสมา. ชตมนต คณวนต เปนตน กแจกตามแบบนเหมอนกน. เพราะตทธตนเปนคณ จงแจกไวทง ๓ ลงค เฉพาะทรปศพท เปน อ การนต ถาเปนปลงคกคงไวอยางนน ถาเปนอตถลงค ให ลง อน ปจจย. ถาเปนนปสกลงคใหแปลง อ เปน อ มตวอยาง ดงน :- ป. อต. นป. เมธาว เมธาวน เมธาว มปญญา โภค โภคน โภค มโภคะ ลาภ ลาภน ลาภ มลาภ


ป. อต. นป. ตปส ตปสน ตปส มตปะ. สวนศพททลง วนต มนต ปจจย กใหแจกตามแบบของตน ๆ. ป อต. นป. วนต ปจ. คณวา คณวต คณว มคณ. มนต ปจ. ชตมา ชมมต ชตม มความโพลง. สวน อายสมนต กแจกไดทง ๓ ลงคเหมอนกน แตใน อต. นป. ไมมทใช. ใน อต. ใช อยย ศพทแทน. ปกตตทธต ตทธตนม มย ปจจยตวเดยว ใชลงแทน ปกต ศพท ซงแปล วา กระทาแลว คอหมายความวา สาเรจ อยางหนงใชลงแทน วการ ศพท ซงแปลวา เปนวการ หรอการทาใหแปลก อนแสดงถงวตถ ผสมกน ใหวตถอกอยางหนงแปลกไปจากเดม และ มย ปจจยน มกนยมลงในวตถเครองใชสอย คอทพสมภาระตางอยางนนเอง. อนง คาวา วการ ทแปลวา เปนวการ กคอเปนเครองแสดง ของคาวา กระทาใหแปลกเทานน เพราะฉะนน จงใช มย แทนได ทง ๒ ศพท เชน ว. วา สวณเณน ปกต โสวณณมย (ภาชน) ภาชนะ (อนบ.) ทา แลว ดวยทองคา. สวณณสส วกาโร โสวณณมย ภาชนะเปนวการแหงทองคา. ทเปน โสวณณมย นน แปลง อ เปน โอ ใหไพเราะตาม


ภาษานยม มใชดวยอานาจ มย ปจจย. อนง วเคราะหวา อยสา ปกต โอยมย ภาชนะ (อน บ.) ทาแลว ดวยเหลก. อยโส วกาโ ร อโยมย ภาชนะ เปนวการ แหงเหลก. สองวเคราะหนทมรปเปน โอ ซงผดจากเดมนน กเพราะศพททง ๒ นเปนพวกมโนคณะ ศพทเหลาน เมอเขาสมาสแลว ตองแปลง อะ ทสดของตนเปน โอ เสมอ มใชเปนดวยอานาจปจจย. รปวเคราะหแหงตทธนม ๒ อยาง คอ ถาจะใชปจจยแทน ปกต ศพท ใหประกอบศพทนามในวเคราะหดวย ต. วภตต ซง แปลวา ดวย. ถาจะใชแทน วการ ศพท ใหประกอบศพทนามในรป วเคราะหเปน ฉ. วภตต ซงแปลวาแหง. ปรณตทธต ในตทธนลงปจจยแทน ปรณ ศพท แปลวา เปนทเตม แต ปจจยในตทธน ลงทายศพททเปนปกตสงขยา เมอสาเรจแลว เรยกวา ปรณสงขยา หรอ ปรณตทธต กได เพราะฉะนน ปรณสงขยา เครอง กาหนดนบนามนามเปนชน ๆ ในเลมนามนน พงเขาใจวาสาเรจ ไปจากตทธตนเอง ปจจยทเปนเครองหมายของตทธนม ๕ ตว คอ ตย, ถ, , ม, อ. ตย ปจ. ทวนน ปรโณ ทตโย (ชน) เปนทเตม แหงชน ท. ๒ ชอวาท ๒. ตณณ ปรโณ ตตโย (ชน) เปนทเตม แหงชน ท. ๓ ชอวาท ๓.


ถ. ปจ. จตนน ปรโณ จตตโถ (ชน) เปนทเตม แหงชน ท. ๔ ชอวาท ๔. ปจ. ฉนน ปรโณ ฉฏโ (ชน) เปนทเตม แหงชน ท. ๖ ชอวาท ๖. ม ปจ. ปจนน ปรโณ ปจโม (ชน) เปนทเตม แหงชน ท. ๕ ชอวาท ๕. อ ปจ. เอกาทสนน ปรณ เอกาทส (อตถ หญง) เปนทเตม แหงหญง ท. ๑๑ ชอวาท ๑๑. ทวาทสนน ปรณ ทวาทส (หญง) เปนทเตม แหงหญง ท. ๑๒ ชอวาท ๑๒. ปจจยเหลาน แมสาหรบลงในปกตสงขยากจรง แตตองเลอก ลงเฉพาะศพททควรลง คอ ตย ปจจย กาหนดประกอบไดเฉพาะ ทว และ ต. ถ ปจจย ประกอบไดเฉพาะ จต. ปจจย ประกอบ ไดเฉพาะ ฉ. ม ปจจย ประกอบกบศพทนอกจากนไดทวไป. อ ปจจย ประกอบไดตงแต เอกาทส ถง อฏารส และเปนเครองหมาย อตถ- ลงค. ตงแต เอกาทส ถง อฏารส น ถาประสงคจะใหเปนลงค อน ตองลม ม ปจจย แลวเปนแจกเปน ป. นป ได. ระเบยบแหง รปวเคราะหในตทธตน ตวปกตสงขยา ซงเปนคณหรอวเสสนะของ นามนามนน ตองประกอบเปน ฉ. วภตต พห. สวนตวนามไมตอง เอาไปตงไว เมอแปลจงหาไปเพม เพราะศพทสงขยาบอกอยแลว. ในตทธตน ยงมศพททควรสนใจอยอยางหนง คอ อฑฒ


ซงแปลวา ' ครง ' หรอ 'กงหนง ' คาวา ครง หรอ กง น หมายถง จานวนพรอง ไมเตมตามอตรา. เชนการนบของเราวา ๑,๒,๓, เปนตน นเปนจานวนเตม แตถาจานวนท ๒ ไมเตม นบไดครงเดยว เราพดกนวา ๑ กบครง. แตในภาษาบาลพดวาท ๒ ทงกง หมายความ วาจานวนท ๒ หายไปครงหนง จงประกอบ อฑฒ ศพทไวทจานวน ขาด ประกอบวา อฑฌฒน ทตโย ทยฑโฒ หรอ ทวฑโฒ ท ๒ ทงกง ชอ ทยฑฒ (ถอเอาความวา ๑ กบครง). อฑเฒน ตตโย อฑฒตโย-อฑฒเตยโย ท ๓ ทงกง (ถอเอา ความวา ๒ กบครง). อฑเฒน จตตโถ อฑฒฑฌฒ ท ๔ ทงกง (ถอเอาความ วา ๓ กบครง). วธประกอบ ตองประกอบศพทสงขยาเปนจานวนเตม แตแปล หรอหมายความตองลดจานวนเตมนนลงกงหนง. นเปนลกษณะของ จานวนหนวย, ถาหากกงจานวน ๑๐ กหมายความวา ๕. ถากง จานวน ๑๐๐ เชน อฑฒสต กไดแกจานวน ๕๐, ถากงจานวน ๑,๐๐๐ เชน อฑฒสหสส กไดแตจานวน ๕๐๐. แมจานวนมากขนไป ก หมายความกงหนงเสมอ. คราวนจะไดอธบายวธประกอบสงขยาตงแตรอยขนไป แตมเศษ กงหนง ของจานวนขางหนง ทจะตองใช อฑฒ ศพทประกอบดงน :- ก. ถาอกเทาตว ของเศษขางทาย จะไดครบจานวนเตมเปน


๒ รอย ๑๕๐ ๒ พน } ตองใชนบตามขางทายของปรณตทธตเชน ๑,๕๐๐ ๒ หมน ๑๕,๐๐๐ ๕๐ ๒๐๐ อก ๕๐๐ } เทาตวของเศษ กจะครบจานวนเตมเปน ๒,๐๐๐ ๕,๐๐๐ ๒๐,๐๐๐ ๒๐๐ พดตามสานวนมคธภาษาตองวา ๒,๐๐๐ } ทงกง หมายความวา ๒๐,๐๐๐ ๑๐๐ ๑,๐๐๐ } กบครงจานวน ดงนเปนตน ตองใชศพทวา อฑฒ ซง ๑๐,๐๐๐ แปลวา ท ๒ ทงกง หมายความวา หนง กบ ครง ประกอบไว สต ขางหนาศพทสงขยาทแบงจานวนนน ๆ ในทนกคอ สหสส จง ทสสหสส สต ๑๕๐ มรปเปนทยฑฒ สหสส } จงหมายความวา ๑,๕๐๐ } ทยก ทสสหสส ๑๕,๐๐๐ ไวขางตนนนได. ถาหากบอกจานวนของนามนามตวใด กตอง ประกอบนามนามตวนน ดวย ฉ. วภตต พห. เรยงไวในระหวาง เชน ทยฑฒ ชนาน สต แปลวา รอย แหงชน ท. ท ๒ ทงกง (๑๕๐ คน) ดงน.


ข. ยงขาดอยเทาตวของเศษ จะครบเปน ๓-๔ รอย ฯลฯ โกฏ ถาจะครบ ๓ ใช อฑฒเตยย แปลวา ท ๓ ทงกง หมายความวา ๒ กบครง เชน ๒,๕๐๐. ถาจะครบ ๔ ใช อฑฒฑฒ ซงแปลวา ท ๔ ทงกง หมายความวา ๓ กบครง เชน ๓,๕๐๐ ถาประกอบตอง เรยงบทนามนามของจานวนนน ไวหนาของจานวนเตม อยางท กลาวในขอ ก. เชน นก ๒๕,๐๐๐ ประกอบวา อฑฒเตยย สกณาน ทสสหสส. หน ๓๕,๐๐๐ ประกอบวา อฑฒฑฒ มสกาน ทสสหสส ดงน เปนตวอยาง. สวนท ๕ ทงกง หรอท ๖ ทงกง ฯลฯ ท ๑๐ ทงกง ตองใชปรณสงขยา ตอกบ อฑฒ ศพท เปน อฑฒปจม อฑฒฉฏ ฯลฯ อฆฒทสม เปนตน. สงขยาทประกอบดวย อฑฒ ศพทน แมจะเปนปรณตทธตก จรง แตจานวนทบอกเตมนน กลาวเฉพาะจานวนการนบ คอสงขยา เทานน ไมไดหมายถงสงทถกนบวาเปนทเตม เชน คาวา คน ๒๐๐ ทงกง ถอเอาความวา ๑๕๐ คน อฑฒ คอ กง เปนเครองแสดง ถงจานวน คอสงขยา ไมแสดงถงคนวาคนท ๑๕๐ ดงน เพราะฉะนน ปรณตทธต ทประกอบดวย อฑฒ ศพทน จงใชผถกนบในวเคราะห เปนพหวจนะได. สงขยาตทธต ในตทธตนลงปจจยแทน ปรมาณ ศพท ซงแปลวา การ กาหนด, การนบ, คอกาหนดวตถนน ๆ ใหรจานวนวามเทาไร แลว ลงปจจยไวทสงขยา ซงบอกจานวน, ในตทธตน ลง ก ปจจยตวเดยว


ประกอบไดเฉพาะปกตสงขยาทวไป. รปวเคราะห เทซ ปรมาณาน อสสาต ทวก เครองกาหนดนบ ท. ของ วตถนน ๒ เหตนน (วตถนน) ชอวา มปรมาณ ๒. ตณ ปรมาณาน อสสาต ตก ปรมาณ ท. ของวตถนน ๓ เหตนน (วตถนน) ชอวา มปรมาณ ๓. จตตาร ปรมาณาน อสสาต จตกก ปรมาณ ท. ของวตถนน ๔. เหตนน (วตถนน) ชอวา มปรมาณ ๔. รปวเคราะหแหงตทธน คอ ศพทปกตสงขยา มกาหนดใช เปน พห. สวนปรมาณศพท ท ๒ กใหเปน พห. ดวย แต อสส ศพท เปน เอก. ตอนนกถงลาดบแหง อต ศพท บทปลงหรอบทตทธต เมอ ลง ก ปจจยแลว เปน นป. เอก. อยางเดยว. ตองแปลวา ม, คลาย พหพพหสมาส ขอทเปนเอกวจนะอยางเดยวน นาใหสนนษฐานวา เปนเครองรวมนามศพท ทมจานวนมากไวเปนหมวดหมอนเดยว กน อยางคาวา ปจก หมวด ๕, ฉกก หมวด ๖ เปนตน. วภาคตทธต ตทธตนลงปจจยแทน วภาค ศพท ซงแปลวา แจก, จาแนก, สวน. มปจจย ๒ ตว คอ ธา, โส. ธา ปจจย เอเกน วภาเคน เอกธา โดยสวนเดยว ชอ เอกธา.


ทวห วภาเคห ทวธา โดยสวน ท. ๒ ชอ ทวธา. โส ปจจย ปเทน วภาเคน ปทโส โดยความจาแนก โดยบท ชอ ปทโส. สตเตน วภาเคน สตตโส โดยความจาแนก โดยสตร ชอ สตตโส. ตทธตนเปนอลงค คอเมอสาเรจรปแลว จะไปแจกในลงค ทง ๓ ไมได เพราะเปนตตยาวภตตทงนน. ธา ปจจย ลงเฉพาะ ปกตสงขยาเทานน ถาลงในเอก ศพท ใหตง ว. เปนเอกวจนะ. ตง แต ทว ไป ใหตง ว. เปนพหวจนะ ดงตวอยางขางตน. ธา ปจจยน มรปคลายกบ วธ ศพท จงสงเกตใหด.วธ ศพทน กเปนศพทตอ เขากบปกตสงขยาเหมอนกน แตสงเกตไดงาย เพราะ ว อกษร นา หนา ธ อกษรเสมอ เชน เอกวการ ทวธา ปจวธา สตตวธา แปล วา มอยางเดยว, ม ๒ อยาง, ม ๕ อยาง , ม ๗ อยาง , เปนตน และ วธ ศพท แจกตามวภตตทง ๗ ใน ๓ ลงคได. สวน ธา ปจจย เมอประกอบเขาแลวกยอมปรากฏชด เชน เอกธา ฯลฯ สตตธา เปนตน แตเปนตตยาวภตตอยางเดยว แปลวา โดย, สวน. ตาม วจนะนนๆ . สวน โส ปจจยนน ลงในศพทนามนาม ในรปเสรจกม โส ปจจยปรากฏอยทายศพท เชน สตตโส ปทโส เปนตน. คลายกบ ศพทจาพวกมโนคณะ แตในมโนคณะนนทานแปลง ส วภตตเปน โอ แลวลง ส อาคม จงเปน โส. เชน เจตโส อยโส เตชโส เปนตน. ในตทธนกเหมอนกน เชน สตตโส ปทโส เปนตน เมอ


เชนน ตองอาศยการแปลด ถาแปลวา แหงสตร แหงบท โส นน แปลงมาจากวภตตนาม. ถาแปลวา โดยจาแนกโดยสตร โดยจานวน โดยบทดงน โส นนเปนปจจยในตทธตน. ภาวตทธต ปจจยทลงแทน ภาว ศพทในตทธตน ม ๖ ตว คอ ตต, ณย, ตตน, ตา, ณ, กณ. ตต ปจจย ลงในศพท ๔ อยางคอ : ในชอ จนทสส ภาโว จนทตต ความเปนแหงพระจนทร ชอ จนทตตะ. ในชาต มนสสสส ภาโว มนสสตต ความเปนแหงมนษย ชอ มนสสตตะ. ในทพพ ทณฑโน ภาโว ทณฑตต ความเปนคนมไมเทา ชอ ทณฑตตะ. ในกรยา ปาจกสส ภาโว ปาจกตต ความเปนแหงคนหง ชอปาจกตตะ. ในคณ นลสส ภาโว นลตต ความเปนแหงของเขยว ชอ นลตตะ. ณย ปจจย ปณฑตสส ภาโว ปณฑจจ ความเปนแหงบณฑต ชอ ปณฑจจะ. กสลสส ภาโว โกสลล ความเปนแหงคนฉลาด ชอ โกสลละ. สมณสส ภาโว สาม ความเปนแหงสมณะ ชอ สามญญะ. สหทสส ภาโว โสหชช ความเปนแหงเพอน ชอ โสหชชะ. ปรสสส ภาโว โปรสส ความเปนแหงบรษ ชอ โปรสสะ.


นปกสส ภาโว เนปกก ความเปนแหงคนมปญญา ชอ เนปกกะ. อปมาย ภาโว โอปมม ความเปนแหงอปมา ชอ โอปมมะ. ณย ปจจยนมนยวจตรมาก พฤทธสระตวหนาทเปนรสสะลวน ลบ ณ เสย เหลอไวแต ย. และลบ อะ ทสดแหงศพทขางหนาทจะ ลงปจจย เชน ปณฑตะ ลบ อะ เสย คงแต ปณฑต แลวเอาพยญชนะ ทสด คอ ต กบ ย ปจจยทเหลอไวนน อาเทศตามสถานทควร ดงน:- เอา เปน เชน แปลวา ๑. ตย จจ ปณฑจจ ความเปนแหงบณฑต. ๒. ลย ลล โกสลล ความเปนแหงคนฉลาด. ๓. ณย สาม ความเปนแหงสมณะ. ๔. ทย ชช โสหชช ความเปนแหงเพอน. นอกนนเปนเหมอนพยญชนะหนา ย ทง ๒ ตว พยญชนะหนา ย ในทนนน เชน ส แหงศพทวา โปรส. และ ก แหงศพทวา เนปก ดงน:- เอา กบ แหงศพท เปน เชน ๑. ย ส โปร สส โปรสส. ๒. ย ก เนปก กก เนปกก. ตตน ปจจย ศพท ทลง ปจจย น ไมคอยจะปรากฏบอยนก นอกจากททาน แสดงไวในแนบ คอ ปถชชนตตน, เวทนตตน เทานน โดย


วเคราะหวา ปถชชนสส ภาโว ปถชชนตตน ความเปนแหงปถชน ชอ ปถชนนตตนะ. เวทนาย ภาโว เวทนาตตน ความเปนแหงเวทนา ชอ เวทนตตนะ. ตา ปจจย มทโน ภาโว มทตา ความเปนแหงคนออน (คนใจออน) ชอมทตา. นททารามสส ภาโว นททารามตา ความเปนแหงคนมความ หลบเปนทมายนด ชอ นททารามตา. สหายสส ภาโว สหายตา ความเปนแหงสหาย ชอ สหายตา. ณ ปจจย วสมสส ภาโว เวสม ความเปนแหงเสมอปราศ (ไมเสมอ) ชอ เวสมะ. สจโน ภาโว โสจ ความเปนแหงของสะอาด ชอ โสจะ. มทโน ภาโว มททว ความเปนแหงคนออน ชอ มททวะ. กณ ปจจย รมณยสส ภาโว รามณยก ความเปนแหงของอนบคคลพงยนด ชอ รามณยกะ. มนสส ภาโว มานก ความเปนแหงของเปนทฟใจ ชอ มานกะ.


อธบาย ณ ปจจย มอานาจ พฤทธ คอ ทฆะ หรอ วการ ศพท ทเปนรสสะสระ ไมมพยญชนะสงโยคอยเบองหลงได ดงอธบายมา ขางตน. ถาเปน อ วการใหเปน เอ เชน เวสม. ถาเปน อ. พฤทธ ใหเปน โอ เชน โสจ. พฤทธ อ เปน โอ แลวเอาเปน อว ไดอก เชน มททว. ปจจยทเนองดวย ณ คอ กณ ปจจยกเชนกน, ตองลบ ณ เสย เหลอไวแต ก แลวทฆะสระสน เชน รามณยก มานก เปนตน. ปจจยพเศษ นอกจาก ๖ ตวนน ม ๓ ตว คอ ณย, เณยย, พย, ลงแทน ภาว ศพท และสงเคราะหเขาในภาวตทธตนดวย โดย วเคราะหวา :- ณย ปจ. วรสส ภาโว วรย ความเปนแหงความกลาหาญ ชอ วรยะ. อลสสส ภาโว อาลสย ความเปนแหงคนเกยจคราน ชอ อาลสยะ. เณยย ปจ. สจโน ภาโว โสเจยย ความเปนแหงของสะอาดชอ โสเจยยะ. พย ปจ. ทาสสส ภาโว ทาสพย ความเปนแหงทาส ชอ ทาสพยะ. ศพททลงปจจยในภาวตทธตน ยก ตา ปจจยเสย นอกนน สาเรจรปเปน นป. ทงสน สวน ตา ปจจย สาเรจรปเปน อต. และ ปจจยเหลานลงในศพทไดหลายแผนก คอ :- ลงใน เชน แปลวา นาม จนทตต ความเปนแหงพระจนทร คณ นลตต ความเปนแหงของเขยว


นามกตก ปาจกตต ความเปนแหงคนหง กรยากตก คตตา ความเปนแหงผไปแลว กรยาอาขยาต อตถตา ความเปนแหง...มอย นตถตา ความเปนแหง...ไมม ลงซาในตทธตอก ทณฑตต ความเปนแหงคนมไมเทา คามตา ความเปนแหงชาวบาน ทณฑตต เดมเปน ตทสสตถตท. คามตา เดมเปน ราคาทตท. อนง บางทกใช ภาว ศพท ตอทายศพทนนทเดยวกได และ แปลเหมอนลงปจจย เชน ภกขภาโว ความเปนแหงภกษ. นตถภาโว ความเปนแหง...ไมม. อตถภาโว ความเปนแหง... มอย. เปนตน แตท ใช ภาว ศพทตอทาย เชนนเปนรปของสมาส ไมใชตทธต. อพยยตทธต ตทธตนมปจจย ๒ ตว ถา ถ, สาหรบลงทหลงสพพนาม แทน ปการ ศพท. สพพนามนน ไดแก ต ศพท และ ย ศพท ตลอด ถงศพททแจกตาม ย ศพทนนไดดวย ทานแสดงวเคราะหไว ในกจจายนมลปกรณ ดงน :- ถา ปจจยลงใน ต ศพท ในวภตตทง ๗ ดงน ป. โส ปกาโร ตถา อ. ประการนน. ท. ต ปการ ตถา ซงประการนน. ต. เตน ปกเรน ตถา ดวยประการนน. จ. ตสส ปการสส ตถา แกประการนน.


ป. ตสมา ปการา ตถา แตประการนน. ฉ. ตสส ปการสส ตถา แหงประการนน. ส. ตสม ปกาเร ตถา ในประการนน. ถา ปจจยลงใน ย ศพท ดงน ป. โย ปกาโร ยถา อ. ประการใด. ท. ย ปการ ยถา ซงประการใด. ต. เยน ปกาเรน ยถา ดวยประการใด. จ. ยสส ปกาเรน ยถา แกประการใด. ป. ยสมา ปการ ยถา แตประการใด. ฉ. ยสส ปการสส ยถา แหงประการใด. ส. ยสม ปกาเร ยถา ในประการใด. ถงแมศพททแจกตาม ย ศพท กพงเขาใจตามน. สวน ถ ปจจย ลงเฉพาะใน ก และ อม ศพทเทานน ก ศพทมรปดงน :- ป. โก ปกาโร กถ อ. ประการไร. ท. ก ปการ กถ ซงประการไร. ต. เกน ปกาเรน กถ ดวยประการไร. จ. กสส ปการสส กถ แกประการไร. ป. กสมา ปการา กถ แตประการไร. ฉ. กสส ปการสส กถ แหงประการไร. ส. กสม ปกาเร กถ ในประการไร.


ทลงใน อม ศพท (น) ดงน ป. อย ปกาโร อตถ อ. ประการน. ท. อม ปการ อตถ ซงประการน ต. อมนา ปกาเรน อตถ ดวยประการน. จ. อสส ปการสส อตถ แกประการน. ป อสมา ปการา อตถ แตประการน ฉ. อสส ปกาเรสส อตถ แหงประการน ส. อสม ปกาเร อตถ ในประการน. อนง ยงมปจจยนอกนอก คอ ถตตา ปจจย ลงหลงสพพนาม แทน ปการ ศพทเหมอนกน เชน ตถตตา ยถตตา อถตตา เปนตน. และศพททลง อพยย ปจจยในนาม ตอน อพยยศพท กจด เปน อพยย ตทธตได. ตทธตนเปน อลงค คอไมเปนลงคอะไร และ จะยกยายแจกดวยวภตตทง ๗ ลงในลงคทง ๓ ไมได. ตทธตทเหลอจากสามญญตทธตม ๒ คอ อปมาตทธต ๑. นสสตตทธต ๑. อปมาตทธต ตทธตน มปจจย ๑ ตว คอ อายตตต ลงแทน วย ศพท ซงเปนตวอปมาในขอความ มวเคราะห ดงน :- ธโม วย ทสสตต ธมายตตย (ย วตถ วตถใด) ยอม ปรากฏดจควน เหตนน (ต วตถ วตถนน) ชอ ธมายตตตะ (ปรากฏดจควน).


ตมร วย ทสสตต ตมรายตตต (ย วตถ วตถใด) ยอม ปรากฏดจหมอก เหตนน (ต วตถ วตถนน) ชอ ตมรายตตตะ (ปรากฏดจหมอก). นสสตตทธต ในตทธตน มปจจย ๑ คอ ล ลงแทน นสสต และ ฐาน ศพท ดงน :- ทฏ นสสต ทฏ ลล (กมม กรรม) อาศยแลว ซงวตถ อนชว ชอ ทฏ ลละ (อาศยแลวซงวตถอนชว). เวท นสสต เวทลล (สาสน คาสงสอน ) อาศยแลว ซงเวท (ปญญา) ชอ เวทลละ (อาศยแลวซงเวท). ทฏ สส าน ทฏ ลล เหตเปนทตง แหงกรรมชว ชอ ทฏลละ (เหตเปนทตงแหกรรมชว). เวทสส าน เวทลล เหตเปนทตง แหงเวท (ปญญา) ชอ เวทลละ (เหตเปนทตงแหงเวท). ลง ล ปจจย แลวซอน ล จงเปนรปอยางนน. ตทธตทง ๒ น เปนคณแจกได ๓ ลงค. บทเพมเตม ขอควรสนใจและควรจา ตทธตนาม โคตตตทธต สมหตทธต ภาวตทธต. นอกนน เปนตทธคณ. ตทธตทเปนอลงค คอ วภาคตทธต อพยยตทธต เพราะแจก


ดวยวภตตทง ๗ ในนามทง ๓ ไมได. ปจจยทพองกน ณ ปจจย มใน ๕ ตทธต คอ โคตตตท. ราคาทตท. สมหตท. ตทสสตถตท. ภาวตท. ณก ปจ...๒ ตทธต คอ โคตตตท. ตรตยาทตท. อย ปจ...๒ ตทธต คอ ชาตาทตท. เสฏตท. กณ ปจ...๒ ตทธต คอ สมหตท. ภาวตท. ตา ปจ...๒ ตทธต คอ สมหตท. ภาวตท. อ ปจ...๒ ตทธต คอ ตทสสตถตท. ปรณตท. ปจจยทคลายกน กณ ปจจย ในสมหตท. และ ก ปจจยในสงขยาตท. คลาย กน. ณก ปจจย ใน โคตตตท. ตรตยาทตท. คลายกบ อก ปจจยใน ตทสสตถตท. ปจจยนอกแบบ ปจจย อทาหรณ แปลวา ณย วรย ความเปนแหงคนกลา เณยย โสเจยย ความเปนแหงของสะอาด. พย. ทาสพย ความเปนแหงทาส. ทง ๓ ตวน ลงแทน ภาวศพท ในภาวตทธต. ปจจย อทาหรณ แปลวา ถตตา อถตตา โดยประการอน.


ถตตา ปจจยน ลงหลงสพพนาม แทน ปการ ศพท จด เขาใน อพยยตทธต.

คํี้าช แจง · คํี้าช แจง ความรู...

Documents