พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 1 พระสตตนตปฎก

องคตตรนกาย จตกนบาต

เลมท ๒ ขอนอบนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน ปฐมปณณาสก ภณฑคามวรรคท ๑

๑. อนพทธสตร วาดวยอรยธรรม ๔ [๑] ขาพเจา (พระอานนท) ไดสดบมาอยางน :- สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ ณ บานภณฑคามในแควนวชช ตรสเรยกภกษทงหลายในทนนดวยพระพทธพจน วา ภกขโว (ดกอนภกษทงหลาย). ภกษเหลานนกราบทลขานรบดวยคาวา ภทนเต (พระพทธ-เจาขา) แลวตรสพระธรรมเทศนานวา ดกอนภกษทงหลาย เพราะไมรไมแจงซงธรรม ๔ ประการ เราทานทงหลายจงไดเวยนวายตายเกดอยสนกาลนาน ธรรม ๔ ธรรม คออะไรบางคอ อรยศล อรยสมาธ อรยปญญา อรยวมตต.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 2 ภกษทงหลาย อรยศล อรยสมาธ อรยปญญา อรยวมตต นนน เราทานไดรแลวไดแจงแลว ความทะเยอทะยานในภพ เปนอนเราทานถอน ไดแลว สายโยงไปสภพขาดสนแลว บดนภพใหมไมม. พระผมพระภาคเจา ผพระสคตศาสดา ไดตรสพระธรรมเทศนาไวยากรณภาษตนแลว ครนแลวจงตรสนคมคาถาประพนธนอกวา สลสมาธปา จ วมตต จ อนตตรา อนพทธา อเม ธมมา โคตเมน ยสสสนา ธรรมเหลาน คอ ศล สมาธ ปญญา และวมตต อนยอดเยยม พระโคดมผ ทรงเกยรต ไดตรสรแลว. อต พทโธ อภาย ธมมมกขาส ภกขน ทกขสสนตกโร สตถา จกขมา ปรนพพโต พระพทธเจา ครนทรงรจรงอยางน แลว ทรงบอกพระธรรมแกภกษทงหลาย พระองคผพระศาสดามจกษ ทรงกระทา ทสดทกข ดบสนทแลว. จบอนพทธสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 3 อรรถกถาองคตตรนกาย ชอ มโนรถปรณ จตกนบาตวรรณนา

ปฐมปณณาสก ภณฑคามวรรควรรณนาท ๑

อรรถกถาอนพทธสตร พงทราบวนจฉยในอนพทธสตรท ๑ แหงจตกนบาต ดงตอไปน :- บทวา อนนโพธา ไดแก เพราะไมร เพราะไมทราบ บทวาอปปฏเวธา ไดแก เพราะไมแทงตลอด คอ เพราะไมทาใหประจกษ บทวาทฆมทธาน แปลวา สนกาลนาน. บทวา สนธาวต ไดแก แลนไปโดยไปจากภพสภพ. บทวา ส สรต ไดแก ทองเทยวไป โดยไปมาบอย ๆ.บทวา มมเจว ตมหากจ แปลวา อนเราและอนทานทงหลาย. อกอยางหนง ในบทวา สนธาวต ส สรต น พงทราบเนอความอยางนวาการแลนไป การทองเทยวไป ไดมแลวทงแกเราทงแกทานทงหลาย บทวาอรยสส ไดแกไมมโทษ. กธรรม ๓ เหลาน คอ ศล สมาธ และปญญา พงทาบวา สมปยตตดวยมรรคและผลแล. ผลเทานน ทานแสดงโดยชอวา วมตต. บทวา ภวตณหา ไดแก ตณหาในภพทงหลาย. บทวา ภวเนตต ไดแกตณหา ดจเชอกผกสตวไวในภพ. บทนนเปนชอของตณหานนแล จรงอยตณหานนนาสตวทงหลายไปสภพนน ๆ เหมอนผกคอโค เพราะฉะนน ตณหานน ทานจงเรยกวา ภวเนตต. บทวา อนตตรา ไดแก โลกตระ บทวาทกขสสนตกโร ไดแก ทรงทาทสดแหงวฏทกข. บทวา จกขมา ไดแกทรงมจกษดวยจกษทง ๕. บทวา ปรนพพโต ไดแก ปรนพพานแลวดวย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 4กเลสปรนพพาน (คอดบกเลส). ทรงจบเทศนาตามลาดบอนสนธวา นเปนการ ปรนพพานครงแรกของพระศาสดานน ณ โพธมณฑสถาน. แตภายหลงพระองคปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาตดบขนธ ณ ระหวางไมสาละคดงน. อรรถกถาอนพทธสตรท ๑ ๒. ปปตตสตร วาดวยผตกจากพระธรรมวนย [๒] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผไมประกอบดวยธรรม . ประการเรยกวา ผตกจากพระธรรมวนยน ธรรม ๘ ประการ คออะไรบาง คออรยศล อรยสมาธ อรยปญญา อรยวมตต บคคลผไมประกอบดวยธรรมประการนแล เรยกวา ผตกจากพระธรรมวนยน. บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการน เรยกวา ผไมตกจากพระ-ธรรมวนยน ธรรม ๔ ประการคออะไรบาง คอ อรยศล อรยสมาธ อรย-ปญญา อรยวมตต บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เรยกวาผไมตกจากพระธรรมวนยน. (นคมคาถา) บคคลผเคลอนไป (จากคณมอรยศล เปนตน) ชอวา ตก (จากพระธรรมวนย) ผตกแลว และยงกาหนดยนด กตองมา (เกด) อก ความสขยอมมาถง ผทากจท ควรทาแลว ยนดคณทควรยนดแลว โดย สะดวกสบาย. จบปปตตสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 5 อรรถกถาปปตตสตร พงทราบวนจฉยใหปปตตสตรท ๒ ดงตอไปน:- บทวา ปปตโต ไดแก ผเคลอนไป. บทวา อปปปตโต ไดแกผตงอยแลว. บรรดาบคคลเหลานน โลกยมหาชนชอวา ตกไปทงนน. พระอรยบคคลมพระโสดาบนเปนตน ชอวา ตกไปในขณะเกดกเลส. พระขณาสพชอวา ตงอยแลวโดยสวนเดยว. บทวา จตา ปตนต ความวา ชนเหลาใดเคลอนไป ชนเหลานน ชอวาตก. บทวา ปตตา ความวา ชนเหลาใดตกไป ชนเหลานน ชอวาเคลอนไป. อธบายวา ชอวาตกเพราะเคลอนไปชอวาเคลอนไป เพราะตกดงน. บทวา คทธา ไดแกบคคลผกาหนดเพราะราคะ. บทวา ปนราคตา ความวา ยอมชอวาเปนผมาสชาต ชรา พยาธมรณะอก. บทวา กตกจจ ความวา ทากจทควรทาดวยมรรค ๔. บทวารต รมม ความวา ยนดแลวในคณชาตทควรยนด. บทวา สเขนานวาคตสข ความวา จากสขมาตามคอถงพรอมซงสข อธบายวา จากสขของมนษยมาถงคอบรรลสขทพย จากสขในฌานมาถงสขในวปสสนา จากสขในวปสสนามาถงสขในมรรค จากสขในมรรคมาถงสขในผล จากสขในผล กมาถงสขในนพพาน. จบอรรถกถาปปตตสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 6 ๓.ปฐมขตสตร วาดวยธรรม ๔ ประการ ของคนพาลและบณฑต [๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนคนพาล เปนคนโงเขลา เปนอสตบรษ ครองตนอนถกขด (รากคอความด) เสยแลว ถกขจดไปครงหนงแลว เปนคนประกอบดวยโทษ ผรเคยน และไดสงอนไมเปนบญมากดวย ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอบคคลไมใครครวญไมสอบสวนแลว ชมคนทควรต ๑ ตคนทควรชม ๑ปลกความเลอมใสในฐานะอนไมควรเลอมใส ๑ แสดงความไมเลอมใสในฐานะอนควรเลอมใส ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนพาล ฯลฯและไดสงอนไมเปนบญมากดวย ภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนบณฑตเปนคนฉลาด เปนสตบรษ ครองตนอนไมถกขด ไมถกขจดไปครงหนงเปนผหาโทษมได ผรสรรเสรญ และไดบญมากดวย ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอบคคลใครครวญสอบสวนแลว ตคนทควรต ชมคนทควรชม ๑แสดงความไมเลอมใสในฐานะอนไมควรเลอมใส ๑ ปลกความเลอมใสในฐานะอนควรเลอมใส ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนบณฑตฯลฯและไดบญมากดวย (นคมคาถา) ผใดชมคนทควรต หรอ ตคนท ควรชม ผนน ชอวากอ (กล) ความราย ดวยปาก เพราะความรายนน เขากไมได

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 7 ความสข น รายไมมาก คอการเสยทรพย ในการพนน แมจนสนเนอประดาตว สง นส รายมากกวา คอทาใจราย ในทานผ ดาเนนดแลวทงหลาย คนทตงใจและใช วาจาลามก ตเตยนทานผเปนอรยะ ยอม ตกนรกตลอดเวลา สนแสนสามสบหก นรพพทะ กบอกหาอพพทะ. จบปฐมขตสตรท ๓ อรรถกถาปฐมขตสตร ปฐมขตสตรท ๓ กลาวไวในอรรถกถาทกนบาตแลว. สวนในคาถาพงทราบวนจฉยดงน บทวา นนทย ไดแกผ ควรนนทา. บทวา นนทตไดแก ยอมตเตยน. บทวา ปส สโย ไดแก ผควรสรรเสรญ. บทวาวจนาต มเขน โส กล ความวา ผนนประพฤตอยางนแลว ชอวายอมเฟนโทษดวยปากนน. บทวา กลนา เตน สข น วนทต ความวาเขายอมไมไดความสขเพราะโทษนน. บทวา สพพสสาป สหาป อตตนาความวา การแพพนน เสยทงทรพยของตนทกสง กบทงตวเอง (สนเนอ-ประดาตว) ชอวาเปนโทษประมาณนอยนก. บทวา โย สคเตส ความวาสวนผใดพงทาจตคดประทษรายในบคคลทงหลาย ผดาเนนไปโดยชอบแลวความมจตคดประทษรายของผนนนแล มโทษมากกวาโทษนน. บดน เมอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 8ทรงแสดงความทมจตคดประทษรายนนมโทษมากกวา จงตรสคาวา สต สหสสาน เปนอาท. บรรดาบทเหลานน บทวา สต สหสสาน ไดแกสนแสน โดยการนบตามนรพพทะ. บทวา ฉตตสต ไดแก อกสามสบหกนรพพทะ. บทวา ปจ จ คอหาอพพทโดยการนบตามอพพทะ. บทวายมรย ครห ความวา บคคลเมอตเตยนพระอรยะทงหลาย ยอมเขาถงนรกใดในนรกนน ประมาณอายมเทาน . จบอรรถกถาปฐมขตสตรท ๓ ๔. ทตยขตสตร วาดวยพาลและบณฑต [๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผปฏบตผดในสถาน ๔ เปนคนพาลฯลฯ และไดสงอนไมเปนบญมากดวย ในสถาน ๔ คออะไร คอ ในมารดาในบดา ใหพระตถาคต ในสาวกของพระตถาคต บคคลปฏบตผดในสถาน ๔นแล เปนคนพาล ฯลฯ และไดสงอนไมเปนบญมากดวย ภกษทงหลาย บคคลผปฏบตชอบในสถาน ๔ เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมากดวย ในสถาน คออะไร คอ ในมารดา ในบดา ในพระตถาคตในสาวกของพระตถาคต บคคลปฏบตชอบในสถาน ๔ นแล เปนบณฑต ฯลฯและไดบญมากดวย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 9 (นคมคาถา) คนใดปฏบตผด ในมารดา และใน บดา ในพระตถาคตสมพทธเจา และใน สาวกของพระตถาคต คนเชนนน ยอมได สงอนไมเปนบญมาก เพราะความ ประพฤตไมเปนธรรมในมารดาบดาเปนตน นน ในโลกน บณฑตทงหลายกตเตยนเขา เขาตายไปแลวยงไปอบายดวย. คนใดปฏบตชอบ ในมารดา ในบดา ในพระตถาคตสมพทธเจา และในสาวก ของพระตถาคต คนเชนนนยอมไดบญ มากแท เพราะความประพฤตเปนธรรมใน มารดาบดาเปนตนนน ในโลกน บณฑต ทงหลายกสรรเสรญเขา เขาละโลกนแลว ยงบนเทงในสวรรค. จบทตยขตสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 10 อรรถกถาทตยขตสตร พงทราบวนจฉยในทตยขตสตรท ๔ ดงตอไปน :- ในบทวา มาตร ปตร จ เปนอาท นายมตตวนทกะ ชอวาปฏบตผดในมารดา. พระเจาอชาตศตร ชอวาปฏบตผดในบดา. เทวทต ชอวาปฏบตผดในพระตถาคต. โกกาลกะ ชอวาปฏบตผดในพระสาวกของพระตถาคต.บทวา พหจ แปลวา มาก. บทวา ปสวต แปลวา ยอมได. บทวาตาย ความวา ดวยความพระพฤตอธรรมกลาวคอความปฏบตผดนน. บทวาเปจจ คอไปจากโลกน. บทวา อปายจ คจฉต คอเขาจะตองบงเกดในนรกเปนตนแหงใดแหงหนง. สวนในสกกปกข (ธรรมฝายด) กนยนเหมอนกน. จบอรรถกถาทตยขตสตรท ๔ ๕. อนโสตสตร วาดวยบคคล ๔ ปรากฏในโลก [๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ นมปรากฏอยในโลก บคคล ๔คอใคร คอบคคลไปตามกระแส ๑ บคคลไปทวนกระแส ๑ บคคลตงตวไดแลว (ไมตามและไมทวนกระแส) ๑ บคคลขามถงฝงขนอยบนบกเปนพราหมณ ๑ บคคลไปตามกระแส เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเสพกามดวย ทาบาปกรรมดวย นเรยกวา บคคลไปตามกระแส.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 11 บคคลไปทวนกระแส เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนไมเสพ กาม และไมทาบาปกรรม แมทงทกขกายทงทกขใจ กระทงรองไห นาตานองหนา กยงประพฤตพรหมจรรยใหบรบรณบรสทธอยได นเรยกวา บคคลไปทวนกระแส. บคคลตงตวไดแลว เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกน เพราะสนสงโยชนเบองตา ๕ เปนโอปปาตกะ ปรนพพานในโลกทเกดนน มอนไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา นเรยกวา บคคลตงตวไดแลว. บคคลขามถงฝงขนบนบกเปนพราหมณ เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกน เพราะสนอาสวะทงหลาย กระทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตตอนหาอาสวะมได ดวยปญญาอนยงดวยตนเอง สาเรจอยในปจจบนน นเรยกวา บคคลขามถงฝงขนอยบนบกเปนพราหมณ. ภกษทงหลาย นแลบคคล ๔ มปรากฏอยในโลก. (นคมคาถา) ชนเหลาใดเหลาหนง ไมสารวมใน กาม ยงไมสนราคะ เปนกามโภค ใน โลกน ชนเหลานน ชอวา ผไปตามกระแส ถกตณหาครอบงาไว ตองเกดและแก บอย ๆ เพราะฉะนนแหละ ผเปนปราชญ ในโลกน ตงสต ไมเสพกามและไมทาบาป แมทงทกขกายใจ กละกามและบาปได ทานเรยกบคคลนนวา ผไปทวนกระแส

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 12 คนใดละกเลส ๕ ประการ (คอ สงโยชนเบองตา) ไดแลว เปนพระเสขะ บรบรณ มอนไมเสอมคลายเปนธรรมดา ไดวสทางใจ มอนทรยอนมนคง คนนน ทานเรยกวา ผตงตวไดแลว เพราะได ตรสรแลว ธรรมทงหลายทงยงและหยอน ของบคคลใด สนไปดบไป ไมมอย บคคลนน เปนผบรรลซงยอดความร สาเรจพรหมจรรย ถงทสดโลก เรยกวาผ ถงฝงแลว. จบอนโสตสตรท ๕ อรรถกถาอนโสตสตร พงทราบวนจฉยในอนโสตสตรท ๕ ดงตอไปน :- บคคลชอวา อนโสตคาม เพราะไปตามกระแส. ชอวาปฏโสตคาม เพราะไปทวนกระแสของกระแสคอกเลส โดยการปฏบตทเปนขาศก.บทวา ตตโต คอมภาวะตงตนไดแลว. บทวา ตณโณ ไดแก ขามโอฆะตงอยแลว. บทวา ปารคโต ไดแก ถงฝงอน. บทวา ถเล ตฏต ไดแกอยบนบก คอนพพาน. บทวา พราหมโณ ไดแก เปนผประเสรฐ หาโทษมได. บทวา อธ แปลวา ในโลกน. บทวา กาเม จ ปฏเสวต ไดแกสองเสพวตถกามดวยกเลสกาม. บทวา ปาปจ กมม กโรต ไดแก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 13ยอมทากรรมมปาณาตบาตเปนตน อนเปนบาปะ บทวา ปาปจ กมม น กโรต ไดแก ไมทากรรมคอเวร ๕. บทวา อย วจจต ภกขเว ตตโตความวา อนาคามบคคลน ชอวา ตงตนไดแลว ดวยอานาจการไมกลบมาจากโลกนน โดยถอปฏสนธอก. บทวา ตณหาธปนนา ความวา เหลาชนทถกตณหางา คอครอบไวหรอเขาถง คอหยงลงสตณหา. บทวา ปรปณณเสกโข ไดแก ตงอยในความบรบรณดวยสกขา. บทวา อปรหานธมโม ไดแก มอนไมเสอมเปนสภาวะ. บทวา เจโตวสปปตโต ไดแก เปนผชานาญทางจต. บคคลเหนปานน ยอมเปนพระขณาสพ. แตในขอน ตรสแตอนาคามบคคล. บทวาสมาหตนทรโย ไดแก ผมอนทรยหกมนคงแลว. บทวา ปโรปรา ไดแกธรรมอยางสงและอยางเลว อธบายวา กศลธรรมและอกศลธรรม. บทวาสเมจจ ไดแก มาพรอมกนดวยญาณ. บทวา วธปตา ไดแก อนทานกาจดหรอเผาเสยแลว. บทวา วสตพรหมจรโย ความวา อยจบมรรคพรหมจรรย. บทวา โลกนตค ความวา ถงทสดแหงโลกทงสาม. บทวาปารคโต ความวา ผถงฝงดวยอาการ ๖. ในขอนตรสแตพระขณาสพเทานนแตวฏฏะและววฏฏะ (โลกยะและโลกตระ) ตรสไวทงในพระสตร ทงในคาถาดวยประการฉะน. จบอรรถกถาอนโสตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 14 ๖. อปปสตสตร วาดวยบคคลผมสตะ ๔ จาพวก [๖] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกมปรากฏอยในโลกบคคล ๔ คอใคร คอ บคคลผสดบนอย (เรยนนอย) ทงไมไดประโยชนเพราะการสดบ ๑ บคคลผสดบนอย แตไดประโยชนเพราะการสดบ ๑ บคคลผสดบมาก (เรยนมาก) แตไมไดประโยชนเพราะการสดบ บคคลผสดบมาก ทงไดประโยชนเพราะการสดบ บคคลผสดบนอย ทงไมไดประโยชนเพราะการสดบเปนอยางไร ?(นวงคสตถศาสนา คาสอนของพระศาสดามองค ๙ คอ) สตตะ เคยยะเวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาตกะ อพภตธมมะ เวทลละบคคลบางตนในโลกนไดสดบนอย ทงเขาหารอรรถ (คอเนอความ) รธรรม(คอบาล) แหงคาสอนอนนอยทไดสดบนน แลวปฏบตธรรมสมควรแกธรรมไม บคคลผสดบนอย ทงไมไดประโยชนเพราะการสดบ เปนอยางนแล. บคคลผสดบนอย แตไดประโยชนเพราะการสดบเปนอยางไร ?(นวงคสตถศาสนา คาสอนของพระศาสดามองค ๙ คอ) สตตะ ฯลฯ เวทลละบคคลบางตนในโลกนไดสดบนอย แตเขารอรรถรธรรมแหงคาสอนอนนอยทไดสดบนนแลวปฏบตธรรมสมควรแกธรรม บคคลผสดบนอย แตไดประโยชนเพราะการสดบ เปนอยางนแล. บคคลผสดบมาก แตไมไดประโยชนเพราะการสดบเปนอยางไร ? (นวงคสตถศาสนา คาสอนของพระศาสดามองค ๙ คอ) สตตะ ฯลฯ เวทลละบคคลบางคนในโลกนไดสดบมาก แตเขาหารอรรถรธรรมแหงคาสอนเปนอน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 15มากทไดสดบนนแลวปฏบตธรรมสมควรแกธรรมไม บคคลผสดบมาก แต ไมไดประโยชนเพราะการสดบ เปนอยางนแล บคคลผสดบมาก ทงไดประโยชนเพราะการสดบเปนอยางไร (นวงคสตถศาสนา คาสอนของพระศาสดามองค ๙ คอ) สตตะ ฯลฯ เวทลละบคคลบางคนในโลกนไดสดบมาก ทงเขารอรรถรธรรมแหงคาสอนเปนอนมากทไดสดบนนแลว ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม บคคลผสดบมาก ทงไดประโยชนเพราะการสดบ เปนอยางนแล. ภกษทงหลาย นแลบคคล ๔ จาพวกมปรากฏอยในโลก. บคคลใด ถาเปนคนสดบนอย ทงไม ตงอยในศล บณฑตทงหลายยอมตเตยน บคคลนนทง ๒ ทาง คอทงทางศล ทง ทางสดบ. บคคลใด ถาแมเปนคนสดบนอย แตตงมนอยในศล บณฑตทงหลายยอม สรรเสรญบคคลนนทางศล แตการสดบ ของเขาบกพรอง. บคคลใด ถาแมเปนคนสดบมา แตไมตงมนอยในศล บณฑตทงหลายยอม ตเตยนบคคลนนทางศล แตการสดบของ เขาพอการ. บคคลใด ถาเปนคนสดบมาก ทง ตงมนอยในศล บณฑตทงหลายยอม สรรเสรญบคคลนนทง ๒ ทาง คอทงทาง ศล ทงทางการสดบ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 16 ใครจะควรตบคคลผไดสดบมาก ทงเปนผทรงธรรม ตอบดวยปญญา เปน สาวกพระพทธเจา ราวกะแตงทองชมพนท นนเลา แมเหลาเทวดาดยอมชม ถงพรหม สรรเสรญ. จบอปปสตสตรท ๖ อรรถกถาอปปสตสตร พงทราบวนจฉยในอปปสตสตรท ๖ ดงตอไปน. บทวา อนปปนโน แปลวา ไมเขาถง. ในบทมอาทวา สตต น อภโตวภงค นทเทส ขนธกปรวาร สตตนบาต มงคลสตร รตนสตรนาลกสตร ตวฏกสตร พระดารสของพระตถาคตแมอนม ชอวาสตร พงทราบวา สตร. พระสตรทมคาถาแมทงหมด พงทราบวา เคยยะ. โดยเฉพาะอยางยงในสงยตตนกาย สคาถวรรคแมทงหมด อภธรรมปฎกแมทงสน สตรท ไมมคาถา พระพทธพจนแมอนทไมสงเคราะหเขากบองค ๘ เหลาอน พงทราบวา เวยยากรณะ. ธรรมบท เถรคาถา เถรคาถา และคาถาลวนไมมชอพระสตรในสตตนบาต พงทราบวา คาถา. พระสตร ๘๒ สตร ทประกอบดวยคาถาอนสาเรจมาแตโสมนสญาณ พงทราบวาอทาน. พระสตร ๑๑๐ สตรอนเปนไปโดยนยเปนอาทวา วตตมท ภควตา พระผมพระภาคเจาตรสไวดงน พงทราบวา อตวตตกะ. ชาดก ๕๕๐ ชาดก. มอปณณกชาดกเปนตนพงทราบวา ชาดก. พระสตรทประกอบดวยธรรมทนาอศจรรยไมเคยม แม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 17ทงหมด อนเปนไปโดยนยเปนตนวา ดกอนภกษทงหลาย อจฉรยอพภตธรรม ๔ ของเรามอย พงทราบวา อพภตธรรม. พระสตรแมทงปวง ทถามแลวไดความร และความยนด มจฬเวทลลสตร มหาเวทลลสตร สมมาทฏฐสตรสกกปญหสตร สงขารภาชนยสตร มหาปณณมสจรเปนตน พงทราบวาเวทลละ. บทวา น อตถมาย ธมมมาย ความวา ไมรอรรถกถาและบาล. บทวา ธมมานธมมปฏปนโน ความวา ยอมไมปฏบตธรรมสมควรแกโลกตรธรรม ๙ คอขอปฏบตเบองหนา พรอมทงศล. พงทราบเนอความในทกวาระโดยอบายน. สวนวาระทหนง ในพระสตรน ตรสถงบคคลผมสตะนอยแตทศล ในวาระทสอง ตรสถงบคคลผมสตะนอยแตเปนพระขณาสพ ในวาระทสาม ตรสถงบคคลผมสตะมากแตทศล ในวาระทสตรสถงบคคลผมสตะมากทงเปนพระขณาสพ. บทวา สเลส อสมาหโต ความวา ไมทาใหบรบรณในศลทงหลาย. บทวา สลโต จ สเตน จความวา นกปราชญทงหลายยอมตเตยนผนน ทงโดยสวนศล ทงโดยสวนสตะอยางนวา คนนทศล มสตะนอย. บทวา ตสส สมปชชเต สต ความวาสตะของบคคลนน ชอวาสมบรณ เพราะเหตทกจคอสตะอนเขาทาแลวดวยสตะนน. บทวา นาสส สมปชชเต ไดแก ความวา สตกจ ชอวาไมสมบรณเพราะกจคอสตะอนเขามไดทา. บทวา ธมมธร ไดแก เปนผทรงจาธรรมทฟงแลวไวได. บทวา สปป ไดแก มปญญาด. บทวา เนกขชมโพนทสเสว ความวา ทองคาธรรมชาต เขาเรยกวา ชมพนท ดจแทงทองชมพนทนน คอ ดจลมทองเนอ ๕. จบอรรถกถาอปปสตสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 18 ๗. สงฆโสภณสตร วาดวยบคคลผทาหมใหงาม ๔ จาพวก [๗] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกเหลาน ทฉลาด มวนยกลาหาญ สดบมาก ทรงธรรม ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ยอมยงหมใหงาม บคคล ๔ จาพวกเหลานคอใคร คอ ภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกาบคคล ๔ จาพวกเหลานแล ทฉลาด มวนย กลาหาญ สดบมาก ทรงธรรมปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ยอมยงหมใหงาม บคคลใด เปนผฉลาดและกลาหาญ เปนผสดบมาก และทรงจาธรรม เปนผ ประพฤตธรรมสมควรแกธรรม บคคลเชน นนนน เรยกวาผยงหมใหงามภกษ ภกษณ อบาสก และอบาสกา เปนผมศรทธา สมบรณดวยศล เปนพหสต บคคลเหลาน แลยงหมใหงาม บคคลเหลานเปนสงฆ- โสภณ (ผยงหมใหงาม) แทจรง. จบสงฆโสภณสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 19 อรรถกถาสงฆโสภณสตร พงทราบวนจฉยในสงฆโสภณสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา วยตตา ไดแก บคคลผประกอบดวยปญญาสามารถ. บทวาวนตา ความวา ผเขาถงวนย อนทานแนะนาด. บทวา วสารทา ความวาผประกอบดวยความกลาหาญ คอญาณสหรคตดวยโสมนส. บทวา ธมมธราคอ ทรงจาธรรมทฟงมาแลวไวได. บทวา ภกข จ สลสมปนโน ความวาในคาถาตรสคณแตละอยาง แตละบคคลไวกจรง ถงอยางนน คณธรรมทงปวงกยอมควรแกทานเหลานนแมทงหมด จบอรรถกถาสงฆโสภณสตรท ๗ ๘. เวสารชชสตร วาดวยเวสารชชญาณของตถาคต [๘] ดกอนภกษทงหลาย เวสารชชญาณ (ญาณเปนเหาตใหกลาหาญ)ของตถาคต ๔ น ตถาคตประกอบดวยเวสารชชญาณเหลาไรเลา จงปฏญญาฐานผเปนโจก เปลงสงหนาทในบรษททงหลาย ประกาศพรหมจกร เวสา-รชชญาณคออะไรบาง คอเราไมเหนนมตนวา สมณะ หรอพราหมณ หรอเทวดา หรอมาร หรอพรหม หรอใคร ๆ ในโลก จกทกทวงเราไดโดยชอบแกเหต ในขอวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 20 ๑. ทานปฏญญาวาเปนสมมาสมพทธะ แตธรรมเหลานทานยงไม รแลว ๒. ทานปฏญญาวาเปนขณาสพ แตอาสวะเหลานของทานยงไมสนแลว ๓. ทานกลาวธรรมเหลาใดวาทาอนตราย ธรรมเหลานน ไมอาจทาอนตรายแกผซองเสพไดจรง ๔. ทานแสดงธรรมเพอประโยชนอยางใด ประโยชนอยางนนไมเปนทางสนทกขโดยชอบแหงบคคลผทาตาม เมอไมเหนนมตอนนเสยเลย เราจงโปรงใจ จงไมครนคราม จงกลาหาญ ภกษทงหลาย นแล เวสารชชญาณของตถาคต ตถาคตประกอบดวยเวสารชชญาณเหลาไรเลา จงปฏญญาฐานผเปนโจก เปลงสงหนาทในบรษททงหลาย ประกาศพรหมจกร ถอยความ ทผกแตงขนเปนอนมาก ทกชนด และสมณพราหมณทงหลายอาศย วาทะใด วาทะนน มาถงตถาคตผแกลวกลา ผยายเสยซงวาทะแลว ยอมพายไป ทานผ ใดครอบงาเสยซงวาทะและสมณพราหมณ ทงสน มความเอนดในสรรพสตว ประกาศ ธรรมจกร สตวทงหลายยอมกราบไหว ทานผเชนนน ผประเสรฐแหงเทวดา และมนษย ผถงฝงแหงภพ. จบเวสารชชสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 21 อรรถกถาเวสารชชสตร พงทราบวนจฉยในเวสารชชสตรท ๘ ดงตอไปน :- ในบทวา เวสารชชาน น ธรรมอน เปนปฏปกษตอความขลาดชอวา เวสารชชะ ญาณเปนเหตใหกลาหาญ. เวสารชชะน เปนชอของโสมนสญาณทเกดขนแกตถาคต ผพจารณาเหนความไมมความขลาดในฐานะ ๔. บทวา อาสภณาน ความวา ฐานะอนประเสรฐ คอฐานะสงสด.หรอพระพทธเจาในปางกอนทงหลายเปนผองอาจ ฐานะของพระพทธเจาทงหลายเหลานน . อกนยหนง โคจาฝงของโครอยตว ชอวา อสภะ โคจาฝงของโคหนงพนตว ชอวาวสภะ หรอโคอสภะ เปนหวโจกโครอยคอก โควสภะเปนหวโจกโคพนคอก โคนสภะ ประเสรฐสดแหงใดทงหมด อดทนตออนตรายทกอยาง เผอก นารก ขนภาระไปไดมาก ทงไมหวนไหวดวยเสยงฟารองรอยครง พนครง โคนสภะนน ทานประสงควา โคอสภะในทนนเปนคาเรยกโคอสภะนน โดยปรยาย. ทชอวาอาสภะ เพราะฐานะนเปนของโคอสภะ. บทวา าน ไดแก การเอาเทาทง ๔ ตะกยแผนดนยนหยด. กฐานะน ชอวาอาสภะ เพราะเหมอนการยนหยดของโคอสภะ. โคอสภะทนบวา โคนสภะ เอาเทา ๔ เทาตะกยแผนดนแลว ยนหยดโดยยนไมหวนไหวฉนใด ตถาคตกตะกยแผนดนคอบรษท ๘ ดวยพระบาทคอเวสารชชญาณ ๔ไมหวนไหวดวยขาศกปจจามตรไร ๆ ในโลก พรอมทงเทวโลก ยนหยดโดยยนไมหวนไหวกฉนนน. ตถาคตเมอยนหยดอยอยางน จงปฏญญาฐานของผองอาจ เขาถง ไมบอกคน กลบยกขนไวในพระองค ดวยเหตนน จงตรสวาอาสภณาน ปฏชานาต ดงน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 22 บทวา ปรสาส ไดแก ในบรษททง ๘. บทวา สหนาท นทต ความวา เปลงเสยงแสดงอานาจอนประเสรฐสด เสยงแสดงอานาจของราชสห หรอบนลอเสยงแสดงอานาจเสมอนการแผดเสยงของราชสห. ความขอนพงแสดงดวยสหนาทสตร. ราชสห เขาเรยกวา สหะ เพราะอดทน และเพราะลาเหยอ แมฉนใด ตถาคตกฉนนน เขาเรยกวา สหะ เพราะทรงอดทนโลกธรรมทงหลาย และเพราะทรงกาจดลทธอน. การบนลอของสหะททานกลาวอยางน เรยกวา สหนาท. ในสหนาทนน ราชสหประกอบดวยกาลงของราชสกลาหาญในททงปวง ปราศจากขนชชน บนลอสหนาทฉนใด สหะคอ ตถาคตกฉนนน ประกอบดวยกาลงของตถาคต เปนผกลาหาญในบรษททง ๘ ปราศจากขนพอง ยอมบนลอสหนาท อนประกอบดวยความงดงามแหงเทศนามอยางตาง ๆโดยนยเปนอาทวา อยางนรป. ดวยเหตนน จงตรสวาปรสาส สหนาท นทต ดงน . บทวา พรหม ในบทวา พรหมจกก ปวตเตต น ไดแก จกรอนประเสรฐสงสดหมดจด. กจกกศพทน ยอมใชในอรรถวาสมบต ลกษณะ สวนแหงรถ อรยาบถ ทาน รตนจกร ธรรมจกร และอรจกรเปนตน ในทน รกน วา ใชในอรรถวา ธรรมจกร พงทา ธรรมจกรใหชดแจง แบงเปนสองประการ. จรงอย จกกศพทนยอมใชในอรรถวา สมบต ไดในบาลเปนตนวาจตตารมาน ภกขเว จกกาน เยห สมนนาคตาน เทวมนสสานดกอนภกษทงหลาย สมบต ๔ ทเทวดาและมนษยทงหลายประกอบพรอมแลวดงน. ใชในอรรถวา ลกษณะ ไดในบาลนวา ปาทตเลส จกกาน ชาตาน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 23ลกษณะเกดบนฝาพระบาท ดงน. ใชในอรรถวา อรยาบถ ไดในบาลนวา จตจกก นวทวาร มอรยาบถ ๔ มทวาร ๙ ดงน. ใชในอรรถวา ทานไดในบาลน ทท ภช จ มา จ ปมาโท จกก วตตย สพพปาณนทานจงให จงบรโภค และจงอยาประมาท จงใหทานเปนไปแกสรรพสตวดงน. ใชในอรรถวา รตนจกร ไดในบาลนวา ทพพ รตนจกก ปาตรโหสจกรรตนทเปนทพยไดปรากฏแลว ดงน. ใชในอรรถวา ธรรมจกร ไดในบาลนวา มยา ปวตตต จกก ธรรมจกรอนเราใหเปนไปแลวดงน . ใชในอรรถวา อรจกร ไดในบาลนวา อรจกร กงจกรหมนอยบนกระหมอมของคนผถกความอยากครองงา ดงน. ใชในอรรถวา ปหรณจกร เครองประหารไดในบาลนวา ขรปรยนเตน เจป จกเกน. ถาประหารดวยจกรมคมรอบ ๆดงน. ใชในอรรถวา อสนมณฑละ คอ วงกลมแหงสายฟา ไดในบาลนวาอสนจกก วงกลมแหงสายฟาดงน. แตจกกศพทน ในทนรกนวา ใชในอรรถวา ธรรมจกร. กธรรมจกรนนนม ๒ คอ ปฏเวธญาณ ๑ เทศนาญาณ ๑. บรรดาธรรมจกร ๒ นน ญาณทปญญาอบรม นาอรยผลมาใหตนเอง ชอวาปฏเวธญาณ. ญาณทกรณาอบรม นาอรยผลมาใหสาวกทงหลาย ชอวาเทศนาญาณ. บรรดาญาณ ๒ อยางนน ปฏเวธญาณม ๒ คอ ทกาลงเกดขน ทเกดขนแลว. กปฏเวธญาณนน ชอวากาลงเกดขนนบแตทรงออกผนวชจนถงอรหตมรรค ชอวาเกดขนแลวในขณะแหงอรหตผล. อกอยางหนงชอวากาลงเกดขนนบแตภพชนดสต จนถงอรหตมรรค ณ มหาโพธบลลงกชอวาเกดขนแลวในขณะแหงอรหตผล. อกอยางหนง ชอวากาลงเกดขนนบแตครงพระทปงกรพทธเจา จนถงอรหตมรรค ณ โพธบลลงก ชอวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 24เกดขนแลวในขณะแหงอรหตผล. เทศนาญาณกม ๒ คอทกาลงเปนไป ทเปนไปแลว. กเทศนาญาณนน ชอวากาลงเปนไปจนถงโสดาปตตมรรคของทานพระอญญาโกณฑญญะ ชอวาเปนไปแลวในขณะแหงโสดาปตตผล.บรรดาญาณทง ๒ นน ปฏเวธญาณ เปนโลกตระ เทศนาญาณเปนโลกยะ.กญาณทงสองนน ไมทวไปกบสาวกเหลาอนเปนโอรสญาณทาใหเกดโอรสคอสาวก สาหรบพระพทธเจาทงหลายเทานน. บทวา สมมาสมพทธสส เต ปฏชานโต ความวา ทานปฏญญาอยางนวา เราเปนสมมาสมพทธะ ธรรมทงหลายทงปวงเราไดตรสรแลวดงน . บทวา อนภสมพทธา ความวา ธรรมทงหลาย ชอเหลานทานยงไมรแลว. บทวา ตตร วต คอในธรรมททานแสดงเหลานนอยางนวาอนภสมพทธา. บทวา สหธมเมน ไดแกดวยถอยคาพรอมดวยเหตดวยการณ. บคคลกด ธรรมกด ทานประสงควานมตในบทวา นมตตเมต น.ในขอนมใจความดงนวา บคคลใดจะทกทวงเรา เรากยงไมเปนบคคลนน บคคลแสดงธรรมใดแลว จกทกทวงเราวา ธรรมชอน ทานยงไมรแลวดงนเรากยงไมเหนธรรมนน . บทวา เขมปปตโต ไดแกถงความเกษม. สองบททเหลอ กเปนไวพจนของบทนนนเอง. คานนทงหมดตรสมงถงเวสารชชญาณอยางเดยว. ดวยวาพระทศพลเมอไมทรงเหนบคคลททกทวง หรอธรรมทยงไมร ทเปนเหตทกทวงวา ธรรมขอน ทานยงไมรแลวดงน พจารณาเหนวาเราตรสรตามความเปนจรงแลว จงกลาววาเราเปนพทธะดงน จงเกดโสมนสทมกาลงกวา ญาณทประกอบดวยโสมนสนนชอวาเวสารชชะ. ทรงหมายถงเวสารชชญาณนน จงตรสคาเปนตนวา เขมปปตโต ดงน. ในบททกบทพงทราบเนอความอยางน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 25 ในบทวา อนตรายกา ธมมา น ชอวาอนตรายกธรรม เพราะ ทาอนตราย. อนตรายกธรรมเหลานน โดยใจความกไดแกอาบต ๗ กอง ทจงใจลวงละเมด. ความจรงโทษทจงใจลวงละเมด โดยทสดแมอาบตทกกฏและทพภาสต กยอมทาอนตรายแกมรรคและผลได. แตในทน ประสงคเอาเมถนธรรม ดวยวาเมอภกษรปใดรปหนงเสพเมถนธรรม ยอมเปนอนตรายตอมรรคและผลถายเดยว. บทวา ยสส โข ปน เต อตถาย ความวาเพอประโยชนแกธรรมอนใดในบรรดาธรรมเปนทสนราคะเปนตน. บทวาธมโม เทสโต ความวา ทานกลาวธรรนมอสภภาวนาเปนตน . บทวาตตร วต ม คอในธรรมทไมนาสตวออกจากทกขนน. บททเหลอ พงทราบโดยนยอนกลาวไวในวนย. บทวา วาทปถา คอ วาทะทงหลายนนเอง. บทวา ปถ แปลวามาก บทวา สตา คอทผกแตงเปนปญหาขน. อกอยางหนง บทวาปถสสตา ไดแก วาทะทเตรยมคอจดไวมาก. อกอยางหนง ชอวา ปถสสตาเพราะสมณพราหมณเปนอนมากผกไว. บทวา ย นสสตา ความวาแมบดนสมณพราหมณอาศยคลองวาทะใด. บทวา น เต ภวนตความวา คลองวาทะเหลานนยอมไมม คอแตกพนาศไป. บทวา ธมมจกก นน เปนชอของเทศนาญาณกม ปฏเวธญาณกม. บรรดาญาณทงสองนนเทศนาญาณเปนโลกยะ ปฏเวธญาณเปนโลกตระ. บทวา เกวล ไดแกทรงถงพรอมดวยโลกตระสนเชง. บทวา ตาทส คอทานผเปนอยางนน. จบอรรถกถาเวสารชชสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 26 ๙. ตณหาสตร วาดวยทเกดตณหา ๔ อยาง [๙] ดกอนภกษทงหลาย ทเกดตณหา ๔ อยางน ทเกดตณหา ๔อยาง คออะไร คอ ตณหาเมอเกดขนแกภกษ ยอมเกดเพราะจวรบางเพราะบณฑบาตบาง เพราะเสนาสนะบาง เพราะความมนอยมมากอยางนนอยางนบาง นแล ทเกดตณหา ๔ อยาง คนมตณหาเปนเพอน เวยนวายไป เปนอยางนอยางนนสนกาลนาน ไมลวง- พนสงสารไปได ภกษรโทษอนนแลว รวา ตณหาเปนเหตเกดทกข กจะพงเปนผมสต สนตณหา ไมมความยดถอไป. จบตณหาสตรท ๙ อรรถกถาตณหาสตร พงทราบวนจฉยในตณหาสตรท ๙ ดงตอไปน :- ชอวา อปปาทะ เพราะเปนทเกดขนแหงตณหาเหลานน. ถามวาอะไรเกด. ตอบวา ตณหา. ความเกดขนแหงตณหา ชอวา ตณหปปาทะอธบายวา วตถแหงตณหา เหตแหงตณหา. บทวา จวรเหต ความวาตณหายอมเกดเพราะมจวรเปนเหต วาเราจกไดจวรทนาชอบใจ ในทไหน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 27ศพทวา อต ในบทวา อตภวาภวเหต นเปนนบาตลงในอรรถวาตวอยาง อธบายวา ตณหายอมเกดขนเพราะความมนอยมมากเปนเหต เหมอนทเกดขน เพราะมจวรเปนตน เปนเหต สวนในบทวา ภวาภโว นประสงคเอาเนยใสและเนยขนเปนตนทประณตและประณตกวากน. อาจารยบางพวกกลาววาภพทประณตกวาและประณตทสดในสมปตตภพดงนกม. บทวา ตณหาทตโย ความวา กสตวนทองเทยวไปในสงสารวฏ ทตวสตวเองไมรจดจบ มใชทองเทยวไปแตลาพงเทานน ยงไดตณหาเปนเพอนทองเทยวไปดวย ดวยเหตนน จงตรสวา ตณหาทตโย ดงน . ในบทวาอตถภาวถาภาว นไดแกอตภาพน ชอวา อตถภาวะเปนอยางน อตภาพในอนาคต ชอวาอญญถาภาวะเปนอยางอน อกอยางหนง อตภาพแมอนทเปนอยางน ชอวา อตถภาวะเปนอยางน ทมใชเปนอยางน ชอวาอญญถาภาวะเปนอยางอน. ซงเปนอยางนและอยางอน. บทวา ส สาร ไดแกลาดบขนธธาต อายตนะ. บทวา นาตวตตต แปลวา ไมลวงพนไป. บทวา เอตมาทนวตวา ความวา ภกษรถงโทษในขนธทเปนอดต อนาคต ปจจบนอยางน แลว. บทวา ตณห ทกขสส สมภว ความวา รถงตณหาอยางนวาตณหาน เปนเหตเกด เปนแดงเกด เปนเหตแหงวฏทกข. ความทภกษน เจรญวปสสนาแลวบรรลพระอรหต ทรงแสดงดวยเหตประมาณเทาน . บดนเมอทรงยกยองภกษขณาสพนน จงตรสวา วตตณโห เปนอาท. บรรดาบทเหลานน บทวา อนาทาโน ไดแก ไมถอมน. บทวา สโต ภกขปรพพเช ความวา ภกษผขณาสพถงความไพบลยดวยสตสมปชญญะ พงมสตสมปชญญะเทยวไปอย. ดงนน ในสตรตรสถงวฏฏะ ในคาถา ตรสทงวฏฏะทงววฏฏะ (โลกยะและโลกตระ) ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาตณหาสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 28 ๑๐. โยคสตร วาดวยโยคะ ๔ อยาง [๑๐] ดกอนภกษทงหลาย โยคะ (เครองผก) ๔ น โยคะ ๔คออะไร คอ กามโยคะ (เครองผกคอกาม) ภวโยคะ (เครองผกคอภพ)ทฏฐโยคะ (เครองผกคอทฏฐ) อวชชาโยคะ (เครองผกคออวชชา) กามโยคะเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนไมรถงความเกด ความดบความชมชน ความขมขน และความออกไป แหงกามทงหลายตามจรง เมอไมรถงความเกด ฯลฯ ความออกไปแหงกามทงหลายตามจรง ความยนดในกามความเพลดเพลนในกาม ความเยอใยในกาม ความสยบในกาม ความกระหายในกาม ความกลดกลมในกาม ความหมกมนในกาม ความดนรนในกามยอมตดแนบใจ. นเรยกวา กามโยคะ. กามโยคะเปนดงน กภวโยคะเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนไมรถงความเกดฯลฯความออกไปแหงภพทงหลายตามจรง เมอไมรถงความเกด ฯลฯ ความออกไปแหงภพทงหลายตามจรง ความยนดในภพ ฯลฯ ความดนรนในภพ ยอมตดแนบใจ นเรยกวา ภวโยคะ. กามโยคะ ภวโยคะ เปนดงน กทฏฐโยคะเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนไมรถงความเกดฯลฯ ความออกไปแหงทฏฐทงหลายตามจรง เมอไมรถงความเกด ฯลฯความออกไปแหงทฏฐทงหลายตามจรง ความยนดในทฏฐ ฯลฯ ความดนรนในทฏฐ ยอมตดแนบใจ นเรยกวา ทฏฐโยคะ. กามโยคะ ภวโยคะทฏฐโยคะ เปนดงน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 29 กอวชชาโยคะเปนอยางไร บคคลบางคนในโลกนไมรถงความเกด ฯลฯ ความออกไปแหงผสสายตนะ ๖ ตามจรง เมอไมรถงความเกด ฯลฯความออกไปแหงผสสายตนะ ๖ ตามจรง ความไมรแจง ความเขลา ในผสสายตนะ ๖ ยอมตดแนบใจ นเรยกวา อวชชาโยคะ. กามโยคะ ภวโยคะทฏฐโยคะ อวชชาโยคะ เปนดงน บคคล (ผยงละโยคะไมได) นงนงดวยธรรมทงหลายอนเปนบาปอกศล เปนสงกเลส เปนเหตใหเกดในภพใหม ประกอบดวยความเรารอนมทกขเปนผล ทาใหมชาตชรามรณะตอไป เพราะเหตนน เราเรยกบคคลนนวา (อโยคกเขม) ผไมปลอดจากโยคะ นแล โยคะ ๔ ภกษทงหลาย วสงโยคะ (ความปลอดโปรง) ๔ น วสงโยคะ ๔คออะไร คอ กามโยควสงโยคะ (ความปลอดโปรงจากกามโยคะ) ภวโยค-วสงโยคะ (ความปลอดโปรงจากภวโยคะ) ทฏฐโยควสงโยคะ (ความปลอด-โปรงจากทฏฐโยคะ) อวชชาโยควสงโยคะ (ความปลอดโปรงจากอวชชาโยคะ) กามโยควสงโยคะเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนรถงความเกดฯลฯความออกไปแหงกามทงหลายตามจรง เมอรถงความเกด ฯลฯ ความออกไปแหงกามทงหลายตามจรง ความยนดในกาม ฯลฯ ความดนรนในกาม ยอมไมตดแนบใจ นเรยกวา กามโยควสงโยคะ. กามโยควสงโยคะ เปนดงน กภวโยควสงโยคะเปนอยางไร ? บคคลบางคนโนโลกนรถงความเกดฯลฯ ความออกไปแหงภพทงหลายตามจรง เมอรถงความเกด ฯลฯ ความออกไปแหงภพทงหลายตามจรง ความยนดในภพ ฯลฯ ความดนรนในภพยอมไมตดแนบใจ นเรยกวา ภวโยควสงโยคะ. กามโยควสงโยคะ ภวโยค-วสงโยคะ เปนดงน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 30 กทฏฐโยควสงโยคะเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนรถงความ เกด ฯลฯ ความออกไปแหงทฏฐทงหลายตามจรง เมอรถงความเกด ฯลฯความออกไปแหงทฏฐทงหลายตามจรง ความยนดในทฏฐ ฯลฯ ความดนรน.ในทฏฐ ยอมไมตดแนบใจ นเรยกวา ทฏฐโยควสงโยคะ. กามโยควสงโยคะภวโยควสงโยคะ ทฏฐโยควสงโยคะ เปนดงน กอวชชาโยควสงโยคะเปนอยางไร บคคลบางคนในโลกนรถงความเกด ฯลฯ ความออกไปแหงผสสายตนะ ๖ ตามจรง เมอรถงความเกดฯลฯ ความออกไปแหงผสสายตนะ ๖ ตามจรง ความไมรแจง ความเขลาในผสสายตนะ ๖ ยอมไมตดแนบใจ นเรยกวา อวชชาโยควสงโยคะ.กามโยควสงโยคะ ภวโยควสงโยคะ ทฏฐโยควสงโยคะ อวชชาโยควสงโยคะเปนดงน บคคล (ผละโยคะไดแลว) ปลอดโปรงจากธรรมทงหลายอนเปนบาปอกศล เปนสงกเลส เปนเหตใหเกดในภพใหม ประกอบดวยความเรารอนมทกขเปนผล ทาใหมชาตชรามรณะตอไป เพราะเหตนน เราเรยกบคคลนนวา (โยคกเขม) ผปลอดจากโยคะ นแล วสงโยคะ ๔ สตวทงหลาย อนกามโยคะผไว แลว ซาภวโยคะและทฏฐโยคะผกเขาอก อวชชารมรดเขาดวย ยอมเวยนเกดเวยน ตายไป. สวนสตวเหลาใดกาหนดรกาม และ ภวโยคะ ดวยประการทงปวง ตดถอน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 31 ทฏฐโยคะ และทาลายอวชชาเสยได สตวเหลานนกเปนผปลอดโปรงจากโยคะ ทงปวง เปนมนผขามพนเครองผกแล. จบโยคสตรท ๑๐ จบภณฑคามวรรคท ๑ อรรถกถาโยคสตร พงทราบวนจฉยในโยคสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- กเลสชอวา โยคะ เพราะผกสตวไวในวฏฏะ. ในบทวา กามโยโคเปนอาท ความกาหนดประกอบดวยกามคณ ๕ ชอวา กามโยคะ. ความกาหนดดวยอานาจความพอใจในรปภพและอรปภพ ชอวา ภวโยคะ. ความตดใจในฌานกอยางนน. ราคะประกอบดวยสสสตทฏฐ และทฏฐ ๖๒ ชอวาทฏฐโยคะ. ความไมรในสจจะ ๔ ชอวา อวชชาโยคะ อกอยางหนงชอวา กามโยคะ เพราะประกอบสตวไวในกามะ ชอวา ภวโยคะ เพราะประกอบสตวไวในภพ. ชอวา ทฏฐโยคะ เพราะประกอบสตวไวในทฏฐ.ชอวา อวชชาโยคะ เพราะประกอบสตวไวในอวชชา คาดงกลาวมาน เปนชอของธรรมทกลาวไวแลวในหนหลง. บดน เมอทรงแสดง ขยายธรรมเหลานนใหพสดาร จงตรสวา กตโม จ ภกขเว เปนอาท. บรรดาบทเหลานนบทวา สมทย คอความเกด. บทวา อตถงคม คอความดบ. บทวาอสสาท คอ ความชมชน. บทวา อาทนว คอ โทษทมใชความชมชน. บทวา นสสรณ คอความออกไป.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 32 บทวา กาเมส คอ ในวตถกาม. บทวา กามราโค คอราคะ เกดเพราะปรารภกาม. แมในบททเหลอกมนยนแล. บทวา อนเสต คอบงเกด. พงทราบเนอความในบททกบทอยางนวา บทวา อย วจจตภกขเว กามโยโค ความวา ดกอนภกษทงหลาย นเรยกวา เหตแหงการประกอบเครองผกสตวไวในกาม. บทวา ผสสายตนาน ไดแก เหตมจกข-สมผสเปนตน สาหรบอายตนะทงหลายมจกษเปนตน. บทวา อวชชาอาน ความวา อวชชาคอความไมร เพราะเปนปฏปกษตอความรอตศพท ในบทนวา อตกามโยโค พงประกอบกบโยคะแมทง ๔ วากามโยคะดงน ภวโยคะ ดงนเปนตน บทวา สมปยตตโต ไดแก ผหอมลอมแลว. บทวา ปาปเกหไดแก ทลามก. บทวา อกสเลห ไดแก เกดแตความไมฉลาด. บทวาสงกเลสเกห คอมความเศราหมอง อธบายวา ประทษรายความผองใสแหงจตทผองใสแลว. บทวา โปโนพภวเกห ไดแก เปนเหตใหเกดในภพใหม. บทวา สทเรห ไดแก มความเรารอน. บทวา ทกขวปาเกหไดแก ใหทกขเกดขนในเวลาใหผล. บทวา อายตชาตชรามรณเกห ไดแกใหเกดชาต ชรา มรณะในอนาคตบอย ๆ. บทวา ตสมา อโยคกเขมตวจจต ความวา กเพราะเหตทบคคลผละโยคะยงไมได ยอมเปนผประกอบดวยธรรมเหลานน ฉะนน เราจงเรยกวา อโยคกเขม ไมเกษมจากโยคะเพราะเขายงไมบรรลพระนพพานอนเกษมจากโยคะ ๔ เหลานน. บทวา วส โยคา คอเหตแหงความคลายโยคะกเลสเครองผก. บทวากามโยควส โยโค คอเหตแหงความคลายกามโยคะ. แมในบททเหลอกมนยนแล. บรรดาบทเหลานน การเพงอสภกมมฏฐาน เปนการคลายกามโยคะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 33อนาคามมรรคทาอสภฌานนนใหเปนบาทแลวบรรล ชอวา คลายกามโยคะ โดยสวนเดยวแท. อรหตมรรค ชอวา คลายภวโยคะ โสดาปตตมรรค ชอวาคลายทฏฐโยคะ อรหตมรรค ชอวา คลายอวชชาโยคะ. บดน เมอทรงแสดงขยายวสงโยคธรรมเหลานนใหพสดาร จงตรสวา กตโม จ ภกขเว เปนอาท.ความแหงพระดารสนน พงทราบโดยนยอนกลาวแลว. บทวา ภวโยเคนจภย ความวา ผกไวดวยภวโยคะ และผกไวดวยภวโยคะทฏฐโยคะแมทง-สองยงขนอก คอประกอบดวยโยคะอยางใดอยางหนง. บทวา ปรกขตา ไดแกถกนาไวขางหนา หรอถกแวดลอม. บทวา กาเม ปราย ไดแก กาหนดรกามแมทงสองอยาง. บทวา ภวโยคจ สพพโส ไดแก กาหนดรภวโยคะทงหมดนนแล. บทวา สมหจจ ไดแก ถอนหมดแลว. บทวา วราชยไดแก กาลงคลายหรอคลายแลว. กเมอกลาววา วราเชนโต กเปนอนกลาวถงมรรค เมอกลาววา วราเชตวา กเปนอนกลาวถงผล. บทวา มนไดแก พระมนคอพระขณาสพ. ดงนน ในสตรนกด ในคาถากด จงตรสทงวฏฏะทงววฏฏะ (โลกยะและโลกตระ) แล. จบอรรถกถาโยคสตรท ๑๐ จบภณฑคามวรรควรรณนาท ๑ รวมพระสตรทมในภณฑคามวรรคน คอ ๑. อนพทธสตร ๒. ปปตตสตร ๓. ปฐมขตสตร ๔. ทตยขต-สตร ๕. อนโสตสตร ๖. อปปสตสตร ๗. สงฆโสภณสตร ๘. เวสา-รชชสตร ๙. ตณหาสตร ๑๐. โยคสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 34 จรวรรคท ๒

๑. จารสตร วาดวยภกษไมละวตก ๓ อยาง [๑๑] ดกอนภกษทงหลาย ถาเมอภกษเดนอยกด ยนอยกด นงอยกด นอนอยไมหลบกด กามวตก หรอ พยาบาทวตก หรอวหงสาวตกเกดขนและภกษรบเอาวตกนนไว ไมละ ไมถายถอน ไมทาใหสนใหหายไปเสยภกษเดนอยเปนอยางนกด ยนอยเปนอยางนกด นงอยเปนอยางนกด นอนอยไมหลบเปนอยางนกด เราเรยกวา ผไมมอาตาปะ (ความเพยรอนแรงกลา)ไมมโอตตปปะ (ความสะดงกลวบาป) เปนคนเกยจคราน มความเพยรอนทรามอยเนองนตย ดกอนภกษทงหลาย ถาเมอภกษเดนอยกด ยนอยกด นงอยกดนอนอยไมหลบกด กามวตกหรอพยาบาทวตก หรอวหงสาวตกเกดขน แตภกษไมรบเอาวตกนนไว ละเสยถายถอนเสย ทาใหสนใหหายไปเสย ภกษเดนอยเปนอยางนกด ยนอยเปนอยางนกด นงอยเปนอยางนกด นอนอยไมหลบเปนอยางนกด เราเรยกวา ผมอาตาปะ มโอตตปปะ มความเพยรอนทาแลว ตงใจมนคงเปนเนองนตย ภกษใดเดนอย หรอยนอย นงอย หรอนอนอย (ไมหลบ) ตรกวตกอนเปน บาป อนเกยวดวยเรอน (คอกาม) ภกษ นนชอวาดาเนนทางผด สยบอยในอารมณ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 35 อนเปนทตงแหงความหลง ภกษเชนนน ไมควรเพอบรรลสมโพธญาณอนอดม. ภกษใดเดนอยหรอยนอย นงอย หรอนอนอย รางบวตก (อนเปนบาป) ขนดในทางรางบวตกแลว ภกษเชนนน ยอมอาจเพอบรรลสมโพธญาณอนอดม. จบจารสตรท ๑ จรวรรควรรณนาท ๒

อรรถกถาจารสตร พงทราบวนจฉยในจารสตรท ๑ แหงจรวรรคท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อธวาเสต ไดแก ยกขนไวใหอยในจต (คอพกไว). บทวาน ปชหต ไดแก ไมสละ. บทวา น วโนเทต ไดแก ไมนาออก.บทวา น พยนตกโรต ไดแก ไมทาใหสนสด คอตดหนทาง. บทวาน อนภาว คเมต ไดแก ไมทาใหถงความไมมไมเจรญ คอ ยอยยบไป.บทวา จรมป คอ แมเดนอย. บทวา อนาตาป คอ ไมมความเพยร.บทวา อโนตตาป คอ เวน จากความกลวการตาหนตเตยน. บทวา สตต คอ เปนนตย. บทวา สมต คอ ไมมระหวาง. ผศกษาทราบความในทกบทอยางนนแลว พงทราบความตามปรยายทกลาวไวแลวในสกกปกษฝายธรรมขาว.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 36 ในคาถา พงทราบวนจฉยดงตอไปน บทวา เคหนสสต ไดแก อาศยกเลส. บทวา โมหเนยเยส ไดแก ในอารมณทใหเกดความหลง.บทวา อภพโพ ไดแกไมเปนดงภาชนะทรองรบ. บทวา ผฏ สมโพธมตตม ไดแก เพอสมผสอดมญาณกลาวคอ พระอรหต. จบอรรถกถาจารสตรท ๑ ๒. สลสตร วาดวยปรสทธศล ๔ [๑๒] ดกอนภกษทงหลาย ทานทงหลายจงเปนผมศลถงพรอมมปาฏโมกขถงพรอมอยเถด จงสารวมในปาฏโมกข ถงพรอมดวยมรรยาทและโคจร มปรกตเหนภยในโทษมาตรวานอย สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลายเถด เมอทานทงหลายมศลถงพรอมมปาฏโมกขถงพรอมอย สารวมในปาฏโมกข ถงพรอมดวยมรรยาทและโคจร มปรกตเหนภยใหโทษมาตรวานอย สมาทานศกษาในสกขาบททงหลายอย. อะไรเปนกจทจะพงทาตอไป ? ภกษทงหลาย ถาเมอภกษเดนอยกด ยนอยกด นงอยกดนอนอยไมหลบกด อภชฌาปราศไป พยาบาทปราศไป ถนมทธะ อทธจจะกกกจจะ วจกจฉา ภกษกละได ความเพยรทาไมยอหยอน สตตงมนไมฟนเฟอน กายรางบไมกระสบกระสาย จตเปนสมาธแนวแน ภกษเดนอยเปนอยางนกด ยนอยเปนอยางนกด นงอยเปนอยางนกด นอนอยไมหลบเปนอยางนกด เราเรยกวา ผมอาตาปะ มโอตตปปะ มความเพยรอนทาแลว มใจเดดเดยวเนองนตย.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 37 ภกษพงเปนสารวม ยนสารวม นง สารวม นอนสารวม คอวยวะเขากสารวม เหยยดอวยวะออกกสารวม พจารณาด ความเกดขนความเสอมไปแหงธรรมและ ขนธทงหลาย ในเบองบน ทามกกลาง เบองลาง ทกภมโลก บณฑตทงหลาย กลาวภกษผศกษา ปฏปทาอนสมควรแก ความสงบใจ มสตทกเมอเขาร ใจเดดเดยวเนองนตย. จบสลสตรท ๒ อรรถกถาสลสตร พงทราบวนจฉยในสลสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา สมปนนสลา ไดแก เธอทงหลายมศลบรบรณ. บทวาสมปนนปาตโมกขา ไดแกมปาตโมกขบรบรณ. บทวา ปาตโมกขส วร-ส วตา ความวา เธอทงหลายจงเปนผสารวมปดประกอบดวยปาตโมกขสงวร-ศลอยเถด. บทวา อาจารโคจรสมปนนา ความวา เธอทงหลายจงเปนผถงพรอม คอประกอบดวยอาจาระและโคจรเถด . บทวา อณมตเตส วชเชสไดแก ในโทษทงหลายมประมาณนอย. บทวา ภยทสสาวโน ความวาเปนผมปรกตเหนโทษทมประมาณนอยเหลานนโดยเปนภย. บทวา สมาทาย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 38สกขถ สกขาปเทส ความวา เธอทงหลายจงสมาทานยดถอสกขาบททควร สมาทานนน ๆ ในสวนแหงสกขาทงหมดศกษาอย. ครนทรงชกชวนและตรสสรรเสรญในคณทไดแลว ดวยการตรสธรรมประมาณเทานวา สมปนนสลานฯเปฯ สกขาปเทส บดน เมอทรงแสดงประโยชนอนจะพงทาใหยงขนไปจงตรสวา กมสส ดงนเปนตน. ในบทนน บทวา กมสส แปลวาจะพงมอะไรเลา. บทวา ยต จเร ความวา ภกษพงเดนอยางทเดนสารวมระวง.ในบททงปวงกมนยน. บทวา อจเฉ แปลวา พงนง. บทวา ยตเมต ปสารเยความวา พงเหยยดอวยวะนอยใหญอยางสารวมคอเรยบรอย. บทวา อทธ แปลวา เบองบน. บทวา ตรย แปลวา เบองกลาง ( วาง) บทวา อปาจนแปลวา เบองลาง. เบญจขนธ ทงอดต ปจจบน และอนาคต ตรสดวยเหตประมาณเทาน. คาวา ยาวตา เปนคาทแสดงความกาหนด. บทวาชคโต คต ไดแก ความสาเรจแหงโลก. บทวา สมเวกขตา จ ธมมานขนธาน อทยพพย ความวา พจารณาดความเกดขน ความเสอมไปแหงธรรม คอ เบญจขนธทตางดวยอดตเปนตนเหลานน ในโลกทงปวง คอไดพจารณาเหนโดยชอบดวยลกษณะ ๕๐ ถวนททานกลาววา เมอเหนความเกดแหงเบญจขนธกพจารณาเหนลกษณะ ๒๕ ได. เมอเหนความเสอมกพจารณาเหนลกษณะ ๒๕ ได. บทวา เจโตสมถสามจ ไดแก ขอปฏบตทสมควรแกความสงบจต. บทวา สกขมาน ความวา เมอปฏบต คอ บาเพญอย.บทวา ปหตตโต ไดแก มใจเดดเดยว. บทวา อาห แปลวา กลาวอย.บททเหลอในสตรนงายทงนน. กในสตรนตรสคละกนกบศล ในคาถาตรสถงภกษผขณาสพ. จบอรรถกถาสลสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 39 ๓. ปธานสตร วาดวยสมมปปธาน ๔ [๑๓] ดกอนภกษทงหลาย สมมปปธาน (ความเพยรชอบ) ๔ น สมมปปธาน ๔ คออะไร คอ ภกษในพระธรรมวนยน ๑. ยงฉนทะใหเกดพยายามทาความเพยร ประคองจตตงใจมนเพอยงอกศลบาปธรรมทยงไมเกดมใหเกดขน ๒. ยงฉนทะใหเกดพยายามทาความเพยร ประคองจตตงใจมนเพอละอกศลบาปธรรมทเกดแลว ๓. ยงฉนทะใหเกดพยายามทาความเพยร ประคองจตตงใจมนเพอยงกศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขน ๔. ยงฉนทะใหเกดพยายามทาความเพยร ประคองจตตงใจมนเพอใหกศลธรรมทเกดแลวคงอยไมเลอนหายไป ใหภยโยภาพไพบลเจรญเตมท ภกษทงหลาย นแล สมมปปธาน ๔. ภกษเหลานนมความเพยรชอบยอม ครอบงาเสยไดซงแดนมาร ภกษเหลานน เปนผอนกเลสไมอาศย แลวพนภย คอ เกด ตายแลว ถงฝง (คอพระนพพาน) ภกษ เหลานนสบายใจ ชนะมารกบทงพล- พาหนะมารแลว ภกษเหลานนเปนผไม หวนไหว ลวงเสยซงมารและพลมาร ทงปวง ถงซงความสข. จบปธานสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 40 อรรถกถาปธานสตร พงทราบวนจฉยในปธานสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา สมมปปธานาน ไดแก ความเพยรด คอความเพยรสงสด.บทวา สมมปปธานา ไดแก พระขณาสพผมความเพยรบรบรณ. บทวามารเธยยาภภตา ความวา พระขณาสพเหลานน ครอบงาขามแดนมาร คอเตภมกวฎ. บทวา เต อสตา ไดแก พระขณาสพทงหลายเปนผอนกเลสไมอาศยแลว. บทวา ชาตมรณภยสส ไดแก ภยทเกดขนเพราะอาศยความเกดและความตาย หรอภยกลาวคอความเกดและความตาย. บทวา ปารคแปลวา ถงฝง. บทวา เต ตสตา ความวา พระขณาสพเหลานน ชอวายนดแลว. บทวา เชตวา มาร สวาหน ไดแก ชนะมารกบทงกองทพอยแลว. บทวา เต อเนชา ความวา พระขณาสพเหลานน ไมหวาดหวนดวยความหวาดหวนคอตณหา ชอวา ไมหวนไหว. บทวา นมจพล แปลวาพลของมาร. บทวา อปาตวตตา แปลวา กาวลวง. บทวา เต สขตาไดแก พระขณาสพเหลานน ชอวาความสขดวยโลกตรสข. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา พระอรหนตทงหลายสขจรงหนอ ทานไมมตณหา ถอนอสมมานะไดเดดขาด แลว ทาลายขายคอโมหะเสยแลว ดงน. จบอรรถกถาปธานสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 41 ๔. สงวรสตร วาดวยความเพยร ๔ [๑๔] ดกอนภกษทงหลาย ปธาน (ความเพยร) ๔ น ปธาน ๔คออะไร คอ สงวรปธาน (เพยรระวง) ปหานปธาน (เพยรละ) ภาวนาปธาน(เพยรบาเพญ) อนรกขนาปธาน (เพยรตามรกษาไว) สงวรปธานเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเหนรปดวยตาแลวฟงเสยงดวยหแลว ดมกลนดวยจมกแลว ลมรสดวยลนแลว ถกตองโผฏฐพพะดวยกายแลว รธรรมารมณดวยใจแลว เปนผไมถอเอาโดยนมต ไมถอเอาโดยอนพยญชนะ อภชฌาโทมนส ธรรมทงหลายทเปนบาปเปนอกศล จะพงไหลไปตามภกษผไมสารวมอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ เพราะเหตความไมสารวมอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจอนใด ปฏบตเพอปดกนเสยซงอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจอนนน รกษาอนทรย คอตา ห จมก ลน กาย ใจ ถงความสารวมในอนทรย คอตา ห จมก ลนกาย ใจ นเรยกวา สงวรปธาน. ปหานปธานเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนไมรบเอากามวตกพยาบาทวตก วหงสาวตกทเกดขนไว ละเสย ถายถอนเสย ทาใหสนไปใหหายไปเสย นเรยกวา ปหานปธาน. ภาวนาปธานเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเจรญสมโพชฌงคคอ สต ธรรมวจยะ วรยะ ปต ปสสทธ สมาธ อเบกขา อนองวเวกองวราคะ องนโรธ นอมไปในทางสละ นเรยกวา ภาวนาปธาน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 42 อนรกขนาปธานเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนตามรกษา สมาธนมตอนงามทเกดขนแลว คอ อฏฐกสญญา (ความสาคญในศพทเหลอแตกระดก) ปฬวกสญญา (ความสาคญในศพทมหนอนคลาคลา) วนลกสญญา(ความสาคญในศพทมสเขยวคลา) วปพพกสญญา (ความสาคญในศพทมนาเหลองไหล) วจฉททกสญญา (ความสาคญในศพทฉกขาด) อทธมาตก-สญญา (ความสาคญในศพทขนพอง) นเรยกวา อนรกขนาปธาน. ภกษทงหลาย นแล ปธาน ๔ สงวรปธาน ๑ ปหานปธาน ๑ ภาวนา- ปธาน ๑ อนรกขนาปธาน ๑ ปธาน ๔ น พระพทธเจาผเผาพนธพระอาทตย ทรง แสดงไวเปนเครองใหภกษผมความเพยร ในพระศาสนานบรรลถงความสนทกข. จบสงวรสตรท ๔ อรรถกถาสงวรสตร พงทราบวนจฉยในสงวรสตรท ๔ ดงตอไปน :- ความเพยร ชอ ปธาน. ความเพยรทเกดขนแกผสารวมจกษเปนตนชอสงวรปธาน. ความเพยรทเกดขนแกผละกามวตกเปนตน ชอปหานปธาน.ความเพยรทเกดขนแกผเจรญสมโพชฌงค ชอภาวนาปธาน. ความเพยรท เกดขนแกภกษผตามรกษาสมาธนมต ชออนรกขนาปธาน. ในบทวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 43วเวกนสสต เปนอาท มวนจฉยดงน แมบททง ๓ คอ วเวก วราคะ นโรธ เปนชอของนพพาน. แทจรงนพพาน ชอวเวก เพราะสงดจากอปธ ชอวราคะ เพราะราคะเปนตนอาศยนพพานนน จงคลายไป. ชอนโรธ เพราะราคะเปนตนอาศยนพพานนน กดบไป เพราะฉะนน ในบทวา วเวกนสสตเปนอาท จงมความวา อาศยนพพานโดยเปนอารมณบาง โดยเปนธรรมทพงบรรลบาง. ในบทวา โวสสคคปรณาม น โวสสคคะม ๒ คอ ปรจจาค-โวสสคคะ ๑ ปกขนทนโวสสคคะ ๑. ในสองอยางนน วปสสนาชอปรจจาคโวสสคคะ เพราะสละราคะในกเลสและขนธ ดวยอานาจตทงค-ปหาน มรรค ชอปกขนทนโวสสคคะ เพราะแลนไปสนพพานดวยอานาจอารมณ. เพราะฉะนน ในบทวา โวสสคคปรณาม น จงมเนอความดงนวาสตสมโพชฌงค ทภกษเจรญอยโดยประการใด ยอมนอมไปเพอสละ ยอมถงวปสสนาภาวนา และมคคภาวนา ภกษยอมเจรญสตสมโพชฌงคนน โดยประการ นน แมในบททเหลอกนยนแล. บทวา ภททก ไดแก ทไดแลว.สมาธทไดแลว ดวยอานาจอฏฐกสญญาเปนตน เรยกวา สมาธนมต. บทวาอนรกขต ไดแก ทาราคะ โทสะ โมหะ ซงเปนธรรมอนเปนขาศกตอสมาธใหเหอดแหงไปรกษาไว. กสญญา ๕ มอฏฐกสญญาเปนตน ตรสไวในขอน แตในทน พงกลาวอสภสญญา ๑๐ ใหพสดารดวย. ความพสดารของอสภสญญานน กลาวไวแลวในวสทธมรรค. ในคาถา ทานกลาวความเพยรอยางเดยวทใหสาเรจสงวรเปนตนโดยชอวา สงวร. บทวา ขย ทกขสส ปาปเณ คอพงบรรลพระอรหตกลาวคอธรรมเปนทสนทกข. จบอรรถกถาสงวรสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 44 ๕. บญญตตสตร วาดวยอครบญญต ๔ [๑๕] ดกอนภกษทงหลาย อครบญญต (บญญตกนวาเยยมยอด) ๔ น อครบญญต ๔ คออะไร คอ ทเยยมยอดทางอตภาพ (ตวใหญทสด)ไดแกอสรนทราห ทเยยมยอดทางบรโภคกาม ไดแกพระเจามนธาต ทเยยมยอดทางเปนเจาเปนใหญ ไดแกมารผมบาป พระตถาคตอรหนตสมมาสม-พทธเจา ปราชญกลาววาเยยมยอด ในโลกทงเทวโลกทงมารโลกทงพรหมโลกในหมสตวทงเทวดามนษย รวมทงสมณพราหมณ ภกษทงหลาย นแลอครบญญต ๔. ราหเปนเยยมทางอตภาพ พระเจา มนธาตเปนเยยมทางบรโภคกาม มารผ รงเรองดวยฤทธดวยยศ เปนเยยมในทาง เปนใหญ พระพทธเจา ปราชญกลาววา เปนเยยมยอดแหงสตวโลกทงเทวดา ทง เบองสง ทามกลาง เบองตา ทกภมโลก. จบบญญตตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 45 อรรถกถาบญญตตสตร พงทราบวนจฉยในปญญตสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา อคคปตตโย ไดแก การบญญตสงสด. บทวา อตต-ภาวน ไดแก มอตภาพทงหลาย. บทวา ยทท ราห อสรนโท ไดแกอสรนทราหน ชอวาเปนยอด. ไดยนวา ในขอน อสรนทราหสง ๔,๘๐๐โยชน. ทระหวางแขนของเขา ๑,๒๐๐ โยชน. ฝามอและฝาเทาหนา ๓๐๐ โยชน.ขอนวมอ ๕๐ โยชน. ทระหวางควของเขา ๕๐ โยชน. หนาผาก ๓๐๐ โยชนศรษะ ๙๐๐ โยชน. บทวา กามโภคน ยทท ราชา มนธาตา ความวา พระเจามนธาตน ชอวาเปนยอดของสตวผบรโภคกามทงทเปนของทพยทงทเปนของมนษย จรงอย พระเจามนธาตนน เกดในมนษยทงหลายผมอายอสงไขยหนงบนดาลใหฝนตกเปนเงน ในขณะทปรารถนา ๆ บรโภคกามทเปนของหมมนษยเปนเวลาชานาน สวนในเทวโลก กบรโภคกามอนประณต ตลอดอายพระอนทร ๓๖ พระองค เพราะฉะนน ทาวเธอจงชอวา เปนยอดของผบรโภคกามทงหลาย. บทวา อาธปเตยยาน ความวา แหงบรรดาผครองตาแหนงอธบด ตาแหนงหวหนา. บทวา ตถาคโต อคคมกขายต ความวาปราชญเรยกตถาคตวาเลศประเสรฐสงสด โดยคณทเปนโลกยะและโลกตระ. บทวา อทธยา ยสสา ชล ความวา ผรงเรองดวยความสาเรจแหงทพยสมบต และดวยยศกลาวคอบรวาร. บทวา อทธ ตรย อปาจนไดแก ในเบองบน เบองกลาง เบองตา. บทวา ยาวตา ชคโต คต ไดแกภมสาเรจแหงโลกเพยงใด. จบอรรถกถาบญญตตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 46 ๖. โสขมมสตร วาดวยญาณเปนเครองแทงตลอดลกษณะอนละเอยด ๔ ประการ [๑๖] ดกอนภกษทงหลาย ญาณเปนเครองแทงตลอดลกษณะอน-ละเอยด ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ ภกษในธรรมวนยน ๑. เปนผประกอบดวยญาณอนกาหนดรลกษณะอนละเอยดในรปอยางยง ยอมไมพจารณาเหนญาณอนกาหนดรลกษณะอนละเอยดในรปอนซงยงกวาหรอประณตกวาญาณเปนเครองกาหนดลกษณะอนละเอยดในรปนนและไมปรารถนาญาณเปนเครองกาหนดลกษณะอนละเอยดในรปอน อนยงกวาหรอประณตกวาญาณเปนเครองกาหนดลกษณะอนละเอยดในรปนน. ๒. เปนผประกอบดวยญาณเปนเครองกาหนดลกษณะอนละเอยดในเวทนา... ๓. เปนผประกอบดวยญาณเปนเครองกาหนดลกษณะอนละเอยดในสญญา... ๔. เปนผประกอบดวยญาณเปนเครองกาหนดลกษณะอนละเอยดในสงขาร... ดกอนภกษทงหลาย ญาณเปนเครองกาหนดลกษณะอนละเอยด ๔ประการนแล. ภกษใดรความสขมในรปขนธ และ รความเกดแหงเวทนาทงหลาย รความเกด และความดบแหงสญญา รสงขารทงหลาย โดยความไมเทยง โดยความเปนทกขและ โดยความไมใชตน ภกษนนชอวา ผเหน ชอบ ผสงบแลว ยนดแลวในสนตบท

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 47 ทรงไวซงรางกายอนมในทสด ชนะมาร กบทงพลพาหนะมารแลว. จบโสขมมสตรท ๖ อรรถกถาโสขมมสตร พงทราบวนจฉยในโสขมมสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา โสขมมาน ไดแก ญาณทเปนเครองแทงสขมลกษณะไดตลอด. บทวา รปโสขมเมน สมนนาคโต โหต ไดแก เปนผประกอบ-ดวยญาณทกาหนดรลกษณะสขมอนละเอยดในรป. บทวา ปรเมน ไดแกสงสด. บทวา เตน จ รปโสขมเมน ความวา ดวยญาณทกาหนดรสขมลกษณะจนถงอนโลมญาณนน. บทวา น สมนปสสต ไดแกไมพจารณาเหนโดยความไมม. บทวา น ปฏเต ไดแก ไมปรารถนาโดยความไมม. แมในเวทนาทสขมเปนตน กมนยนเหมอนกน. บทวา รปโสขมมต ตวา ความวา ภกษรความทรปขนธเปนของสขมดวยญาณเปนเครองกาหนดสขมลกษณะทละเอยด. บทวา เวทนา-นว สมภว ความวา รถงแดนเกดแหงเวทนาขนธ. บทวา สายโต สมเทต ความวา รเหตทสญญาขนธเกดคอบงเกด. บทวา อตถ -คจฉต ยตถ จ ความวา รถงทสญญาขนธดบ. บทวา สงขาเร ปรโตตวา ความวา รถงสงขารขนธแปรเปนอยางอน โดยสภาพชารด เพราะเปนของไมเทยง. กอนจจานปสสนาตรสดวยบทน. ตรสทกขานปสสนา และอนตตานปสสนาดวยบทนวา ทกขโต โน จ อตตโต. บทวา สนโตความวา ชอวาสงบ เพราะกเลสสงบ. บทวา สนตปเท รโต ไดแกยนดในนพพาน. ในสตรน ตรสวปสสนาในฐานะ ๔ เทานน ในคาถาตรสโลกตรธรรมดวยแล. จบอรรถกถาโสขมมสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 48 ๗. ปฐมอคตสตร วาดวยความลาเอยง ๔ [๑๗] ดกอนภกษทงหลาย ความลาเอยง ๔ ประการน ความลาเอยง๔ คออะไร คอลาเอยงเพราะชอบกน ลาเอยงเพราะชงกน ลาเอยงเพราะเขลาลาเอยงเพราะกลว ภกษทงหลาย นแลความลาเอยง ๔ ประการ บคคลใดประพฤตลวงธรรม เพราะ ความชอบกน เพราะความชงกน เพราะ ความกลว เพราะความเขลา ยศของบคคล นนยอมเสอม เหมอนดวงจนทรขางแรม ฉะนน. จบปฐมอคตสตรท ๗ อรรถกาปฐมอคตสตร พงทราบวนจฉยในปฐมอคตสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา อคตคมนาน ไดแก ความลาเอยง. บทวา ฉนทาคต คจฉต ความวา บคคลลาเอยงเพราะชอบกน คอทาสงทไมควรทา. แมในบททเหลอกนยนแล. บทวา ฉนทา โทสา ภยา โมหา ความวา บคคลลาเอยงเพราะชอบกน เพราะชงกน เพราะกลว เพราะเขลา. บทวา อตวตตตไดแก ละเมดธรรม. จบอรรถกถาปฐมอคตสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 49 ๘. ทตยอคตสตร วาดวยความลาเอยง ๔ [๑๘] ดกอนภกษทงหลาย ความไมลาเอยง ๔ ประการน ความไมลาเอยง ๔ คออะไร คอไมลาเอยงเพราะชอบกน ไมลาเอยงเพราะชงกนไมลาเอยงเพราะเขลา ไมลาเอยงเพราะกลว ภกษทงหลาย นแล ความไมลาเอยง๔ ประการ. บคคลใดไมประพฤตลวงธรรม เพราะความชอบกน เพราะความชงกน เพราะความกลว เพราะความเขลา ยศของ บคคลนนยอมเพมพน เหมอนดวงจนทร ขางขน ฉะนน. จบทตยอคตสตรท ๘ ทตยอคตสตรท ๘ งายทงนน. ๙. ตตยอดตสตร วาดวยความลาเอยงและความไมลาเอยง [๑๙] สตรน นาเอาสตร ๑๗, ๑๘ มารวมเขาเปนสตรเดยวความเหมอน ๒ สตรนนทกประการ. จบตตยอคตสตรท ๙ ตตยอคตสตรท ๙ ตรสดวยนยทงสองดวยอานาจแหงบคคลผตรสรเหมอนกน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 50 ๑๐. ภตตเทสกสตร วาดวยพระภตตเทสกประกอบดวยธรรม ๔ [๒๐] ดกอนภกษทงหลาย พระภตตทเทสก ประกอบดวยธรรมประการ ยอมอบตในนรก เหมอนเขานาตวไปขงไวฉะนน ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ ลาเอยงเพราะชอบกน ลาเอยงเพราะชงกน ลาเอยงเพราะเขลาลาเอยงเพราะกลว พระภตตทเทสกประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมอบตในนรก เหมอนเขานาตวไปขงไวฉะนน ภกษทงหลาย พระภตตทเทสกประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมอบตในสวรรค เหมอนเขาเชญตวไปประดษฐานไวฉะนน ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ ไมลาเอยงเพราะชอบกน ไมลาเอยงเพราะชงกน ไมลาเอยงเพราะเขลา ไมลาเอยงเพราะกลว พระภตตทเทสกประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมอบตในสวรรค เหมอนเขาเชญตวไปประดษฐานไวฉะนน ชนเหลาใดเหลาหนง ไมสารวมใน กามทงหลาย เปนผไมประกอบดวยธรรม ไมเคารพธรรม ลาเอยงเพราะชอบกน เพราะชงกน และเพราะกลว นนเราเรยกวา ผเปนหยากเยอในบรษทพระสมณะผรตรส ไวอยางนแล. เพราะเหตนน ชนเหลาใดตงอยใน ธรรม ไมทาความชว ไมลาเอยงเพราะ ชอบกน ซงกน และไมลาเอยงเพราะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 51 ความกลว ชนเหลานน เปนสตบรษ ควรสรรเสรญ นนเราเรยกวา เปนผผด- ผองในบรษท พระสมณะผรตรสไวอยาง นแล. จบภตตเทสกสตรท ๑๐ จบจรวรรคท ๒ อรรถกถาภตตเทสกสตร พงทราบวนจฉยในภตตเทสกสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา ภตตทเทสโก ไดแก ภกษผแจกสลากภตเปนตน . บทวากาเมส อสตา ความวา เหลาชนผมกเลสกามไมสารวมในวตถกามทงหลาย. บทวา ปรสกสาโว จ ปเนส วจจต ความวา บรษทเหนปานน เรยกชอวา หยากเยอในบรษท. บทวา สมเณน ไดแก พระ-พทธสมณะผร. บทวา ปรสาย มณโฑ จ ปเนส วจจต ความวาบรษทเหนปานน เรยกวา เปนผผองใสในบรษท เพราะความผองใส. จบอรรถกถาภตตเทสกสตรท ๑๐ จบจรวรรควรรณนาท ๒ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. จารสตร ๒. สลสตร ๓. ปธานสตร ๔. สงวรสตร๕. ปญญตตสตร ๖. โสขมมสตร ๗. ปฐมอคตสตร ๘. ทตยอคตสตร๙. ตตยอคตสตร ๑๐. ภตตเทสกสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 52 อรเรลวรรคท ๓

๑. ปฐมอรเวลสตร วาดวยคนไมมทเคารพไมมทยาเกรงอยเปนทกข [๒๑] สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอย ณ พระวหารเชตวนอารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลพระนครสาวตถ ณ ทนนแล พระ-ผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบสนองพระดารสแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เมอครงแรกตรสร เราพกอยทตนอชปาลนโครธ แทบฝงแมนาเนรญชราตาบลอรเวลา เมอเราเรนอยในทสงด เกดปรวตกขนวา คนไมมทเคารพไมมทยาเกรงอยเปนทกข เราจะพงสกการะ เคารพ พงพงสมณะหรอพราหมณผใดอยเลาหนอ เราตรองเหนวา เราจะพงสกการะเคารพพงพงสมณะหรอพราหมณอนอย กเพอทาสลขนธ สมาธขนธ ปญญาขนธ วมตตขนธของเราทยงไมบรบรณใหบรบรณ กแตวาเราไมเหนสมณะหรอพราหมณอนทถงพรอมดวยศล สมาธ ปญญา วมตตยงกวาตนในโลกทงเทวโลก ทงมาร-โลก ทงพรหมโลก ในหมสตวทงเทวดามนษย ทงสมณพราหมณ ซงเราจะพงสกการะเคารพพงพงอยไดดงนแลว เราตกลงใจวา อยากระนนเลย ธรรมใดทเราตรสรน เราพงสกการะเคารพพงพงธรรมนนอยเถด. ภกษทงหลาย ครงนนสหมบดพรหมรความปรวตกของเราดวยใจ(ของตน) แลว หายไปจากพรหมโลกมาปรากฏตวตอหนาเรา (รวดเรว)ประดจบรษผมกาลง เหยยดแขนทค หรอคแขนทเยยด ฉะนน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 53ครนแลวสหมบดพรหมทาผาหมเฉวยงบาขางหนง คกเขาขางขวาลงทพนดน ประคองอญชลตรงมาทางเรา กลาวกะเราวา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอท พระองคทรงตกลงพระหฤทยนนถกแลว ขาแตพระสคตเจา ขอทพระองคทรงตกลงพระหฤทยนนชอบแลว พระอรหนตสมมาสมพทธะแมเหลาใดทมมาแลวในอดตกาล พระผมพระภาคเจา แมเหลานน กไดทรงสกการะเคารพพงพงพระธรรมอยเหมอนกน พระอรหนตสมมาสมพทธะแมเหลาใดทจกมในอนาคตกาล พระผมพระภาคเจา แมเหลานน กจกทรงสกการะเคารพพงพงพระธรรมนนแลอย แมพระผมพระภาคเจาอรหนตสมมาสมพทธะในกาลบดน กขอจงทรงสกการะเคารพพงพงพระธรรมนนอยเถด สหมบดพรพมไดกลาวคานแลว จงกลาวคาประพนธน อกวา พระสมพทธเจาเหลาใดทลวงไป แลวกด พระพทธเจาเหลาใดทยงไมมาถง กด พระสมพธเจาพระองคใดผยงความ โศกของชนเปนอนมากใหเสอมหายใน ปจจบนนกด พระพทะเจาทงปวงนนเปน ผทรงเคารพพระสทธรรมแลว ทรงเคารพ พระสทธรรมอย และจกทรงเคารพพระ- สทธรรม นเปนธรรมดาของพระพทธเจา ทงหลาย. เพราะเหตนนแล ผรกตน จานง ความเปนใหญ ระลกถงคาสงสอนของ พระพทธเจาทงหลาย พงเคารพพระสท- ธรรมเถด.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 54 ภกษทงหลาย สหมบเพรหมกลาวคาประพนธนแลวอภวาทเราทา ประทกษณแลวหายไปในทนนแล ครงนน เราแจงวา พรหมวงวอนและรภาวะอนสมควรแกตนแลวธรรมใดทเราไดตรสรแลว เรากสกการะเคารพพงพงธรรมนนอยมา กแตวาเมอใด แมสงฆถงพรอมดวยความใหญแลว เมอนนเราจะเคารพในสงฆดวย. จมปฐมอรเวลสตรท ๑ อรเวลวรรควรรณนาท ๓ อรรถกถาอรเวลสตร พงทราบวนจฉยในอรเวลสตรท ๑ แหงวรรคท ๓ ดงตอไปน :- บทวา อรเวลา ในบทวา อรเวลาย น ไดแกเขตทรายกองใหญอธบายวา ทรายกองใหญ. อกอยางหนง พงเหนเนอความในขอนอยางนวาทราบเรยกวาอร เขตแดนเรยกวาเวลา. ทรายทเขาขนมาเพราะละเมดกตกาเปนเหต ชอวาอรเวลา. ไดยนวา ในอดตกาล เมอพระพทธเจายงไมทรงอบต กลบตรหมนคนบวชเปนดาบสอยในประเทศนน ในวนหนง ประชมพรอมกนแลงไดตงกตกากนวา ชอวากายกรรม วจกรรม ยอมปรากฏแกชนเหลาอนได สวนมโนกรรมไมปรากฏ เพราะฉะนน บคคลใดตรกถงกามวตก พยาบาท-วตก หรอวหงสาวตก. บคคลอนชอวา จะตกเตอนบคคลนนไมม บคคลนนตกเตอนตนดวยตนเองแลว เอาใบไมหอทรายนามาเกลยลงในทน. นจดเปนทณฑกรรมของบคคลนน. ตงแตนนมา ผใดตรกวตกเชนนน ผนนเอาใบไมหอทรายมารเกลยลงในทนน จงเกดเปนกองทรายใหญ โดยลาดบในทนนดวยประการฉะน ตอมา หมคนทเกดในภายหลง จงลอมกองทรายใหญนน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 55ทาใหเปนเจตยสถาน ทานหมายถงเจตยสถานนน จงกลาววา อรเวลาต มหาเวลา มหาวาลการาสต อตโถ ดงน ทานหมายถงขอนนเอง จงกลาวไว อกอยางหนง พงเหนเนอความในขอนอยางนวา ทรายเรยกวา อรเขตแดนเรยกวาเวลา ทรายทเขานามาเพราะเหตละเมดกตกาเปนเหต ชออรเวลา. ดวยบทวา นชชา เนรชราย ตเร ทรงแสดงวา เราอาศยอรเวลคามพกอย แทบฝงแมนาเนรญชรา. บทวา อชปาลนโครเธ ความวาพวกคนเลยงแพะนงบาง ยนบาง ในรมเงาของตนนโครธนน เพราะเหตนนตนนโครธนน จงเรยกวา อชปาลนโครธ. อธบายวา ภายใตตนอชปาล-นโครธนน. บทวา ปมาภสมพทโธ ความวา เปนผตรสรครงแรก. บทวาอทปาท ความวา วตกนเกดในสปดาหท ๕ ถามวา เพราะเหตไร จงเกดขน.ตอบวา เพราะเปนอาจณปฏบต และอาเสวนปจจยชาตกอน ของพระพทธเจาทกพระองค ในเหตขอนน พงนาตดตรชาดกมาแสดงเพอประกาศอาเสวนะการสองเสพในชาตกอน ไดยนวา นกกระทา ลง และชาง เมออยในประเทศแหงหนง จงแสดงตนไทรวา บรรดาพวกเรา ผใดเปนผแก เราทงหลายจกเคารพในผนนอย. ทบทวนกนอยวา บรรดาพวกเราใครหนอเปนผแก. รวานกกระทาเปนผแก จงทาความออนนอมตอนกกระทานน เปนผพรอมเพรยงยนดกะกนและกนอย. กไดมสวรรคเปนเบองหนา. เทวดาผสถตอย ณ ตนไมทราบเหตนน จงกลาวคาถานวา. เย วฑฒมปจายนต นรา ธมมสส โกวทา ทฏเ ธมเม จ ปาส สา สมปราเย จ สคคต

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 56 นรชนเหลาใด ฉลาดในธรรม ยอม ออนนอมผใหญ นรชนเหลานนไดรบ สรรเสรญในโลกน และในสมปรายภพ กมสคต ดงน. พระตถาคตแมเกดในกาเนดอเหตกดรจฉานอยางน ยงทรงชอบพระทยการอยอยางมความเคารพ บดน เหตไรจกไมทรงชอบพระทยเลา.บทวา อคารโว คอเวน ความเคารพในบคคลอน. อธบายวา ไมตงใครไวในฐานะควรเคารพ. บทวา อปปตสโส คอเวน ความยาเกรง อธบายวาไมทงใครไวในฐานะผใหญ. ในบทวา สมณ วา พรหมณ วา น ทานประสงคเอาสมณะและพราหมณผสงบบาป และผลอยบาปแลวเทานน. บทวา สกกตวา ครกตวา ความวา ทาสกการะและเขาไปตงความเคารพ. ในบทวา สเทวเก โลเก เปนอาท พงทราบวนจฉยดงน สเทวกะ แปลวา พรอมกบเทวดาทงหลาย กบรรดามารและพรหมทงหลายททรงถอเอาดวยเทวศพทในบทน ชอวา มาร ผมอานาจยอมใชอานาจเหนอ สตวทงปวง ชอวา ทาวมหาพรหมผมอานภาพใหญ ยอมแผแสงสวางไปในหนงจกรวาลดวยนวหนง ในสองจกรวาลดวยสองนว ยอมแผแสงสวางไปในหมนจกรวาลดวยนวทง ๑๐ จงแยกตรสวา สมารเก สพรหมเก ดวย ดารวา ชนทงหลาย อยาไดกลาววาผนนเปนผมศลสมบรณกวาดวยศลน.ชอวา สมณะทงหลายกเหมอนกนเปนพหสต ดวยอานาจนกายหนงเปนตนมศลเปนบณฑต. แมพราหมณทงหลาย เปนพหสต ดวยอานาจวชารพนทเปนตน เปนบณฑต จงตรสวา สสสมณพราหมณยา ปชาย ดวยทรงดารวา ชนทงหลาย อยาไดกลาววาสมณะและพราหมณเหลานนเปนผมศล

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 57สมบรณกวา ดวยศลน. สวนบทวา สเทวมนสสาย นทรงถอเอาเพอทรง แสดงโดยสนเชง ครนทรงถอเอาแลวจงตรส อนง ในคาน สามบทแรกตรสดวยอานาจโลก สองบทหลงตรสดวยอานาจหมสตว. บทวา สลสมปนนตรความวา ผสมบรณกวา คอผยงกวาดวยศล. กในขอน ธรรม ๔ มศลเปนตนตรสทงโลกยะทงโลกตระ. วมตตญาณทสสนะ และปจจเวกขณญาณ เปนโลกยะอยางเดยว.บทวา ปาตรโหส ความวา สหมบดพรหม คดวา พระศาสดาน เมอไมทรงเหนผทยงกวาพระองคดวยศลเปนตน ตงแตอเวจจนถงภวคคพรหม ทรงดารวา เราจกทาสกการะโลกตรธรรม ๙ ทเราแทงตลอดแลวเขาอาศยอยพระผมพระภาคเจา ทรงดารถงเหต ทรงดารถงประโยชน คณวฒพเศษจาเราจกไป ทาอตสาหะใหเกดแดพระองค ดงน จงไดปรากฏ ณ เบองพระพกตร. อธบายวา ไดยนอยเฉพาะพระพกตร. ในบทวา วห ส วหรนต จนพงทราบวนจฉยดงน ผใดพงกลาววา พระพทธเจาทงหลายเปนอนมากแมในปจจบน เพราะพระบาลวา วหรนต ดงน ผนนพงถกคดคาน ดวยบาลนวา ขาแตพระองคผเจรญ แมพระผมพระภาคเจา กทรงเปนพระ-อรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน ดงน. พงแสดงความไมมพระพทธะทงหลายอนแกผนนดวยสตรทงหลายเปนอาทวา น เม อาจรโย อตถ สทโส เม น วชชต สเทวกสม โลกสม นตถ เม ปฏปคคโล เราไมมอาจารย ไมมคนเสมอนเรา คนทจะเทยบเราไมมในโลก ทงเทวโลก.บทวา ตสมา ความวา เพราะฉะนน พระพทธเจาทกพระองคจงทรงเคารพ พระสทธรรม บทวา มหตตมภกงขตา ความวา ปรารถนาความ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 58เปนใหญ. บทวา สร พทธาน สาสน ความวา เมอมาระลกถงศาสอน ของพระพทธเจาทงหลาย. บทวา ยโต แปลวา ในกาลใด. บทวา มหตเตนสมนนาคโต ความวา แมสงฆประกอบดวยความเปนใหญ ๔ อยางน คอความเปนใหญโดยเปนรตตญ รราตรนาน ๑ ความเปนใหญโดยความไพบลย ๑ ความเปนใหญโดยพรหมจรรย ๑ ความเปนใหญโดยความเปนผเลศดวยลาภ ๑. บทวา อถ เม สงเฆป คารโว ความวา เมอนนเรากเกดความเคารพแมในสงฆ. ถามวา กพระผมพระภาคเจา ทรงทาความเคารพในสงฆในเวลาไร ตอบวา ในเวลาพระนางประชาบดถวายผาค จรงอย ในเวลานน พระผมพระภาคเจา เมอตรสถงผาค ทพระนางมหาปชาบดนอมเขาไปถวายแดพระองควา โคตม พระนางจงถวายในสงฆเถด เมอพระนางถวายในสงฆแลว ทงเราทงสงฆกจกเปนอนพระนางบชาแลว ชอวาทรงทาความเคารพในสงฆ. จบอรรถกถาอรเวลสตรท ๑ ๒. ทตยอรเวลสตร วาดวยเถรกรณธรรม ๔ [๒๒] ดกอนภกษทงหลาย เมอครงแรกตรสร เราพกอยทตนอชปาลนโครธ แทบฝงแมนาเนรญชรา ตาบลอรเวลา ครงนนพราหมณหลายคน แกเฒาเปนผใหญลวงมชฌมวยถงปจฉมวยแลว เขาไปหาเราครนไปถงแลวแสดงความชนชมกบเรา กลาวถอยคาอนทาใหเกดความยนดตอกนเปนทระลกถงกนแลว นงลง ณ ทควรสวนหนง พากนกลาวกะเราวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระเจาทงหลายไดยนมาอยางนวา พระสมณโคดมไม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 59ไหวบาง ไมลกรบบาง ไมเชอเชญดวยอาสนะบาง ซงพราหมณทงหลาย ผแกเฒาเปนผใหญลวงมชฌมวยถงปจฉมวยแลว ดงน ความขอนกเปนอยางเขาวา พระโคดมผเจรญ ไมไหวดวย ไมลกรบดวย ไมเชอเชญมาดวยอาสนะดวย ซงพราหมณทงหลายผแกเฒาเปนผใหญลวงมชฌมวยถงปจฉมวยแลวจรง ๆ ขอนเปนความบกพรองแทเทยว พระโคดมผเจรญ. ภกษทงหลาย เราเหนวาทานเหลานไมรจกเถระ (คอผหลกผใหญ)หรอเถรกรณธรรม (ธรรมอนทาใหเปนเถระ) บคคลแมหากเปนผเฒาอายถง๘ ป หรอ ๙๐ ป หรอ ๑๐๐ ปกตาม แตเปนอกาลวาท (พดไมถกกาละ)อภตวาท (พดสงทไมเปนจรง) อนตถวาท (พดสงทไมเปนประโยชน)อธมมวาท (พดสงทไมเปนธรรม) อวนยวาท (พดสงทไมเปนวนย) กลาวถอยคาอนไมนาจดจา พราเพรอ เหลวแหลก ไมมขอบเขต ประกอบดวยเรองอน ไมตองการ บคคลนนนบวา เถระพาล (ผใหญโง) แทแล ภกษทงหลาย บคคลแมหากเปนเดกรนหนมผมยงดา อยในวยอนเจรญคอปฐมวย แตวาเปนกาลวาท (พดถกกาละ) ภตวาท (พดสงทเปนจรง)อตถวาท (พดเปนประโยชน) ธมมวาท (พดเปนธรรม) วนยวาท (พดเปนวนย) กลาวถอยคานาจดจา ไมพราเพรอ มทอางอง มขอบเขตประกอบดวยคณทตองการ บคคลนนนบไดวา เถระบณฑต (ผใหญฉลาด)โดยแท. ภกษทงหลาย เถรกรณธรรม ๔ น เถรกรณธรรม ๔ คออะไรบาง คอ ภกษในพระธรรมวนยน ๑. เปนผมศล สารวมในพระปาฏโมกข ถงพรอมดวยมรรยาทและโคจร เหนภยในโทษมาตรวานอย สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย ๒. เปนพหสต ทรงจาธรรมทไดฟงแลว สะสมธรรมทไดฟงแลวไว ธรรมเหลาใดงามในเบองตนงามในทามกลางงามในทสด แสดง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 60พรหมจรรยพรอมทงอรรถพรอมทงพยญชนะบรบรณสนเชง บรสทธสนเชง ธรรมเหนปานนน อนเธอไดสดบแลวมาก ทรงจาไว กลาวไดคลอง เพง ดวยใจ เหนเนอความปรโปรง ๓. เปนผไดตามตองการ ไดไมยาก ไดไมลาบาก ซงฌาน ๔อนเปนธรรมเปนไปในจตอนยง เปนธรรมเครองพกผอนอยสบายในอตภาพปจจบน ๔. เธอกระทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมไดเพราะอาสวะสนไป ดวยปญญาอนยงดวยตนเอง สาเรจอยในปจจบนน นแล ภกษทงหลาย เถรกรณธรรม ๔ ผใดมจตฟงซาน พดมากหาประ- โยชนมได มความดารไมมนคง ปรากฏ วายนดในอสทธรรม ผนนหางไกลจาก ความเปนเถระ มความเหนลามกไมอาทร. สวนผใดถงพรอมดวยศล ประกอบ ดวยสตะ มปฏภาณ ประกอบพรอมใน ธรรมอนทาความมนคง เหนแจงซงเนอ ความของธรรมดวยปญญา ถงฝงแหงธรรม ทงปวง ไมมกเลสดจตาปตรงจต มปรชา ละชาตและมรณะได จบพรหมจรรย เรา กลาวผนนวา เถระ ซงเปนผหาอาสวะมได เพราะอาสวะสนไป ภกษนนจงไดชอวา เถระ. จบทตยอรเวลสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 61 อรรถกถาทตยอรเวลสตร พงทราบวนจฉยในทตยอรเวลสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา สมพหลา คอ พวกพราหมณเปนอนมาก. บทวา พราหมณาความวา พวกพราหมณมาแลวพรอมกนกบพราหมณผพดคาหยาบ. บทวาชณณา วฑฒา ไดแก ผคราคราดวยชรา เจรญดวยวย. บทวา มหลลกาไดแก แกโดยชาต. บทวา อทธคตา ไดแก ลวงกาลผานวยทงสามไปแลว.บทวา สต เมต ไดแก ขอนพวกเราฟงมาแลว. บทวา ตยท โภ โคตมตเถว ความวา ทานพระโคดม ขอนพวกเราฟงมาแลว การณกเปนจรงอยางนน. บทวา ตยท โภ โคตม น สมปนนเมว ความวา การไมทาอภวาทเปนตนนนน ไมสมควรเลย. ในบทเปนตนวา อกาลวาท มวนจฉยดงน. ชอวา อกาลวาทเพราะพดไมรจกกาล (พราเพรอ). ชอวา อภตวาท เพราะพดแตเรองทไมจรง. ชอวา อนตถวาท เพราะพดแตเรองทไมเปนประโยชน ไมพดเรองทเปนประโยชน. ชอวา อธมมวาท เพราะพดไมเปนธรรม ไมพดเปนธรรม. ชอวา อวนยวาท เพราะพดไมเปนวนย ไมพดเปนวนย.บทวา อนธานวต วาจ ภาสตา ไดแก ไมกลาววาจาทควรจดจาไวในหทย. บทวา อกาเลน ไดแก โดยกาลไมควรจะพด. บทวา อนปเทสไดแก พดขาดทอางอง ไมพดใหมทอางองมเหต. บทวา อปรยนตวตไดแก ไมรจกจบ ไมพดมกาหนด (จบ). บทวา อนตถสหต ไดแกไมแสดงใหอาศยประโยชนอนเปนโลกยะและโลกตระ. บทวา พาโล เถโรเตวว ส ขย คจฉต ความวา นบไดวาเปนเถระอนธพาล (ผโงบอด).บทเปนตนวา กาลวาท พงทราบดวยสามารถแหงธรรมทตรงกนขามกบทกลาวมาแลว.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 62 บทวา ปณฑโต เถโรเตวว สงขย คจฉต ความวา นบไดวา บณฑต เพราะประกอบดวยความฉลาด วาเถระเพราะถงความเปนผมนคง.บทวา พหสสโต โหต ความวา ภกษนนมสตะมาก อธบายวา นวงค-สตถศาสน เปนอนภกษนนเรยนแลว ดวยสามารถเบองตน และเบองปลายแหงบาลและอนสนธ. บทวา สตธโร ไดแก เปนผรองรบสตะไวได.จรงอย พระพทธวจนะอนภกษใดเรยนแตบาลประเทศน เลอนหายไปจากบาลประเทศน ไมคงอย ดจนาในหมอทะล เธอไมสามารถจะกลาวหรอบอกสตรหรอชาดกอยางหนง ในทามกลางบรษทได ภกษนหาชอวา ผทรงสตะไม.สวนพระพทธวจนะ อนภกษใดเรยนแลว ยอมเปนอยางเวลาทตนเรยนมาแลวนนแหละ เมอเธอไมทาการสาธยาย ตง ๑๐ ป ๒๐ ป กไมเลอนหายภกษน ชอวา ผทรงสตะ. บทวา สตสนนจโย ไดแก ผสงสมสตะ.กสตะอนภกษใดสงสมไวในตคอหทย ยอมคงอยดจรอยจารกทศลา และดจมนเหลวราชสหทเขาใสไวในหมอทองคา ภกษน ชอวา สงสมสตะ. บทวาธตา คอ ทรงจาไดไดคลองแคลว. จรงอย พระพทธวจนะอนภกษบางรปเรยนแลวไมทรงจาใหคลองแคลว ไมหนกแนน เมอถกเขาพดวา ทานโปรดกลาวสตรหรอชาดกโนนดงน เธอกกลาววา เราจกสาธยายเทยบเคยง สอบสวนกอนแลว จงคอยร พระพทธวจนะทภกษบางรปทรงจาคลองแคลวเปนเสมอนภวงคโสต. เมอถกเขาพดวา ทานโปรดกลาวสตรหรอชาดกโนน ดงน เธอจะยกขนกลาวสตรหรอชาดกนนไดทนท. ตรสวาธตาทรงหมายถงขอนน. บทวาวจสา ปรจตา ไดแก สาธยายดวยวาจาไดสตร ๑๐ หมวด วรรค ๑๐ หมวด๕๐ หมวด. บทวา มนสานเปกขตา ไดแก เพงดวยจต. พระพทธวจนะทภกษใดสาธยายแลวดวยวาจา ปรากฏชดในทนน ๆ แกเธอผคดอยดวยใจเหมอนรปปรากฏชด แกบคคลผยนตามประทปดวงใหญ ฉะนน. ทรงหมาย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 63เอาพทธวจนะของภกษนนจงตรสคาน. บทวา ทฏ ยา สปปฏวทธา ไดแก ใชปญญาขบทะลปรโปรง ทงเหตทงผล. บทวา อาภเจตสกาน ความวา จตทบรสทธ นาใคร หรออธจตทานเรยกวา อภเจตะ ฌาน ๔ เกดในอภจต ชอ อาภเจตสก อกนยหนงฌาน ๔ อาศยอภเจตะ เหตนน จงชอวา อาภเจตสกะ. บทวา ทฏธมมสข-วหาราน ไดแกอนเปนธรรมเครองอยเปนสขในปจจบน. อตภาพทประจกษทานเรยกวา ทฏฐธรรม. อธบายวาเปนเครองอยเปนสขในทฏฐธรรมนนคานเปนชอของรปาวจรฌานทงหลาย จรงอย ผไดฌานนงเขาฌานเหลานนยอมไดเนกขมมสข อนไมเศราหมอง ในอตภาพนนแหละ. เพราะฉะนนจงตรสวา ทฏ ธมมสขวหาราน ดงน . บทวา นกามลาภ ไดแกไดตามตองการ ไดตามอานาจ ความปรารถนาของตน ทานอธบายวาสามารถจะเขาฌานไดในขณะทปรารถนาแลว. บทวา อกจฉลาภ ทานอธบายวา สามารถขมธรรมทเปนขาศกแลวเขาฌานไดโดยสะดวก. บทวา อกสรลาภไดแก ไดความไมลาบากคอคลอง ทานอธบายวา สามารถออกจากฌานไดตามกาหนด. จรงอย บางคนไดฌานเทานน ไมสามารถจะเขาไดในขณะทปรารถนา.บางคนสามารถเขาอยางนนได แตกขมธรรมททาอนตรายไดโดยยาก. บางคนเขาไดอยางนน ทงขมธรรมททาอนตรายได โดยไมยากเลย แตกไมสามารถออกจากฌานไดตามกาหนด เหมอนนาฬกายนต. กสมปทา ๓ อยางน มแกผใด ผนน ทานเรยกวาอกสรลาภไดคลอง ดงน. บทเปนตนวา อาสวาน ขยา มเนอความอนกลาวมาแลวทงนน.ในทนแมศล กดตรสถงศลของพระขณาสพเทานน แมพาหสจจะกตรสพาหสจจะของพระขณาสพเทานน แมฌานกตรสฌานทใชสาหรบพระขณาสพเทานน. สวน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 64พระอรหต ตรสดวยบทเปนตนวา อาสวาน ขยา ดงน. แตกจของมรรค ในทน พงทราบวา ทรงประกาศดวยผล (อรหตผล). บทวา อทธเตน ไดแก ประกอบดวยอทธจจะ บทวา สมผจไดแก คาเพอเจอ. บทวา อสมาหตสงกปโป ไดแก มความดารไมตงมน.บทวา มโค ไดแก เสมอนมฤค. บทวา อารา แปลวา ในทไกล. บทวาถาวเรยยมหา ไดแก จากความมนคง. บทวา ปาปทฏ ไดแกควานเหนลามก. บทวา อนาทโร ไดแก เวนจากความเออเฟอ. บทวาสตวา ไดแก เขาถงโดยสตร. บทวา ปฏภาณวา ความวา ผประกอบดวยปฏภาณสองอยาง. บทวา ปายตถ วปสสต ความวา ยอมเหนปรโปรง ซงอรรถแหงสจจะ ๔ ดวยมรรคปญญาพรอมดวยวปสสนา. บทวาปารค สพพธมมาน ความวา ถงฝงแหงธรรมมขนธเปนตนทงปวงเปนผถงฝงคอทสดแหงธรรมทงปวง ดวยการถงฝง ๖ อยาง อยางนคอถงฝงแหงอภญญา ๑ ถงฝงแหงปรญญา ๑ ถงฝงแหงภาวนา ๑ ถงฝงแหงปหานะ ๑ ถงฝงแหงสจฉกรยา ๑ ถงฝงแหงสมาบต ๑. บทวา อขโลไดแก เวนจากตะป คอราคะเปนตน . บทวา ปฏภาณวา ไดแก ประกอบดวยปฏภาณ ๒ อยาง. บทวา พรหมจรยสส เกวล ไดแก อยจบพรหมจรรย. คาทเหลอในสตรน งายทงนน. จบอรรถกถาทตยอรเวลสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 65 ๓. โลกสตร วาดวยตถาคตรโลกและอารมณ ๖ [๒๓] ดกอนภกษทงหลาย โลก ตถาคตรประจกษดวยตนเองแลวตถาคตจงออกจากโลกได โลกสมทย ตถาคตกรประจกษดวยตนเองแลวตถาคตจงละโลกสมทยได โลกนโรธ ตถาคตกรประจกษดวยตนเองแลวโลกนโรธตถาคตจงทาใหแจงแลว โลกนโรธคามนปฏปทา ตถาคตกรประจกษดวยตนเองแลว โลกนโรธคามนปฏปทา ตถาคตจงทาใหมแลว ภกษทงหลาย สงใดทโลกทงเทวโลกทงมารโลกทงพรหมโลกหมสตวทงเทวดามนษยทงสมณพราหมณ ไดเหนแลว ไดยนแลว ไดทราบแลวไดรสกแลว ไดประสบแลว ไดแสวงหาแลว ไดคดคนแลว สงนนตถาคตไดรยงโดยชอบแลว เพราะเหตนน จงไดชอวา ตถาคต. ขอทตถาคตไดตรสรในเวลาราตร และปรนพพานในเวลาราตรตถาคตกลาวแสดงชแจงขอคาอนใดในระหวางนน ขอคาทงปวงนนยอมเปนอยางนน ไมเปนอยางอนไป เพราะเหตนน จงไดชอวา ตถาคต. ตถาคตพดอยางใดทาอยางนน ทาอยางใดพดอยางนน เพราะตถาคต(ยถาวาท ตถาการ) พดอยางใดทาอยางนน (ยถาการ ตถาวาท) ทาอยางใดพดอยางนน เพราะเหตนน จงไดชอวา ตถาคต. ในโลกทงเทวโลกทงมารโลกทงพรหมโลกในหมสตวทงเทวดามนษยทงสมณพราหมณ ตถาคตเปนผยงใหญ (โดยอรยสลาทคณ) ไมมใครครอบงาได เปนผเหนถองแท เปนผครองอานาจ เพราะเหตนน จงไดชอวาตถาคต.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 66 ทานผใดรดวยปญญาอนยงซงโลก ทงปวง รอารมณตามทเปนจรงอยอยางไร ในโลกทงปวง เปนผไมตดอยในโลก เปนผไมมตณหา ทฏฐ และรษยาในโลก ทงปวง ทานผนนแล เปนปราชญใหญ ยงกวาสรรพสตว ปลดเปลองเครองผกมด เสยวสน ไดบรมสนต คอ พระนพพาน อนไมมภยแตทไหน ๆ นนคอ พระ- ขณาสพพทธเจา ผไมมทกข ผตดความ สงสยแลว ผถงแลวซงความสนกรรม ทงปวง ผหลดพนแลวเพราะสนอปธ. เพราะอยางน พระผมพระภาคเจา นน จงเปนพระพทธเปนสหะประเสรฐ (ในหมมนษย) ทรงประกาศพรหมจกรแก ชาวโลกกบทงเทวดา. เพราะรพระคณเชนน เทวดาและ มนษยทงหลายทถงพระพทธเจาเปนสรณะ จงพากนมานมสการพระองค ผเปน มหาบรษผปราศจากความครนคราม. พระองคทรงฝกพระองคแลว ประ- เสรฐกวาผฝกทงหลาย พระองคเปน พระฤษผสงบแลว ประเสรฐกวาผสงบ ทงหลาย พระองคทรงพนแลว เลศกวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 67 ผพนทงหลาย พระองคทรงขาม (โอฆะ) แลว ประเสรฐกวาผขามทงหลาย. ดวยเหตน เทวดาและมนษยทงหลาย จงนมสการพระองคผเปนมหาบรษ ผ ปราศจากความครนคราม บคคลเปรยบปาน พระองคไมมในโลกมนษยกบทงโลก เทวดา. จบโลกสตรท ๓ อรรถกถาโลกสตร พงทราบวนจฉยในโลกสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา โลโก ไดแกทกขสจ. บทวา อภสมพทโธ ไดแก ทาใหประจกษแลวดวยญาณ. บทวา โลกสมา ไดแก จากทกขสจ. บทวา ปหโนไดแก ละไดแลว ดวยอรหตมรรคญาณ ทมหาโพธมณฑสถาน (โคนโพธ).บทวา ตถาคตสส ภาวตา แปลวา อนตถาคตทาใหมแลว. พระผมพระภาคเจา ครนตรสความทพระองคเปนพทธะดวยสจจะ ๔โดยฐานะมประมาณเทาน อยางนแลว บดน จงตรสคาเปนอาทวา ย ภกขเวเพอตรสความทพระองคเปนตถาคต. ในบทเหลานน บทวา ทฏ ไดแกรปายตนะ อายตนะคอรป. บทวา สต ไดแก สททายตนะ อายตนะคอเสยง บทวา มต ไดแก อายตนะคอ กลน รส โผฏฐพพะ เพราะเปนอารมณทมาถงแลวรบไว. บทวา วาต ไดแก ธรรมารมณ อารมณคอธรรม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 68มสขและทกขเปนตน. บทวา ปตต ไดแก แสวงหาหรอไมแสวงหากมาถง แลว. บทวา ปรเยสต ความวา มาถงหรอยงไมมาถง กแสวงหาแลว.บทวา อนวจรต มนสา ไดแก คดคนดวยจต. ดวยบทวา ตถาคเตนอภสมพทธ น ทรงแสดงขอนวา รปารมณเปนตนวา สเขยว สเหลองอนใดปรากฏในจกขทวารของโลกพรอมทงเทวโลกน ในโลกธาต อนหาประมาณมได ตถาคตตรสรรปารมณอนนนทงหมดอยางนวา สตวนเหนรปารมณ ชอน ในขณะนแลว เกดดใจบาง เสยใจบาง เปนกลางบาง ดงน.อนง สททารมณเเปนตนวา เสยงกลอง ปรากฏในโสตทวารของโลกพรอมทงเทวโลกน ในโลกธาตอนหาประมาณมไดกเหมอนกน คนธารมณเปนตนวากลนทราก กลนทเปลอก ปรากฏในฆานทวาร รสารมณเปนตนวา รสทรากรสทลาตน ปรากฏในชวหาทวาร โผฏฐพพารมณตางดวยธาตดน ธาตไฟธาตลม เปนตนวา แขง ออน ปรากฏในกายทวาร ตถาคตตรสรโผฏฐพ-พารมณนนทงหมดอยางนวา สตวมถกตองโผฏฐพพารมณ ชอน ในขณะนแลว เกดดใจบาง เสยใจบาง เปนกลางบางดงน. อนง ธรรมารมณตางดวยสขและทกขเปนตน ปรากฏในมโนทวารของโลกพรอมทงเทวโลกน ในโลกธาตทหาประมาณมได ตถาคตตรสรธรรมารมณนนทงหมดอยางนวา สตวนรธรรมารมณ ชอน ในขณะนแลว เกดดใจบาง เสยใจบาง เปนกลางบาง ดงน.ดกอนภกษทงหลาย กอารมณอนใดอนสรรพสตวเหลาน เหนแลว ไดยนแลวทราบแลว รสกแลว ในอารมณอนนน ตถาคตไมเหน ไมไดยน ไมทราบหรอไมร กหามได สวนอารมณทมหาชนนแสวงหาแลว แตไมถงกมไมแสวงหาแลวไมถงกม แสวงหาแลวจงถงกม ไมแสวงหาแลวแตถงกมอารมณแมทงหมด ชอวาไมถงแกตถาคต ตถาคตไมทาใหแจงดวยญาณหามไม.บทวา ตสมา ตถาคโตต วจจต ความวา เรยกวาตถาคต เพราะโลกไปอยางใด. ตถาคตกไปอยางนนแหละ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 69 สวนในบาลทานกลาววา อภสมพทธ บทนนกมอรรถอยางเดยว กบตถาคตศพท. พงทราบเนอความแหงคานคมลงทายวา ตถาคโต ในทก-วาระโดยนยน. ยตความถกตองแหงตถาคตศพทนน กลาวไวโดยพสดารแหงตถาคตศพทในอรรถกถาทวาดวยเอกบคคล อนง ในขอน ศพทวา อทตถเปนนบาตลงในอรรถวาสวนเดยว. ชอวา ทสะ เพราะเหน. ชอวา วสวตตเพราะใชอานาจ. บทวา สพพโลก อภาย ความวา รซงโลกสนนวาสทเปนไตรธาต ธาตสาม. บทวา สพพโลเก ยถาตถ ความวา สงใดสงหนงพงรไดในโลกสนนวาสทเปนธาตสามนน ทรงรสงนนทงหมดตามเปนจรง ไมวปรต. บทวา วส ยตโต ความวา ปราศจากโยคะเพราะทรงละโยคะ ๔ ได.บทวา อนสสโย ความวา เวนขาดจากตณหา ทฏฐ และอสสยา (ความรษยา). บทวา สพพาภภ ความวา ผครอบงาอารมณทงปวงมรปเปนตนไดแลว. บทวา ธโร คอผถงพรอมดวยธตปญญา. บทวา สพพคนถปป-โมจโน ความวา ปลดเปลองกเลสเครองรอยรด ๔ ไดหมด. บทวา ผฏสสตดบทเปน ผฏา อสส. และบทนเปนฉฏฐรวภตลงในอรรถแหงตตยาวภต.บทวา ปรมา สนต ไดแกนพพาน. จรงอย นพพานนน อนธรชนถกตองแลวดวยความถกตอง ดวยญานนน ดวยเหตนน ทานจงกลาววา นพพานอกโตภย ดงน . อกอยางหนง บทวา ปรมา สนต ไดแก อดมสนต.ถามวา อดมสนตนนคออะไร. ตอบวา กบรมสนตนนแหละ คอ นพพาน.จรงอย กเพราะเหตทในนพพานไมมภยแมแตทไหน ฉะนน นพพานนน ทานจงเรยกวาไมมภยแตทไหน. บทวา วมตโต อปธส ขเย ความวา หลดพนแลว เพราะนพพานกลาวคอธรรมเปนทสนอปธ ดวยผลวมตตทมนพพานนน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 70เปนอารมณ. บทวา สโห อนตตโร ความวา ตถาคต ชอวา สหะ ผยอดเยยม เพราะอรรถวา ทรงอดกลนอนตรายทงหลาย และเพราะอรรถวากาจดกเลสทงหลาย. บทวา พรหม แปลวา ประเสรฐ. บทวา อต ความวารคณของตถาคตอยางน. บทวา สงคมม ไดแก มาประชมกนแลว. บทวาน คอพระตถาคต. บทวา นมสสนต ความวา เทวดาและมนษยเหลานนถงพระตถาคตนนเปนสรณะแลว นอบนอมอย. บดน เพอจะทรงแสดงถงทานผทเทวดาและมนษยนอบนอมกลาวถงอย จงตรสคาเปนตนวา ทนโตดงน . คานน มเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถาโลกสตรท ๓ ๔. กาฬกสตร วาดวยอารมณ ๖ [๒๔] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ วดกาฬการามนครสาเกต ฯลฯ ตรสพระธรรมเทศนาวา ดกอนภกษทงหลาย สงใดทโลกกบทงเทวโลกมารโลกพรหมโลกหมสตวทงเทวดามนษยทงสมณพราหมณ ไดเหนแลว ไดยนแลว ไดทราบแลว ไดรแลว ไดประสบแลว ไดแสวงหาแลว ไดคดคนแลว เรากรสงนน สงใดทโลก ฯลฯ ทงสมณพราหมณไดเหนแลว ฯลฯ ไดคดคนแลวเรารดวยปญญาอนยงแลวซงสงนน สงนนปรากฏแกตถาคต แตสงนนไมปรากฏในตถาคต (คอตถาคตไมตดพวพนสงนน)

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 71 ภกษทงหลาย สงใดทโลก ฯลฯ ทงสมณพราหมณไดเหนแลว ฯลฯ ไดคดคนแลว เราจะพงกลาววา เราไมรสงนน คานนจะพงเปนคามสาของเรา . . .หากเราจะพงกลาววา เรารบาง ไมรบาง คานนตองเปนคามสา. . . คากลของเรา หากเราจะพงกลาววา เรารกมใช ไมรกมใช แมคานนกตองเปนคามสา. . . คาเปนโทษของเราเชนเดยวกน อยางนแล ภกษทงหลาย ตถาคตเหนสงพงเหนได. แตไมสาคญวาไดเหน ไมสาคญวาไมไดเหน ไมสาคญวาตองเหน ไมสาคญตอบรรดาสงทเหนแลว ไดยนสงทพงไดยนได แตไมสาคญวาไดยน ไมสาคญวาไมไดยนไมสาคญวาตองไดยน ไมสาคญตอบรรดาสงทไดยนแลว ไดทราบสงทพงทราบได แตไมสาคญวาไดทราบ ไมสาคญวาไมไดทราบ ไมสาคญวาตองทราบ ไมสาคญตอบรรดาสงทไดทราบแลว รสงทพงรได แตไมสาคญวาไดร ไมสาคญวาไมไดร ไมสาคญวาตองร ไมสาคญตอบรรดาสงทรแลว อยางนแล ภกษทงหลาย ตถาคตเปนผคงทอยเชนนนในธรรมทงหลาย อนพงไดเหนไดยนไดทราบไดร และเรากลาววาผคงทอนทยงกวาหรอประณตกวาตถาคตผคงทนน ไมม สงทไดเหนไดยน และไดทราบ ทกอยาง ทคนเหลาอนหลงตดใจ สาคญ คดไปวาจรงจง ตถาคตเปนผคงทในสง เหลานนอนพระองคสารวมอยดแลวไมพง เชอคาคนอนทงจรงทงเทจ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 72 เราเหนลกศรอนนมาแตแรกแลว ประชาชนตดใจของอยในสงใด เรารเหน สงนนอยางนนเหมอนกน แตความตดใจ ไมมแกตถาคตทงหลาย. จบกาฬกสตรท ๔ อรรถกถากาฬกสตร กาฬกสตรท ๔ ตงขนเพราะอตถปปตตเหตเกดเรอง ถามวา เหตเกดเรองอะไร ตอบวา เรองพระคณของพระทศพล. ไดยนวา นางจฬสภททา ธดาของอนาถบณฑกะหมายใจ จดไปเปนแมเรอนของบตรกาฬกเศรษฐ ณ นครสาเกต จงเขาไปเฝาพระศาสดา ทลวาขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจกไปมสาม ณ ตระกลของคนมจฉาทฏฐถาขาพระองคจกไดรบนบถอในตระกลนน เมอจะสงบรษคนหนงมา กจกเนนชา ขาแตพระผมพระภาคเจา ขอพระองคโปรดนกถงขาพระองคบางดงน ไดรบการรบรองแลวกไป ทานกาฬกเศรษฐคดวา ลกสะใภของเรามาแลว เมอทางานมงคลจงไดจดของกนและของบรโภคเปนอนมาก ไดเชญชเปลอย ๕๐๐ มา. เมอชเปลอยเหลานน นงแลว. ทานเศรษฐ จงสงคนไปบอกนางจฬสภททาวา ลกสาวของพอจงมาไหวพระอรหนต. อรยสาวกาผบรรลผลแลว พอเขาพดวา พระอรหนตเทานนกลกขนไปดวยคดวา ลาภของเราหนอ. พอไดเหนชเปลอยซงแสดงวาไมมศกดศรเหลานน จงพดวาคณพอขา ธรรมดาสมณะทงหลาย ไมใชไมมหรภายใน ไมใชไมมโอตตปปะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 73ภายนอกนคะ คดวา พวกนมใชสมณะ จงถมนาลายเดนกลบไปยงสถานท อยของตน. ครงนน พวกชเปลอยพดวา ทานมหาเศรษฐ หญงกาลกรรณเชนน ทานไดมาแตไหน ทวชมพทวป ไมมหญงสาวอนหรอ แลวกพากนบรภาษเศรษฐ. ทานเศรษฐจงขอรองวา ทานอาจารย กรรมอนขาพเจารหรอไมร กไดทาลงไปแลวละ. ขาพเจาจกรเรองนน ดงน สงพวกชเปลอยไปแลว กไปหานางสภททาถามวา แมหน เหตไร เจาจงไดทาอยางน เหตไรเจาจงทาใหพระอรหนตอบอาย. นางตอบวา คณพอขา ธรรมดาวาพระอรหนตไมเปนอยางน. ครงนนทานเศรษฐ จงพดกะนางวา สมณะของเจาเปนอยางไร เจาจง สรรเสรญทานกหนา สมณะของเจามศล อยางไร มมรรยาทอยางไร เจาถกถาม แลว จงบอกความขอนนแกพอ. นางจงตอบวา ทานผมอนทรยสงบ ใจสงบ ตงอย ในมรรคมคณอนสงบ มจกษทอดลง พดพอประมาณ สมณะของลกเปนเชนน เจาคะ สมณะเหลานนตดเครองผก เขาปา อยแตลาพง ไมมเพอน เหมอนชางตด เครองผก สมณะของลกเปนเชนนเจาคะ. ครนกลาวอยางนแลว จงยนกลาวพระคณของพระรตนตรยตอหนาเศรษฐ. เศรษฐ ฟงคาของนางแลว จงกลาววา ถาเปนเชนนน เราจะนาสมณะของเจามาทามงคลดงน . นางถามวา คณพอจะทาเมอไร. เศรษฐคดวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 74เมอเราบอกวา ๒-๓ วน นางกจะพงสงทตไปใหเรยกมาดงน เมอเปนเชนนน จงไดกลาวกะนางวา พรงนส แมหน. ในเวลาเยน นางขนปราสาทชนบน ถอภาชนะดอกไมขนาดใหญ ระลกถงพระคณของพระศาสดาแลวจงซดกาดอกไม๘ กา ไปเพอพระทศพลแลวประคองอญชล ยนนอบนอมอย. นางไดกลาวอยานวา พรงน ขอพระองคโปรดทรงรบภกษาของขาพระองคพรอมดวยภกษสงฆ ๕๐๐ รป. ดอกไมเหลานนไปประดษฐานเปนเพดานเบองบนพระ-ทศพล. พระศาสดา เมอทรงนกถงกไดทรงเหนเหตนน ในเวลาจบพระธรรมเทศนา อนาถบณฑกมหาเศรษฐ นมสการพระทศพลแลวทลวา ขาแตพระองคผเจรญ วนพรงน ขอพระองคจงรบภกษาในเรอนของขาพระองคพรอมดวยภกษ ๕๐๐ รป. พระศาสดาตรสวา ทานเศรษฐ เรารบนมนตนางจฬสภททาไวแลว. ทานเศรษฐทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไมเหนใครมา. พระศาสดาตรสวา ถกละทานเศรษฐ แตอบาสกาผเปนสตบรษอยแตไกลแมสดพนโยชนกยอมปรากฏได เหมอนภเขาหมวนต จงตรสพระคาถานวา เหลาสตบรษปรากฏชดในทไกล เหมอนหมวนตบรรพต สวนเหลาอสต- บรษ อยทนนเองกไมมใครเหน เหมอน ลกศรทยงไปเวลากลางคน.อนาถบณฑกะทลวา ขอพระองคโปรดทรงสงเคราะหธดาของขาพระองคเถดพระเจาขาดงน ถวายบงคมแลวกกลบไป. พระศาสดาตรสกะพระอานนทวา อานนท เราจกไปนครสาเกตเธอจงใหสลากแกภกษ ๕๐๐ รป แตเมอจะใหเธอพงใหแกพวกภกษผบรรล

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 75อภญญา ๖ เทานน. พระเถระกไดทาอยางนน. ในตอนดกแหงราตร นาง จฬสภททา คดวา ธรรมดาพระพทธเจาทงหลาย ทรงมกจมาก ทรงมกรณย-มาก จะทรงกาหนด หรอไมทรงกาหนด (กไมร) เราจกทาอยางไรหนอ.ขณะนน ทาวเวสสวรรณมหาราชไดกลาวกบนางจฬสภททาวา แมนางสภททาเธออยาใจเขว อยาใจเสยไปเลย พระผมพระภาคเจากบภกษสงฆทรงรบนมนตเพอเสวยภตตาหารในวนพรงนไวแลว นางกยนดราเรงตระเตรยมทานอยางเดยว แมทาวสกกเทวราช ทรงเรยกวสสกรรมมาสงวา พอเอย พระทศพลจกเสดจไปยงสานกของนางจฬสภททา นครสาเกต ทานจงสรางเรอนยอด ๕๐๐หลง. วสสกรรมเทพบตรนน กไดทาตามเทวโองการ. พระศาสดาอนภกษผไดอภญญา ๖ จานวน ๕๐๐ รป แวดลอมแลว ไดเสดจไปยงนครสาเกต ดวยกฏาคารยานมเรอนยอดประหนงรอยขดอากาศทมสดงแกวมณ. นางจฬสภททาถวายทานแดพระภกษสงฆมองคพระพทธเจาเปนประมขถวายบงคมพระศาสดาทลวา ฝายพอผวของขาพระองคเปนมจฉาทฏฐ สาธขอพระองคจงโปรดตรสธรรมอนสมควรแกชนเหลานนดวยเถด พระเจาขา.พระศาสดาทรงแสดงธรรมแลว. ทานกาฬกเศรษฐเปนโสดาบนไดถวายอทยานของตนแดพระทศพล. พวกชเปลอยไมปรารถนาทจะออกไปดวยคดวา ทานเศรษฐใหแกพวกเรากอนดงน. ทานเศรษฐสงใหนาชเปลอยทงหมดออกไปดวยกลาววา พวกทานจงไป นาพวกชเปลอยเหลานนไปโดยวธการทจะพงนาออกไปเสยดงนแลว จงใหสรางวหารลงในทตรงนนนนเอง แลวหลงนาทาใหเปนพรหมไทยอทศถวาย วหารนนจงชอวา กาฬการาม เพราะกาฬกเศรษฐใหสรางไว. สมยนน พระผมพระภาคเจา ประทบอย ณ กาฬการามนน. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา สาเกเต วหรต กาฬการาเม ดงน .

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 76 บทวา ภกข อามนเตส ไดแก พระผมพระภาคเจา ตรสเรยก ภกษ ๕๐๐ รปมา. ไดยนวา ภกษเหลานนเปนกลบตรชาวนครสาเกต ฟง พระธรรมเทศนาของพระศาสดาแลว บวชในสานกของพระศาสดา นงอย ณศาลาทเฝากลาวคณของพระทศพลวา โอ ! ชอวา คณของพระพทธเจาทงหลายใหญจรง พระศาสดาทรงเปลองกาฬกเศรษฐผเปนมจฉาทฏฐ เหนปานน ออกจากมจฉาทฏฐ ความเหนผดได ใหบรรลโสดาปตตผล ทรงทาทวทงนครใหเปนเสมอนเทวโลก. พระศาสดาทรงพนจพจารณาถงจตของภกษผกลาวสรรเสรญเหลานน จงทรงดารวา เมอเราไป เทศนากณฑใหญจกตงขน เวลาจบเทศนา ภกษ ๕๐๐ รปเหลาน จกตงอยในพระอรหต แผนดนใหญจกไหวถงนารองแผนดน ดงน เสดจยงธรรมสภา ประทบบนบวรพทธาสนะทเขาจดถวาย ทรงทาภกษเหลานนใหเปนเบองตนแลว จงทรงเรมเทศนานวา ยภกขเว สเทวกสส โลกสส ดงน. พระสตรน พงทราบวา ตงขนเพราะเรองพระคณ ดวยประการฉะน. เวลาจบเทศนา แผนดนใหญไดไหวถงนารองแผนดนแลว. บทวา อพภาส ไดแก ไดรดวยปญญาอนยง อธบายวาตรสรแลว. บทวา วทต ไดแก รแลวทาใหปรากฏได. ดวยบทน ทรงแสดงความขอนวา ชนเหลาอนรอยางเดยว แตเรารแลวทาใหปรากฏดวย. ชอวาภมแหงพระสพพญตญาณ ตรสดวยสามบทเหลาน. บทวา ต ตถาคเตนน อปฏาส ความวา อารมณอนเปนไปในทวารหกนน ไมปรากฏคอไมเขาไปถงตถาคต ดวยตณหาหรอดวยทฏฐ. กจรงอย พระผมพระภาคเจาพระองคน ทรงเหนรปดวยจกษ พระผมพระภาคเจา ไมทรงมฉนทราคะพระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงมจตหลดพนดแลว พระผมพระภาคเจาทรงฟงเสยงดวยโสตะ ทรงดมกลนดวยฆานะ ทรงลมรสดวยชวหา ทรงถก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 77ตองโผฏฐพพะดวยกาย ทรงรสกธรรมดวยมนส พระผมพระภาคเจา ไมทรงม ฉนทราคะ ความกาหนดดวยอานาจความพอใจ พระผมพระภาคเจาพระองคนน ทรงมจตหลดพนดแลว ดวยเหตนน จงตรสวา ต ตถาคเตน นอปฏาส ดงน . กแล ภมแหงพระขณาสพ พงทราบวา ตรสดวยบทน.บทวา ต มมสส มสา ความวา คานนแล พงชอวา มสาวาท.บทวา ต ปสส ตาทสเมว ความวา คาแมนนกพงเปนมสาวาท. บทวาต มมสส กล ความวา คานนกพงเปนโทษแกเรา. ชอวา สจจภมพงทราบวา ตรสดวยเหตมประมาณเทาน . บทวา ทฏา ทฏพพ ไดแกเหนรปทเหนแลวควรเหน. บทวาทฏ น มต ความวา ยอมไมสาคญอายตนะคอรปทเหนแลวนน ดวยตณหามานะทฏฐวา เรากเหนรปทมหาชนเหนแลวเหมอนกน. บทวาอทฏ น มต ความวา ยอมไมสาคญดวยตณหาเปนตน แมอยางนวาเราเหนรปนนทมหาชนยงไมเหน. บทวา ทฏพพ น มต ความวายอมไมสาคญ ดวยความสาคญเหลานน แมอยางนวา เรากเหนรปทมหาชนเหนแลวดงน. ความจรง รปทควรเหนกเปนรปทมหาชนเหนแลวนนเอง.กคาเหนปานนน. ผศกษายอมหาไดแมในสามกาล. เนอความของคาเหลานนตรสแลวดวยบทนน. บทวา ทฏาร ๑ น มต ความวา ยอมไมสาคญผเหนนชอวาสตวผหนง ดวยความสาคญเหลานน . แมในฐานะทเหลอ กพงทราบเนอความโดยนยนนแล. ชอวาสญญตาภม ภมคอความวางเปลา กตรสดวยฐานะประมาณเทาน . บทวา อต โข ภกขเว แปลวา ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล.บทวา ตาทโสว ตาท ความวา ความเปนเหมอนหนง ชอวา ความคงท.๑. บาล ทฏาน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 78จรงอย พระตถาคตเปนเชนใด ในอฏฐารมณมลาภเปนตน ในอนฏฐารมณ มเสอมลาภเปนตน กเปนเชนน ดวยเหตนน ทานจงกลาววา ตถาคตเปนผคงททงในลาภ ทงในความเสอมลาภ เปนผคงททงในยศ ทงในความเสอมยศ เปนผคงททงในนนทา ทงในสรรเสรญ เปนผคงททงในสข ทงในทกขดงน. ตถาคตชอวาตาท เชนนนกเพราะความเปนผคงทน. บทวา ตมหาจ ปน ตาทมหา ความวา ชอวาภมแหงผคงท ตรสดวยคาประมาณเทานวาไมมผคงทอนทยงกวา หรอประณตกวาความคงทของตถาคตนนดงน. เมอพระผมพระภาคเจาทรงยกยายเทศนาดวยภม ๕ เหลาน มหาปฐพกไดไหวเปนพยาน. ในฐานะ ๕. เวลาจบเทศนา สตวคอเทวดาและมนษยจานวน ๘๔,๐๐๐ผมาถงทนน รวมทงกลบตร ๕๐๐ ซงบวชใหมเหลานนเปนตน กพากนดมนาปานะคออมฤตธรรมแลว. แมพระผมพระภาคเจา ทรงจบพระสตรลงแลว เมอจะทรงถอยอด-ธรรมดวยคาถาทงหลาย จงตรสคาวา ยงกจ เปนตน . ในบทเหลานนบทวา อชโฌสต สจจมต ปเรส ความวา สงทไดเหนเปนตน ทคนเหลาอนสาคญวา จรง แลวตดใจดวยความเชอทดาเนนตามคนอน คอกลนเอาไวเสรจสรรพ. บทวา สยส วเตส ความวา ในการถอสงทตนระวงอยเองคอพระพฤตถอแลว อธบายวา ในคนทมทฏฐเปนคต. ดวยวา พวกคนทมทฏฐเปนคต เขากเรยกกนวา สยส วเตส (อนตนระวงอยเอง). บทวา สจจมสา วาป ปร ทเหยย ความวา ตถาคตเปนผคงท ในคนทมทฏฐเปนคตกลาวคออนตนระวงอยเองเหลานน ไมพงถอ ไมพงเชอ ไมพงประพฤตตามคาแมคาหนงของตนเหลานนวา จรงหรอไมจรงใหบอกไปคอใหสงสด อยางนวานเทานนจรง อยางอนไมจรง ดงน. บทวา เอตจ สลล คอเราเหนลกศรคอทฏฐอนน. บทวา ปฏกจจ ทสวา ความวา เราเหนมากอน ณโคนโพธพฤกษ. บทวา วสตตา ความวา ประชาชนคด ของ พวพนอย.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 79ในบทวา ชานาม ปสสาม ตเถว เอต น ความวา หมสตวนตดใจ กลนเสรจสรรพ กตดกของกพวพน แมเรากไดรเหนสงนน สงนนกเหมอนทหมสตวนยดถอกนไว แตตถาคตทงหลายไมตดใจอยางนน. จบอรรถกถากาฬกสตรท ๔ ๕. พรหมจรยสตร วาดวยเหตประพฤตพรหมจรรย [๒๕] ดกอนภกษทงหลาย พรหมจรรยนเราประพฤตมใชเพอหลอกลวงคน มใชเพอเรยกรองคน (ใหมานบถอ) มใชเพออานสงส ลาภสกการะ และความสรรเสรญ มใชเพออานสงสเปนเจาลทธและแกลทธอยางนนอยางน มใชเพอใหคนรจกตววาเปนอยางนนอยางน ทแทพรหมจรรยน เราประพฤตเพอสงวร เพอปหานะ (ความละ) เพอวราคะ (ความหายกาหนดยนด) เพอนโรธะ (ความดบทกข) พระผมพระภาคเจานนไดทรงแสดง พรหมจรรย อนเปนการละเวนสงทกลาว ตามกนมา เปนทางหยงลงสพระนพพาน เพอสงวร เพอปหานะ. ทางนน มหาบรษทงหลายผแสวง หาคณอนใหญไดดาเนนแลว ชนเหลาใด ดาเนนตามทางทพระพทธเจาทรงแสดงไว แลวนน ชนเหลานนชอวาทาตามคาสอน ของพระศาสดา จกกระทาทสดทกขได. จบพรหมจรยสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 80 อรรถกถาพรหมจรยสตร พงทราบวนจฉยในพรหมจรยสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา ชนกหนตถ ความวา เพอความหลอกลวงคน ดวยเรองกหนวตถ ๓ อยาง. บทวา น ชนลปนตถ ไดแก มใชเพอเรยกรองคน.บทวา น ลาภสกการสโลกานส สตถ ไดแก มใชเพอลาภสกการะมจวรเปนตน และคาสรรเสรญ. บทวา น อตวาทปปโมกขานส สตถ ไดแกมใชเพออานสงคเปนเจาลทธ ดวยเหตนน ๆ มใชเพออานสงสจะเปลองลทธ.บทวา น อต ม ชโน ชานาต ไดแก มใชเพอใหคนรจกวา ไดยนวาภกษนน เปนอยางน. บทวา ส วรตถ ไดแก เพอความสารวมดวยสงวร ๕.บทวา ปหานตถ ไดแก เพอละดวยปหานะ ๓. บทวา วราคตถ ไดแกเพอคลายกเลสมราคะเปนตน. บทวา นโรธตถ ไดแก เพอดบกเลสเหลานนเอง. บทวา อนตห ไดแก งดเวนอตหาสทวาตามกนมาตามประเพณไมดาเนนตามผอน. บทวา นพพาโนคธคามน ความวา เปนทางหยงลงภายในนพพาน. ความจรง มรรคพรหมจรรย ทานพพานใหเปนอารมณยอมเปนไปคอดาเนนไปภายในนพพานนนเอง. บทวา ปฏปชชนต ไดแกดาเนนตามทางแมทงสองอยาง. ในพระสตรน ตรสทงวฏฏะทงววฏฏะ ในคาถาตรสววฏฏะอยางเดยว. จบอรรถกถาพรหมจรยสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 81 ๖. กหสตร วาดวยภกษผนบถอและไมนบถอตลอด [๒๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลาใดหลอกลวง ดอรน พลามเพอไวตว เยอหยง ใจไมมน ภกษเหลานนนบวาไมนบถอเรา และชอวาออกไปนอกพระธรรมวนยนแลว ภกษเหลานนยอมไมถงความเจรญงอกงามไพบลยใหพระธรรมวนยน. สวนภกษเหลาใดไมหลอกลวง ไมพลามเพอ ฉลาด ไมดอรนใจมนคงด ภกษเหลานนนบวานบถอเรา และไมออกไปนอกพระธรรมวนยนภกษเหลานนยอมถงความเจรญงอกงามไพบลยในพระธรรมวนยน ภกษเหลาใดหลอกลวง ดอรน พลามเพอ ไวตว เยอหยง และใจไมมน ภกษเหลานน ยอมไมงก งามในพระธรรม ทพระสมมาสมพทธเจาสมบต ภกษเหลาใดไมหลอกลวง ไม พลามเพอ ฉลาด ไมดนรน ใจมนคงด ภกษเหลานนแล ยอนงอกงามในพระ. ธรรมทพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดง แลว. จบกหสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 82 อรรถกถากหสตร พงทราบวนจฉยในกหสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา กหา แปลวา ผหลอกลวง. บทวา ถทธา ไดแก ดอรนดวยความโกรธ และมานะ. บทวา ลปา ไดแก พดพลาม. บทวา สงคความวา ผประกอบดวยกเลสทปรากฏเสมอนเขาสตว ททานกลาวอยางนวาบรรดากเลสเหลานน การไวตวเปนไฉน ? คอ การไวตว ภาวะคอการไวตวภาวะคอการไวในตวในอรยาบถ ๔ กรยาวางทาในอรยาบถ ๔ ภาวะคอความมคนแวดลอม กรยาวางทากบคนแวดลอม. บทวา อนนฬา ความวา เปนดจไมออทชขน คอยกมานะเปลา ๆ ขนตง. บทวา อสมาหตา ความวาไมไดแมเพยงเอกคคตาจต. บทวา น เม เต ภกขเว ภกข มามกาความวา ภกษเหลานนของเรา ไมใชเปนสมบตของเรา. กบทนวา เต มยหตรสเพราะบวชอทศพระศาสดา. บทวา เต โข เม ภกขเว ภกข มามกาความวา กตรสเพราะบวชอทศตนในศาสนาแมน แตตรสวา มามกา เพราะเปนผปฏบตชอบ. บทวา วฑฒ วรฬห เวปลล อาปชชนต ความวาภกษเหลานน ยอมถงความเจรญ เพราะเจรญดวยศลาทคณ ความงอกงามเพราะไมหวนไหว ความไพบลย เพราะแผไปในททกสถาน. กภกษเหลานนนยอมงอกงามจนถงอรหตมรรค เมอบรรลพระอรหตผลแลว ชอวา งอกงาม.ทงในพระสตรน ทงในคาถา ตรสทงวฏฏะทงววฏฏะ ดวยประการฉะน. จบอรรถกถากหสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 83 ๗. สนตฏฐสตร วาดวยสนโดษดวยปจจย ๔ [๒๗] ดกอนภกษทงหลาย ปจจย ๔ อยางนเปนของเลกนอยดวยหางายดวย ไมมโทษดวย ปจจย ๔ อยางคออะไร คอ ผาบงสกล อาหารทไดมาโดยเทยวบณฑบาต เสนาสนะโคนไม ยานามตรเนา นแลปจจย ๔ อยาง เปนของเลกนอยดวย หางายดวย ไมมโทษดวย เมอภกษเปนผสนโดษดวยปจจยเลกนอยและหางาย เรากลาวความสนโดษของเธอนวาเปนองคแหงความเปนสมณะอยางหนง. ภกษผสนโดษดวยปจจยอนหาโทษ มได เลกนอยและหางาย ยอมไมมความ ทกขใจเพราะเรองเสนาสนะ จวร ขาว นา จะไปทศใดกไมเดอดรอน. ธรรมเหลาใดทพระผมพระภาคเจา ตรสไว สมควรแกความเปนสมณะ ธรรม เหลานนเปนอนภกษผสนโดษ ผไมประ- มาทนนกาหนดไวไดแลว. จบสนตฏฐสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 84 อรรถกถาสนตฏฐสตร พงทราบวนจฉยในสนตฏฐสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา อปปาน แปลวา ของเลกนอย. บทวา สลภาน แปลวาพงไดโดยงาย คอใครกสามารถจะไดในทแหงใดแหงหนง. บทวา อนวชชานแปลวา ไมมโทษ. บทวา ปณฑยาโลปโภชน ไดแก อาหารทเทยวไปดวยกาลงปลแขงไดนาสกวาเปนคาขาว. บทวา ปตมตต ไดแก นามตรอยางใดอยางหนง. กายแมมผวดงทอง เขากเรยกวากายเนาฉนใด แมนามตรท ใหมเอยม เขากเรยกวานามตรเนาฉนนน. บทวา วฆาโต ไดแก ความคบแคน อธบายวา จตไมมทกข. บทวา ทสา น ปฏหต ความวาภกษใดเกดความคดขนวา เราไปทชอโนน จกไดจวรเปนตน จตของภกษนนชอวา ยอมเดอดรอนตลอดทศ. ภกษใด ยอมไมเกดความคดอยางนน จตของภกษนน ชอวา ไมเดอดรอนตลอดทศ. บทวา ธมมา คอปฏบตตธรรม.บทวา สามสสานโลมกา ไดแก สมควรแกสมณธรรม. บทวาอธคคหตา ความวา ธรรมเหลานนทงหมด ยอมเปนอนภกษผมจตสนโดษกาหนดไว อยแตภายใน ไมไปภายนอก. จบอรรถกถาสนตฏฐสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 85 ๘. อรยวงสสตร วาดวยอรยวงศ ๔ ประการ [๒๘] ดกอนภกษทงหลาย อรยวงศ ๔ ประการน ปรากฏวาเปนธรรมอนเลศ ยงยนเปนแบบแผนมาแตเกากอน ไมถกทอดทงแลว ไมเคย ถกทอดทงเลย (ในอดตกาล) ไมถกทอดทงอย (ในปจจบนกาล) จกไมถกทอดทง (ในอนาคตกาล) สมณพราหมณทงหลายทเปนผรไมคดคานแลวอรยวงศ ๔ ประการ คออะไรบาง คอ ภกษในพระธรรมวนยนเปนผสนโดษดวยจวรตามมตามได และเปนผสรรเสรญความสนโดษดวยจวรตามมตามได ไมทาอเนสนาการแสวงหาไมสมควร เพราะจวรเปนเหต ไมไดจวรกไมทรนทราย ไดจวรแลวกไมตดใจสยบพวพน เหนสวนทเปนโทษ ฉลาดในอบายทจะถอนตวออก บรโภค(จวรนน) อนง ไมยกตนไมขมผอน เพราะความสนโดษดวยจวรตามมตามไดนน กภกษใดเปนผฉลาดไมเกยจคราน มสมปชญญะ มสตมนในความสนโดษดวยจวรตามมตามไดนน ภกษนเราเรยกวา ผสถตอยในอรยวงศ อนปรากฏวาเปนธรรมเลศมาเกากอน. อกขอหนง ภกษเปนผสนโดษดวยบณฑบาตตามมตามได และเปนผสรรเสรญความสนโดษดวยบณฑบาตตามมตามได ไมทาอเนสนาการแสวงหาไมสมควรเพราะบณฑบาตเปนเหต ไมไดบณฑบาตกไมทรนทรายไดบณฑบาตแลวกไมตดใจสยบพวพน เหนสวนทเปนโทษ ฉลาดในอบายทจะถอนตวออก บรโภค (บณฑบาตนน) อนง ไมยกตนไมขมผอน เพราะ.ความสนโดษดวยบณฑบาตตามมตามไดนน กภกษใดเปนผฉลาดไมเกยจราน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 86สมปชญญะ มสตมนในความสนโดษดวยบณฑบาตตามมตามไดนน ภกษน เราเรยกวา ผสถตอยในอรยวงศ อนปรากฏวาเปนธรรมเลศมาแตเกากอน. อกขอหนง ภกษเปนผสนโดษดวยเสนาสนะตามมตามได และเปนผสรรเสรญความสนโดษดวยเสนาสนะตามมตามได ไมทาอเนสนาการแสวงหาไมสมควรเพราะเสนาสนะเปนเหต ไมไดเสนาสนะกไมทรนทรายไดเสนาสนะแลวกไมตดใจสยบพวพน เหนสวนทเปนโทษ ฉลาดในอบายทจะถอนตวออกบรโภค (เสนาสนะนน ) อนง ไมยกตนไมขมผอน เพราะความสนโดษดวยเสนาสนะตามมตามไดนน กภกษใดเปนผฉลาดไมเกยจคราน มสมปชญญะ มสตมนในความสนโดษดวยเสนาสนะตามมตามไดนน ภกษน เราเรยกวาผสถตอยในอรยวงศ อนปรากฏวาเปนธรรมเลศมาแตเกากอน. อกขอหนง ภกษเปนผมภาวนา (การบาเพญกศล) เปนทยนดยนดแลวในภาวนา เปนผมปหานะ (การละอกศล) เปนทยนด ยนดแลวในปหานะ อนง ไมยกตนไมขมผอนเพราะความเปนผมภาวนาเปนทยนดเพราะความยนดในภาวนา เพราะความเปนผมปหานะเปนทยนด เพราะความยนดในปหานะนน กภกษใดเปนผฉลาดไมเกยจคราน มสมปชญญะ มสตมนในความยนดในภาวนาและปหานะนน ภกษนเราเรยกวาผสถตอยในอรยวงศอนปรากฏวาเปนธรรมเลศมาแตเกากอน. ภกษทงหลาย นแลอรยวงศ ๔ ประการ ทปรากฏวาเปนธรรมเลศยงยน เปนแบบแผนมาแตเกากอน ไมถกทอดทงแลว ไมเคยถกทอดทงเลย(ในอดตกาล) ไมถกทอดทงอย (ในปจจบนกาล) จกไมถกทอดทง (ในอนาคตกาล) สมณพราหมณทงหลายทเปนผรไมคดคานแลว. ภกษทงหลาย กแลภกษผประกอบพรอมดวยอรยวงศ ๔ ประการน แมหากอยในทศตะวนออก...ทศตะวนตก...ทศเหนอ...ทศใต เธอยอม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 87ยายความไมยนดเสยได ความไมยนดหายายเธอไดไม ทเปนเชนนนเพราะเหต อะไร เพราะเหตวาภกษผมปญญายอมเปนผขนไดทงความไมยนดทงความยนด. ความไมยนดหายายภกษผมปญญา ไดไม ความไมยนดหาครอบงาภกษผม ปญญาไดไม แตภกษผมปญญายายความ ไมยนดได เพราะภกษผมปญญาเปนผขม ความไมยนดได. ใครจะมาขดขวางภกษผละกรรม ทงปวง ผถายถอน (กเลส) แลวไว (มให บรรลวมตต) ได ใครจะควรตภกษ (ผ บรสทธ) ดจแทงทองชมพนทนนเลา แม เหลาเทวดากยอมชมถงพรหมกสรรเสรญ. จบอรยวงสสตรท ๘ อรรถกถาอรยวงสสตร อรยวงสสตรท ๘ ตงขนมอธยาศยของพระองคเปนอตถปปตตเหตเกดเรอง ไดยนวา พระผมพระภาคเจา ประทบนงเหนอบวรพทธาสนทเขาจดถวาย ณ ธรรมสภา พระเชตวนมหาวหาร ตรสเรยกภกษสหมนรป ผนงแวดลอมวา ภกขเว ดงนแลว จงทรงเรมมหาอรยวงสสตรนวา จตตาโรเมภกขเว อรยว สา เปนตน ดวยอานาจอธยาศยของพระองคบาง ของบคคล

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 88อนบาง. ในบทเหลานน บทวา อรยว สา คอ วงศของพระอรยะทงหลาย. อรยวงศทแปดแมน เปนสายของพระอรยะ ชอวาเปนประเพณเชอสายของพระอรยะ เหมอนขตตยวงศ พราหมณวงศ เวสสวงศ สททวงศ สมณวงศกลวงศ ราชวงศฉะนน . กวงศนนนทานกลาววาเปนยอดของวงศเหลานเหมอนกลนกระลาพกเปนตน เปนยอดของไมมกลนเกดทรากเปนตน. ถามวา กคนเหลาไหน คออรยะ วงศของอรยะ. ตอบวา พระ-พทธเจาทงหลาย พระปจเจกพทธเจาทงหลาย และสาวกของพระตถาคต ทงหลาย ทานเรยกวา พระอรยะ วงศของพระอรยะเหลานนจงรวมเรยกวาอรยวงศ. กอนแตกาลนไป ในทสดสอสงไขยยงดวยแสนกป เกดพระพทธเจาขน ๔ พระองค คอ พระตณหงกระ ๑ พระเมธงกระ ๑ พระสร-ณงกระ ๑ พระทปงกระ ๑ ดงน วงศของพระอรยะเหลานนรวมชอวาอรยวงศ. ภายหลงแตปรนพพานของพระพทธเจาเหลานน ลวงไปหนงอสงไขยเกดพระพทธเจาพระนามวา โกณฑญญะ ฯลฯ ในกปนเกดพระ-พทธเจาขน ๔ พระองค คอ พระกกสนธะ ๑ พระโกนาคมนะ ๑พระกสสปะ ๑ พระผมพระภาคเจาโคตมะของพวกเรา ๑ ดงน วงศของพระอรยะเหลานน รวมชอวา อรยวงศ. อกอยางหนง วงศของพระ-อรยะทงหลาย คอ พระพทธเจาทกพระองค ปจเจกพทธเจาและพทธสาวกทงอดต อนาคต และปจจบนรวมชอวา อรยวงศ. กแลวงศแหงพระอรยะเหลานนน ชอวา อคคา ไดแก พงรวาลาเลศ. ชอวา รตตา ไดแก พงรวาประพฤตมานานแลว. ชอวาว สา ไดแก พงรวาเปนวงศ คอ เชอสาย. ชอวา โปราณา ไดแกมใชเกดขนเดยวน. ชอวา อส กณณา ไดแก มใชกระจดกระจาย มใชถก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 89ทอดทง. บทวา อส กณณปพพา ไดแก ไมเคยกระจดกระจาย พระพทธเจา ในอดตไมเคยทอดทงดวยเขาใจวา ประโยชนอะไรดวยอรยวงศเหลาน. บทวาน ส กยนต ไดแกแมบดน ทานเหลานนกไมทอดทง. บทวา น ส กยสสนตไดแก แมพระพทธเจาในอนาคต กจกไมทอดทง. สมณพราหมณเหลาใดทเปนผรในโลก อรยวงศเหลานอนสมณพราหมณเหลานน ไมคดคานแลวคอ สมณพราหมณผรไมตาหน ไมตเตยนแลว. บทวา สนตฏโ โหต ความวา เปนผสนโดษดวยปจจยสนโดษ.บทวา อตรตเรน ความวา เปนผสนโดษดวยปจจย หยาบ ละเอยดเศราหมอง ประณต ถาวรและเกา อยางใดอยางหนง. โดยทแท ภกษยอมเปนผสนโดษดวยปจจยตามทไดแลวเปนตน ตามมตามได คออยางใดอยางหนงกในจวรสนโดษมสามคอ ยถาลาภสนโดษ ยนดตามทได ยถาพลสนโดษยนดตามกาลง ยถาสารปปสนโดษ ยนดตามสมควร. แมในบณฑบาตเปนตน กนยนเหมอนกน. เรองพสดารแหงสนโดษเหลานน พงทราบโดยนยททานกลาวแลวในพระสตรนวา ดกอนภกษทงหลาย กศลธรรมทยงไมเกดขน ยอมเกดขนแกภกษผสนโดษดงนเปนตน. ดงนน ทานหมายถงสนโดษสามเหลาน จงกลาววา ภกษเปนผสนโดษดวยจวรตามมตามได คอ เปนผสนโดษดวยจวรตามทไดแลวเปนตนอยางใดอยางหนงดงน. กในจวรสนโดษน ภกษพงรจกจวร พงรจกเขตจวรพงรจกบงสกลจวร พงรจกสนโดษดวยจวร พงรจกธดงคทเกยวกบจวร.ในขอเหลานน ขอวา พงรจกจวร ไดแก พงรจกกบปยจวร ๑๒ ชนดเหลานคอ จวร ๖ ททาดวยเปลอกไมเปนตน และจวรอนอนโลม ๖ ททาดวยผาเนอดเปนตน และพงรจกอกปปยจวรเปนตนอยางนคอ จวรททาดวย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 90เปลอกไมกรอง จวรทาดวยปอ จวรทาดวยแผนไมกรอง ผากมพลทาดวยผมคน ผาใบลาน หนงเสอ ปกนกเคา ผาทาดวยตนไม ผาทาดวยเถาวลย ผาทาดวยตะไครนา ผาทาดวยตนกลวย ผาทาดวยไมไผ. ขอวาพงรจกเขตจวร ไดแก พงรจกเขต ๖ โดยการเกดขนอยางนคอ เกดโดยสงฆบาง คณะบาง ญาตบาง มตรบาง ทรพยของตนบางบงสกลบาง และพงรจกเขต ๘ ดวยมาตกา ๘. ขอวาพงรจกบงสกลจวร ไดแก พงทราบผาบงสกล ๒๓ อยางคอ ๑. ผาทเขาทงไวในปาชา ๒. ผาทเขาทงในตลาด ๓. ผาทเขาทงตามทางรถ ๔. ผาทเขาทงในกองขยะ ๕. ผาเชคครรภมลทนของหญงตลอดบตร ๖. ผาอาบนา ๗. ผาทเขาทงไวตามทาอาบนาหรอทาขาม ๘. ผาทเขาหอคนตายไปปาชาแลว นากลบมา ๙. ผาถกไฟไหมแลวเขาทง ๑๐. ผาทโคเคยวแลวเขาทง ๑๑. ผาปลวกกดแลวเขาทง ๑๒. ผาหนกดแลวเขาทง ๑๓. ผารมขาดแลวเขาทง ๑๔. ผาขาดชายแลวเขาทง ๑๕. ผาทเขาทาเปนธง ๑๖. ผาทเขาบชาไวทจอมปลวก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 91 ๑๗. ผาของภกษดวยกน ๑๘. ผาทคลนทะเลซดขนฝง ๑๙. ผาทเขาทง ๆ ไวในทราชาภเษก ๒๐. ผาทตกอยในหนทาง ๒๑. ผาทถกลมหอบไป ๒๒. ผาสาเรจดวยฤทธ ๒๓. ผาทเทวดาถวาย. กในเรองผาน พงทราบวนจฉยดงตอไปน บทวา โสตถย คอผาทเขาหอครรภมลทนไปทง. บทวา คตปจจาคต ความวา ผาทเขาหอคนตายนาไปปาชาแลวนากลบมา. บทวา ธชาหฏ คอผาทเขาใหยกเปนธงขนแลว นากลบมาจากทนน. บทวา ถป คอ ผาทเขาบชาไวทจอมปลวก บทวา สามททย คอ ผาทคลนทะเลซดขนฝง. บทวา ปถก คอ ผาพวกคนเดนทาง ทบดวยแผนหนหมไปเพราะกลวโจร. บทวา อทธมย คอจวรของเอหภกษ. บททเหลอ ชดแจงแลวแล. ขอวา พงรจกจวรสนโดษ ความวา จวรสนโดษในจวรม ๒๐ คอ ๑. สนโดษดวยการตรก ๒. สนโดษดวยการเดนทาง ๓. สนโดษดวยการแสวงหา ๔. สนโดษดวยการได ๕. สนโดษดวยการรบพอประมาณ ๖. สนโดษดวยการเวนจากความโลเล ๗. สนโดษตามได

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 92 ๘. สนโดษตามกาลง ๙. สนโดษตามสมควร ๑๐. สนโดษดวยนา ๑๑. สนโดษดวยการซก ๑๒. สนโดษดวยการทา ๑๓. สนโดษดวยการกะประมาณ ๑๔. สนโดษดวยดาย ๑๕. สนโดษดวยการเยบ ๑๖. สนโดษดวยการยอม ๑๗. สนโดษดวยการทากปปะ ๑๘. สนโดษดวยการใชสอย ๑๙. สนโดษดวยการเวนจากการสะสม ๒๐. สนโดษดวยการสละ. ในสนโดษ ๒๐ เหลานน อนภกษผยนด อยจาพรรษาตลอดไตรมาสแลว ตรกเพยงหนงเดอนกควร. ดวยวาเธอปวารณาแลว ยอมทาจวรในเดอนทเกดจวร. ภกษผถอผาบงสกลเปนวตร ยอมทาไดโดยกงเดอนเทานน.การตรกสนกาลหนงเดอนหรอกงเดอนดวยประการดงน ชอวา วตกกสนโดษ.กอนภกษผยนดดวยวตกกสนโดษ พงเปนเชนกบพระเถระผถอผาบงสกลเปนวตร ผอยทปาจนขณฑราชวหาร. ไดยนวา พระเถระ มาดวยหวงวา จกไหวพระเจดย ในเจตยบรรพต-วหาร ไหวพระเจดยแลวคดวา จวรของเราเกา เราจกไดในทอยของภกษมากรป ทานไปยงมหาวหาร พบพระสงฆเถระแลวจงถามถงทพก แลวอยในวหารนน ในวนรงขนจงถอเอาจวรมาไหวพระเถระ พระเถระกลาววา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 93อะไร ผมอาย. ทานตอบวา ทานผเจรญ กระผมจกไปยงประตบาน พระ- เถระกลาววา ผมอาย แมเรากจกไป. ทานรบวา ดละขอรบ แลวจงเดนไปยนอยทซมประตแหงมหาโพธ คดวา เราจกไดจวรทชอบใจ ในทอยของคนผมบญทงหลาย แลวคดวา ความตรกของเราไมบรสทธ จงกลบเสยจากทนนเอง ในวนรงขน ไปสทใกลเนน ชอเปนนมพนะ ในวนรงขนกลบจากประตดานทศเหนอแหงมหาเจดยอยางนนเหมอนกน แมในวนท ๔กไดไปยงสานกพระเถระ. พระเถระคดวา การตรกของภกษน จกไมบรสทธ ดงนแลว ถอเอาจวร ถามปญหา เขาไปสบานกบภกษนนนนเอง. กในราตรนน มนษยคนหนง ปวดอจจาระแลวถายอจจาระรดผาจงผานนไวในกองขยะ พระเถระผถอผาบงสกลเปนวตร เหนผานนทหมแมลงวนหวเขยวไตตอม จงประคองอญชล. พระมหาเถระถามวา ผมอาย ทาไมทานจงประคองอญชลแกกองขยะ. พระเถระนนตอบวา ทานผเจรญ กระผมมไดประคองอญชลแกกองขยะ กระผมประคองแกพระทศพล พระบดาของกระผมพระทศพลผทรงถอเอาผาทเขาคลมรางนางปณณทาสทงแลวเปนผาบงสกลทรงสลดสตวเลก ๆ ประมาณตมพะหนง แลวทรงถอเอาจากปาชา ทรงทากจททาไดยากแลว. พระมหาเถระ คดวา ความตรกของพระเถระผถอผาบงสกลเปนวตรบรสทธแลว แมพระเถระผถอบงสกลเปนวตร กยนอย ณ ทนนนนเองเจรญวปสสนา บรรลผลทงสามแลว ถอเอาผาผนนนกระทาเปนจวรหมแลวไปสปาจนขณฑราชวหาร ไดบรรลพระอรหตอนเปนผลเลศแลว. กการทภกษ เมอจะไปเพอตองการจวร ไมคดวา เราจกไดในทไหนไปโดยมกมมฏฐานเปนใหญเทานน ชอวา คมนสนโดษ (สนโดษดวยการไป). กการทภกษเมอจะแสวงหาจวร ไมแสวงหากบภกษธรรมดาพาภกษผมความละอายนารกไปแสวง ซงวา ปรเยสนสนโดษ สนโดษดวย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 94การแสวงหา. การทภกษแสวงหาอยอยางน เหนจวรททายกนามาแตไกล ไม ตรกอยางนวา จวรนนจกนาชอบใจ จวรนนจกนาพอใจ แลวยนดดวยจวรทหยาบหรอละเอยดเปนตน ตามทตนไดแลวเทานน ชอวา ปฎลาภสนโดษสนโดษดวยการได. การทภกษแมเมอถอเอาจวรทคนไดแลวอยางน ยนดดวยจวรสกวาเพยงพอแกตนเองวา ผาเทาน จกเปนจวร ๒ ชน ผาเทาน จกเปนจวรชนเดยว ดงนเทานน ชอวา มตตปฏคคหณสนโดษ สนโดษดวยการรบเอาแตพอด. อนง การทภกษแสวงหาจวรอย ไมคดวา เราจกไดจวรทนาพอใจ ทประตเรอนของคนโนน แลวเทยวไปตามลาดบประต ชอวา โลลปป-ววชชนสนโดษ สนโดษดวยการเวนความโลเลเสย. การทภกษอาจยงอตภาพใหเปนไป ดวยจวรทเศราหมอง หรอประณตอยางใดอยางหนง ยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรอนตนไดแลวอยางนนแลชอวา ยถาลาภสนโดษ สนโดษดวยปจจยตามได. การรจกกาลงของตนแลวยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรทสามารถจะใหเปนไปได ชอวา ยถาพลสนโดษสนโดษดวยปจจยตามกาลง. การทภกษถวายจวรทชอบใจแกภกษอนแลว ยงอตภาพใหเปนไปดวยจวรอยางใดอยางหนงของตน ชอวา ยถาสารปปสนโดษสนโดษดวยปจจยตามสมควร การไมเลอกวา นาในทไหนชอบใจ ในทไหนไมชอบใจ ดงนแลวซกจวรดวยนาทสมควรซกไดอยางใดอยางหนง ชอวา อทกสนโดษ สนโดษดวยนา. ภกษควรเวนนาทขนดวยดนเหลอง ยางไมและใบไมเนา. อนการทภกษผจะซกจวร ไมทบดวยไมคอนเปนตน ขยาดวยมอซก ชอวา โธวน-สนโดษ สนโดษดวยการซก. อนง จะซกจวรทไมสะอาด แมดวยนาทใสใบไมตมใหรอนกควร การทภกษซกทาอยอยางน ไมยงจตใหกาเรบวา จวรนหยาบ จวรนละเอยดดงนแลว กระทาโดยวธทใหเพยงพอเทานน ชอวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 95กรณสนโดษ สนโดษดวยการทา. การทาจวรพอปดมณฑลสามเทานน ชอวา ปรมาณสนโดษ สนโดษดวยประมาณ. อนง การทไมเทยวไปโดยคดวาเราจกแสวงหาดายทชอบใจ เพอทาจวรแลวถอดายชนดใดชนดหนงนนแลทบคคลนามาวางไวทถนนเปนตน หรอทเทวสถาน หรอทเขานามาวางไวแทบเทาแลวทา ชอวา สตตสนโดษ สนโดษดวยดาย. ในเวลาตดผากส พงสอยเยบ ๗ ครงในทมประมาณหนงนว. ดวยวาเมอเธอทาอยอยางน ภกษใดไมเปนสหาย แมภกษนนกไมเสยธรรมเนยม.แตในทประมาณสามนว กควรสอยเยบ ๗ ครง. เมอเธอทาอยอยางน แมภกษผเดนทาง กพงเปนสหายแท. ภกษใดไมเปนสหาย ภกษนน กยอมเสยธรรมเนยม นชอวา สพพนสนโดษ สนโดษดวยการเยบ. กภกษผจะยอมจวร ไมควรเทยวแสวงหานายอมไทรดาเปนตน เธอไดนายอมมนายอมไมพะยอมขาวเปนตนอยางใดอยางหนง กพงยอมดวยนายอมนน. เมอไมไดอยางนน พงถอเอานายอมทพวกชาวบานถอเอาปอแลวทงไวในปา หรอกากนายอมทพวกภกษตมทงไว แลวจงยอม นชอวา รชนสนโดษ สนโดษดวยการยอม. การทภกษถอเอาสเขยว สเปอกตม สดา สคลา อยางใดอยางหนงทากปปะ (พนท) อนปรากฏชดแกคนผนงอยบนหลงชาง ชอวา กปปสนโดษสนโดษดวยกปปะ. การใชสอยพอปกปดอวยวะททาควานละอายใหกาเรบเทานน ชอวาปรโภคสนโดษ สนโดษดวยการใชสอย. พระมหาสวเถระกลาววา กภกษไดผาแลว แตยงไมไดดายหรอเขมหรอผทา จะเกบไวกควร แตเมอไดเขมเปนตน จะเกบไวไมควร แมจวรททาแลว ถาเธอประสงคจะใหแกสหธรรมกมอนเตวาสกเปนตน แตอนเตวาสกเหลานนยงอยไมพรอมกน จะเกบไวจนกวาจะมากควร เมออนเตวาสกเปนตน พอมาถงแลวควรใหทเดยว เมอไม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 96อาจจะให ควรอธษฐานไว เมอไตรจวรอนมอย จะอธษฐานแมเปนผาปนอน กควร ดวยวาจวรทไมอธษฐานนนแล ยอมเปนสนนธแท จวรทอธษฐานแลวไมเปนสนนธ นชอวา สนนธปรวชชนสนโดษ สนโดษดวยการเวนการสะสม. อนง อนภกษเมอจะสละไมควรใหเพราะเหนแกหนา พงตงอยในสาราณยธรรม แลวสละใหดงน นชอวา วสชชนสนโดษ สนโดษดวยการสละ. ขอวา พงรจกธดงคทงหลายทเกยวดวยจวร ไดแกปงสกลกงคะ องคแหงภกษผทรงผาบงสกลเปนวตร และเตจวรกงคะองคแหงภกษผทรงไตรจวรเปนวตร. พงทราบเรองพสดารแหงธดงคเหลานน ในคมภรวสทธมรรค.ภกษเมอบาเพญมหาอรยวงศเกยวดวยจวรสนโดษ ชอวา ยอมรกษาธดงคสองเหลานไวได เมอรกษาธดงคเหลานน ยอมเปนผสนโดษดวยมหาอรยวงศคอจวรสนโดษ ดวยประการฉะน. บทวา วณณวาท ความวา ภกษรปหนง เปนผสนโดษ แตไมกลาวสรรเสรญสนโดษ. รปหนงไมสนโดษ แตกลาวสรรเสรญสนโดษ. รปหนง ทงไมสนโดษ ทงไมกลาวสรรเสรญสนโดษ. รปหนงยอมเปนผสนโดษดวย กลาวสรรเสรญสนโดษดวย. เพอทรงแสดงสนโดษนน จงตรสวาอตรตรจวรลนตฏ ยา จ วณณวาท ดงน. บทวา อเนสน ความวา ไมทาการแสวงหาอนไมสมควรนานา-ประการตางโดยเปนทตการรบใชสงขาว. บทวา อปปฏรป แปลวา ไมสมควรบทวา อลทธา จ แปลวา ไมไดแลว. ภกษบางรปคดวา เราจกไดจวรอยางไรหนอ อยรวมกบพวกภกษผมบญทงหลาย ทาการหลอกลวงยอมหวาดสะดง อยางใด ภกษผสนโดษไมไดจวร ยอมไมหวาดสะดง อยางนน บทวา ลทธา จ ความวา ไดโดยธรรม โดยสมาเสมอ. บทวา อคธโตคอ ปราศจากเครองรอยคอโลภะ. บทวา อมจฉโต ความวา ไมถงความ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 97สยบดวยตณหามประมาณยง. บทวา อนชฌาปนโน ความวา ผอนตณหา ไมครอบงา ไมรดรงไว. บทวา อาทนวทสสาว ความวา เหนโทษในอาบตทเนองดวยอเนสนาและในการบรโภค ลาภทหมกมน. บทวา นสสรณ-ปโ ความวา รชดถงอบายทจะถอนตนออกซงททานกลาววา เพยงเพอบาบดความหมายเทานน. บทวา อตรตรจวรสนตฏ ยา ความวา เพราะสนโดษดวยจวรอยางใดอยางหนง. บทวา เนวตตานกก เสต ความวา ยอมไมยกตนวาเราทรงผาบงสกลเปนปกต เราถอวงศของภกษผทรงผาบงสกลเปนปกตในโรงอปสมบท ใครเลาจะเสมอเราดงน. บทวา โน ปร วมเภต ความวาไมขมคนอนอยางนวา สวนภกษอนๆ เหลานน ไมทรงบงสกลกะ หรอวาภกษเหลานนไมมแมเพยงทรงผาบงสกล. บทวา โย ห ตตถ ทกโข ความวาภกษใดมทกษะ คอฉลาดสามารถในภาวะกลาวสรรเสรญเปนตนในจวรสนโดษนน . บทวา อนลโส ความวา เวนความเกยจครานโดยการทาตดตอกน .บทวา สมปชาโน ปตสสโต ความวา ประกอบดวยปญญาคอสมปชญญะและสต. บทวา อรยว เส โต ไดแก ตงมนแลวในอรยวงศ. บทวา อตรตเรน ปณฑปาเตน คอ ดวยบณฑบาตอยางใดอยางหนง.กในบณฑบาตสนโดษน ภกษพงรจกบณฑบาต พงรจกเขตของบณฑบาต พงรจกสนโดษดวยบณฑบาต พงรจกธดงคทเกยวดวยบณฑบาต. ในขอเหลานน ขอวาบณฑบาตไดแก บณฑบาต ๑๖ คอ ขาวสก ขนมสด ขาว-สตต ปลา เนอ นานม นมสม เนยใส เนยขน นามน นาผง นาออยขาวยาค ของควรเคยว ของควรลม ของควรเลย.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 98 ขอวา เขตของบณฑบาต ไดแก เขตของบณฑบาต ๑๕ คอ ๑. สงฆภต ๒. อทเทสภต ๓. นมนตนภต ๔. สลากภต ๕. ปกขกภต ๖. อโปสถกภต ๗. ปาฏปทกภต ๘. อาคนตกภต ๙. คมกภต ๑๐. คลานภต ๑๑. คลานปฏฐากภต ๑๒. ธรภต ๑๓. กฏภต ๑๔. วหารภต. ขอวาบณฑบาตสนโดษ ไดแก สนโดษในบณฑบาต ๑๕ คอ ๑. วตกกสนโดษ ๒. คมนสนโดษ ๓. ปรเยสนสนโดษ ๔. ปฏลาภสนโดษ ๕. ปฏคคหณสนโดษ ๖. มตตปฏคคหณสนโดษ ๗. โลลปปววชชนสนโดษ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 99 ๘. ยถาลาภสนโดษ ๙. ยถาพลสนโดษ ๑๐. ยถาสารปปสนโดษ ๑๑. อปการสนโดษ ๑๒. ปรมาณสนโดษ ๑๓. ปรโภคสนโดษ ๑๔. สนนธปรวชชนสนโดษ ๑๕. วสชชนสนโดษ. ในสนโดษเหลานน ภกษผยนดลางหนาเสรจแลวจงตรก. สวนปณ-ฑปาตกภกษไปพรอมกบคณะในเวลาบารงพระเถระตอนเยนคดเทานวา พรงนจกเทยวบณฑบาตในทไหน ในบานโนน เจาขา ดงนแลว ไมพงตรกตอจากนน.อน ภกษผเทยวไปรปเดยว พงยนตรกในโรงวตก. เมอเธอตรกตอจากนน ยอมชอวา เคลอนหางไกลจากอรยวงศ นชอวา วตกกสนโดษ สนโดษดวยการตรก. เมอเขาไปเพอบณฑบาต กไมคดวาเราจกไดในทไหน พงไปโดยมงกมมฏฐานเปนใหญ นชอวา คมนสนโดษ สนโดษดวยการไป. เมอแสวงหากไมพาภกษธรรมดาไป พงพาภกษผละอายนารกเทานนไปแสวง น ชอวาปรเยสนสนโดษ สนโดษดวยการแสวงหา. เธอเหนบณฑบาตทเขานามาแตไกล ไมพงเกดจตคดวา นนของชอบใจ ไมชอบใจดงน น ชอวาปฏลาภสนโดษ สนโดษดวยการได. เธอไมคดวา เราจกรบสงนทชอบใจจกไมรบสงนทไมชอบใจดงน แลวพงรบอยางใดอยางหนงทพอยงอตภาพใหเปนไปเทานน น ชอวา ปฏคคหณสนโดษ สนโดษดวยการรบ. กในปฏคคหณสนโดษปจจยน ไทยธรรมมมาก ทายกประสงคจะถวายนอย เธอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 100พงรบแตนอย. ไทยธรรมมมาก ทงทายกประสงคจะถวายมาก. เธอพงรบ แตพอประมาณเทานน. ไทยธรรมมไมมากทงทายกประสงคจะถวายนอย เธอพงรบแตนอย. ไทยธรรมมไมมาก สวนทายกประสงคจะถวายมาก เธอพงรบโดยประมาณ. ดวยวาภกษผไมรจกประมาณในการรบ ยอมทาลายความเสอมใสของพวกมนษยยงศรทธาไทยใหตก ไมทาตามคาสอน ยอมไมสามารถจะยดเหนยวจตแมของมารดาผบงเกดเกลาไวได. เธอรจกประมาณแลว พงรบดวยอาการอยางนแล น ชอวา มตตปฏคคหณสนโดษ สนโดษดวยการรบพอประมาณ. การทภกษไมไปเฉพาะตระกลมงคงเทานน เดนไปตามลาดบประต นชอวา โลลปปววชชนสนโดษ สนโดษดวยการเวนจากความโลเล.ยถาลาภสนโดษเปนตน มนยอนกลาวไวในจวรแลว. การบรโภคบณฑบาตแลวรอปการะอยางนวา เราจกรกษาสมณธรรมดงน บรโภค ชอวา อปการสนโดษ สนโดษดวยอปการะ. เธอไมพงรบบาตรทเขาบรรจเตมมาถวาย เมออนปสมบนม พงใหอนปสมบนนนรบ เมอไมม เธอใหเขานาออกเสยบาง รบแตพอรบได นชอ ปรมาณสนโดษ สนโดษดวยประมาณ. การบรโภคดวยคดอยางนวา เปนการบรรเทาความหว นเปนอบายถายถอนในความหวน นชอวา ปรโภคสนโดษ สนโดษดวยการบรโภค.เธอไมพงเกบไวบรโภค นชอวา สนนธปรวชชนสนโดษ สนโดษดวยการเวนจากสะสม. เธอไมเหนแกหนา ตงอยในสาราณยธรรม พงสละ นชอวาวสชชนสนโดษ สนโดษดวยการสละ. สวนธดงค ๕ ทเกยวดวยปณฑบาตคอ ปณฑปาตกงคะ สปทานจารกงคะ เอกาสนกงคะ ปตตปณฑ-กงคะ ขลปจฉาภตตกงคะ. ธดงคเหลานนมเรองพสดาร อนกลาวไวแลวในคมภรวสทธมรรค. ภกษผบาเพญมหาอรยวงศเกยวดวยปณฑบาตสนโดษยอมรกษาธดงค ๕ เหลาน เมอรกษาธดงค ๕ เหลาน ชอวาเปนผสนโดษ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 101ดวยอรยวงศ เกยวดวยปณฑบาตสนโดษ. บทเปนตนวา วณณวาท ดงน พงทราบโดยนยทกลาวแลว. ในบทวา เสนาสเนน น พงรจกเสนาสนะ พงรจกเขตเสนาสนะพงรจกสนโดษดวยเสนาสนะ พงรจกธดงคทเกยวดวยเสนาสนะ. ในขอเหลานน ขอวา เสนาสนะ ไดแก เสนาสนะ ๑๕ เหลาน คอ ๑. เตยง ๒. ตง ๓. ฟก ๔. หมอน ๕. วหาร ๖. เรอนมงดานเดยว ๗. ปราสาท ๘. ปราสาทโลน ๙. ถา ๑๐. ทเรน ๑๑. ปอม ๑๒. เรอนโถง ๑๓. พมไผ ๑๔. โคนตนไม ๑๕. หรอท ๆ พวกภกษหลกออกไป. ขอวาเขตแหงเสนาสนะ ไดแก เขต ๖ คอ โดยสงฆบาง คณะบาง ญาตบาง มตรบาง ทรพยของตนบาง ผาบงสกลบาง. ขอวา เสนาสนสนโดษ ไดแก สนโดษในเสนาสนะ ๑๕ มวตกก-สนโดษเปนตน. สนโดษเหลานน พงทราบโดยนยทกลาวแลวในบณฑบาต.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 102สวนธดงค ๕ ทเกยวดวยเสนาสนะ คอ อารญญกงคะ รกขมลกงคะ อพโภกาสกงคะ โสสานกงคะ ยถาสนถตกงคะ. เรองพสดารของธดงคเหลานน กลาวไวแลวในคมภรวสทธมรรค. ภกษผบาเพญมหาอรยวงศเกยวดวยเสนาสนะสนโดษ ยอมรกษาธดงค ๕ เหลานนไวได เมอรกษาธดงคเหลานยอมชอวา เปนผสนโดษดวยมหาอรยวงศเกยวดวยเสนาสนะสนโดษสวนคลานปจจยกอยในบณฑบาตนนเอง. ภกษพงยนดในคลานปจจยนนดวยยถาลาภสนโดษ ยถาพลสนโดษ ยถาสารปปสนโดษเทานน. เนสชช-กงคะ ยอมจดเขาอรยวงศขอยนดในภาวนา ดวยประการฉะน. สมดงคาททานกลาววา ปจ เสนาสเน วตตา ปจ อาหารนสสตา เอโก วรยสตโต เทว จ จวรนสสตา ธดงค ๕ อยาง ทานกลาวไวใน เสนาสนะ ๕ อยาง อาศยอาหาร อยางหนง ประกอบดวยความเพยร และ ๒ อยาง อาศยจวร ดงน. พระผมพระภาคเจา ตรสอรยวงศคอจวรสนโดษเปนขอแรก เหมอนทรงปลาดแผนดน เหมอนทรงทาทองทะเลใหเตม และเหมอนทรงขยายอากาศใหกวางออกแลว จงตรสปณฑปาตสนโดษเปนขอทสอง เหมอนทรงใหพระจนทรอทยขน และเหมอนทรงทาพระอาทตยใหโลดขน ตรสอรยวงศคอเสนาสนะ-สนโดษเปนขอทสาม เหมอนทรงยกภเขาสเนร บดน เพอตรสอรยวงศคอยนดในภาวนาเปนขอทส ทประดบดวยนยพนหนง ทรงเรมเทศนาวา ปนจ ปร ภกขเว ภกข ภาวนาราโม โหต เปนตน. ในบทวา ภาวนาราโมนน ความยนด ชอวาอารามะ อธบายวาความยนดยง. ชอวาภาวนารามะ เพราะภกษนน ยนดในภาวนาการเจรญ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 103ชอวาภาวนารตะ เพราะยนดแลวในภาวนา. ชอวาปหานารามะ เพราะยนดใน ปหานะการละ ๕ อยาง อกอยางหนง ชอวาภาวนารามะ เพราะเจรญอยจงยนดชอวาปหานารามะ เพราะละอยจงยนด. ในภาวนาและปหานะน พงทราบความอยางน. จรงอย ภกษนเจรญสตปฏฐาน ๔ อยยอมยนด อธบายวา ยอมไดความยนด. เจรญสมมปปธาน ๔ อยกเหมอนกน เมอเจรญอทธบาท ๔อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อนปสสนา ๗ มหาวปสสนา ๑๘ โพธ-ปกขยธรรม ๓๗ เจรญการแจกอารมณ ๓๘ อยยอมยนด ยอมไดความยนด.อนง ละกเลสมกามฉนทะเปนตนอย กยนดไดความยนด. สวนในอรยวงศ๔ เหลาน วนยปฎกทงสนเปนอนตรสดวยธดงค ๑๓ และความสนโดษดวยปจจย ๔ ดวยอรยวงศสามขอแรกกอน. สองปฎกทเหลอ ตรสดวยอรยวงศขอยนดในภาวนา. กภกษเมอกลาวอรยวงศขอยนดในภาวนาน พงกลาวโดยเนกขมมบาลในปฏสมภทามรรค พงกลาวโดยปรยายแหงทสตตรสตรในทฆนกาย พงกลาวโดยปรยายแหงสตปฏฐานสตรในมชฌมนกาย พงกลาวโดยปรยายแหงนทเทสในอภธรรม. บรรดาคาเหลานน คาวา ปฏสมภทามคเค เนกขมมปาลยาไดแก พงกลาวตามเนกขมมบาลในปฏสมภทามรรคอยางนวา เธอเมอเจรญเนกขมมะ กยนด ละกามฉนทะ กยนด เมอเจรญอพยาบาท กยนด ละพยาบาทกยนด เมอเจรญอาโลกสญญา กยนด ละถนมทธะ กยนด เมอเจรญอวกเขปะความไมฟงซาน กยนด ละอทธจจะ กยนด เมอเจรญธมมววฏฐานะการกาหนดธรรม กยนด ละ วจกจฉา กยนด เมอเจรญญาณ กยนด ละอวชชา กยนดเมอเจรญปราโมทย กยนด ละอรตความรษยา กยนด เมอเจรญปฐมฌานกยนด ละนวรณ ๕ กยนด เมอเจรญทตยฌาน กยนด ละวตกวจาร กยนดเมอเจรญตตยฌานกยนด ละปต กยนด เมอเจรญจตตถฌานกยนด ละสข

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 104ทกข กยนด เมอเจรญอากาสานญจายตนสมาบตกยนด ละรปสญญา ปฏฆ- สญญา นานตตสญญา กยนด เมอเจรญวญญาณญจายตนสมาบต ฯลฯเนวสญญานาสญญายตนสมาบต กยนด ละอากญจญญายตนสญญากยนด. เมอเจรญอนจจานปสสนา กยนด ละนจจสญญากยนด เมอเจรญทกขานปสสนา กยนด ละสขสญญากยนด เมอเจรญอนตตานปสสนา กยนดละอตตสญญากยนด เมอเจรญนพพทานปสสนา กยนด ละนนทกยนดเมอเจรญวราคานปสสนา กยนด ละราคะกยนด เมอเจรญนโรธานปสสนากยนด ละสมทยกยนด เมอเจรญปฏนสสคคานปสสนา กยนด ละอาทานะกยนด เมอเจรญขยานปสสนา กยนด ละฆนสญญากยนด เมอเจรญวยา-นปสสนา กยนด ละอายหนะเหนวาเจรญขนกยนด เมอเจรญวปรณามา-นปสสนา กยนด ละธวสญญากยนด เมอเจรญอนมตตานปสสนา กยนดละนมตกยนด เมอเจรญอปปณหตานปสสนา กยนด ละปณธกยนด เมอเจรญสญญตานปสสนา กยนด ละอภนเวสกยนด เมอเจรญอธปญญาธรรมวปสสนากยนด ละสาราทานาภนเวสกยนด เมอเจรญยถาภตญาณทสสนะ กยนดละสมโมหาภนเวสกยนด เมอเจรญอาทนวานปสสนา กยนด ละอาลยาภนเวสกยนด เมอเจรญปฏสงขานปสสนา กยนด ละอปปฎสงขะกยนด เมอเจรญววฎฎานปสสนา กยนด ละสงโยคาภนเวสกยนด เมอเจรญโสดาปตตมรรคกยนด ละกเลสทตงอยแหงเดยวอนมรรคเหนแลวกยนด เมอเจรญสกทาคามมรรค กยนด ละกเลสอยางหยาบกยนด เมอเจรญอนาคามมรรค กยนดละกเลสทรวมดวยอนสยกยนด เมอเจรญอรหตมรรค กยนด ละสรรพกเลสกยนด ดงน. คาวา ทฆนกาเย ทสตตรสตตนตปรยาเยน ไดแก พงกลาวโดยปรยายแหงทสตตรสตรในทฆนกายอยางนวา เมอเจรญธรรมอยางหนง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 105กยนด ละธรรมอยางหนงกยนด ฯลฯ เมอเจรญธรรม ๑๐ กยนด ละธรรม ๑๐ กยนด เมอเจรญธรรมอยางหนง กยนดเปนไฉน ? คอ กายคตาสตทประกอบดวยความแชมชน ชอวาเจรญธรรมอยางหนงกยนด เมอละธรรมอยางหนงกยนดเปนไฉน ? คอ อสมมานะ ชอวาละธรรมอยางหนงนกยนดเมอเจรญธรรม ๒ กยนดเปนไฉน ? ฯลฯ เมอเจรญธรรม ๑๐ กยนดเปนไฉน คอ กสณายตนะ ๑๐. ชอวาเจรญธรรม ๑๐ เหลานกยนด. เมอละธรรม ๑๐กยนดเปนไฉน ? คอ มจฉตตะ ๑๐ ชอวาละธรรม ๑๐ เหลานกยนด ภกษเปนผมภาวนาเปนทยนดอยางนแล. คาวา มชฌมนกาเย สตปฏานสตตนตปรยาเยน ไดแกพงกลาวโดยปรยายแหงสตปฏฐานสตร ในมชณมนกายอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย หนทางนเปนหนทางไปอนเอก ฯลฯ เขาไปตงอยเฉพาะหนาแกเธอแตเพยงสกวาญาณ แตเพยงสกวาความอาศยระลก. เธอยอมมสนดานอนตณหาและทฏฐไมอาศยอย และไมถอมนอะไร ๆ ในโลก. ดกอนภกษทงหลายภกษเปนผมภาวนาเปนทยนด ยนดแลวในภาวนาอยางนแล. เปนผมปหานะเปนทยนด ยนดแลวในปหานะ. อกขอหนง ภกษเมอเดนกรชดวา เรากาลงเดน. ฯลฯ อกขอหนง เหมอนอยางวาภกษพงเหนสรระทเขาทงไวแลวในปาชา ฯลฯ เปนของผ เปนจณ. เธอกนอมเขามาสกายนแลวา ถงรางกายนกมอยางนเปนธรรมดาเปนอยางน ไมลวงความเปนอยางนไปได.อยางน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายเปนภายในบาง ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผมภาวนาเปนทยนดอยางนแล. คาวา อภธมเม นทเทสปรยาเยน บณฑตพงกลาวโดยปรยายแหงนทเทสอยางนวา เธอเมอเหนสงขตธรรมแมทงปวง โดยความเปนของ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 106ไมเทยง เปนทกข เปนโรค เปนผ โดยความเปนสงกเลส เศราหมอง ยอมยนด. ภกษเปนผมภาวนาเปนทยนดอยางนแล. บทวา เนวตตานกก เสต ความวา ภกษยอมไมทาการยกตนอยางนวา เมอเราทากรรมในวปสสนาวาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตามาตลอด๖๐ ป ๗๐ ป ถงปจจบนน ใครเลาจะเปนผเสมอเราดงน. บทวา โน ปรวมเภต ความวา ยอมไมทาการขมคนอนอยางนวา แมเพยงวปสสนาวาไมเทยง เปนทกขดงน กไมม ทาไมพวกเหลานจงละเลยกมมฏฐานเทยวไปดงน. บททเหลอมนยอนกลาวแลวทงนน. บทวา อเม โข ภกขเว จตตาโร อรยว สา ความวา พระผมพระภาคเจา ทรงยกเยองพระสตรวา ดกอนภกษทงหลาย อรยวงศ ๔ เหลานเปนวงศของพระอรยะ เปนเชอสายของพระอรยะ เปนทางของพระอรยะ เปนหนทางไปของพระอรยะ ดงน บดน เมอทรงแสดงอสระโดยภกษผบาเพญมหาอรยวงศ จงตรสวา อเมห จ ปน ภกขเว เปนตน . ในบทเหลานนบทวา เสวว อรต สหต ความวา เธอเทานน ยอมยายครอบงาความไมยนด ความไมยนดยง ความเออมระอาเสยได. บทวา น ต อรต สหตความวา ชอวาความไมยนด ในการเจรญอธกศล ในเสนาสนะทสงดนนใดความไมยนดนน ยอมไมสามารถจะยายครอบงาภกษนนได. บทวา อรตร-ตสโห ความวา ภกษผมปญญายอมยาย สามารถครอบงาความไมยนดและความยนดในกามคณ ๕. บดน เมอทรงถอเอายอดธรรมดวยคาถาทงหลาย จงตรสคาวา นารตเปนตน. ในบทเหลานน บทวา ธร คอผมความเพยร. บทวา นารตธรส หต นเปนคากลาวเหตแหงบทแรก. เพราะเหตทความไมยนด ไมยายภกษผมปญญา คอ ยอมไมสามารถจะยาย คอ ครอบงาภกษผมปญญาได

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 107ฉะนน ความไมยนดจงหายายภกษผมปญญาไดไม. บทวา ธโร ห อรตสโห ความวา เพราะเหตทภกษเปนผขมความไมยนดได ชอวา ผมปญญา เพราะขมความไมยนดได ฉะนน เธอจงขมความไมยนดได. บทวา สพพกมม-วหายน ความวา ภกษผสละกรรมเปนไปในภมสามทงปวงแลว คอ ตดขาดทางรอบดานแลว . บทวา ปนณณ โก นวารเย ความวา ราคะกดโทสะกด อะไรเลาจะมาขดขวางผบรรเทากเลสทงหลายไดแลว. บทวา เนกขชมโพนทสเสว โก น นนทตมรหต ความวา ใครเลาจะตบคคลนนผหลดพนจากโทษทจะพงต ดจแทงทองคาธรรมชาตทเรยกวา ชมพนท.บทวา พรหมนาป ปส สโต ความวา ถงพรหมกสรรเสรญบคคลนน.เวลาจบเทศนา ภกษสหมนรปกดารงอยในพระอรหต. จบอรรถกถาอรยวงสสตรท ๘ ๙. ธมมปทสตร วาดวยธรรมบททบณฑตสรรเสรญ ๔ [๒๙] ดกอนภกษทงหลาย ธรรมบท (ขอธรรม) ๔ ขอนปรากฏวาเปนขอธรรมอนเลศ ยงยนเปนแบบแผนมาแตเกากอน ไมถกทอดทงแลวไมเคยถกทอดทงเลย (ในอดตกาล) ไมถกทอดทงอย (ในปจจบนกาล)จกไมถกทอดทง (ในอนาคตกาล) สมณพราหมณทงหลายทเปนผรไมคดคานแลว ธรรมบท ๔ ขอ คออะไรบาง คอ อนภชฌา อพยาบาท สมมาสตสมมาสมาธ นแลธรรมบท ๔ ขอ ทปรากฏวาเปนขอธรรมอนเลศ ฯลฯสมณพราหมณทงหลายทเปนผรไมคดคานแลว.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 108 พงเปนผไมมอภชฌา มใจไมพยา บาท มสต มจตแนวแน มนอยในภายใน. จบธมมปทสตรท ๙ อรรถกถาธมมปทสตร พงทราบวนจฉยในธรรมปทสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา ธมมปทาน คอสวนแหงธรรม. ในบทวา อนภชฌาเปนตน พงทราบอนภชฌา โดยเปนขาศกของอภชฌา. อพยาบาทโดยเปนขาศกของพยาบาท สมมาสตโดยเปนขาศกของมจฉาสต พงทราบสมมาสมาธโดยเปนขาศกของมจฉาสมาธ. บทวา อนภชฌาล คอไมมตณหา. บทวา อพยาปนเนน เจตสาความวา มจตไมละปกตภาพตลอดกาลทงปวง. บทวา สโต เอกคคจตตสสความวา ผประกอบดวยสตมจตแนวแนในอารมณเดยว. บทวา อชฌตต สสมาหโต ความวา ผมจตตงมนอยดวยดในภายในแนนอน. ตรสวฏฏะ และววฏฏะไวทงในพระสตร ทงในคาถา. จบอรรถกถาธมมปทสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 109 ๑๐. ปรพาชกสตร วาดวยตรสธรรม ๔ แกปรพาชก [๓๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ภเขาคชฌกฎกรงราชคฤห สมยนน ปรพาชกผมชอเสยงปรากฏหลายคนอยทอารามปรพาชกแทบฝงแมนาสปปน คอปรพาชกชออนนภาระ ชอวธระ ชอสกลทายและปรพาชกมชอเสยงปรากฏอนอก ครงนนเวลาเยน พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทเรนแลวเสดจไปอารามปรพาชกนน ครนเสดจถงแลวประทบนง ณอาสนะทเขาจดไวแลว จงตรสกะปรพาชกทงหลายวา ปรพาชกทงหลาย ธรรมบท ๔ ขอน ปรากฏวาเปนขอธรรมอนเลศฯลฯ สมณพราหมณทงหลายทเปนผรไมคดคานแลว ธรรมบท ๔ ขอคออะไรบาง คอ อนภชฌา อพยาบาท สมมาสต สมมาสมาธ นแลธรรมบท ๔ ขอทปรากฏวาเปนขอธรรมอนเลศ ฯลฯ สมณพราหมณทงหลายทเปนผรไมคดคานแลว. ปรพาชกทงหลาย ผใดจะพงกลาววา ขาพเจาจกเลกถอนธรรมบทคออนภชฌาเสยแลว บญญต (แตงตง ยกยอง) สมณะหรอพราหมณผมอภชฌาผกาหนดกลาในกามทงหลาย (วาเปนคนด) ดงน ในชอนเราจะวากะผนนวา จงมา จงกลาว จงพดเถด เราจะคอยดอานภาพ ปรพาชกทงหลายขอทผนนนะ จกเลกถอนธรรมบทคออนภชฌาเสยแลว บญญตสมณะหรอพราหมณผมอภชฌาผมความกาหนดกลาในกามทงหลาย (วาเปนคนด นนเปนไปไมได.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 110 ปรพาชกทงหลาย ผใดจะพงกลาววา ขาพเจาจกเลกถอนธรรมบท คออพยาบาทเสยแลว บญญตสมณะหรอพราหมณผมจตพยาบาทมนาใจดราย(วาเปนคนด) ดงน ในขอนเราจะวากะผนนวา จงมา จงกลาว จงสาแดง เราจะคอยดอานภาพ ปรพาชกทงหลาย ขอทผนนนะ จกเลกถอนธรรมบทคออพยาบาทเสยแลว บญญตสมณะหรอพราหมณผมจตพยาบาทมนาใจดราย (วาเปนคนด) นนเปนไปไมได ปรพาชกทงหลาย ผใดจะพงกลาววา ขาพเจาจกเลกถอนธรรมบทคอสมมาสตเสยแลว บญญตสมณะหรอพราหมณผหลงลมสต ไมมสมปชญญะ(วาเปนคนด) ดงน ในขอนเราจะวากะผนนวา จงมา จงกลาว จงพดเถดเราจะคอยดอานภาพ ปรพาชกทงหลาย ขอทผนนนะ จกเลกถอนธรรมบทคอสมมาสตเสยแลว บญญตสมณะหรอพราหมณผหลงลมสตไมมสมปชญญะ(วาเปนคนด) นนเปนไปไมได. ปรพาชกทงหลาย ผใดจะพงกลาววา ขาพเจาจกเลกถอนธรรมบทคอสมมาสมาธเสยแลว บญญตสมณะหรอพราหมณผไมมสมาธ มจตหมนไปผด(วาเปนคนด) ดงน ในขอนเรากะวากะผนนวา จงมา จงกลาว จงพดเถดเราจะคอยดอานภาพ ปรพาชกทงหลาย ขอทผนนนะ จกเลกถอนธรรมบทคอสมมาสมาธเสยแลว บญญตสมณะหรอพราหมณผไมมสมาธ มจตหมนไปผด (วาเปนคนด) นนเปนไปไมได. ปรพาชกทงหลาย ผใดมาสาคญเหนธรรมบท ๔ ขอนวาเปนขอควรตควรคดคาน ผนนยอมไดรบคาตฉนอนสมแกเหต ตกอยในฐานะอนนาตเตยน ๔ ประการในปจจบนน ๔ ประการคออะไรบาง คอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 111 ถาผนนตเตยนคดคานธรรมบทคออนภชฌาไซร สมณะหรอพราหมณ เหลาใด เปนผมอภชฌามความกาหนดกลาในกามทงหลาย สมณะหรอพราหมณเหลานนกตองเปนทบชา... เปนทยกยองของผนน ถาผนนตเตยนคดคานธรรมบทคออพยาบาทไซร สมณะหรอพราหมณเหลาใด เปนผมจตพยาบาทมใจดราย สมณะหรอพราหมณเหลานนกตองเปนทบชา . . . เปนทยกยองของผนน ถาผนนตเตยนคดคานธรรมบทคอสมมาสตไซร สมณะหรอพราหมณเหลาใดเปนผหลงลมสตไมมสมปชญญะ สมณะหรอพราหมณเหลานนกตองเปนทบชา. . . เปนทยกยองของผนน ถาผนนตเตยนคดคานธรรมบทคอสมมาสมาธไซร สมณะหรอพราหมณเหลาใดเปนผไมมสมาธ มจตหมนไปผด สมณะหรอพราหมณเหลานนกตองเปนทบชา. . . เปนทยกยองของผนน ผใดมาสาคญเหนธรรมบท ๔ ขอนวาเปนขอควรตควรคดคาน ผนน ยอมไดรบคาตฉนอนสมแกเหต ตกอยในฐานะทนาตเตยน ๔ ประการน ในปจจบนนแล ปรพาชกทงหลาย แมแตปรพาชกชอวสสะและภญญะ ชาวชนบทอกกละ ผเปนอเหตกวาทะ อกรยวาทะ นตถกวาทะ ยงไมสาคญเหนธรรมบท๔ ขอนวาเปนขอควรตควรคดคาน นนเพราะเหตอะไร เพราะกลวถกนนทาวารายและเกลยดชง ผไมพยาบาท มสตทกเมอ มใจ ตงมนในกายใน ศกษาในอนกาจดอภชฌา เรยกวาผไมประมาท. จบปรพาชกสตรท ๑๐ จบอรเวลวรรคท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 112 อรรถกถาปรพาชกสตร พงทราบวนจฉยในปรพาชกสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา อภาตา ไดแก ผมชอทรจกกนคอปรากฏ. บทวาอนนภาโร เปนตน เปนชอของปรพาชกเหลานน. บทวา ปฏสลลานาวฏ โต ไดแก พระผมพระภาคเจา เสดจออกจากผลสมาบต. กผลสมาบตนนทานประสงควาทเรนในทน. บทวา ปจจกขาย คอคดคาน. บทวาอภชฌาล คอผมตณหา. บทวา กาเมส ตพพสาราค ความวา ผมราคะความกาหนดมากในวตถกาม. บทวา ตมห ตตถ เอว วเทยย ความวาเมอเขากลาวคานน เราจะกลาวอยางนในเหตนน . บทวา ปฏกโกสตพพมเยย ความวา ผใดมาสาคญวาควรคดคาน คอวาควรหาม. บทวาสหธมมกา ไดแกพรอมกบเหต บทวา วาทานปาตา ความวา กเบยดเบยนวาทะทประกอบดวยธรรม กตกไปตามวาทะทไมประกอบดวยธรรม อธบายวาประพฤตตามวาทะ. บทวา คารยหา านา คอปจจยอนควรตเตยน. บทวาอาคจฉนต คอยอมเขาถง. บทวา อกกลา คอชาวชนบทอกกละ. บทวา วสสภา คอปรพาชก ๒ คน ชอวสสะ และภญญะ. บทวา อเหตกวาทา ความวาทง ๒ คนเปนผมวาทะเปนตนอยางนวา เหตไมม ปจจยไมม เพอความหมดจดแหงสตวทงหลายดงน. บทวา อกรยวาทา ความวา ผมวาทะปฏเสธกรยวาทะอยางนวา เมอบคคลทาอย บาปไมชอวาอนบคคลทาดงน. บทวานตถกวาทา ความวา ผมวาทะเปนตนอยางนวา ทานททายกใหแลวไมมผลดงน . คนทง ๒ เหลานน เปนผดงลงในทสนะทง ๓ เหลาน. ถามวา กใน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 113คนเหลานน กาหนดไดอยางไร ? ตอบวา กผใดถอลทธเหนปานน นง สาธยายพจารณาอยในสถานทพกกลางคนและทพกกลางวน มจฉาสตของผนนยอมตงมนอยในอารมณนนวา เหตไมม ปจจยไมม เมอบคคลทาอย บาปยอมไมชอวาอนบคคลทา ฯลฯ ทานททายกใหแลวไมมผล ฯลฯ เพราะกายแตกยอมขาดสญ ดงน จตยอมแนวแน ชวนจตทงหลายยอมแลนไป ในชวนจต ทหนง ผนน ยงเปนผแกไขได ในชวนจตทสองเปนตน กอยางนน ในชวนจต ทเจด ผนนแมพระพทธเจาทงหลายกแกไขไมไดไมกลบมา ยอมเปนเชนเดยวกบอรฏฐภกษและกณฏกสามเณร. บรรดาทสนะ ๓ อยางนน บางคนหยงสทสนะเดยว บางคน ๒ ทสนะ บางคน ๓ ทสนะ เขายอมชอวานยตมจฉาทฏฐกะทงนน เขาตองหามทางสวรรค และตองหามทางพระนพพานไมควรจะไปสสวรรค ในลาดบแหงอตภาพนน จะตองกลาวไปไย ถงพระ-นพพานเลา. อธบายวา สตวผนเปนผเฝาแผนดน ชอวาเปนตอในวฏฏะ.โดยมากสตวเหนปานนไมออกจากภพ. ถงวสสะ และภญญะปรพาชกกเปนเชนน. บทวา นนทาพยาโรสนาอปารมภภยา ความวา เพราะตนกลวนนทา กลวเกลยดชง และกลวเขาวารายดงน . บทวา อภชฌาวนเย สกข ความวา พระอรหต เรยกวาธรรมเครองกาจดอภชฌา ผศกษาในพระอรหตอย เรยกวาผไมประมาทดงน. ตรสทงวฏฏะทงววฏฏะไวในพระสตรแลว จงตรสผลสมาบตไวในพระคาถา ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาปรพาชกสตรท ๑๐ จบอรเวลวรรควรรณนาท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 114 รวมพระสตรทมในอรเวลวรรคน คอ ๑. ปฐมอรเวลสตร ๒. ทตยอรเวลสตร ๓. โลกสตร ๔ กาฬก-สตร ๕. พรหมจรยสตร ๖. กหสตร ๗. สนตฏฐสตร ๘. อรยวงสสตร๙. ธมมปทสตร ๑๐. ปรพาชกสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 115 จกกวรรคท ๔

๑. จกกสตร วาดวยจกร ๔ [๓๑] ดกอนภกษทงหลาย จกร (คอธรรมดจลอรถ) ๔ ประการนเปนเหตใหเทวดาและมนษยทงหลายผประกอบพรอมแลวไดจกร (ทจะหมนนาไปสความเจรญ) ๔ ประการ เปนเหตใหเทวดาและมนษยทงหลายผประกอบพรอมแลว ถงความใหญความไพบลยในโภคทรพยทงหลายไมนานเลย จกร๔ ประการ คออะไร คอ ปฏรปเทสวาสะ (ความอยในถนทเหมาะ) ๑สปปรสปสสยะ (ความพงพงสตบรษ) ๑ อตตสมมาปณธ (ความตงตนไวชอบ) ๑ ปพเพกตปญญตา (ความเปนผมความดอนไดทาไวกอน) ๑นแลจกร ๔ ซงเปนเหตใหเทวดาและมนษยทงหลายผประกอบพรอมแลวไดจกร ๔ ประการ เปนเหตใหเทวดาและมนษยทงหลายผประกอบพรอมแลวถงความใหญความไพบลยในโภคทรพยทงหลายไมนานเลย นรชนพงอยในถนทเหมาะ พงทา อารยชนใหเปนมตร ถงพรอมดวยความ ตงตนไวชอบ มความดอนไดทาไวกอน ขาวเปลอก ทรพย ยศ เกยรต และความ สข ยอมพรงพรมาสนรชนผนน. จบจกกสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 116 จกรวรรควรรณนาท ๔

อรรถกถาจกกสตร พงทราบวนจฉยในจกกสตรท ๑ แหงวรรคท ๔ ดงตอไปน :- บทวา จกกาน คอ สมบต. บทวา จตจกก วตตต ความวาจกรคอสมบต ๔ ยอมหมนสบตอกน ไป. บรษท ๔ ยอมปรากฏพรอมในถนใดความอยในถนอนสมควรเหนปานนน ชอวา ปฏรปเทสวาสะ ความอยในถนทเหมาะ. ความพงพงคบหาสตบรษมพระพทธเจาเปนตน ชอวา สปปรส-ปสสยะ ความพงพงสตบรษ. การตงตนไวชอบ คอ ถาเปนคนประกอบดวยความไมมสทธาเปนตนมากอน การละความไมมสทธาเหลานนเสยแลวตงอยในสทธาเปนตน ชอวา อตตสมมาปณธ ความตงคนไวชอบ. ความเปนผมกศลอนสงสมไวในกาลกอน ชอวา ปพเพ จ กตปตา ความเปนผทาบญมากอน. ขอนแหละถอเอาเปนประมาณในจกร ๔ น. เพราะวา กศล-กรรมเทานนอน คนใดดวยจตทสมปยตดวยญาณอนใด กศลจตนน แหละยอมนาคนนนเขาไปอยในถนทเหมาะ ใหเขาคบหาสตบรษ. กบคคลนน ชอวาตงคนไวชอบดวยอาการอยางน. บทวา ปกโต แปลวา ไดทาบญไวแลว.บทวา สข เจต อธวตตต ความวา และความสข ยอมพรงพร คอ แผลงมาสบคคลนนดงน. อรรถกถาจกรสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 117 ๒. สงคหสตร วาดวยสงคหวตถ ๔ ประการ [๓๒] ดกอนภกษทงหลาย สงคหวตถ (ธรรมเปนเครองสงเคราะห)๔ ประการน สงคหวตถ ๔ ประการ คออะไร คอ ทาน (การใหปน) ๑เปยยวชชะ (เจรจาไพเราะ) ๑ อตถจรยา (บาเพญประโยชนตอกน ) ๑สมานตตตา (ความวางตนสมาเสมอ) ๑ นแล ภกษทงหลาย สงคหวตถ ๔ประการ. การใหปน ๑ เจรจาไพเราะ ๑ บาเพญประโยชน ๑ ความวางตนสมาเสมอ ในธรรมนน ๆ ตามควร ๑ เหลานแลเปน ธรรมเครองสงเคราะหในโลก เหมอนสลก (ทหวเพลา) คมรลทแลนไปอยฉะนน ถา ธรรมเครองสงเคราะหเหลานไมมไซร มารดาหรอบดากจะไมพงไดรบความ นบถอหรอบชา เพราะเหตบตร กเพราะ เหตทบณฑตทงหลายยงเหลยวแลธรรม- เครองสงเคราะหเหลานอย เพราะเหตนน บณฑตเหลานน จงไดถงความเปนใหญ และเปนทนาสรรเสรญ. จบสงคหสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 118 อรรถกถาสงคหสตร พงทราบวนจฉยในสงคหสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา สงคหวตถน คอเหตแหงการสงเคราะหกน. ในบทวาทานจ เปนอาท พงทราบวนจฉยดงน. กบคคลบางตนควรรบสงเคราะหดวยทานอยางเดยว กพงใหทานอยางเดยวแกเขา. บทวา เปยยวชช คอพดคานารก. จรงอย บคคลบางคนพดวา ผนใหสงทควรให แตดวยคา ๆเดยว เขากพดลบหลหมดทาใหเสยหาย เขาใหทาไม ดงน. บางคนพดวา ผนไมใหทานกจรง ถงดงนน เขากพดไดระรนเหมอนเอานามนทา. ผเชนนนจะใหกตามไมใหกตาม แตถอยคาของเขา ยอมมคานบพน. บคคลเหนปานนยอมไมหวงการให ยอมหวงแตถอยคาทนารกอยางเดยว ควรกลาวแตคาทนารกแกเขาเทานน. บทวา อตถจรยา คอพดแตเรองทเปนประโยชนและทาความเจรญ. จรงอย บางคนมใชหวงแตทานการให มใชหวงแตปยวาจาถอยคาทนารก หากหวงแตการพดทเปนประโยชนเกอกลการพดททาความเจรญแกตนถายเดยว. พงกลาวแตเรองบาเพญประโยชนแกบคคลผเหนปานนนอยางนวา ทานควรทากจน ไมควรทากจน บคคลเชนนควรคบ เชนนไมควรคบ. บทวา สมานตตตา คอความเปนผมสขมทกขเสมอกน. จรงอยบคคลบางคน ยอมไมหวงสงคหวตถมทานเปนตน แมแตอยางหนง หากหวงความรวมสขรวมทกขอยางน คอนงบนอาสนะเดยวกน นอนบนเตยงเดยวกนบรโภครวมกน. ถาเขาเปนคฤหสถยอมเสมอกนโดยชาต บรรพชตยอมเสมอกนโดยศล ความวางตนสมาเสมอน ควรทาแกบคคลนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 119 บทวา ตตถ ตตถ ยถารห ความวา ความวางตนสมาเสมอใน ธรรมนน ๆ ตามสมควร. บทวา รถสสาณว ยายโต ความวา สงคหธรรมเหลาน ยอมยดเหนยวโลกไวได เหมอนสลก (ทหวเพลา) ยอมยดรถทแลนไปอย คอยอมยดยาน (คอรถ) ไวไดฉะนน. บทวา น มาตา ปตตการณาความวา ถามารดาไมพงทาการสงเคราะหเหลานนแกบตรไซร ทานกไมพงไดรบความนบถอ หรอบชา เพราะบตรเปนเหต. บทวา สงคหา เอเตเปนปฐมาวภตใชในอรรถทตยาวภต อนง ปาฐะวา สงคเห เอเต กม.บทวา สมเวกขนต คอ ยอมพจารณาเหนโดยชอบ. บทวา ปาส สา จภวนต คอ ยอมเปนผควรสรรเสรญ. จบอรรถกถาสงคหสตรท ๒ ๓. สหสตร วาดวยพระตถาคตเปนผมฤทธมาก [๓๓] ดกอนภกษทงหลาย ราชสหออกจากทอาศยในเวลาเยน สลด-กายแลว มองไปรอบทง ๔ ทศ แผดเสยงขน ๓ ครง แลว จงออกไปหาเหยอฝายเหลาสตวเดยรจฉานไดยนเสยงแผดของราชสห โดยมากยอมบงเกดความกลว สยอง หวาดสะดง จาพวก (พลาสย) อยในปลองในโพรง กเขาปลองเขาโพรง จาพวก (อทกาสย) อยในนา กลงนา จาพวก (วนาสย) อยในปาในรก กเขาปาเขารก จาพวก (ปกษ) มปกกบนขนอากาศ แมแตชางหลวงทเขาผกไวดวยเชอกหนงอนเหนยวแนน ในคามนคมและราชธานทงหลาย กกระชากเครองผกยบเยน กลวจนมตรคถไหล วงเตลดไปไมรวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 120ทางไหนตอทางไหน ดกอนภกษทงหลาย ราชสหมฤทธมากอยางน มอานภาพ ยงใหญมากกวาบรรดาสตวเดยรจฉานอยางนฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนเดยวกนนนแหละ เมอตถาคตเกดขนในโลกเปนพระอรหนตผตรสรเองโดยชอบ ฯลฯ แสดงธรรมวา สกกายะเปนอยางนสกกายสมทยเปนอยางน สกกายนโรธเปนอยางน สกกายนโรธคามนปฏปทาเปนอยางน แมแตเทวดาทงหลายทอายยน ผวพรรณงาม มความสขมากสถตอยตลอดกาลนานในวมานอนสง ไดฟงธรรมเทศนาของตถาคตแลวโดยมากยอมบงเกดความพรนใจ ความสงเวชใจ ความสะดง ไดสานกวาทานผเจรญทงหลาย ไดยนวา ชาวเรานไมเทยงแทหนอ อยาไดสาคญตววาเปนผเทยงแท พวกเราไมคงทนหนอ อยาไดสาคญตนวาเปนผคงทน พวกเราไมยงยนหนอ อยาไดสาคญตววาเปนผยงยน ผเจรญทงหลาย ทานวาชาวเรานไมเทยงแท ไมคงทน ไมยงยน (ทแทก) นบเนองอยในสกกายะ ดกอนภกษทงหลาย ตถาคตเปนผมฤทธมากอยางนแล เปนผมอานภาพยงใหญกวาชาวโลกกบทงเทวโลก ดวยประการอยางนแล เมอพระพทธเจาผเปนพระศาสดาหา บคคลเปรยบมได ทรงประกาศพระธรรม จกร คอ สกกายะ เหตเกดแหงสกกายะ สกกายนโรธและอรยมรรคมองค ๘ อนเปน ทางแหงความสงบทกข แกชาวโลกกบทง เทวโลก แมแตทวยเทพผอายยน ผวพรรณ งาม มยศ ไมฟงคาของพระองคผเปนพระ- อรหนต ผพนอยางวเศษแลว ผคงทแลว

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 121 กพรนใจ บงเกดความสะดง วาชาวเราน ไมเทยงแท ไมกาวลวงสกกายะ ดจฝง มฤคสามญไดยนเสยงแผดแหงสหะแลว สะดงตนกลว ฉะนน. จบสหสตรท ๓ อรรถกถาสหสตร พงทราบวนจฉยในสหสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา สโห ไดแกราชสห ๔ ประเภทคอ ตณราชสห ๑ กาฬ-ราชสห ๑ ปณฑราชสห ๑ ไกรสรราชสห ๑. ในราชสหเหลานนตณราชสหกนหญาเชนกบแมโคสนกพราบ. กาฬราชสหกนหญาเชนกบแมโคดา. ปณฑราชสหกนเนอเชนกบแมโคมสใบไมเหลอง. ไกรสรราชสหประกอบดวยหนา ปลายหาง และปลายเทาทง ๔ ทธรรมชาตตกแตงดวยครง ตงแตศรษะของไกรสรราชสหนน รอย ๓ รอยคลายเขาเขยนไวดวยพกนครงไปตรงกลางหลง เปนขวญอยในระหวางโคนขา. สวนทคอของมนมสรอยคอคลายกบแวดวงไวดวยผากมพลแดงมคานบแสน. สวนอวยวะทเหลอไดมสตวดงกอนขาวสาลลวน หรอดงกอนจณแหงหอยสงข ในราชสห ๔ เหลาน ทานประสงคเอาไกรสรราชสหนในทน. บทวา มคราชา ไดแก เปนราชาแหงฝงเนอทงหมด. บทวาอาสยา ไดแก ออกจากสถานทอย. ทานอธบายวา ยอมออกจากถาทองหรอถาเงน ถาแกวมณ ถาแกวผลก หรอถามโนศลา. กเมอจะออก ยอม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 122ออกดวยเหต ๔ คอ ถกความมดบบคน ออกเพอแสงสวาง ๑ ปวดอจจาระ ปสสาวะ ออกเพอถายอจจาระปสสาวะ ๑ ถกความหวบบคน ออกเพอหาเหยอ๑ ถกความสบพนธบบคน ออกเพอสมสกน ๑. แตในทนทานหมายเอาออกเพอหาเหยอ. บทวา วชมภต ความวา ราชสหวางเทาหลงทงสองใหเสมอกนบนพนถาทอง หรอบนพนถาเงน ถาแกวมณ ถาแกวผลก หรอถามโนศลาอยางใดอยางหนง เหยยดเทาหนาไวตรงหนา ชกสวนหลงของตว กระเถบสวนหนา โนมหลงลง ชคอขนสลดธลทตดอยทตวสะบดประหนงเสยงฟาผา.สวนธลยอมปลววนกนอยบนพนทสลดเหมอนลกโครน สวนธลนนทปลวอยปรากฏคลายลกไฟทหมนอยในความมด. บทวา อนวโลเกต ถามวา เพราะเหตไร ราชสหจงเหลยวด. ตอบวา เพราะความเอนดสตวอน. ไดยนวาเมอมนแผดเสยง สตวทงหลายมชาง วว ควายเปนตน เทยวอยใกลเหวและบอ กตกไปในเหวบาง ในบอบาง มนจงเหลยวดกเพราะความเอนดสตวเหลานน. ถามวา กราชสหตวดรายทกนเนอของสตวอนนน ยงมความเอนดอยหรอ. ตอบวา มอย. จรงอยางนน มนยอมไมจบสตวเลกๆ เพอเปนอาหารของตน ดวยคดวา ประโยชนอะไรของเราดวยสตวเปนอนมากทถกฆาดงน. มนทาความเอนดดวยอาการอยางน. กขอนนสมจรงดงทานกลาววาเราอยาฆาสตวตวเลกตวนอยทอยในทไมเรยบเสยเลย. บทวา สหนาท นทต ความวา ครงแรก แผดเสยงทสตวกลวขน ๓ ครง. กแลเมอมนยนอยบนพนทสะบด แผดเสยงออก เสยงยอมกกกองเปนอยางเดยวกนโดยรอบตลอดเนอท ๓ โยชน ฝงสตว ๒ เทา และ ๔ เทาทอยภายในสามโยชน ไดยนเสยงกกกองของมนเขา ยอมยนอยในทเดมไมได.บทวา โคจราย ปกกมต ไดแก ยอมออกไปเพอหาเหยอ. ถามวาอยางไร ?

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 123ตอบวา มนยนบนพนทสะบด กระโดดไปขางขวาท ขางซายท ขางหลงท ยอมวงไปตลอดเนอทประมาณอสภะหนง เมอกระโดดสง กระโดดได ๔อสภะบาง ๘ อสภะบาง เมอวงตรงไปในทเรยบ กวงไปไดตลอดเนอทประมาณ ๑๖ อสภะบาง ๒๐ อสภะบาง. เมอวงลงจากทดอนหรอภเขา กวงไดตลอดเนอทประมาณ. ๖๐ อสภะบาง ๘๐ อสภะบาง เหนตนไมหรอภเขาในระหวางทาง กเลยงตนไมหรอภเขานน หลกไปทสงประมาณหนงอสภะทางขวาบาง ทางซายบาง. กราชสหแผดเสยงครงท ๓ ยอมปรากฏตวในทสามโยชนพรอมกบเสยงนน มนไปไดสามโยชน กลบมายนยงไดยนเสยงกกกองของตนอย. ราชสห ยอมหลกไปดวยฝเทาอนเรวอยางน. บทวา เยภยเยน แปลวา โดยมาก. บทวา ภย สนตาส ส เวคทกบท เปนชอของความสะดงแหงจตเหมอนกน แทจรงสตวและคน ไดยนเสยงของราชสห สวนมากกลว สวนนอยไมกลว ถามวา กสตวและคนสวนนอยเหลานนคอใคร ? ตอบวา คอ ราชสหทเสมอกน ชางอาชาไนยมาอาชาไนย โคอสภอาชาไนย บรษอาชาไนย พระขณาสพ. ถามวากเพราะเหตไร สตวและคนเหลานนจงไมกลว. ตอบวา อนดบแรกราชสหทเสมอกน ยอมไมกลวเพราะคดวา เราเสมอกนดวยชาต โคตรตระกล และความกลา. ชางอาชาไนยเปนตน ไมกลวเพราะวาตนมสกกายทฏฐเปนกาลงพระขณาสพ ไมกลว เพราะละสกกายทฏฐไดแลว บทวา พลาสยา ไดแกสตวทนอนอยในร อยในโพรง มง พงพอน และเหยเปนตน. บทวาอทกาสยา ไดแก สตวอยในนามปลาและเตาเปนตน. บทวา วนาสยาไดแก สตวอยในปามชาง มา วว เนอเปนตน บทวา ปวสนต ความวาสตวทงหลายมองดทางดวยคดวา บดน ใครจกมาจบดงน จงเขาไป. บทวาทฬเหห คอ อนเหนยวแนน. บทวา วรตเตห คอ ดวยเชอกหนง.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 124ในบทวา มหทธโก เปนตน พงทราบวา ความทราชสหมฤทธมากดวยอานาจ ยนอยทพนทสะบดตวกระโดดไดอสภะหนงทางขางขวาเปนตน กระโดดตรงไดประมาณ ๒๐ อสภะเปนตน. พงทราบความเปนสตวมศกดใหญ เพราะเปนเจาเปนใหญกวามฤคทเหลอ. พงทราบความทราชสหมอานภาพมาก ดวยสามารถแหงสตวทงหลาย ไดยนเสยงในทสามโยชนโดยรอบแลว ตองพากนหนไป. บทวา เอวเมวโข ความวา พระผมพระภาคเจา ตรสเลาถงพระองคไวในพระสตรนน ๆ โดยประการนน ๆ ตรสถงพระองคเปรยบดวยราชสหในพระสตรนกอนวา ดกอนภกษทงหลาย กคาวา สโห นนเปนชอของตถาคต อรหนตสมมาสมพทธเจาดงน . เปรยบดวยนายแพทย ในพระสตรนวา ดกอนสนกขตตะ คาวา ภสกโก สลลกนโต นนเปนชอของตถาคต ดงน.เปรยบดวยพราหมณในพระสตรนวา ดกอนภกษทงหลาย บทวา พราหมโณนนเปนชอของตถาคตดงน. เปรยบดวยคนผนาทางในพระสตรนวา ดกอนภกษทงหลาย กบทวา ปรโส มคคกสโล นนเปนชอของตถาคตดงน.เปรยบดวยพระราชาในพระสตรนวา ราชาหรสม เสลา ดงน. สวนในพระสตรน ตรสพระองคเปรยบดวยราชสห จงตรสอยางนน. ในขอน มการเปรยบดงน เวลาทพระตถาคตบาเพญอภนหารใกลบาทมลของพระพทธเจาทปงกร ทรงบาเพญบารมทงหลาย ตลอดเวลากาหนดนบไมได ทาหมนโลกธาตใหหวนไหว ดวยการปฏสนธ และดวยการประสตจากครรภของมารดา ในภพสดทาย ทรงเจรญวยแลว เสวยสมบตเชนทพยสมบต ประทบอยในปราสาทสามหลง พงทราบเหมอนเวลาราชสหอยในกาญจนคหาถาทองเปนตน. เวลาทตถาคตทรงมากนถกะ มนายฉนนะเปนสหาย เสดจออกทางพระทวารเปด ในเวลามพระชนมาย ๒๙ พรรษา กาวลวงราชสมบต ทงสาม (ราชา ราชาธราช จกรพรรดราชา) เสยแลว ทรงครองผากาสายะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 125อนพรหมถวาย ณ ฝงแมนาอโนมา ทรงผนวชแลว กเสดจไปยงกรงราชคฤห ในวนท ๗ เทยวบณฑบาตในกรงราชคฤหนน ทรงทาภตกจ ณ เงอมภเขาปณฑวะ จนทรงถวายปฏญญาแกพระเจาพมพสารวา ทรงบรรลพระสมมา-สมโพธญาณแลว จะเสดจมาแควนมคธกอนแหงอน พงทราบเหมอนเวลาราชสหออกจากกาญจนคหาเปนตน. เวลาพระตถาคต ทรงถวายปฏญญาแลว เสดจเขาไปหาอาฬารดาบสกาลามโคตรเปนตน ไปจนเสวยกอนขาวปายาส ๔๙ กอน อนนางสชาดาถวายพงทราบเหมอน. เวลาราชสหสะบดตว. การทพระตถาคตทรงรบหญา (คา) ๘ กา ทพราหมณชอโสตถยะถวายในเวลาเยน เทวดาในหมนจกรวาลชมเชยบชาดวยของหอมเปนตน ทรงทาประทกษณโพธพฤกษ ๓ ครง แลวเสดจขนโพธมณฑสถาน ทรงลาดเครองลาดคอหญาคา ณ ทสง ๑๔ ศอก ประทบนงอธษฐาน ความเพยรมองค ๔ทรงกาจดมารและพลมารในขณะนนนนเอง ทรงชาระวชชา ๓ ในยามทง ๓ทรงกวนมหาสมทร คอปฏจจสมปบาท ทงอนโลมทงปฏโลม ดวยเครองกวนคอยมกญาณ พระญาณค เมอทรงบรรลพระสพพญตญาณแลว หมนโลกธาตกไหว ดวยอานภาพพระสพพญตญาณนน พงทราบเหมอนการกาจดธลในตวของราชสห. การทพระตถาคตทรงบรรลพระสพพญตญาณ ประทบอย ณ โพธ-มณฑสถาม ๗ สปดาห เสวยขาวมธปายาสเปนพระกระยาหาร ทรงรบอาราธนาแสดงธรรมของทาวมหาพรหม ณ โคนอชปาลนโครธ ประทบอยณ ทนน ในวนท ๑ ทรงระลกวา พรงน กจกเปนวนอาสาฬหปรณม ในเวลาใกลรง ทรงตรวจดวา เราจะพงแสดงธรรมแกใครกอนหนอ ทรงทราบวาอาฬารดาบสและอททกดาบสสนชพเสยแลว กทรงเหนภกษปญจวคคยสมควรรบพระธรรมเทศนากอน พงเหนเหมอนการเหลยวด ๔ ทศของราชสห.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 126 เวลาทพระตถาคตทรงถอบาตรและจวรของพระองค เสดจลก จากตนอชปาลนโครธ เสดจไปสนทาง ๑๘ โยชน ภายหลงเสวยพระกระยาหารดวยหมายพระหฤทยจกประกาศธรรมจกรแกภกษปญจวคคย พงเหนเหมอนเวลาราชสหออกหาเหยอไปไดสามโยชน. เวลาพระตถาคตเสดจไปสนทาง ๑๘ โยชน ทรงทาภกษปญจวคคยใหเขาใจแลว ประทบนงเหนออจลบลลงกขดสมาธ อนหมเทพไดประชมพรอมกน หมนจกรวาลหอมลอมแลวจงประกาศพระธรรมจกร โดยนยเปนอาทวา อนตะสวนสด ๒ น อนนกบวชไมควรเสพดงน พงทราบเหมอนเวลาราชสหแผดสหนาท. กแลเมอตถาคตทรงแสดงพระธรรมจกรน เสยงอโฆษแหงธรรมของราชสหคอพระตถาคต กปกคลมหมนโลกธาตเบองตาถงอเวจเบองบนจดภวคคพรหม. เวลาเมอพระตถาคตแสดงลกษณะ ๓ ตรสธรรมจาแนกสจจะ ๔ พรอมดวยอาการ ๑๖ จนถงพนนย พวกเทวดาทมอาย-ยนกเกดสะดงดวยญาณ พงทราบเหมอนเวลาพวกสตวเลก ๆ สะดง เพราะเสยงของราชสห. อกนยหนง พระตถาคตทรงบรรลพระสพพญตญาณกเหมอนราชสหเวลาทเสดจออกจากพระคนธกฏ กเหมอนราชสหออกจากถาทองทอยอาศยเวลาเสดจเขาไปธรรมสภา กเหมอนราชสหสะบดตว การททรงเหลยวดบรษทกเหมอนการเหลยวดทศ เวลาทรงแสดงธรรม กเหมอนการแผดสหนาท การเสดจไปบาราบลทธอน กเหมอนการออกหาเหยอ. อกนยหนง พระตถาคตกเหมอนราชสห การออกจากผลสมาบตทอาศยนพพานโดยอารมณ กเหมอนการออกจากกาญจนคหาทอาศยหมวนตบรรพต ปจจเวกขณญาณ กเหมอนการสะบดตว การตรวจดเวไนยสตว กเหมอนการเหลยวดทศ การแสดงธรรมแกบรษททมาถงแลว กเหมอนการ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 127แผดสหนาท การเสดจเขาไปหาเวไนยสตวทยงมาไมถง พงทราบเหมอนการ ออกไปหาเหยอ. บทวา ยทา แปลวา ในกาลใด. บทวา ตถาคโต ไดแก ชอวาตถาคต ดวยเหต ๘ ทกลาวแลวในหนหลง. บทวา โลเก คอในสตวโลก.บทวา อปปชชต ความวา ตถาคตชอวากาลงเกดขน ตงแตอภนหารบาเพญพระบารมจนถงโพธบลลงก หรออรหตมคคญาณ แตเมอบรรลอรหตผลชอวาเกดขนแลว. บทวา อรห สมมาสมพทโธ เปนอาท ทานขยายไวพสดารแลว ในนทเทสวาดวยพทธานสต ในคมภรวสทธมรรค. บทวา อต สกกาโย ความวา นเปนสกกายะ คอประมาณเทาน เปนสกกายะยงกวานไมม อปาทานขนธ ๕ แมทงปวงเปนอนทานแสดงแลวโดยสภาวะ โดยกจ โดยทสด โดยกาหนด โดยรอบทาง ดวยเหตประมาณเทาน . บทวา อต สกกายสส สมทโย ไดแก นชอสกกายสมทย. บทเปนอาทวา เพราะอาหารเกด รปจงเกดดงน กเปนอนทานแสดงแลวดวยเหตประมาณเทาน. บทวา อต สกกายสส อตถงคโม ความวา นเปนสกกายนโรธ ดบสกกายะ. บทเปนอาทวา เพราะอาหารดบ รปจงดบดงน ทงหมดเปนอนทานแสดงแลว ดวยบทแมน. บทวา วณณวนโต ไดแกผมวรรณะงาม ดวยวรรณะแหงสรระ. บทวา ธมมเทสน สตวา ความวาเทวดาเหลานนไดฟงพระธรรมเทศนาของพระตถาคต ทประดบดวยลกษณะ๕๐ ในเบญจขนธ. บทวา เยภยเยน ความวา ถามวา เวนเทวดาเหลาไหนในทน ? ตอบวา เวนเทวดาผเปนอรยสาวก. กเพราะเทวดาผเปนอรยสาวกเหลานน ไมเกดแมเพยงความกลวดวยความหวาดสะดงแหงจต เพราะทานสนอาสวะแลว ความสงเวชดวยญาณ ยอมเกดขนแกทานผสงเวชแลว เพราะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 128ทานบรรลธรรมทพงบรรล ดวยความเพยรโดยแยบคายกม ความกลวดวย ความหวาดสะดงแหงจต ยอมเกดขนแกพวกเทวดาพวกน ผกระทาไวในใจถงความไมเทยงกม ความกลวดวยญาณ ยอมเกดขนในเวลาวปสสนามกาลงกม. บทวา โภ นนเปนเพยงคาเรยกโดยธรรม. บทวา สกกายปรปนนาไดแก นบเนองอยในขนธ ๕. ดงนน เมอพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงโทษในวฏฏะแลว ทรงแสดงธรรมนาไตรลกษณมา เทวะเหลานนกเกดหวาดกลวดวยญาณ ดวยประการฉะน. บทวา อภาย คอทรงรแลว. บทวา ธมมจกก ไดแกปฏเวธญาณบาง เทสนาญาณบาง. พระพทธเจา ประทบนง ณ โพธบลลงกทรงแทงตลอดสจจะ ๔ พรอมดวยอาการ ๑๖ จนถงพนนย ดวยพระญาณใดพระญาณนน ชอวา ปฏเวธญาณ. ทรงประกาศพระธรรมจกรมปรวฏ ๓อาการ ๑๒ ดวยพระญาณใด พระญาณนน ซงวา เทสนาญาณ. ญาณทง ๒อยางนน เปนญาณทเกดในคราวแรกแกพระทศพล. ในญาณ ๒ เหลานน ควรถอเอาธรรมเทศนาญาณ กธรรมเทศนาญาณนนนน ชอวา ยอมเปนไปอยตราบเทาทโสดาปตตผลยงไมเกดขนแกพระอญญาโกณฑญญเถระ พรอมดวยพรหม ๑๘ โกฎ เมอโสดาปตตผลนนเกดขนแลว พงทราบวาธรรมเทศนาญาณชอวาเปนไปแลว ดงน . บทวา อปปฏปคคโล คอเวนบคคลทจะเทยมทน. บทวา ยสสสโน คอถงพรอมดวยบรวาร. บทวา ตาทโน คอผเปนเสมอนหนง (คงท) กบโลกธรรมมลาภเปนตน. จบอรรถกถาสหสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 129 ๔. ปสาทสตร วาดวยความเลอมใสในวตถเลศ ๔ ประการ [๓๔] ดกอนภกษทงหลาย ความเลอมใสในวตถอนเลศ ๔ ประการน ความเลอมใสในวตถอนเลศ ๔ ประการเปนไฉน คอ ๑. สตวทงหลาย เปนอบท (ไมมเทา) กด ทวบท (๒ เทา) กดจตรบท (เทา) กด พหบท (เทามาก) กด เปนผมรปกด ไมมรปกดเปนผมสญญากด ไมมสญญากด เปนผมสญญากมใช ไมมสญญากมใชกดประมาณเทาใด พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ปราชญกลาววาเปนยอดแหงสตวทงปวงนน สตวเหลาใดเลอมใสในพระพทธเจา สตวเหลานนจงชอวาเลอมใสในวตถอนเลศ เมอเลอมใสในวตถอนเลศ กยอมไดผลอนเลศ. ๒. ธรรมทงหลาย ทเปนสงขตะมประมาณเทาใด อรยมรรคมองค ๘ ปราชญกลาววาเปนยอดแหงธรรมทงปวงนน สตวเหลาใดเลอมใสในอรยมรรคมองค ๘ สตวเหลานนจงชอวาเลอมใสในวตถอนเลศ เมอเลอมใสในวตถอนเลศ กยอมไดผลอนเลศ. ๓. ธรรมทงหลาย ทงทเปนสงขตะ ทงทเปนอสงขตะ มประมาณเทาใด วราคะ ปราชญกลาววาเปนยอดแหงธรรมทงปวงนน วราคะ คออะไรคอ ธรรมเปนทยงความเมาใหสราง เปนทรางบเสยสนซงความกระหาย เปนทถอนขนหมดซงอาลย เปนทเขาไปตดเสยซงวฏฏะ เปนทสนตณหา เปนทปราศจากกาหนด เปนทดบทกข คอ นพพาน สตวเหลาใดเลอมใสในวราค-ธรรม สตวเหลานน จงชอวาเลอมใสในวตถอนเลศ เมอเลอมใสในวตถอนเลศ กยอมไดผลอนเลศ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 130 ๔. สงฆทงหลายกด คณะทงหลายกด มประมาณเทาใด สงฆสาวก ของตถาคต ปราชญกลาววาเปนยอดแหงสงฆแหงคณะทงปวงนน สงฆสาวก ของตถาคตคอใคร คอคแหงบรษ ๔ บรษบคคล ๘ นสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา ผควรของคานบ ผควรของตอนรบ ผควรของทาบญผควรทาอญชล ผเปนนาบญของโลกไมมนาบญอนยงกวา สตวเหลาใดเลอมใสในพระสงฆ สตวเหลานน จงชอวาเลอมใสในวตถอนเลศ เมอเลอมใสในวตถอนเลศ กยอมไดผลอนเลศ. ภกษทงหลาย นแลความเลอมใสในวตถอนเลศ ๔ ประการ. เมอบคคลเลอมใสโดยความเปนวตถ เลศ รซงธรรมอนเลศ เลอมใสในพระ- พทธเจาผเลศ ผเปนทกษไณย ไมมใคร ยงกวา เลอมใสในพระธรรมอนเลศอน เปนทสนราคะเปนทสงบเปนสข เลอมใส ในพระสงฆผเลศ ผเปนนาบญไมมนาบญ อนยงกวา ใหทานในทานผเลศ บญอนเลศ ยอมเจรญมาก อาย วรรณะ ยศ เกยรต สข และพละอนเลศกยอมเจรญมาก ผมปญญา เปนผใหของทเลศ มนคงอยในธรรมอน เลศแลว ผนนจะเปนเทวดาหรอเปน มนษยกยอมไดรบฐานะอนเลศบนเทงใจ. จบปสาทสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 131 อรรถกถาปสาทสตร พงทราบวนจฉยในปสาทสตรท ๔ ดงตอไปน :- ชออคคปปสาทะเพราะอรรถวาเลอมใสในวตถอนเลศ หรอความเลอมใสอนเลศ. บทวา ยาวตา คอ ประมาณเทาใด. บทวา อปทา ไดแกพวกสตวไมมเทามงและปลาเปนตน. บทวา ทวปทา ไดแก พวกสตว ๒เทามมนษยและนกเปนตน. บทวา จตปปทา ไดแก สตว ๔ เทามชางและมาเปนตน. บทวา พหปปทา ไดแก พวกสตวเทามากมตะขาบเปนตน.บทวา เนวส นาส โน ไดแกพวกสตวทเกดในภวคคพรหม. บทวาอคคมกขายต ความวา พระตถาคตปราชญกลาววา เปนยอด คอประเสรฐสงสด โดยคณทงหลาย. บทวา อสงขตา ความวา ทานกลาวถอเอาพระนพพานเทานน. บทเปนอาทวา วราโค เปนชอของพระนพพานแท. เพราะวา มาถงพระนพพานนนแลว กเลสทงหลายกคลายไปหมด ความเมาทงหลาย มความเมาเพราะราคะเปนตน กหายเมาไปหมด คอ ไมม ความกระหายทงหลายกหายไปหมด อาลยทงหลายกเพกถอนไปหมด วฏฏะทงหลายกขาด ตณหากสน วฏฏทกขกดบ ความเรารอนทงปวง กดบไป เพราะ-ฉะนน นพพาน จงไดชอเหลานน. บททเหลอในสตรน งายทงนนแล. จบอรรถกถาปสาทสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 132 ๕. วสสการสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ เปนมหาบรษ [๓๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ วหารเวฬวนกลนทกนวาปสถาน กรงราชคฤห ครงนน พราหมณชอวสสการะ เปนอามาตยผใหญแหงประเทศมคธ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนไปถงแลวกชนชมกบพระผมพระภาคเจา กลาวถอยคาททาใหเกดความยนดตอกน เปนทระลกถงกนแลว นงลง ณ ทควรสวนหนง จงกราบทลพระผมพระภาคเจาวาขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระพทธเจาทงหลายบญญตบคคลทประกอบพรอมดวยธรรม ๔ ประการ วาเปนมหาปราชญ มหาบรษ ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ ๑. บคคลเปนพหสต (ไดสดบมาก คอเรยนมาก) ๒. รความแหงขอทไดฟงแลวนน ๆ แหงภาษตนน ๆ วา นเปนความแหงภาษตน นเปนความแหงภาษตน ๓. เปนผมสต ระลกสบสาวการททาคาทพดแลวแมนาน ๆ ได ๔. กจการเหลาใดเปนของคฤหสถจะตองจดตองทา เปนผฉลาดไมเกยจครานในกจการเหลานน ประกอบดวยปญญาพจารณาสอบสวน อนเปนอบาย (คอวธทจะใหกจการอนนนสาเรจดวยด) สามารถทจะทาเอง สามารถทจะจดการ ในกจการเหลานน ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพระพทธเจาทงหลายบญญตบคคลทประกอบพรอมดวยธรรม ๔ ประการเหลานแลวา เปนมหาปราชญ มหาบรษถาควรทรงอนโมทนา กขอจงทรงอนโมทนา ถาควรทรงคดคาน กขอจงทรงคดคานเถด.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 133 พ. ตรสตอบวา พราหมณ เราไมอนโมทนา เราไมคดคาน เรา บญญตบคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการวา เปนมหาปราชญ มหาบรษธรรม ๔ ประการคออะไร คอ ๑. บคคลเปนผปฏบตเพอเกอกลแกคนมาก เพอความสขของคนมาก ยงประชมชนเปนอนมากใหตงอยในญายธรรมอนประเสรฐคอกลยาณ-ธมมตา (ความมธรรมอนงาม) กสลธมมตา (ความมธรรมเปนกศล) ๒. บคคลนนจานงจะตรกเรองใด กตรกเรองนนได ไมจานงจะตรกเรองใด กไมตรกเรองนนได จานงจะดารขอใด กดารขอนนได ไมจานงจะดารขอใด กไมดารขอนนได เพราะบคคลนนเปนผไดเจโตวส (ความมอานาจทางใจ) ในทางแหงความตรกทงหลาย ๓. เปนผไดตามตองการ ไดไมยาก ไดไมลาบาก ซงฌาน ๔อนเปนธรรมเปนไปในจตอนยง เปนธรรมเครองพกผอนอยสบายในอตภาพปจจบนน ๔. บคคลกระทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปดวยปญญาอนยงดวยตนเอง สาเรจอยในปจจบนน พราหมณ เราไมอนโมทนา เราไมคดคานภาษตของทาน เราบญญตบคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหลานแลวา เปนมหาปราชญ มหาบรษ. ว. นาอศจรรย พระโคดมผเจรญ ไมเคยม พระโคดมผเจรญ ตามทพระองคตรสน ขาพระพทธเจาจะจาไววา พระองคประกอบพรอมดวยธรรม๔ ประการน (๑) พระองคเปนผทรงปฏบตเพอเกอกลแกคนมาก เพอความสขของคนมาก ยงประชมชนเปนอนมากใหตงอยในญายธรรมอนประเสรฐ คอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 134กลยาณธมมตา (ความมธรรมอนงาม) กสลธมมตา (ความมธรรมเปนกศล) (๒) พระองคทรงจานงจะตรกเรองใด กทรงตรกเรองนนได ไมทรงจานงจะตรกเรองใด กไมทรงตรกเรองนนได ทรงจานงจะดารขอใด กทรงดารขอนนได ไมทรงจานงจะดารขอใด กไมทรงดารขอนนได เพราะพระองคทรงมเจโตวสในทางแหงความตรกทงหลาย (๓) พระองคทรงไดตามตองการไดไมยาก ไดไมลาบาก ซงฌาน ๔ อนเปนธรรมเปนไปในจตอนยง เปนธรรมเครองพกผอนอยสบายในอตภาพปจจบน (๔) พระองคทรงกระทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะสนไป ดวยพระปญญาอนยงดวยพระองคเอง สาเรจอยในปจจบนน. พ. พราหมณ ถอยคาพาดพงถงเรา ทานกลาวถกตองแลว เออ เราจกพยากรณแกทานเสยทเดยววา เราแหละ เปนผปฏบตเพอเกอกลแกคนมากเพอความสขของคนมาก ฯลฯ สาเรจอยในปจจบนน. ทานผใดรทางรอดพนจากบวงมฤตย แหงสตวทงปวง ปฏบตเกอกลแกเทวดา มนษยทงหลาย ประกาศไญยธรรม อนง คนจานวนมากเหนทานผใด และไดฟง ธรรมของทานผใดแลว เกดความเลอมใส ทานผนนไดชอวา "มหาบรษ" ซงเปนผ ฉลาดในธรรมอนเปนทางและธรรมทมใช ทาง เปนผเสรจกจแลว ไมมอาสวะ เปน พระพทธะ มสรระเปนครงทสด. จบวสสการสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 135 อรรถกถาวสสการสตร พงทราบวนจฉยในวสสการสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา อนสสรตา ไดแก ตามระลกถง. อธบายวา เปนผสามารถระลกถงเรองสบ ๆ ตอกนมาได. บทวา ทกโข คอเปนผฉลาด. บทวาตตรปายาย ความวา ผประกอบดวยปญญา อนเปนอบายในกจนน ๆ ไดอยางนวา ในเวลานควรทากจน ดงน . บทวา อนโมทตพพ ไดแกควรทรงยนด. บทวา ปฏกโกสตพพ ไดแก ควรคดคาน. บทวา เนว โขตยาห ไดแก เราไมอนโมทนาแกทาน. ถามวา เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงไมทรงยนด ไมทรงคดคานขอนน. ตอบวา พระองคไมทรงยนด เพราะเปนโลกยะ ไมทรงคดคาน เพราะยดเอาแตประโยชนทเปนโลกยะ.บทวา พหสส ชนตา ตดบทเปน พห อสส ชนตา แปลวา ประชมชนเปนอนมาก. กบทน พงทราบวาเปนฉฏฐวภตใชในอรรถตตยาวภต. บทวาอรเย าเย คอในมรรคพรอมดวยวปสสนา. บทวา กลยาณธมมตากสลธมมตา เปนชอของมรรคนนทงนน. บทวา ย วตกก ความวาตรกบรรดาเนกขมมวตกเปนตนอยางหนง. บทวา น ต วตกก วตกเกตความวา ไมตรกบรรดากามวตกเปนตน แมแตวตกเดยว บทนอกนเปนไวพจนของบทวา วตกก นนเอง. วตกในบทวา วตกกปเถส น ไดแกทางวตก. ในบทเปนอาทวา อห ห พราหมณ พงทราบวา โดยนยทหนงทานกลาวถงศลและพาหสจจะของพระขณาสพ โดยนยทสองและทสาม ทานกลาวถงกรยวตก วตกทเปนแตกรยา และกรยฌาน ฌานทเปนแตกรยาของพระขณาสพ โดยนยทส ทานกลาว ถงความเปนพระขณาสพ ดงน .

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 136 บทวา มจจปาสา ปโมจน คอทางเปนทรอดพนจากบวงแหงมจจ. บทวา าย ธมม คอมรรคพรอมดวยวปสสนา. บทวา ทสวา จ สตวา จความวา ไดเหนและไดฟงแลวดวยญาณนนเอง. บททเหลอในสตรนงายทงนน. จบอรรถกถาวสสการสตรท ๕ ๖. โทณสตร วาดวยโทณพราหมณทลถามปญหา [๓๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจา เสดจพระพทธดาเนนทางไกลอยในระหวางเมองอกกฏฐะกบเมองเสตพยะ แมโทณพราหมณกเดน-ทางไกล อยในระหวางเมองอกกฏฐะกบเมองเสตพยะ โทณพราหมณไดเหนรปจกรในรอยพระบาทของพระผมพระภาคเจา ประกอบดวยซกานบ ๑,๐๐๐มกง มดม บรบรณดวยลกษณาการพรอมสรรพ เหนประหลาดไมเคยมชะรอยจกไมใชรอยเทามนษย ครงนน พระผมพระภาคเจาเสดจแวะไปประทบอยทโคนไมแหงหนงทรงคบลลงก ตงพระกายตรง ดารงพระสตไวจาเพาะหนา. โทณพราหมณเดนตามรอยพระบาทไป พบพระองค ดผดผองนาเลอมใส อนทรยสงบ มพระทยอนสงบ ไดรบการฝกฝนและความสงบอยางยอดเยยม มตนฝกแลว คมครองแลว มอนทรยอนรกษาแลว เปนผประเสรฐ ครนแลว จงเขาไปใกลแลวทลถามวา ทานผเจรญเปนเทวดาหรอ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 137 พ. จรสตอบวา เราไมเปนเทวดา พราหมณ. โทณ. เปนคนธรรพหรอ. พ. ไมเปน. โทณ. เปนยกษกระมง. พ. ไมเปน. โทณ. เปนมนษยส. พ. ไมเปน. โทณ. ขาพเจาถามวา ทานเปนเทวดา...เปนคนธรรพ...เปนยกษเปนมนษยหรอ ทานกตอบวา ไมเปน ๆ ถาเชนนนทานเปนใครกน. พ. พราหมณ เราจะพงเปนเทวดา...เปนคนธรรพ...เปนยกษ...เปนมนษย เพราะอาสวะเหลาใดทเราละไมได อาสวะเหลานนเราละไดแลวมมลอนขาดแลว ทาใหเหมอนตาลยอดดวนแลว ทาใหไมมในภายหลงแลวมอน ไมเกดขนอกตอไปเปนธรรมดา นแนะพราหมณ ดอกอบลกด ดอกปทมกด ดอกบณฑรกกด เกดในนา เจรญในนา แตขนมาตงอยพนนานาไมกาซาบเขาไปได ฉนใด เรากฉนนน เกดในโลก เตบใหญมาในโลกแตเราอยเหนอโลก โลกไมเขามากาซาบ (ใจเรา) ได แนะพราหมณ ทานจงจาเราไววา เปนพทธะ เราจะพงไดกาเนดเปนเทวดา หรอ วาเปนคนธรรพผเหาะเหนได เพราะ อาสวะใด เราจะพงไดอตภาพยกษ และ อตภาพมนษย เพราะอาสวะใด อาสวะ เหลานนของเราสนไปแลว เราทาลาย ทา ใหขาดสายแลว.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 138 แนะพราหมณ ดอกบวยอมขนมา อยพนนา นาไมกาซาบเขาไปได ฉนใด เรากฉนนน โลกไมเขามากาซาบใจเราได เพราะฉะนน เราจงเปน พทธะ. จบโทณสตรท ๖ อรรถกถาโทณสตร พงทราบวนจฉยในโทณสตรท ๖ ดงตอไปน :- ในบทวา อนตรา จ อกกฏ อนตรา จ เสตพย น บทวาอกกฏา ไดแก นครทเรยกกนอยางน เพราะเขาตามคบเพลงสรางแลว บทวา เสตพย ไดแก นครถนเกดของพระกสสปสมมาสมมทธเจาครงอดต.สวนอนตราศพทใชในอรรถวาเหต ขณะ จต ทามกลาง และระหวาง ใชในอรรถวาเหต ไดในบาลเปนอาทวา ตทนนตร โก ชาเนยย อตรตถาคตา ใครเลาจะพงรเหตนน นอกจากพระตถาคตประชมและวา ชนา สงคมมมนเตนต มจ ตจ กมนตร พวกชนประชมปรกษาเราและทานถงเหตอะไร ดงน. ใชในอรรถวาขณะ ไดในบาลเปนอาทวา อททสา ม ภนเตอตรา อตถ วชชนตรกาย ภาชน โธวนต ทานขอรบ หญงคนหนงกาลงลางภาชนะอย ขณะฟาแลบ กเหนเรา ดงน. ใชในอรรถวาจต ไดในบาลเปนอาทวา ยสสนตรโต น สนต โกปา ความแคนเคองยอมไมมแตจตของผใดดงน. ใชในอรรถวาทามกลาง ไดในบาลเปนอาทวา อนตราโวสานมาปาท ถงการจบลงในทามกลาง ดงน. ใชในอรรถวาระหวาง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 139ไดในบาลเปนอาทวา อปจาย ตโปทา ทวนน มหานรยาน อนตรกาย อาคจฉต อนง สระนา โปทาน ยอมไหลมาจากระหวางมหานรกทงสองดงน. อนตราศพทนนน ในทนใชในอรรถวาระหวาง เพราะฉะนน พงเหนเนอความในคานอยางนวา ในระหวางนครอกกฏฐะกบนครเสตพยะ ดงน. ทานทาเปนทตยาวภต เพราะประกอบดวยอนตราศพท. ฝายพวกอาจารยผคดอกขระในฐานะเชนน ยอมประกอบอนตรายศพทอยางหนงในคานอยางนวาอนตรา คามจ นทจ ยาต บคคลเดนไปในระหวางบานและแมนาดงน. อนตรายศพทนน พงประกอบแมดวยบททสอง เมอไมประกอบกไมเปนรปทตยาวภต แตในทนทานประกอบแลว จงกลาวไวอยางน. บทวา อทธานมคคปฏปนโน โหต คอ ทรงเดนทางไกลอธบายวา ทางยาว. ถามวา ทรงเดนทางไกล เพราะเหตไร. ตอบวา ไดยนวาในวนนนพระผมพระภาคเจา ไดทรงเหนเหตนวา เมอเราเดนไปทางนน โทณ-พราหมณเหนเจดยคอรอยเทาของเรา กจะแกะรอยตามมาถงทเรานงแลวถามปญหา เมอเปนดงนน เราจกแสดงสจธรรมแกเขาอยางน พราหมณจกแทงตลอดสามญญผลสามไดแลว จกพรรณนาคณ ชอโทณคชชตะ หนงหมนสองพนบทเมอเราปรนพพานแลว จกระงบการทะเลาะอยางใหญ ทเกดขนทวชมพทวปแลว จงจกแบงพระธาตทงหลายกน ดงน จงทรงเดนทางดวยเหตน. บทวา โทโณป สท พราหมโณ ความวา แมโทณพราหมณชานาญไตรเพท เมอสอนศลปะกะพวกมาณพ ๕๐๐ คนในวนนน ลกขนแตเชาตร ทากจสวนตวเสรจแลว นงผาคานบ ๑๐๐ ใชของมคาราคา ๕๐๐ คลองดายยญ สวมรองเทาสายแดง มมาณพ ๕๐๐ หอมลอม ไดเดนไปทางนนเหมอนกน คานทานกลาวหมายถงขอนน. บทวา ปาเทส ไดแก ในรอย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 140ททรงเหยยบดวยพระบาท. บทวา จกกาน ไดแก จกกลกษณะ (รปจกร).ถามวา เมอพระผมพระภาคเจา ทรงดาเนนอย รอยพระบาทปรากฏในทท ทรงเหยยบไวหรอ. ตอบวา ไมปรากฏดอก. เพราะอะไร. เพราะรอยพระบาทละเอยด มกาลงมาก และเพราะจะอนเคราะหมหาชน. จรงอย เพราะพระพทธเจาทงหลายทรงมพระฉวละเอยด สถานททรงเหยยบ เปนเหมอนสถานทปยนนตงอย รอยพระบาทจงไมปรากฏ. รอยทตถาคตทรงเหยยบ กเปนสกแตวาเหยยบเทานน รอยพระบาทจงไมปรากฏในทนน เพราะพระองคเปนผมกาลงมาก เหมอนรอยเทาของมาสนธพมฝเทาเรวดจลม มกาลงเหยยบแมบนใบของกอประทม กสกวาเหยยบเทานน ฉะนน.สวนหมมหาชน เดนตามรอยพระบาทของพระพทธเจาทงหลายไป เมอมหาชนนน เหนรอยพระบาทของพระศาสดากไมอาจจะเดนเหยยบทบ พงเดนเลยงไปเสย. เพราะฉะนน รอยพระบาทแมใดพงมในททรงเหยยบแลว รอยพระบาทนนกหายไปทนท. ฝายโทณพราหมณเหนไดดวยอานาจอธษฐานของพระตถาคตแมพระผมพระภาคเจา ทรงประสงคจะแสดงเจดยคอพระบาทแกผใด ปรารภถงผนน ทรงอธษฐานวา คนชอโนนจงเหนดงน เพราะฉะนน แมพราหมณนไดเหนกดวยอานาจอธษฐานของพระตถาคตเหมอนมาคณฑยพราหมณ. บทวา ปาสาทก คอใหเกดความเลอมใส. บทนอกนกเปนไวพจนของบทวา ปาสาทก นนเอง. ในบทวา อตตมทมถสมถมนปปตต นพงทราบดงน อรหตมรรค ชอวาการฝกฝนอยางสงสด อรหตมรรคสมาธชอวา ความสงบอยางสงสด อธบายวา ทรงบรรลทงสองอยางนน. บทวาทนต คอ หมดพยศ. บทวา คตต คอ คมครอง. บทวา ยตนทรยคอ รกษาอนทรย. บทวา นาค ความวา ชอวา นาคะ เพราะเหต ๔ คอเพราะไมถงอคตมฉนทาคตเปนตน ๑ เพราะไมกลบมาสกเลสทละไดแลวอก ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 141เพราะไมทาบาป ๑ เพราะอรรถวามกาลง ๑. ในบทวา เทโว โน ภว ภวสสต น กการถามพงจบลงดวยคาประมาณเทานวา ทานผเจรญเปนเทวดาหรอดงน แตพราหมณผน เมอถามโดยอนาคตกาลวา ทานจกเปนเทวราชองคหนง ผมศกดใหญ ในอนาคตกาลกระมงดงน จงกลาวอยางนน. แมพระผมพระภาคเจา เนอตรสโดยชอบดวยคาถามของพราหมณนน จงตรสวาเราไมใชเปนเทวดาดอก พราหมณ. ในบททกบทกนยน. บทวา อาสวานไดแก อาสวะ ๔ มกามาสวะเปนตน. บทวา ปหนา ความวา อาสวะเหลานนเราละไดแลว ดวยการบรรลสพพญตญาณ ณ โพธบลลงก. บทวา อนปลตโตโลเกน ความวา โลกคอสงขารโลกเขามากาซาบใจเราไมได เพราะเราละเครองลบไลคอตณหาและทฏฐเสยแลว. บทวา พทโธ ความวา ทานจงจาเราไววา เปนพทธะ เพราะตรสรสจจะ ๔ ดงน. บทวา เยน คอ เพราะอาสวะใด. บทวา เทวปปตยสส ความวาเราจะพงไดกาเนดเปนเทวดา. บทวา วหงคโม ไดแก เทพจาพวกคนธรรพผเหาะเหนได. บทวา วทธสตา แปลวา ทาลายแลว. บทวา วนฬกตาไดแกทาใหปราศจากประสานคอปราศจากเครองผก. บทวา โตเยน นปลปปตความวา ดอกบวขาวทชโผลขนพนนา ราวศอกหนงซงทาใหสระงาม ทาฝงภมรใหราเรง นาซมซาบไมได. บทวา ตสมา พทโธสม พราหมณความวา เวลาจบเทศนา พราหมณ บรรลผลสามแลวจงกลาวคณ ชอวาโทณคชชตะ (เสยงกระหมของโทณพราหมณ ) ดวยคาถา ๑๒,๐๐๐ บท กเมอพระตถาคต ปรนพพานแลว โทณพราหมณระงบความทะเลาะอยางใหญทเกดขนทวพนชมพทวปแลว จงไดแบงซงพระธาตทงหลายแกกน ดงพรรณนามาน. จบอรรถกถาโทณสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 142 ๗. อปรหานสตร วาดวยอปรหานธรรม ๔ [๓๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนผไมพอทจะเสอม เปนผปฏบตใกลพระนพพานทเดยว ธรรม ๔ประการคออะไรบาง คอ ภกษในพระธรรมวนยนเปนผถงพรอมดวยศล เปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย เปนผรจกประมาณในโภชนะเปนผหมนประกอบความไมเหนแกนอน กภกษผถงพรอมดวยศลเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเปนผมศล สารวมในพระปาฏโมกข ถงพรอมดวยมรรยาทและโคจรเหนภยในโทษมาตรวานอย สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย ภกษผถงพรอมดวยศลเปนอยางนแล กภกษผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลายเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเหนรปดวยตาแลว ฟงเสยงดวยหแลว ดมกลนดวยจมกแลว ลมรสดวยลนแลว ถกตองโผฏฐพพะดวยกายแลว รธรรมารมณดวยใจแลว เปนผไมถอโดยนมต ไมถอโดยอนพยญชนะ อภชฌาโทมนส อกศลบาปธรรมทงหลายจะพงไหลไปตามภกษผไมสารวมอนทรยคอตา ห จมก ลนกาย ใจ เพราะเหตความไมสารวมอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กายใจอนใด ปฏบตเพอปดกนเสยซงอนทรยคอจา ห จมก ลน กาย ใจอนนนรกษาอนทรยคอตา ห จมก ลน กาย ใจ ถงความสารวมในอนทรยคอตา ห จมก ลน กาย ใจ ภกษเปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลายเปนอยางนแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 143 กภกษเปนผรจกประมาณในโภชนะเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรม วนยนพจารณาโดยแยบคายแลว จงกลนกนอาหาร มใชเพอเลน มใชเพอเมามใชเพอตกแตง มใชเพอประเทองผว เพยงเพอความตงอยไดแหงกายน เพอยงชวตใหเปนไป เพอหายหว เพออนเคราะหพรหมจรรย คดวา ดวยการกนอาหารน เราจกระงบเวทนาเกาเสยไดดวย จกไมยงเวทนาใหมใหเกดขนดวย ความเปนไปได ความไมมโทษ และความอยผาสกจกมแกเรา ภกษเปนผรจกประมาณในโภชนะเปนอยางนแล กภกษเปนผหมนประกอบความไมเหนแกนอนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยน เวลากลางวน ชาระจตจากอาวรณยธรรม ดวยการจงกรมดวยการนง เวลากลางคน ตอนยามตน กชาระจตจากอาวรณยธรรม ดวยการจงกรม ดวยการนง ตอนยามกลาง สาเรจสหไสยา โดยขางเบองขวา ซอนเทาใหเหลอมกน มสตสมปชญญะ ทาอฏฐานสญญา ไวในใจ ตอนยามปลายกลบ ลกขนชาระจตจากอาวรณยธรรม ดวยการจงกรม ดวยการนง ภกษเปนผหมนประกอบความไมเหนแกนอนเปนอยางนแล ภกษทงหลาย. ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหลานแลยอมเปนผไมพอทจะเสอม เปนผปฏบตใกลพระนพพานทเดยว. ภกษผตงอยในศล สารวมในอนทรย ทงหลาย รจกประมาณในโภชนะ และ หมนประกอบความไมเหนแนนอน เปน ผมความเพยร ไมเกยจครานทงวนทงดน เจรญกศลธรรมเพอบรรลคณอนเกษมจาก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 144 โยคะอยอยางน ชอวาเปนภกษยนดใน อปปมาทธรรม หรอเหนภยในความประ- มาทโดยปกต ยอมเปนผไมพอทจะเสอม เปนผปฏบตใกลพระนพพานทเดยว. จบอปรหานสตรท ๗ อรรถกถาอปรหานสตร พงทราบวนจฉยในอปรหานสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา นพพานสเสว สนตเก ความวา ภกษประพฤตอยในทใกลพระนพพานทเดยว. บทวา สเล ปตฏ โต ไดแก ภกษตงอยในปาฏโมกขศล. บทวา เอว วหาร แปลวา เมออยอยางน. บทวา อาตาปคอ ผประกอบดวยความเพยร. บทวา โยคกเขมสส ความวา เพอบรรลคณอนเกษมจากโยคะ ๔ คอพระนพพาน. บทวา ปมาเท ภยทสส วาไดแก เหนความประมาทโดยเปนภย. จบอรรถกถาอปรหานสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 145 ๘. ปฏลนสตร วาดวยธรรมเปนเครองหลกเรน [๓๘] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผถายถอนปจเจกสจจะ (ความเหน วาจรงไปคนละทาง) แลว ผละเลกการแสวงหาสนแลว ผมกายสงขารอนระงบแลว เราเรยกวา ผมการหลกออกแลว. กภกษผถายถอนปจเจกสจจะแลวเปนอยางไร ? ปจเจกสจจะมากอยางแหงสมณพราหมณทงหลายมาก คอเหนวาโลกเทยงบาง วาโลกไมเทยงบาง วาโลกมทสดบาง วาโลกไมมทสดบาง วาชพกบสรระเปนอน เดยวกนบางวาชพกบสรระตางกนบาง วาสตวตายแลวเกดอกบาง วาสตวตายแลวไมเกดอกบาง วาสตวตายแลวเกดอกกม ไมเกดอกกมบาง วาสตวตายแลวเกดอกกมใช ไมเกดอกกมใชบาง ปจเจกสจจะทงปวงนน อนภกษในพระธรรมวนยนถายถอนแลว สละแลว คายแลว ปลอยแลวละแลวทงเสยแลว ภกษผถายถอนปจเจกสจจะเปนอยางนแล กภกษผละเลกการแสวงหาสนแลวเปนอยางไร ? (กาเมสนา) การแสวงหากาม ภกษในพระธรรมวนยนละไดแลว (ภเวสนา) การแสวงหาภพกละไดแลว (พรหมจรเยสนา) การแสวงพรหมจรรยรางบไปแลว ภกษผละเลกการแสวงหาสนแลวเปนอยางนแล กภกษผมกายสงขารอนระงบแลวเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยน เพราะละสขและทกขได เพราะโสมนสและโทมนสดบไปกอน ไดจตตถฌานอนไมทกขไมสข มความบรสทธดวยอเบกขาและสตอย. ภกษผมกายสงขารอนระงบแลวเปนอยางนแล

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 146 กภกษผหลกออกเรนแลวเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรนวนยนละ อสมมานะไดแลว มมลรากอนขาดแลว ถกทาใหเหมอนตาลยอดดวนแลวทาไมใหมในภายหลงแลว มอน ไมเกดขนอกตอไปเปนธรรมดา ภกษผหลกออกเรนแลวเปนอยางนแล ภกษทงหลาย ภกษชอวาผถายถอนปจเจกสจจะแลว ผละเลกการแสวงหาสนแลว ผมกายสงขารอนระงบแลว ผหลกออกเรนแลวอยางนแล. ภกษผคลายความกาหนดแลว ได วมตตเพราะสนตณหา สละภารแสวงหา คอการแสวงหากาม การแสวงหาภพ ทง การแสวงหาพรหมจรรย ถอนความถอวา จรงอยางนนอยางน เพกรางกายอนเปนท ตงแหงทฏฐเสยได ภกษนนเปนผมสต สงบรางบแลว อนใคร ๆ ทาใหพายแพ ไมไดแลว ไดตรสรแลว เพราะละมานะ ได เรยกวาผหลกออกแลว. จบปฏลนสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 147 อรรถกถาปฏลนสตร พงทราบวนจฉยในปฏลนสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา ปนณณปจเจกสจโจ ไดแก ภกษชอวา ผมปจเจกสจจะอนถายถอนไดแลว เพราะวา ทฏฐสจจะกลาวคอความเหนแตละอยาง เพราะยดถอความเหนแตละอยาง อยางนวา ความเหนนเทานนจรง นเทานนจรงเธอถายถอนคอกาจดละไดแลว. ในบทวา สมวยสฏเสโน น บทวา สมวยแปลวา ไมบกพรอง. บทวา สฏา แปลวา สละแลว ชอวาสมวย-สฏเสโน เพราะละเลกการแสวงหาโดยสนเชง อธบายวา ผละเลกการแสวงหาหมดทกอยางโดยชอบ. บทวา ปฏลโน แปลวา ผหลกเรน คออยผเดยว. บทวา ปถสมณพราหมณาน ไดแก สมณะเเละพราหมณเปนอนมาก. ในคาวา สมณพราหมณาน น กคนทเขาไปบวช ชอสมณะคนทกลาววา โภผเจรญ ชอวาพราหมณ. บทวา ปถปจเจกสจจาน ไดแก สจจะแตละอยางเปนอนมาก.บทวา นณณาน แปลวา นาออกแลว. บทวา ปนณณาน แปลวา นาออกดแลว. บทวา จตตาน แปลวา สลดแลว. บทวา วนตาน แปลวาคายออกแลว. บทวา มตตาน คอ ทาเครองผกใหขาดแลว. บทวา ปหนานแปลวา ละไดแลว. บทวา ปฏนสสฏาน แปลวา สละทงไปแลว โดย ทจะไมงอกขนทใจอก. บทเหลานทกบท เปนคาใชแทนความเสยสละ ซงความยดถอทยดถอไวแลว. บทวา กาเมสนา ปหนา โหต ไดแก การแสวงหากามเปนอนละไดแลวดวยอนาคามมรรค. สวนการแสวงหาภพ เปนอนกาลงละดวยอรหตมรรค แมการแสวงหาพรหมจรรย คอ อธยาศยทเปนไปแลว อยางนวาเราจกเสาะแสวงพรหมจรรยดงน กสงบระงบไปดวยอรหตมรรคนนเอง. สวนการแสวงหาทฏฐพรหมจรรย กพงพดไดวา ยอมระงบไปดวยโสดาปตตมรรคอยางเดยว. บทวา เอว โข ภกขเว ความวา กายสงขารระงบแลวดวยจตตถ-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 148ฌาน อยางน กชอวาลมอสสาสะปสสาสะสงบแลว . บทวา อสมมาโน ไดแก มานะ ๘ อยางทเกดขนวา เราเปน. คาถาทงหลาย พงทราบวนจฉยดงน การแสวงหานม ๒ คอ การแสวงหากาม การแสวงหาภพ. บทวา พรหมจรเยสนา สห ความวาการแสวงหานนเปน ๓ คอ การแสวงหาพรหมจรรย รวมทงการแสวงหา ๒นน พงยนหลกไวในทน แลวประกอบความกบบทนวา เอสนา ปฏนสสฏาละเลกการแสวงหา. บทวา อต สจจปรามาโส ทฏ ฏานา สมสสยาความวา ความยดถอวา ดงนจรง ดงนจรง และทตงแหงทฏฐ กลาวคอทฏฐนนเอง ทเรยกวา สมสสยะ เพราะกายถกธาต ๔ สรางขน คอยกขนตงไว แมหมดทกอยาง. พงยนหลกไวในทนแลวประกอบความกบบทนวาทฏ ฏานา สมหตา เพกถอนกายทตงแหงทฏฐ. ถามวา ใครละเลกการแสวงหาเหลานน และใครเพกถอนทตงแหงทฏฐเหลานนไดแลว . ตอบวาภกษผคลายความกาหนด ทงปวงแลว ไดวมตตเพราะสนตณหา ดวยวา ภกษใด คลายความกาหนดแลวจากราคะทงปวง เปนผประกอบดวยอรหตผลวมตตทเปนไปเพราะสนตณหา คอเพราะดบสนท ภกษนนละเลกการแสวงหาไดแลวและเพกถอนกายทตงแหงทฏฐไดแลว. บทวา ส เว สนโต ความวา ภกษนนคอเหนปานน ชอวาสงบ เพราะกเลสสงบ. บทวา ปสสทโธ ไดแกระงบแลว ดวยกายปสสทธ และจตตปสสทธทงสอง. บทวาอปราชโต ความวา ชอวาอนใคร ๆ ทาใหพายแพไมได เพราะชนะสรรพ-กเลสเสรจแลว. บทวา มานาภสมยา คอเพราะละมานะได. บทวา พทโธ ความวา เปนผตรสรสจจะทง ๔ ตงอย. ดวยเหตนน ทงในพระสตรน ทงในพระคาถา จงตรสแตทานผสนอาสวะอยางเดยว. จบอรรถกถาปฏลนสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 149 ๙. อชชยสตร วาดวยอชชยพราหมณทลถามปญหา [๓๙] ครงนน พราหมณชออชชยะ เขาไปเฝาพระผมพระ-ภาคเจา ฯลฯ กราบทลถามวา พระโคดมผเจรญ สรรเสรญยญ บางหรอไม. พ. ตรสตอบวา พราหมณ เราไมสรรเสรญยญไปเสยทงนน และมใชตเตยนยญไปทงหมด ในยญอยางใด มโค แพะ ไก และสกรทงหลายถกฆา สตวหลายหลากชนดถงซงความมอดมวย เราไมสรรเสรญยญอยางนนอนมการทจะตองเปนธระรเรมมาก เพราะเหตอะไร เพราะเหตวาพระอรหนตทงหลายกด ทานผดาเนนตามทางพระอรหนตกด ไมของแวะยญอนมการทจะตองเปนธระมากอยางนเลย สวนวาในยญอยางใด มโค แพะ ไกและสกรทงหลายไมถกฆา สตวตาง ๆ ชนดไมถงซงความมอดมวย เราสรรเสรญ ยญอยางนน อนไมมการทจะตองเปนธระรเรมมาก ยญอยางนนคออะไร คอนจทาน (ทานทใหเปนนตย) อนเปนอนกลยญ (ยญคอทานทใหตามสกลคอตามอยางบรพบรษกระทามา) ทเราสรรเสรญนนเพราะเหตอะไร เพราะเหตวาพระอรหนตทงหลายกด ทานผดาเนนตามทางพระอรหนตกด ยอมเกยวของยญอนไมมการทจะตองเปนธระรเรมมากอยางน. มหายญทงหลายทมการจะตองเปน ธระรเรมมาก คอ อสสเมธะ ปรสเมธะ สมมาปาสะ นรคคฬะ มหายญเหลานน หามผลมากไม.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 150 ในยญใด มแพะ โค และสตว ตางชนดถกปลดชพ ทานผดาเนนทาง ชอบ ทานผมหาฤษ ไมของแวะยญนน. สวนยญเหลาใดไมมการอนจะตอง เปนธระรเรมมาก ทบชาตามสกลเปนนตย ซงเปนยญท แพะ ใด และสตวตางชนด ไมถกปลดชพ ทานผดาเนนทางชอบ ทานผเปนมหาฤษยอมสรรเสรญยญนน. ผมปญญาพงบชายญอยางน ยญนม ผลมาก เพราะเมอบคคลบชายญอยางน ยอมมแตความดไมมบาป ยญกมผล ไพบลย ทงเทวดากเลอมใส. จบอชชยสตรท ๙ อรรถกถาอชชยสตร พงทราบวนจฉยในอชชยสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา ส ฆาต อาปชชนต ความวา สตวทงหลายยอมถกฆาคอ ตาย. บทวา นจจทาน ไดแก สลากภต. บทวา อนกลยความวา ยญคอทานอนบคคลพงบชา คอ พงให ดวยอานาจสบทอดกนมาตามตระกลอยางน เพราะพอปบรรพบรษของเราทงหลายใหกนมาแลว .

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 151 ในบทวา อสสเมธ เปนตน พงทราบวนจฉยดงน ยญชอวา อสสเมธ เพราะในยญนเขาฆามา คานนเปนชอของยญ ทจะอานวยใหสมบต ทกอยางไมเหลอ ยกเวนแผนดนและคนทงหลาย ซงมหลกบชา ๒๑ หลกทพงบชาดวยปรยญสอง. ยญชอวา ปรสเมธ เพราะในยญนเขาฆาคน คานนเปนชอของยญทจะอานวยใหสมบตทกลาวแลว ในอสสเมธพรอมดวยแผนดนซงพงบชาดวยปรยญส. ชอวา สมมาปาสะ เพราะในยญนเขาโยนบวงแอกไป คานนเปนชอของยญทงหมดทเขาทาแทนบชาโยนบวง ตรงโอกาสทบวงแอกนนตก แลวเดนถอยกลบตงแตโอกาสทดาลงในแมนาสรสวด พงบชาดวยหลกเปนตนทยกไปไดทก ๆ วน. ชอวา วาชเปยยะ เพราะในบดนเขาดมวาชะ คานนเปนชอของยญทอานวยใหสมบต ๑๗ หมวด ซงมหลกบชาทาดวยไมมะตม ทพงบชาดวยสตวเลยง ๑๗ ชนด ดวยปรยญหนง.ชอวา นรคคฬะ เพราะในยญนไมมลมสลก คานน เปนชอของยญอนกาหนดไวในอสสเมธ เรยกชออกอยางหนงวา สรรพเมธ ซงอานวยใหสมบตทกลาวแลวในอสสเมธพรอมดวย แผนดนและดวยคนทงหลาย ทพงบชาดวยปรยญเกา. บทวา มหารมภา ไดแก มกจมาก มกรณยะมาก อนง ชอวามการรเรมใหญ กเพราะการรเรมดวยปาณาตบาตมาก. ในบทวา น เต โหนต มหปผลา น ทานสรปผลของยญทมสวนเหลอไว ในความหมายวาไมมสวนเหลอ เพราะฉะนน จงมอธบายวา วาดวยผลทนาปรารถนา กไมมผลเลย. กขอน ทานกลาวหมายถงการรเรมดวยปาณาตบาตนนเอง. สวนทานใดทเขาใหในระหวางในยญนน ทานนน ยอมมผลไมมาก เพราะถกการรเรมน เขาไปกาจดเสยแลว อธบายวา มผลนอย. บทวา หเร คอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 152ยอมฆา. บทวา ยชนต อนกล สทา ความวา ชนเหลาใดยอมบชายญ ตามตระกล แมพวกคนเหลานนเกดในภายหลง กยงบชาตาม เพราะบรรพบรษทงหลายไดบชากนมาแลว. บทวา เสยโย โหต แปลวา ยอมวเศษแนแท. บทวา น ปาปโย ไดแก ไมเลวทรามอะไรเลย. จบอรรถกถาอชชยสตรท ๙ ๑๐. อทายสตร วาดวยอทายพราหมณทลถามปญหา [๔๐] ความเหมอนสตรกอน ตางแตสตรนพราหมณชออทายมาเฝาและมนคมคาถาดงน พรหมจารทงหลาย ผสารวนแลว ยอมสรรเสรญยญ (คอทาน) ทไมมการ อนจะตองเปนธระรเรมมา จดทาใหเปน กปปยะ (คอใหเปนของควร ปราศจาก การเบยดเบยนสตว) ตามกาล เชนนน. อนงพระพทธเจาทงหลายผมหลงคา (คอกเลส) อนเปดแลว ผกาวลวงแลวซง ตระกลและคต ผฉลาดในเรองบญ ทรง สรรเสรญยญอนนน ในยญ (คอการบรจาคทานปกต) กด ในศราทธะ (คอทาบญอทศผตาย)

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 153 กด ทาผมจตเลอมใสจดไทยธรรมให เปนของควรบชาตามสมควรแลว บรจาค ในทานผประพฤตพรหมจรรยทงหลายซง เปนเนอนาด การบชา การบรจาคท กระทาในทานเหลานน ผเปนทกษไณย- บคคล ยอมเปนการบชาอยางด เปนการ บรจาคอยางดพรอมมล ยญยอมมผล ไพบลย และเทวดา เลอมใส. ปราชญผศรทธา มใจปลอดโปรง (จากความตระหน) ครนบชายญอยางน แลว ยอมเปนบณฑตเขาถงโลกอนไมม ความเบยดเบยนเปนสข. จบอทายสตรท ๑๐ จบจกกวรรคท ๔ อรรถกถาอทายสตร พงทราบวนจฉยในอทายสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา อภสงขต คอทาใหเปนกอง. บทวา นรารมภ คอเวนความปรารภสตว. บทวา ย คอ ไทยธรรม. ทจรงไทยธรรมนนเขาเรยกวา ยญ เพราะเขาพงบชา. บทวา กาเลน คอ ตามกาลอนควรคอเหมาะ. บทวา อปส ยนต คอยอมเขาไปถง. บทวา กล คต ความวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 154ผกาวลวงแลวซงตระกลในวฏฏะ และคตในวฏฏะ. บทวา ปสส โกวทา ความวา ความฉลาดในบญทเปนไปในภม ๔. บทวา ยเ คอในทานตามปกต. บทวา สทเธ คอ ในทานอทศเพอผตาย. บทวา ห กตวาความวา จดไทยธรรมใหเปนของควรบชา. บทวา สกเขตเต พรหมจารสความวา ในเนอนาทด กลาวคอผประพฤตพรหมจรรย. บทวา สมปตตคอถงดแลว. บทวา ทกขเณยเยส ย กต ความวา ยญทสาเรจในทกษไณยบคคลผสมควร เปนอนบคคลบชา เชนสรวงถงดแลว. บทวา สทโธความวา ชอวา ผมศรทธา เพราะเธอในคณของพระพทธเจา พระธรรมและพระสงฆ. บทวา มตเตน เจตสา ไดแก มใจสละแลว. ทานแสดงการบรจาคดวยนาใจเสยสละดวยบทนแล. จบอรรถกถาอทายสตรท ๑๐ จบจกกวรรควรรณนาท ๔ รวมพระสตรในจกกวรรคน คอ ๑. จกกสตร ๒. สงคหสตร ๓. สหสตร ๔. ปสาทสตร ๕.วสสการสตร ๖. โทณสตร ๗. อปรหานสตร ๘. ปฏลนสตร ๙. อช-ชยสตร ๑๐. อทายสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 155 โรหตสสวรรคท ๕

๑๐. สมาธสตร วาดวยสมาธภาวนา ๔ [๔๑] ดกอนภกษทงหลาย สมาธภาวนา ๔ ประการน สมาธภาวนา ๔ ประการคออะไร คอสมาธภาวนาทบคคลเจรญกระทาใหมาก. แลวยอมเปนไปเพอ (ทฏฐธรรมสขวหาร) ความพกผอนอยสาราญในอตภาพปจจบนกมสมาธภาวนาทบคคลเจรญกระทาใหมากแลวยอมเปนไปเพอ (ญาณทสนปฏลาภ)ความไดญาณทสนะกม สมาธภาวนาทบคคลเจรญกระทาใหมากแลวยอมเปนไปเพอสตสมปชญญะกม สมาธภาวนาทบคคลเจรญกระทาใหมากแลวยอมเปนไปเพอความสนอาสวะกม กสมาธภาวนาทเจรญการทาใหมากแลวเปนไปเพอความพกผอน อยสาราญในอตภาพปจจบนเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยนสงดจากกามสงดจากอกศลธรรมทงหลาย ไดปฐมฌานอนประกอบดวยวตก ประกอบดวยวจาร มปตและสขอนเกดแตวเวกอย เพราะวตกวจารสงบไป เธอไดทตยฌานอนเปนเครองผองใสในภายใน ประกอบดวยความทใจเปนหนงผดขน ไมมวตก ไมมวจาร มปตและสขอนเกดแตสมาธอย เพราะปตคลายไปดวย ภกษเพงอยดวย มสตสมปชญญะดวย เสวยสขทางกายดวย ไดตตยฌาน ซงพระอรยะกลาว (ผทไดตตยฌานน) วา ผมสตเพงอยเปนสข

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 156 เพราะละสข (กาย) และทกข (กาย) ได เพราะโสมนส (สขใจ) และโทมนส (ทกขใจ) ดบไปกอน ไดจตตถฌานอนไมทกขไมสข มความบรสทธดวยอเบกขาและสตอย น สมาธภาวนาทเจรญกระทาใหมากแลว เปนไปเพอความพกผอนอยสาราญในอตภาพปจจบน กสมาธภาวนาทเจรญกระทาใหมากแลวเปนไปเพอความไดญาณทสนะเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยนทาในใจซงอาโลกสญญา (ความสาคญในแสงสวาง) อธฏฐานทวาสญญา (ความสาคญวาเปนเวลากลางวน ) ใหเหมอนกนหมดทงกลางวนและกลางคน มใจสงบสงดไมมอะไรหมหอ ยงจตอนประกอบดวยความสวางไสวใหเกดขนดวยอาการอยางน น สมาธภาวนาทเจรญการทาใหมากแลวเปนไปเพอฌาณทสนะ กสมาธภาวนาทเจรญการทาใหมากแลว เปนไปเพอสตสมปชญญะเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยน เวทนาเกดขนกร เวทนาตงอยกร เวทนาดบไปกร สญญาเกดขนกร สญญาตงอยกร สญญาดบไปกร วตกเกดขนกรวตกตงอยกร วตกดบไปกร น สมาธภาวนาทเจรญกระทาใหมากแลวเปนไปเพอสตสมปชญญะ กสมาธภาวนาทเจรญกระทาใหมากแลว เปนไปเพอความสนอาสวะเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาดเนอง ๆ ซงความเกดและความเสอมในอปาทานขนธ ๕ วารปเปนอยางน ความเกดขนแหงรปเปนอยางนความดบไปแหงรปเปนอยางน เวทนา สญญา สงขารวญญาณเปนอยางน ความเกดขนแหงเวทนา สญญา สงขาร วญญาณเปนอยางน ความดบไปแหงเวทนาสญญา สงขาร วญญาณเปนอยางน น สมาธภาวนาทเจรญกระทาใหมากแลวเปนไปเพอความสนอาสวะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 157 ภกษทงหลาย นแล สมาธภาวนา ๔. กแล คาทเรากลาวในปณณกปญหาในปารายนวรรควา ความหวนไหวในโลกไหน ๆ ของ ผใดไมม เพราะพจารณารอารมณอนยง และหยอนในโลก ผนนเปนคนสงบไมม โทษดจควน ไมมทกขใจ ไมมความหวง เรากลาววา ขามชาตและชราไดแลว ดงนน หมายเอาความทกลาวมาน. จบสมาธสตรท ๑ โรหตสสวรรคท ๕

อรรถกถาสมาธสตร พงทราบวนจฉยในสมาธสตรท ๑ วรรคท ๕ ดงตอไปน :- บทวา าณทสสนปฏลาภาย ความวา เพอไดญาณทสนะคอทพยจกษ. บทวา ทวา ส อธฏาต ความวา ยอมตงความกาหนด-หมายอยางนวา กลางวน ดงน. บทวา ยถา ทวา ตถา รตต ความวาทาในใจถงอาโลกสญญาความกาหนดหมายวาแสงสวางในเวลากลางวน ฉนใดยอมทาในใจถงอาโลกสญญานน แมในกลางคนกฉนนนนนแหละ. แมในบททสองกนยนเหมอนกน. บทวา สปปภาส ไดแก มแสงสวางคอทพยจกษ-ญาณ แมทาจตใหเปนเสมอนแสงสวางไดแลวกจรง ถงกระนน บณฑตกพง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 158กาหนดเนอความอยางน. แตในทนทานประสงคแสงสวางคอทพยจกษญาณ. บทวา วทตา ไดแกปรากฏแลว . ถามวา อยางไร เวทนาทรแลว ชอวา เกดขน ทรแลว ชอวาดบไป. ตอบวา ภกษในธรรมวนยน ยอมกาหนดวตถยอมกาหนดอารมณ เพราะภกษนนกาหนดวตถและอารมณแลว เวทนาทรอยางนวา เวทนาเกดขนอยางน ตงอยอยางน ดบไปอยางน ชอวาเกดขนทรแลว ชอวาตงอย ทรแลว ชอวาดบไป. แมในสญญาและวตกกนยนเหมอนกน. บทวา อทยพพยานปสส แปลวา พจารณาเหนความเกดและความเสอม. บทวา อต รป ความวา รปเปนอยางน รปมเทาน รปอนนอกนไมม. บทวา อต รปสส สมทโย ความวา ความเกดขนแหงรปเปนอยางน. สวนบทวา อตถงคโม ทานหมายถงความแตกดบ. แมในเวทนาเปนตน กนยนเหมอนกน. บทวา อทจ ปน เม ต ภกขเว สนธาย ภาสต ความวาดกอนภกษทงหลาย คาเปนตนวา สงขาย โลกสม ใด เรากลาวแลวในปณณกปญหา (โสฬสปญหา) คานนเรากลาวหมายถงผลสมาบตน . ในบทเหลานน บทวา สงขาย ไดแก รดวยญาณ. บทวา โลกสม ไดแกในโลกคอหมสตว. บทวา ปโรปราน ไดแก ความยงและหยอน คอสงและตา. บทวา อชต ไดแก ความหวนไหว. บทวา นตถ กห จโลเก ความวา ความหวนไหวของผใด ในทไหน ๆ ไมวาจะในขนธหนงกดอายตนะหนงกด ธาตหนงกด อารมณหนงกด ยอมไมมในโลก. บทวาสนโต ความวา ผนนเปนคนสงบ เพราะสงบกเลสทเปนขาศก. บทวาวธโม ความวา เปนผปราศจากกเลสดจควน เพราะควนคอความโกรธ.ในพระสตรน ตรสถงเอกคคตาในมรรค ในคาถาตรสผลสมาบตอยางเดยวดวยประการฉะนแล. จบอรรถกถาสมาธสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 159 ๒. ปญหาสตร วาดวยปญหาพยากรณ ๔ [๔๒] ดกอนภกษทงหลาย ปญหาพยากรณ (การกลาวแกปญหา) ๔ อยางน ปญหาพยากรณ ๔ คออะไรบาง คอปญหาเปนเอกงสพยากรณยะ(ตองแกโดยสวนเดยว) ๑ ปญหาเปนวภชชพยากรณยะ (ตองจาแนกแก) ๑ปญหาเปนปฏปจฉาพยากรณยะ (ตองยอนถามแลวจงแก) ๑ ปญหาเปนฐปนยะ(ตองงดแก) ๑ ภกษทงหลาย นแล ปญหาพยากรณ ๔ อยาง ปญหาพยากรณอยางหนงพงแกโดย สวนเดยว อกอยางหนงพงจาแนกแก อยางท ๓ พงยอนถาม สวนท ๔ พง งดแก. กภกษใดรการทจะกลาวแกปญหา เหลานนในฐานะนน ๆ ทานเรยกภกษเชน นนวา ผฉลาดในปญหา ๔. บณฑตผมนคง ยากทใครจะเทยบ ยากทใครจะขมเปนผลกซง ยากทใครจะ ทาลาย อนงเปนผฉลาดในทางเจรญทาง เสอมและในประโยชน ๒ ฝาย เวนทาง เสอมทางทไมเปนประโยชน ถอเอาทาง เจรญทางทเปนประโยชน เพราะได ประโยชน จงไดชอวา บณฑต. จบปญหาสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 160 อรรถกาปญหาสตร พงทราบวนจฉยในปญหาสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา โย จ เนส ตตถ ตตถ ชานาต อนธมมต ความวาภกษใดรการกลาวแกปญหาเหลานน ในฐานะนน ๆ. บทวา จตปหสสกสโล อาห ภกข ตถาวธ ความวา ทานเรยกภกษผเชนนน อยางนวาผฉลาดในปญหาทง ๔. บทวา ทราสโท ทปปสโห ความวา อนใครๆไมอาจจะกระทบหรอขมเอาได. บทวา คมภโร ความวา เปนผลกซงเหมอนมหาสมทรสทนดร ๗ สมทร. บทวา ทปปธ สโย ไดแก ผทใครๆเปลองไดยาก อธบายวา ใคร ๆ ไมอาจจะใหเขาปลอยการยดถอขอทเขาถอแลวได. บทวา อตเถ อนตเถ จ ไดแก ในความเจรญและในความเสอม.บทวา อตถาภสมยา ไดแก เพราะรวมเอาความเจรญไวได. บทวาธโร ปณฑโตต ปวจจต ความวา บคคลผประกอบดวยปญญา เขาเรยกกนอยางนวา ผน เปนบณฑต ดงน. จบอรรถกถาปญหาสตรท ๒ ๓. ปฐมโกธสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๔๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลกบคคล ๔ จาพวกคอใคร คอ บคคลหนกในความโกรธ ไมหนกในพระ-สทธรรม ๑ บคคลหนกในความลบหลทาน ไมหนกในพระสทธรรม ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 161บคคลหนกในลาภ ไมหนกในพระสทธรรม ๑ บคคลหนกในสกการะ ไม หนกในพระสทธรรม ๑ นแล บคคล ๔ จาพวกมปรากฏอยในโลก ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก บคคล๔ จาพวกคอใคร คอ บคคลหนกในพระสทธรรม ไมหนกในความโกรธ ๑บคคลหนกในพระสทธรรม ไมหนกในความลบหลทาน ๑ บคคลหนกในพระสทธรรม ไมหนกในลาภ ๑ บคคลหนกในพระสทธรรม ไมหนกในสกการะ ๑ ภกษผหนกในความโกรธและความ ลบหลทาน หนกในลาภและสกการะ ภกษเหลานนยอมไมงอกงามในพระธรรม ทพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงแลว. สวนภกษเหลาใดหนกในพระสท- ธรรมแลว และกาลงหนกในพระสทธรรม อย ภกษเหลานนยอมงอกงามในพระธรรม ทพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงแลว. จบปฐมโกธสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 162 อรรถกถาปฐมโกธสตร พงทราบวนจฉยในปฐมโกธสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา โกธคร น สทธมมคร ความวา บคคลถอความโกรธเปนสาคญ ไมถอพระสทธรรม ยอมถอพระสทธรรม แตทาใหไมสาคญ. แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน. บทวา วรหนต ไดแก ยอมเจรญ หรอยอมตงมนไมหวนไหว ดวยศรทธาทเปนมลเกดพรอมแลว. จบอรรถกถาปฐมโกธสตรท ๓ ๔.ทตยโกธสตร วาดวยอสทธรรม ๔ [๔๔] ดกอนภกษทงหลาย อสทธรรม ๔ ประเภทน อสทธรรม๔ ประเภทคออะไร คอ ความเปนผหนกในความโกรธ ไมหนกในพระ-สทธรรม ๑ ความเปนผหนกในความลบหลทาน ไมหนกในพระสทธรรม ๑ความเปนผหนกในลาภ ไมหนกในพระสทธรรม ๑ ความเปนผหนกในสกการะไมหนกในพระสทธรรม ๑ นแล อสทธรรม ๔ ประเภท ดกอนภกษทงหลาย พระสทธรรม ๔ ประเภทน พระสทธรรม ๔ประเภทคออะไร คอ ความเปนผหนกในพระสทธรรม ไมหนกในความโกรธ ๑ ความเปนผหนกในพระสทธรรม ไมหนกในความลบหลทาน ๑ความเปนผหนกในพระสทธรรม ไมหนกในลาภ ๑ ความเปนผหนกในพระสทธรรม ไมหนกในสกการะ ๑. นแล พระสทธรรม ๔ ประเภท.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 163 ภกษผหนกในความโกรธและความ ลบหลทาน หนกในลาภและสกการะ ยอม ไมงอกงามในพระสทธรรม ดจพชทหวาน ในนาเลวฉะนน. สวนภกษเหลาใดหนกในพระสท- ธรรมแลว และกาลงหนกในพระสทธรรม อย ภกษเหลานนยอมงอกงามในธรรม ดจสมนไพรไดปยฉะนน. จบทตยโกธสตรท ๔ ในทตยโกธสตรท ๔ บทวา โกธครตา แปลวา ความเปนผหนกอยในความโกรธ. ในบททงปวงกนยนนแล. ๕. ปฐมโรหตสสสตร วาดวยโรหตสสเทวบตรทลถามปญหา [๔๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชต-วน อารามของอนาถบณฑกคฤหบด กรงสาวตถ ครงนน เมอราตรลวง(ปฐมยาม) แลว เทวบตรชอโรหตสสะ มฉววรรณงดงาม (ฉายรศม)ยงพระเชตวนใหสวางไปทว เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนเขาไปถงแลวถวายอภวาทแลวยนอย ณ ทสมควรสวนหนง แลวกราบทลถามพระผมพระ-ภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ในทสดโลกใด สตวไมเกดไมแกไมตาย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 164ไมจตไมอปบต บคคลอาจรหรอเหนหรอไปถงซงทสดนนดวยการเดนทางไป ไดหรอ. พ. ตรสตอบวา อาวโส ในทสดโลกใดแล สตวไมเกดไมแกไมตายไมจต ไมอปบต เรากลาววาทสดโลกนน บคคลไมพงรไมพงเหนไมพงไปถงไดดวยการเดนทางไป. โร. นาอศจรรยจรง พระพทธเจาขา ขอนพระผมพระภาคเจาตรสถกตองตามทตรส วา ในทสดโลกใดแล สตวไมเกดไมแกไมตายไมจตไมอปบต เรากลาววาทสดโลกนน บคคลไมพงรไมพงเหนไมพงไป ถงไดดวยการเดนทางไป ดงน เมอกอนขาพระพทธเจาเปนฤษชอโรหตสสะ เปนบตรนายบาน มฤทธไปในอากาศได ความเรวของขาพระพทธเจานนเปรยบไดกบนายขมงธนผกายา ไดฝกหดธนศลปแลวอยางดจนชานชานาญสาเรจการยงแลว และยงลกธนอนเบาอนมการปะทะนอย ใหผานเงาตนตาลทางขวางไปฉะนน การยางเทากาวหนงของขาพระพทธเจาระยะเทากบจากสมทรเบองตะวนออกถงสมทรเบองตะวนตก ขาพระพทธเจาผมความเรวและกาวเทาเหนปานน มความปรารถนาเกดขนวาจกไปใหถงทสดโลก เวนการกน ดมเคยว ลม ถายอจจาระปสสาวะ นอนและหยดพกเหนอย ขาพระพทธเจา มอาย ๑๐๐ ป ดารงชวตอยตลอด ๑๐๐ ป เดนทางไปจนสน ๑๐๐ ป กหาถงทสดโลกไม ตายเสยในระหวางนนเอง นาอศจรรยจรง พระพทธเจาขาขอนพระผมพระภาคเจา ตรสถกตองดงทตรสวา ในทสดโลกใด สตวไมเกดไมแกไมตายไมจตไมอปบต เรากลาววาทสดโลกนน บคคลไมพงรไมพงเหนไมพงไปถงไดดวยการเดนทางไป ดงน. พ. ตรสยาความและไขความวา อาวโส ในทสดโลกใดแล ไมเกดไมแกไมตายไมจตไมอปบต เรากลาววาทสดโลกนน บคคลไมพงจะไมพงเหน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 165ไมพงไปถงไดดวยการเดนทางไป แตเรากไมกลาววา เมอยงไมถงทสดโลก แลวจะทาทสดทกขได เออ นแนะอาวโส เราบญญตโลก และโลกสมทยโลกนโรธ โลกนโรธคามนปฏปทา ในกเลวระ (รางกาย) อนยาวประมาณ๑ วา ซงมสญญาและมใจ. ทสดโลก บคคลไมพงถงไดดวย การเดนทางไป แตไหน ๆ มา แตวายง ไมถงทสดโลกแลวจะพนทกขไดเปนไมม เพราะเหตนน ผมปญญาดรจกโลก ถงท สดโลก อยจบพรหมจรรยแลว รทสดโลก สงบบาปแลว ยอมไมปรารถนาทงโลกน ทงโลกอน. จบปฐมโรหตสสสตรท ๕ อรรถกถาปฐมโรหตสสสตร พงทราบวนจฉยในปฐมโรหตสสสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา ยตถ ความวา แผนดนใหโอกาสแหงหนงของโลกในจกรวาล.บทวา น จวต น อปปชชต น ทรงถอแลวดวยอานาจจตตและปฏสนธสบๆกน ไป. บทวา คมเนน คอดวยการใชเทาเดนไป. บทวา โลกสส อนตความวา พระศาสดาตรสหมายถงทสดของสงขารโลก. ในบทวา าเตยยเปนตน ความวา อนบคคลพงร พงเหน พงถง. ดวยเหตนน เทพบตร

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 166ทลถามทสดของโลกในจกรวาล พระศาสดากตรสตอบทสดของสงขารโลก. ฝายเทพบตรนนราเรงในปญหาวา การกลาวแกของพระศาสดาสมกบปญหาของตน ดงน จงทลวา อจฉรย ดงนเปนตน. บทวา ทฬหธมโม ไดแก ผสอดธนไวมน คอประกอบดวยธนมขนาดเยยม. บทวา ธนคคโห ไดแกอาจารยผฝกหดธน. บทวา สสกขโตคอ ผไดศกษาธนศลปมา ๑๒ ป. บทวา กตหตโถ ความวา มฝมอชานาญแลว โดยสามารถยงปลายขนเนอทราย ในระยะประมาณอสภะหนงได.บทวา กตปาสโน ไดแก ยงธนชานาญไดแสดง (ประลอง) ศลปธนมาแลว.บทวา อสเนน คอลกธน. บทวา อตปาเตยย คอผานไป. เทพบตรแสดงสมบต คอความเรวของตนวา เราจกผานจกรวาลหนงไปเทากบลกธนนน ผานเงาตาลไป. บทวา ปรตถมา สมททา ปจฉโม ความวา เทวบตรกลาววา การยางเทากาวหนงไปไดในทไกล เหมอนสมทรเบองตะวนตกไกลจากสมทรเบองตะวนออกฉะนน . ไดยนวา ฤษนน ยนอยทขอบปากแหงจกรวาลเบองตะวนออก เหยยดเทาผานขอบปากแหงจกรวาลเบองตะวนตก เหยยดเทาทสองไปอก กผานขอบปากจกรวาลอน. บทวา อจฉาคต แปลวา ความปรารถนานนเอง. บทวา อตเรว คอ ทานแสดงความไมชกชา. ไดยนวาในเวลาภกขาจาร ฤษนนสไมสฟนนาคลดา ลางหนาในสระอโนดาต เมอไดเวลากเทยวบณฑบาตในอตตรกรทวป นงทขอบปากจกรวาล ทาภตกจ. หยดพก ณ ทนนครหนง กโลดแลนไปอก. บทวา วสสตายโภ ความวา ยคนนเปนสมยทคนมอายยน. สวนฤษนเรมเดนเมออายเหลอ ๑๐๐ ป. บทวาวสสสตชว ความวา เขามชวตอย ๑๐๐ ป โดยไมมอนตราย. บทวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 167อนตราเยว กาลกโต ความวา ยงไมถงทสดแหงโลกในจกรวาล. กตาย เสยกอนในระหวาง. แตเขาทากาละในทนนแลว จงมาเกดในจกรวาลน. บทวา อปปตวา ความวา ยงไมถงทสดแหงสงขารโลก. บทวาทกขสส คอ วฏฏทกข. บทวา อนตกรย คอ ทาทสด. บทวา กเฬวเรคอในอตภาพ. บทวา สสมห สมนเก คอ มสญญามใจ. บทวาโลก คอ ทกขสจ. บทวา โลกสมทย คอ สมทยสจ. บทวา โลกนโรธคอ นโรธสจ. บทวา ปฏปท คอ มรรคสจ. พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงวา ผมอาย เรายอมไมบญญตสจจะ ๔ เหลานลงในหญาและไมเปนตนแตเรายอมบญญตลงในกายนทมมหาภต ๔ เทานน. บทวา สมตาว ไดแกผมบาปสงบแลว . บทวา นาสสต คอ ยอมไมปรารถนา. จบอรถกถาปฐมโรหตสสสตรท ๕ ๖. ทตยโรหตสสสตร วาดวยโรหตสสเทวบตรทลถามปญหา [๔๖] สตรนเนอความเหมอนสตรกอนทกอยาง ตางแตวาสตรน เปนคาทพระองคตรสเลาใหภกษทงหลายพงวา เมอคนนมเทวบตรชอนนมาเฝาแลว กราบทลถามอยางนน ๆ นคมคาถากอยางเดยวกน . จบทตยโรหตสสสตรท ๖ ทตยโรหตสสสตรท ๖ งายทงนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 168 ๗. สวทรสตร วาดวยสงทไกลแสนไกล ๔ [๔๗] ดกอนภกษทงหลาย สงทไกลแสนไกล ๔ อยางน ๔ อยางคออะไร คอ ๑. ฟากบดน ๒. ฝงในกบฝงนอกแหงสมทร ๓. ท ๆ ดวงอาทตยอทยกบท ๆ ดวงอาทตยอสดง ๔. ธรรมของสตบรษกบธรรมของอสตบรษ ดกอนภกษทงหลาย นแล สงทไกลแสนไกล ๔ อยาง. ฟากบดน ไกลกน ฝงสมทร กวา ไกลกน ท ๆ ดวงอาทตยอทย กบท ๆ ดวงอาทตยอสดง (กไกลกน) ธรรมของ สตบรษกบธรรมของสตบรษ ปราชญ กลาววาไกลกนยงกวานน การสมาคมแตงสตบรษยอมไมเสอม คลาย จะนานเทาใด ๆ กคงทอยเชนนน สวนสมาคมแหงอสตบรษยอมพลนเสอม เพราะฉะนน ธรรมของสตบรษจงไกลจาก อสตบรษ. จบสวทรสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 169 อรรถกถาสวทรสตร พงทราบวนจฉยในสวทรสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา สวทรวทราน ความวา ไมใกลกนโดยปรยายไร ๆ คอไกลแสนไกลนนเอง. บทวา นภจ ภกขเว ปว จ ไดแก อากาศกบแผนดนใหญ. ในสองอยางนน ชอวาอากาศไมไกลจากแผนดน แมประมาณ๒ นวกจรง ถงอยางนน ทานกยงกลาววาไกลแสนไกลเพราะไมคดกนและกน บทวา เวโรจโน คอดวงอาทตย. บทวา สตจ ภกขเว ธมโมความวา โพธปกขยธรรม ๓๗ อนตางดวยสตปโฐาน ๔ เปนตน . บทวาอสตจ ธมโม ความวา อสทธรรมอนตางดวยทฏฐ ๖๒. บทวา ปภงกโรคอดวงอาทตย. บทวา อพยายโก โหต ไดแก ไมจางไปเปนสภาพ.บทวา สต สมาคโม ความวา การสมาคมของบณฑตดวยสามารถกระชบมตร.บทวา ยาวมป ตฏเยย ความวา จะพงตงอยนานเทาใด. บทวา ตเถวโหต ความวา กคงทอยเชนนน. ไมละปกต. บทวา ขปป ห เวต คอยอมจางเรว. จบอรรถกถาสวทรสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 170 ๘. วสาขสตร วาดวยวสาขาปญจาลบตรแสดงธรรมมกถา [๔๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ วหารพระเชตวนอารามของอนาถบณฑกคฤหบด กรงสาวตถ คราวนนทานวสาขะ ปญจาลบตรแสดงธรรมกถาใหภกษทงหลายใหเหนแจงใหสมาทานใหอาจหาญใหราเรงอยในอปฏฐานศาลา ดวยถอยคาของชาวเมอง สละสลวยปราศจากโทษ ทาใหเขาใจความไดชดเจน นบเนองในนพพานไมองวฏฏะ ครงนน เวลาเยนพระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทประทบหลกเรนไปอปฏฐานศาลา ประทบนง ณ อาสนะทจดไวแลว ตรสถามภกษทงหลายวาใครหนอแสดงธรรมกถาใหภกษทงหลายใหเหนแจงใหสมาทานใหอาจหาญใหราเรง ดวยคาของชาวเมอง สละสลวย ปราศจากโทษ ทาใหเขาใจความไดชดเจน นบเนองในนพพานไมองวฏฏะ. ภกษทงหลายกราบทลวา ทานวสาขะ ปญจาลบตร พระพทธเจาขา... พ. จงตรสประทานสาธการกะทานวสาขะวา สาธ สาธ วสาขะ เธอแสดงธรรมกถาใหภกษทงหลายใหเหนแจงใหสมาทานใหอาจหาญใหราเรงดวยถอยคาของชาวเมอง สละสลวย ปราศจากโทษ ทาใหเขาใจความไดชดเจนนบเนองในนพพานไมองวฏฏะ ดนกแล. คนฉลาดปนกบหมคนเขลา เมอไม พดออกมา กไมมใครรจก ตอเมอพด แสดงอมตบท คนทงหลายจงร บคคล พงสองธรรมใหสวาง พงยกธงของฤษไว ฤษทงหลายมสภาษตเปนธง แทจรง ธรรม เปนธงของพวกฤษ. จบวสาขสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 171 อรรถกถาวสาขสตร พงทราบวนจฉยในวสาขสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา ปจาลปตโต คอเปนบตรของนางพราหมณ ชอปญจาล. บทวา โปรยา วาจาย คอ ดวยวาจาทบรบรณ. บทวา วสสฏาย คอลนไมพน. บทวา อเนฬคลาย ความวา ไมมโทษ ไมตกกตะกก พยญชนะไมเพยน. บทวา ปรยาปนนาย คอ ทนบเนองในววฏฏะ. บทวา อนสส-ตาย คอ ไมอาศยวฏฏะ. อธบายวา กลาวถอยคาใหอาศยววฏฏะเทานนไมกลาวถอยคาใหอาศยวฏฏ. บทวา นาภาสมาน คอเมอไมพดกไมมใครรจก บทวา อมต ปทไดแก บทคอพระนพพาน. บทวา ภาสเย ไดแก พงทาใหกระจาง (พด).บทวา โชตเย เปนไวพจนของบทวา ภาสเย นนเอง. บทวา ปคคณเหอสน ธช ความวา โลกตรธรรม ๙ อยาง เรยกชอวา ธงของพวกฤษ เพราะอรรถวา ฟงขจรไป. อธบายวา พงยกยองโลกตรธรรมนน คอ พงกลาวยกใหสง. พวกฤษ ชอวามสภาษตเปนธง เพราะอรรถวา มสภาษตทแสดงโลกตรธรรม ๙ เปนธง. บทวา อสโย ไดแก พระอรยะทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน . บทวา ธมโม ห อสน ธโช ความวา โลกตรธรรมชอวา เปนธงของพวกฤษ โดยนยอนกลาวแลวในหนหลงแล. จบอรรถกถาวสาขสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 172 ๙. วปลลาสสตร วาดวยวปลาสในธรรม ๔ ประการ [๔๙] ดกอนภกษทงหลาย สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส(ความสาคญ คด เหนคลาดเคลอน) ม ๔ ประการน ๔ ประการคออะไรบางคอ สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทไมเทยงวาเทยง ๑ ในสงทเปนทกขวาเปนสข ๑ ในสงทเปนอนตตาวาเปนอตตา ๑ ในสงทไมงาม วางาม ๑ นแล สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ๔ ประการ ภกษทงหลาย สญญาไมวปลาส จตไมวปลาส ทฏฐไมวปลาส ๔ น๔ คออะไรบาง คอ สญญาไมวปลาส จตไมวปลาส ทฏฐไมวปลาส วาไมเทยงในสงทไมเทยง... วาทกขในสงทเปนทกข... วาเปนอนตตาในสงทเปนอนตตา... วาไมงามในสงทไมงาม นแล สญญาไมวปลาส จตไมวปลาสทฏฐไมวปลาส ๔ ประการ. สตวเหลาใดสาคญวาเทยงในสงท ไมเทยง สาคญวาสขในสงทเปนทกข สาคญวาเปนอตตาในสงทเปนอนตตา และสาคญวางานในสงทไมงาม ถกความ เปนผดชกนาไปแลว ความคดซดสายไป มความสาคญ (คดเหน) วปลาส สตว เหลานนชอวา ถกเครองผกของมารผกไว แลว เปนคนไมเกษมจากโยคะ ยอม เวยนเกดเวยนตายไป.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 173 เมอใดพระพทธเจาทงหลายผประดจ ดวงอาทตยบงเกดขนในโลก ทรงประกาศ ธรรมอนน ซงเปนทางใหถงความสงบ ทกข เมอนน สตวเหลานน ผทมปญญา ไดฟงธรรมของทานแลว จงกลบไดคด เหนสงทไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา และไมงาม ตามความเปนจรง เพราะมา ถอเอาทางความเหนชอบ กลวงพนทกข ทงปวงได. จบวปลลาสสตรท ๙ อรรถกถาวปลลาสสตร พงทราบวนจฉยในวปลลาสสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา สาวปลลาสา ความวา มสญญาความสาคญคลาดเคลอนอธบายวา มสญญา ๔ วปรต ความสาคญทตรงกนขาม. แมในสองบททเหลอกนยนเหมอนกน. บทวา อนจเจ ภกขเว นจจนต สาวปลลาโสความวา เกดความสาคญ ยดถออยางนวาเทยงในสงทไมเทยง ชอวาสญญาวปลลาส. บณฑตพงทราบความในบททกบท โดยนยน . บทวา อนตตน จ อตตา ความวา ผมความสาคญอยางนวาเปนอตตาใหสงทเปนอนตตา. บทวา มจฉาทฏ หตา ความวา สตวจะสาคญอยางเดยวเทานน กหามได ยงถกแมมจฉาทฏฐความเหนผดทกาลง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 174เกดขนชกนาไปแลว เหมอนสญญาวปลลาส. บทวา ขตตจตตา ความวา ผประกอบดวยจตซดสายทกาลงเกดขนเหมอนสญญาวปลลาสและทฏฐวปลลาส.บทวา วส โน นนเปนเพยงเทศนา. อธบายวา เปนสญญาจตและทฏฐอนวปรต. บทวา เต โยคยตตา มารสส ความวา สตวเหลานนชอวาประกอบอยในเครองผกของมาร. บทวา อโยคกเขมโน ความวา เปนคนไมถงความเกษมจากโยคะ คอพระนพพาน. บทวา สตตา คอบคคลทงหลาย. บทวา พทธา คอผตรสรสจจะ ๔. บทวา อม ธมม คอสจจธรรม ๔. บทวา สจตต ปจจลทธา ไดแก กลบไดความคดของตนเอง. บทวา อนจจโต ทกข ไดแก ไดเหนโดยความเปนของไมเทยงจรง. บทวา อสภตททส ไดแก ไดเหนโดยความเปนของไมงามจรง.บทวา สมมาทฏ สมาทานา ไดแก ผยดถอสมมาทสสนะ. บทวา สพพทกข อปจจค ความวา ลวงพนวฏฏทกขทงสนได. จบอรรถกถาวปลลาสสตรท ๙ ๑๐. อปกเลสสตร วาดวยเครองเศราหมอง ๔ อยาง [๕๐] ดกอนภกษทงหลาย อปกเลส (เครองมวหมอง) แหงดวงจนทรดวงอาทตย ๔ อยางน ซงเปนเหตใหดวงจนทรดวงอาทตยไมสวางไสวไพโรจน อปกเลสแหงดวงจนทรดวงอาทตย ๔ อยางคออะไรบางคอ เมฆ ๑ หมอก ๑ ควนและผงคล ๑ อสรนทราห ๑ นแล อปกเลส

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 175แหงดวงจนทรดวงอาทตย ๔ อยาง ซงเปนเหตใหดวงจนทรดวงอาทตยไม สวางไสวไพโรจน ภกษทงหลาย ฉนเดยวกนนนแล อปกเลสแหงสมณพราหมณทงหลายกม ๔ ประการ ซงเปนเหตใหสมณพราหมณทงหลายไมงามสงา สกใสรงเรอง อปกเลสของสมณพราหมณ ๔ ประการ คออะไรบาง คอ มอย สมณพราหมณบางเหลาดมสราเมรย ไมงดเวนจากการดมสราเมรย การดมสราเมรยเปนอปกเลสแหงสมณพราหมณขอ ๑ ซงเปนเหตใหสมณพราหมณไมงามสงาสกใสรงเรอง มอย สมณพราหมณบางเหลาเสพเมถนธรรม ไมงดเวนจากเมถน-ธรรม การเสพเมถนธรรมนเปนอปกเลสแหงสมณพราหมณขอ ๒ ซงเปนเหตใหสมณพราหมณไมงามสงาสกใสรงเรอง. มอย สมณพราหมณบางเหลายนดทองและเงน ไมงดเวนจากการรบทองและเงน ความยนดรบทองและเงนนเปนอปกเลสแหงสมณพราหมณขอ ๓ ซงเปนเหตใหสมณพราหมณไมงามสงาสกใสรงเรอง มอย สมณพราหมณบางเหลาเลยงชวตโดยมจฉาอาชวะ ไมงดเวนจากมจฉาอาชวะ การเลยงชวตโดยมจฉาอาชวะนเปนอปกเลสแหงสมณพราหมณขอ ๔ ซงเปนเหตใหสมณพราหมณไมงามสงาสกใสรงเรอง ภกษทงหลาย นแล อปกเลสแหงสมณพราหมณ ๔ ประการ ซงเปนเหตใหสมณพราหมณไมงามสงาสกใสรงเรอง. สมณพราหมณบางเหลาผมราคะโท- สะปกคลมแลว เปนคนอนอวชชาปกปด แลว เพลนยนดในปยรป (สงทรก) ดม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 176 สราเมรย บางเหลาเสพเมถน บางเหลา โฉดเขลา ยนดเงนและทอง บางเหลา เลยงชพโดยมจฉาอาชวะ. บาปธรรมเหลานน พระพทธเจา เผาพนธพระอาทตย ตรสวาเปนอปกเลส ซงเปนเหตใหสมณพราหมณเหลานนปรา- กฏวาเปนผไมบรสทธ มราค ไมงามสงา สกใส. สมณพราหมณเหลานนอนความมด (คออวชชา) หมหอแลว ตกเปนทาสตณหา ถกตณหาจงไป บารงเลยงอตภาพรายเขา ไวตองไปเกดอก. จบอปกเลสสตรท ๑๐ จบโรหตสสวรรคท ๕ อรรถกถาอปกเลสสตร พงทราบวนจฉยในอปกเลสสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา อปกกเลสา ความวา ชอวาอปกเลส (เครองเศราหมอง)เพราะทาความมวหมอง ไมใหผองใส. บทวา มหยา คอ หมอก. บทวาธมรโช ไดแก ควนและผงคล. บทวา ราห ความวา หมอก ควน และผงคล ทงสามขางตน เปนอปกเลสทไมถงดวงจนทรดวงอาทตย สวนราหพงทราบวา ทานกลาวดวยสามารถอปกเลสทถงดวงจนทรดวงอาทตย. บทวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 177สมณพราหมณา น ตปนต น ภาสนต น วโรจนต ความวา ยอมไมงาม ดวยความงามโดยคณ ไมสกใสดวยความสกใสโดยคณ ยอมไมไพโรจนดวยความไพโรจนโดยคณ. บทวา สราเมรยปานา อปปฏวรตาความวา ไมเวนจากการดมสรา ๕ อยาง และเมรย ๔ อยาง. บทวา อวชชานวตา ความวา เปนคนถกอวชชาหมหอแลว คอปกปดไวแลว. บทวา ปยรปาภนนทโน ความวา เพลดเพลน ยนด ปยรป(สงทรก) สงเปนทยนด. บทวา สาทยนต คอ ยอมรบ. บทวา อวททสคอ อนธพาล. บทวา สเนตตกา ความวา นาไปดวยเชอกคอตณหา.บทวา กฏส คอ อตภาพ. บทวา โฆร คอ ราย. ทงในพระสตรนทงในคาถา ตรสแตวฏฏะอยางเดยว. จบอรรถกถาอปกเลสสตรท ๑๐ จบโรหตสสวรรควรรณนาท ๕ จบปฐมปณณาสก รวมพระสตรในวรรคน คอ ๑. สมาธสตร ๒. ปญหาสตร ๓. ปฐมโกธสตร ๔. ทตยโกธ-สตร ๕. ปฐมโรหตสสสตร ๖. ทตยโรหตสสสตร ๗. สวทรสตร ๘.วสาขสตร ๙. วปลลาสสตร ๑๐. อปกเลสสตร และอรรถกถา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 178 ทตยปณณาสก ปญญาภสนทวรรคท ๑

๑. ปฐมปญญาภสนทสตร วาดวยทอธารบญกศล ๔ ประการ [๕๑] ดกอนภกษทงหลาย (บญญาภสนท) ทอธารบญ (กสลา-ภสนท) ทอธารกศล ๔ ประการน นามาซงความสข ใหซงผลอนดเลศ มความสขเปนวบาก เปนทางสวรรค เปนไปเพอผลทปรารถนาทรกใคร ทชอบใจ เพอประโยชน เพอสข ทอธารบญกศล ๔ ประการคออะไรบาง คอ ภกษบรโภคจวรของทายกใด เจาเจโตสมาธอนเปนธรรมหาประมาณมได ทอธารบญกศลของทายกนนยอมนบประมาณมได นานาซงความสขใหซงผลอนดเลศ มความสขเปนวบาก เปนทางสวรรค เปนไปเพอผลทปรารถนาทรกใครทชอบใจ เพอประโยชน เพอสข ภกษบรโภคบณฑบาต. .. เสนาสนะ... คลานปจจยของทายกใด เขาเจโตสมาธอนเปนธรรมหาประมาณมได ทอธารบญกศลของทายกนน ยอมนบประมาณมได นามาซงความสข ฯลฯ นแล ทอธารบญ ทอธารกศล ๔ ประการ นามาซงความสข ฯลฯ กแลการทจะนบประมาณบญของอรยสาวก ผประกอบพรอมดวยทอ-ธารบญกศลนวา ทอธารบญกศลประมาณเทาน ๆ นามาซงความสข ฯลฯดงนมใชงาย อนทแททอธารบญกศลนนนบวาเปนอสงไขย (ไมสนสดดวยการนบ) เปนอประไมย (นบประมาณไมได) เปนมหาบญขนธ (กองบญใหญ)

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 179ทเดยว เปรยบเหมอนจะนบประมาณนาในมหาสมทร วามนาอยเทานอาฬหก เทานรอยอาฬหก เทานพนอาฬหก หรอเทานแสนอาฬหก ดงนมใชงายอนทแทนาในมหาสมทรนนนบวาเปนอสงไขย เปนอประไมย เปนมหาอทก-ขนธ (หวงนาใหญ) ทเดยวฉนใด การทจะนบประมาณบญของอรยสาวกผประกอบพรอมดวยทอธารบญกศล ๔ ประการนวา ทอธารบญกศลเทาน ๆนามาซง ความสข ใหซงผลอนเลศ มสขเปนวบาก เปนทางสวรรค เปนไปเพอผลทปรารถนา ทรกใคร ทชอบใจ เพอประโยชน เพอสข ดงนมใชงายอนทแททอธารบญกศลนนนบวาเปนอสงไขย เปนอประไมย เปนมหาบญ-ขนธทเดยว ฉนนนนนแล แมนามากหลาก อนเปนทฝงปลา อาศยอย ยอมไหลไปสทะเล อนเปนทรบ นาใหญ เปนทขงนาใหญ สดทจะประมาณ เปนทประกอบดวยสงทนากลวมา เปนท กาเนดแหงรตนะตาง ๆ ฉนใด ทอธารบญ ยอมหลงไปสบณฑต ผใหขาว นา และ ใหผา ใหเครองทนอน ทนง และเครอง ปลาดเปนทาน ดจแมนาทงหลายไหลไปส ทะเลฉะนน. จบปฐมปญญาภสนทสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 180 ทตยปณณาสก

ปญญาภสนทวรรควรรณนาท ๑ อรรถกถาปฐมปญญาภสนทสตร พงทราบวนจฉยในปญญาภสนทสตรท ๑ วรรคท ๒ ดงตอไปน :- บทวา ปาภสนทา ไดแก ความหลงไหลมาแหงบญ อธบายวาความเกดขนแหงบญ. บทวา กสลาภสนทา นนเปนไวพจนของบทวาปาภสนทา นนเอง. ชอสขสสาหาร กเพราะวาความหลงไหลมาแหงบญเหลานนน นาซงความสขมาให. ชอโสวคคกา เพราะวา ใหอารมณมรปเปนตนดวยด. ชอสขวปากาเพราะบญเหลานนมความสขเปนวบาก. ชอสคค-สงวตตนกา เพราะเปนไปเพอเกดในสวรรค. บทวา จวร ปรภชมาโน ความวา ภกษไดผาเพอทาจวรเพราะเขมและดายเปนตนไมม จงเกบ ไวเองบาง ทาเองบาง ใหคนอนทาบางหมเองบาง ซงผานน ในเวลาผาเกาทาเปนผาปนอนบาง ไมอาจทาเปนผาปนอนได กทาเปนผาถพนเสยบาง ฉกผาทไมเหมาะจะถพนออกทาเปนผาเชดเทาบาง กเรยกวาบรโภคอย. แตเมอใดคดวา ผานใครไมอาจทาเปนผาเชดเทาไดกกวาดทงไป เมอนน ชอวา ไมบรโภค. บทวา อปปมาณเจโตสมาธ คอ อรหตผลสมาธ. ดวยบทวา อปปมาโณ ตสสปาภสนโท น ตรสถงบญเจตนาของทายก นบประมาณมได ดวยวาบญเจตนาของทายกนน ทเปนไปแลวดวยอานาจการระลกถงบอย ๆ วา ภกษผเปนขณาสพ บรโภคจวรของเราดงน ชอวานบประมาณมได คานตรส

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 181หมายถงขอนน. สวนในบณฑบาตเปนตน ภกษใด บรโภคบณฑบาต ดารง ชพอยดวยบณฑบาตนนและไดแม ๗ วน ไมบรโภคบณฑบาตอน. ภกษนนชอวาบรโภคอยซงบณฑบาตนนแล อยไดแม ๗ วน. กในเสนาสนะแหงหนงภกษจงกรมอยบาง นงอยบาง ในสถานทอยกลางคนและพกกลางวนเปนตนชอวาบรโภคอยตราบเทาทเธอยงไมละทงเสนาสนะทไดแลวไปถอเสนาสนะอน.กเมอความเจบไข สงบระงบดวยยานานหนง เธอชอวาบรโภคอยตราบเทาทเธอยงไมบรโภคยาขนานอน. บทวา พหเภรว ไดแก ประกอบดวยอารมณอนนากลวมาก. บทวารตนคณาน ไดแก แหงรตนะทประเสรฐ ๗ อยาง. บทวา อาลย ไดแกสถานทอยอาศย. บทวา ปถ สวนต ไดแก แมนาเปนอนมากไหลไป.บททเหลอในบททงปวง งายทงนน . จบอรรถกถาปฐมปญญาภสนทสตรท ๑ ๒. ทตยปญญาภสนทสตร วาดวยทอธารบญกศล ๔ [๕๒] ดกอนภกษทงหลาย ทอธารบญทอทรงกศล ๔ ประการนนามาซงความสข ใหซงผลอนดเลศ มความสขเปนวบาก เปนทางสวรรคเปนไปเพอผลทปรารถนาทรกใครทชอบใจ เพอประโยชน เพอสข ทอธารบญกศล ๔ ประการคออะไรบาง คอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 182 อรยสาวกในพระธรรมวนยนเปนผประกอบดวยความเลอมใส อนไม หวนไหว ในพระพทธเจาวา อตป โส ภควา ฯลฯ พทโธ ภควาดงน นเปนทอธารบญกศลขอ ๑ นามาซงความสข ฯลฯ อกขอหนง อรยสาวกในพระธรรมวนยนเปนผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรมวา สวากขาโต ภควาตา ธมโม ฯลฯวห ดงน นเปนทอธารบญกศลขอ ๒ นามาซงความสข ฯลฯ อกขอหนง อรยสาวกในพระธรรมวนยนเปนผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆวา สปฏปนโน ภควโต สาวกสงโฆฯลฯ ป กเขตต โลกสส ดงน นเปนทอธารบญกศลขอ ๓ นามาซงความสข ฯลฯ อกขอหนง อรยสาวกในพระธรรมวนยน เปนผประกอบดวยอรย-กนตศล (ศลทพระอรยะพอใจ) อนไมขาด ไมทะล ไมตาง ไมพรอย เปนไท ผรสรรเสรญ ไมถกตณหาและทฏฐถกตอง เปนสมาธ นเปนทอธารบญกศลขอ ๔ นามาซงความสข ฯลฯ ภกษทงหลาย นแล ทอธารบญทอธารกศล ๔ นามาซงความสข ใหซงผลอนดเลศ มสขเปนวบาก เปนทางสวรรค เปนไปเพอผลทปรารถนาทรกใครทชอบใจ เพอประโยชน เพอสข ความเชอในพระตถาคต ของผใด ตงมนไมหวนไหว ศลของผใดเปนศลงาม เปนศลทพระอรยะพลใจสรรเสรญ ความ เลอมใสในพระสงฆของผใด มอยและ ความเหนของผใดเปนความเหนตรง บณ-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 183 ฑตทงหลายกลาวผนนวา ผไมยากจน ชวตของผนนไมเปนโมฆะ (คอไมเปลา จากแกนสาร) เพราะเหตนน ผมปญญาราลกถง พระศาสนาของพระพทธเจาทงหลาย พง ประกอบไวเสมอซงความเชอ (ในพระ- ตถาคต) ซงศล ซงความเลอมใส (ใน พระสงฆ) และความเหนธรรม. จบทตยปญญาภสนทสตรท ๒ อรรถกถาทตยปญญาภสนทสตร พงทราบวนจฉยในปญาภสนทสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อรยกนเตห คอดวยศลสมปยตดวยมรรคและผล. กศลเหลานน นาใคร นารก นาพอใจ ของพระอรยะทงหลาย. คาทจะพงกลาวในพระสตรกอน กกลาวไวแลวในคมภรวสทธมรรค. ในคาถาพงทราบวนจฉยดงตอไปน บทวา สทธา ความวาทานประสงคศรทธาของโสดาบนบคคล. แมศล กเปนศลของโสดาบนบคคลนนเอง. บทวาอชภตจ ทสสน ความวา ความเหนของทานผสนอาสวะ ชอวาเปนความเหนตรง เพราะทานไมมคดทางกายเปนตน . บทวา อาห แปลวา กลาว.บทวา ปสาท คอซงความเลอมใสในพระพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ บทวา ธมมทสสน คอเหนสจธรรม. จบอรรถกถาทตยปญญาภสนทสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 184 ๓. ปฐมสงวาสสตร วาดวยความอยรวมเปนสามภรรยา ๔ [๕๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาเสดจพระพทธดาเนนทางไกลอยในระหวางเมองมธรากบเมองเวรญชา ฝายคฤหบดและคฤหปตานจานวนมากกเดนทางไกลอยในระหวางนนดวย คราวนนพระผมพระภาคเจาเสดจแวะไปประทบพกอยทโคนไมแหงหนง คฤหบดและคฤหปตานเหลานนไดเหนพระองคประทบอย กพากนไปเฝา ถวายอภวาทแลว ตางนงลง ณทสมควรสวนหนง พระองคจงตรสพระธรรมเทศนานวา คฤหบดและคฤหปตานทงหลาย สงวาส (ความอยรวมเปนสามภรยากน) ๔ ประเภทน สงวาส ๔ ประเภทคออะไรบาง คอ ชายผอยรวมกบหญงผชายผอยรวมกบหญงเทวดา ชายเทวดาอยรวมกบหญงผ ชายเทวดาอยรวมกบหญงเทวดา. กชายผอยรวมกบหญงผเปนอยางไร ? สามเปนคนทาปาณาตบาตอทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร พดมสา ดมสราเมรย เปนคนทศลมธรรมลามกมใจกลมไปดวยมลทนคอความตระหนอยครองเรอน มกดาวาสมณพราหมณทงหลาย ฝายภรยากเปนอยางนนเหมอนกน อยางนชายผอยรวมกบหญงผ. กชายผอยรวมกบหญงเทวดาเปนอยางไร ? สามเปนคนทาปาณา-ตบาต ฯลฯ มกดาวาสมณพราหมณทงหลาย ฝายภรยาเปนผเวนจากปาณาตบาตเวนจากอทนนาทาน เวนจากกาเมสมจฉาจาร เวนจากมสาวาท เวนจากการดมสราเมรย เปนคนมศลมธรรมงาม มใจปราศจากมลทนคอความตระหนอยครองเรอน ไมดาวาสมณพราหมณทงหลาย อยางน ชายผอยรวมกบหญงเทวดา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 185 กชายเทวดาอยรวมกบหญงผเปนอยางไร ? สามเปนผเวนจากปาณา- ตบาต ฯลฯ ไมดาวาสมณพราหมณทงหลาย ฝายภรยาเปนผทาปาณาตบาต ฯลฯคาวาสมณพราหมณทงหลาย อยางน ชายเทวดาอยรวมกบหญงผ. กชายเทวดาอยรวมกบหญงเทวดาเปนอยางไร ? สามเปนผเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ ไมดาวาสมณพราหมณทงหลาย ฝายภรยากเปนอยางนนเหมอนกน อยางน ชายเทวดาอยรวมกบหญงเทวดา. คฤหบดและคฤหปตานทงหลาย นแล สงวาส ๔ ประเภท ทงคเปนคนทศล ตระหน และดา วาสมณพราหมณ หญงชายคนนเปนภรยา และสามผอยรวมกน. สามเปนคนทศล ตระหนและดาวา สมณพราหมณ ภรยาเปนคนมศล ใจบญ ไมตระหน นางนนเปนหญงเทวดา อย รวมกบสามผ. สามเปนคนมศล ใจบญ ไมตระหน ภรยาเปนคนทศล ตระหนและดาวาสมณ- พราหมณ นางนนเปนหญงผ อยรวมกบ สามเทวดา. ทงคเปนผมศรทธา รความประสงค ของผขอ สารวมในศล เลยงชพโดยชอบ หญงชายคนนเปนภรยาสามพดคาออน หวานตอกน ยอมบงเกดความเจรญมาก อย ดวยกนเปนผมความผาสก พวกศตรของ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 186 คภรยาสามทมความประพฤตดสมกน ยอม เสยใจ กามกาม (ผยงมความใครใน กาม) ทงค ผมศลและพรตเสมอดน ครน ประพฤตชอบในโลกนแลว (ละโลกนไป) ยอมยนดบนเทงใจในเทวโลก. จบปฐมสงวาสสตรท ๓ อรรถกถาปฐมสงวาสสตร พงทราบวนจฉยในปฐมสงวาสสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา สมพหลาป โข คหปต จ คหปตานโย จ ความวาคฤหบดและคฤหปตานเปนอนมาก เมอไปทาอาวาหมงคลหรอววาหมงคลกไดเดนไปทางนนเหมอนกน. บทวา ส วาสา ความวา การอยรวมกนการอยรวมเปนอนเดยวกน. บทวา ฉโว ฉวาย ความวา ชอวาชายผ เพราะตายดวยความตายแหงคณอยรวมกบหญงผ เพราะตายดวยความตายแหงคณเหมอนกน. บทวา เทวยา สทธ ความวา ชายผอยรวมกบหญงเทวดาโดยคณทงหลาย. บทวา ทสสโล คอสามเปนคนไมมศล. บทวา ปาปธมโมคอมธรรมลามก. บทวา อกโกสกปรภาสโก ความวา ดาดวยเรองสาหรบดา ๑๐ ดาวาดวยแสดงภยคกคาม. บณฑตพงทราบเนอความในบททงปวงอยางน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 187 บทวา กทรยา ไดแก ตระหนเหนยวแนน. บทวา ชานปตโย แปลวา ภรยาสาม. บทวา วท ไดแก รอยซงความหมายคาของยาจก. บทวา สตา ไดแกประกอบดวยความสารวมในศล. บทวา ธมมชวโนไดแก ชอวาธรรมชว เพราะตงอยในธรรมเลยงชพ. บทวา อตถา สมปจราโหนต ความวา พวกคนเหลานน ยอมไดประโยชนกลาวคอความเจรญเปนอนมาก. บทวา ผาสก อปชายต ความวา เกดอยดวยกนอยางผาสก บทวา กามกามโน ไดแก ผยงมความใครในกามอย. จบอรรถกถาปฐมสงวาสสตรท ๓ ๔. ทตยสงวาสสตร วาดวยความอยรวมเปนสามภรรยา ๔ [๕๔] ดกอนภกษทงหลาย สงวาส ๔ ประเภทน สงวาส ๔ ประเภทคออะไรบาง คอ ชายผอยรวมกบหญงผ ชายผอยรวมกบหญงเทวดา ชายเทวดาอยรวมกบหญงผ ชายเทวดาอยรวมกบหญงเทวดา กชายผอยรวมกบหญงผเปนอยางไร ? สามเปนผทาปาณาตบาตอทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร พดมสา พดสอเสยด พดคาหยาบ พดสารากมความเหนแกได มใจพยาบาท มความเหนผด เปนคนทศลมธรรมลามกมใจกลมไปดวยมลทนคอความตระหนอยครองเรอน มกดาวาสมณพราหมณทงหลาย ภรยาเลากเปนเชนเดยวกน อยางน ชายผอยรวมกบหญงผ. กชายผอยรวมกบหญงเทวดาเปนอยางไร ? สามเปนผทาปาณาตบาตฯลฯ มความเหนผด เปนคนทศล ฯลฯ มกดาวาสมณพราหมณทงหลาย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 188ฝายภรยาเปนผเวนจากปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร เวนจาก พดมสา พดสอเสยด พดคาหยาบ พดสาราก ไมมความเหนแกได ไมมใจพยาบาท มความเหนชอบ เปนหญงมศลมธรรมงาม มใจปราศจากมลทนคอความตระหนอยครองเรอน ไมดาวาสมณพราหมณทงหลาย อยางน ชายผอยรวมกบหญงเทวดา. กชายเทวดาอยรวมกบหญงผเปนอยางไร ? สามเปนผเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ มความเหนชอบ เปนคนมศล ฯลฯ ไมดาวาสมณพราหมณทงหลาย ฝายภรยาเปนคนทาปาณาตบาต ฯลฯ มความเหนผด เปนคนทศล ฯลฯ คาวาสมณพราหมณทงหลาย อยางน ชายเทวดาอยรวมกบหญงผ. กชายเทวดาอยรวมกบหญงเทวดาเปนอยางไร สามเปนผเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ มความเหนชอบ เปนผมศล ฯลฯ ไมดาวาสมณพราหมณทงหลาย แมภรยากเชนเดยวกน อยางน ชายเทวดาอยรวมกบหญงเทวดา. ภกษทงหลาย นแล สงวาส ๔ ประเภท. จบทตยสงวาสสตรท ๔ อรรถกถาทตยสงวาสสตร ทตยสงวาสสตรท ๔ ตรสกาหนดเทศนาดวยสามารถกรรมบถ. บททเหลอกเปนเชนนนเหมอนกน . กในพระสตรแมทงสองเหลาน ตรสขอปฏบตสาหรบผอยครองเรอน ทงควรแมแกคฤหสถผเปนโสดาบนและสกทาคามดวย. จบอรรถกถาทตยสงวาสสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 189 ๕. ปฐมสมชวตสตร วาดวยคฤหบดและคฤหปตานทลเรองความประพฤต [๕๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอยทปาเภสกฬามฤคทายวน เมองสงสมารคระ ในภคคชนบท ครงนน เวลาเชาพระผมพระภาคเจาทรงครองสบงแลว ทรงถอบาตรและจวร เสดจพระพทธ-ดาเนนไปนเวศนของคฤหบดนกลบดา ประทบ ณ อาสนะทเขาจดถวายคฤหบดนกลบดาและคฤหปตานนกลมารดา เขาเฝา ถวายอภวาทแลวนง ณทสมควรสวนหนง ครนแลวคฤหบดนกลบดากราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ จาเดมแตขาพระพทธเจาไดกบนนกลมารดาตงแตเปนหนมเปนสาวดวยกนมา ขาพระพทธเจาไมรสกวาไดประพฤตนอกใจนกลมารดาแมแตนกคดไมตองกลาวถงกระทา ขาพระพทธเจาทง ๒ ปรารถนาจะไดพบกนทงในชาตน และชาตหนา แมคฤหปตานนกลมารดากกราบทลความอยางเดยวกน พ. ตรสสงสอนวา ทานคฤหบดและทานคฤหปตาน ถาภรยาสามหวงทจะไดพบกนทงในชาตนและชาตหนาไซร ทงคพงเปนผมศรทธาเสมอกนมศลเสมอกน มจาคะเสมอกน มปญญาเสมอกนเถด กจะไดพบกนทงในชาตนและชาตหนา. (นคมคาถาเหมอนสตรกอนตอนทายทขนตนวา อโภ สทธา วทจ ฯเปฯ โมทนต กามกามโน๑). จบปฐมสมชวสตรท ๕โปรดดคาถาท ๔ ในปฐมสงวาสสตรท ๓ หนา ๑๘๕ - ๑๘๖ (ทงคเปนผมศรทธา ฯลฯยอมยนดบนเทงใจในเทวโลก)

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 190 อรรถกถาปฐมสมชวสตร พงทราบวนจฉยในปฐมสมชวตสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา เตนปสงกม ความวา ถามวา พระผมพระภาคเจา เสดจเขาไปหาเพออะไร ? ตอบวา เพอทรงอนเคราะห. แทจรง พระตถาคตเมอเสดจไปแวนแควนนน ยอมเสดจไปเพอทรงสงเคราะหคนทงสองนเทานน.ไดยนวา นกลบดา ไดเปนบดาของพระตถาคตมาแลว ๕๐๐ ชาต เปนป๕๐๐ ชาต เปนอา ๕๐๐ ชาต. แมนกลมารดา กไดเปนมารดามา ๕๐๐ ชาตเปนยา ๕๐๐ ชาต เปนนา ๕๐๐ ชาต คนเหลานนไดความรกเพยงดงบตรจาเดมแตเวลาตนเหนพระศาสดา จงเขาไปหาแลวเกดเปนโสดาบนดวยปฐม-ทสนะ (การเหนครงแรก) เหมอนแมโคเหนลกโคแลวตดในลกโค รองอยวาหนตาต หนตาต ดงน. ในนเวศนเขาจงไดจดอาสนะไวถวาย แกภกษ๕๐๐ รปเปนประจา พระผมพระภาคเจา จงเสดจเขาไปหาเพออนเคราะหคนเหลานนดวยประการฉะน. บทวา อตจรตา ไดแก พระพฤตนอกใจ.บทวา อภสมปรายจ ไดแก และในโลกหนา. บทวา สมสทธา ไดแกเปนผเสมอ เปนเชนเดยวกนดวยศรทธา. แมในศลเปนตน กนยนเหมอนกน. จบอรรถกถาปฐมสมชวสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 191 ๖. ทตยสมชวสตร วาดวยภรยา-สาม-หวงพบกน [๕๖] สตรนตรสแกภกษ ความเหมอนสตรกอน ตอนทตรสสอนวา ถาภรยาสามหวงทจะไดพบกน ฯลฯ นคมคาถากเหมอนกน จบทตยสมชวสตรท ๖ ทตยสมชวสตรท ๖ ทรงแสดงแกพวกภกษอยางเดยว. บททเหลอในบททงปวงกเปนเชนนน. ๗. สปปวาสสตร วาดวยนางสปปวาสาองคาสพระผมพระภาคเจา [๕๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทนคมของชาวโกลยะชอปชชเนลนคม ในโกลยชนบท ครงนน เวลาเชา พระผมพระภาคเจาทรงครองสบงแลว ทรงถอบาตรและจวร เสดจพระพทธดาเนนไปนเวศนของนางสปปวาสา ธดาของเจาโกลยะ ประทบ ณ อาสนะทเขาจดถวายนางสปปวาสาองคาสพระผมพระภาคเจา บรบรณพอเพยงดวยขาทนยโภชน-ยาหารดวยตนเอง ครนพระองคเสวยเสรจ นาพระหตถจากบาตรแลว นงเฝาอยในทสมควรสวนหนง พระผมพระภาคเจาจงตรสวา ดกอนสปปวาสา อรยสาวกาเมอใหโภชนาหารเปนทาน ชอวาใหสถาน ๙ แกปฏคาหกทงหลาย ใหสถาน๔ คออะไรบาง คอ ใหอาย ใหวรรณะ ใหสขะ ใหพละ ครนใหอายแลวยอมเปนผมสวน (ไดรบ ) อายอนเปนของทพยบาง ของมนษยบางครนใหวรรณะ...สขะ...พละแลว ยอมเปนผมสวน (ไดรบ) วรรณะ...สขะ...พละ อนเปนของทพยบาง ของมนษยบาง ดกอนสปปวาสา อรย-สาวกาเมอใหโภชนาหารเปนทาน ชอวาใหสถาน ๔ น แกปฏคาหกทงหลาย.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 192 บคคลใหโภชนาหารอนปรงแตง แลวอนสะอาด ประณต มรส (แกปฏ- คาหก) ทกษณาทานนนทบคคลใหในทาน ผดาเนนตรง ผประกอบดวยจรณะ ผถง ความเปนใหญ พระพทธเจาทงหลายทรง- สรรเสรญวาเปนทกษณาทรวบรวมบญดวย บญ มผลมาก. บคคลเหลาใด ระลกถงทกษณาทาน เชนนน เกดความยนด ขจดเสยซงมลทน คอควานตระหน พรอมทงมลราก ในโลก ยอมเปนผไมตองตาหน ยอมเขาถงฐานะ อนเปนสวรรค. จบสปปวาสสตรท ๗ อรรถกถาสปปวาสสตร พงทราบวนจฉยในสปปวาสสตรท ๗ ดงตอไปน :- คาวา ปชชเนละ เปนชอนคมของใคร. บทวา โกลยาน ไดแกของโกลราชตระกล. บทวา อาย โข ปน ทตวา ไดแก ครนใหอาย-ทานแลว. บทวา อายสส ภาคน โหต ไดแก เปนหญงไดลาภคออายหรอเปนผเกดมอาย อธบายวา เปนผไดอาย. แมในบททเหลอ กนยน เหมอนกน .

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 193 บทวา รสสา อเปต ไดแก โภชนาหารประกอบดวยรส คอ ถงพรอมดวยรส. บทวา อชคเตส ความวา ในพระขณาสพผดาเนนตรงเพราะเวนคดกายเปนตนแลว. บทวา จรณปปนเนส ความวา ผประกอบดวยจรณธรรม ๑๕. บทวา มหคคเตส คอผถงภมธรรมสง. บทนนเปนชอของพระขณาสพ. บทวา ปเน ป ส สนทมานา แปลวา การสบตอบญดวยบญ. บทวา มหปผลา โลกวทน วณณตา ความวา ทกษณากลาวคอทานเหนปานน พระพทธเจาทงหลายผทรงรแจงโลก ตรสยกยองแลวอธบายวา พระพทธเจาทงหลายทรงสรรเสรญแลว เพราะทรงทาโลก ๓ อยางใหแจงแลว. บทวา ยมนสสรนตา ไดแก ระลกถงยญคอทาน. บทวาเวทชาตา แปลวา เกดความยนดแลว. จบอรรถกถาสปปวาสสตรท ๗ ๘. สทตตสตร วาดวยฐานะ ๔ ประการ [๕๘] ครงนน อนาถบณฑกคฤหบดเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถวายอภวาทแลวนง ณ ทสมควรสวนหนง พระผมพระภาคเจาตรสพระธรรมเทศนานวา คฤหบด อรยสาวกเมอใหโภชนาหารเปนทาน ชอวาใหสถาน ๔ประการ แกปฏคาหกทงหลาย ใหสถาน ๔ ประการคออะไรบาง คอ ใหอาย ใหวรรณะ ใหสขะ ใหพละ ครนใหอายแลวยอมเปนผมสวน (ไดรบ )อายอนเปนของทพยบาง ของมนษยบาง ครนใหวรรณะ สขะ และพละแลว

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 194ยอมเปนผมสวน (ไดรบ) วรรณะ สขะ และพละ อนเปนของทพยบาง ของมนษยบาง ดกอนคฤหบด อรยสาวกเมอใหโภชนาหารเปนทาน ชอวาใหสถาน ๔ ประการนแกปฏคาหกทงหลาย บคคลใดใหโภชนาหาร แกปฏคาหก ผมศล ผบรโภคของทคนอนให โดย เคารพตามกาลอนควร บคคลนนชอวาให สถาน ๔ ประการ คอ อาย วรรณะ สขะ พละ นรชนผใหอาย ใหวรรณะ ใหสขะ ใหพละ เกดในภพใด ๆ ยอมเปนผอายยน มยศ ในภพนน ๆ. จบสทตตสตรท ๘ อรรถกถาสทตตสตร พงทราบวนจฉยในสทตตสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา สตาน ไดแก ปฏคคาหกผสารวมทางกายและวาจา.บทวา ปรทตตโภชน ความวา ผบรโภคของทบคคลอนใหแลว จงยงอตภาพใหเปนไปอย. บทวา กาเลน ไดแก ตามกาลอนควร. บทวาสกกจจ ททาต ความวา ทาสกการะแลวใหดวยมอของตน. บทวาจตตาร านาน อนปปเวจฉต ความวา ยอมหลง คอใหอยซงเหต ๔.บทวา ยสวา โหต ไดแก มบรวารมาก. จบอรรถกถาสทตตสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 195 ๙. โภชนสตร วาดวยฐานะ ๔ ประการอก [๕๙] สตรนเหมอนสตรกอนทกอยาง ตางแตสตรนตรสแกภกษ และเปลยนคาวา "อรยสาวก" เปน "ทายก" เทานน. จบโภชนสตรท ๙ โภชนสตรท ๙ ตรสแกพวกภกษอยางเดยว. บททเหลอในพระสตรนกเปนเชนนน. ๑๐. คหสามจสตร วาดวยธรรม ๔ ประการ [๖๐] ครงนน อนาถบณฑกคฤหบดเขาไปเฝา ฯลฯ ตรสพระธรรมเทศนาวา คฤหบด อรยสาวกประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ชอวาเปนผปฏบตปฏปทาสมควรแกคฤหสถ อนเปนทางใหไดยศ เปนทางสวรรค ธรรม๔ ประการคออะไร คอ อรยสาวกในพระธรรมวนยนบารงภกษสงฆดวยจวร. . . ดวยบณฑบาต . . . ดวยเสนาสนะ. . . ดวยคลานปจจย ดกอนคฤหบดอรยสาวกประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ชอวาปฏบตปฏปทาสมควรแกคฤหสถ อนเปนทางใหไดยศ เปนทางสวรรค บณฑตทงหลาย ยอมปฏบตปฏปทา สมควรแกคฤหสถ คอบารงภกษผมศล ผดาเนนชอบ ดวยจวร ดวยบณฑบาต

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 196 เสนาสนะ และคลานปจจย บญยอมเจรญ มากแกบณฑตเหลานนทงกลางวน ทง กลางคน บณฑตเหลานนครนทากรรม อนเจรญแลว ยอมไปสสถานสวรรค. จบคหสามจสตรท ๑๐ จบปญญาภสนทวรรคท ๑ อรรถกถาคหสามจสตร พงทราบวนจฉยในคหสามจสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา คหสามจปฏปท ไดแก ซงขอปฏบตอนสมควรแกคฤหสถ.บทวา ปจจปฏ โต โหต ความวา ตงสตไวมน เพราะทานประสงคจะนาไปถวาย อธบายวา เขาไปถวายจวรแกภกษสงฆ. บทวา อปฏ ตา แปลวา ผบารง. บทวา เตส ทวา จ รตโต จความวา กบณฑตเหลาใด ยอมบารงดวยปจจย ๔ อยางน บญยอมเจรญแกบณฑตเหลานน ทกเมอทงกลางวน ทงกลางคน ดวยอานาจการบรจาคและดวยการระลกถง. บทวา สคคจ กมตฏาน ความวา บณฑต ผเปนเชนนน ครนทากรรมอนเจรญแลว ยอมไปสสคคสถานะ ในพระสตรทง ๔ เหลาน ตรสขอปฏบตสาหรบผอยครองเรอน ยอมควรแกคฤหสถผเปนโสดาบนและสกทาคามดวย. จบอรรถกถาคหสามจสตรท ๑๐ จบปญญาภสนทวรรควรรณนาท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 197 รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมปญญาภสนทสตร ๒. ทตยปญญาภสนทสตร ๓. ปฐม-สงวาสสตร ๔. ทตยสงวาสสตร ๕. ปฐมสมชวสตร ๖. ทตยสมชวสตร๗. สปปวาสสตร ๘. สทตตสตร ๙. โภชนสตร ๑๐. คหสามจสตรและอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 198 ปตตกมมวรรคท ๒

๑. ปตตกมมสตร วาดวยธรรม ๔ ประการ [๖๑] ครงนนอนาถบณฑกคฤหบดเขาไปเฝา ฯลฯ พระผมพระ-ภาคเจาตรสพระธรรมเทศนานวา ดกอนคฤหบด ธรรม ๔ ประการนเปนทปรารถนารกใครชอบใจ หาไดโดยยากในโลก ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ ขอโภคสมบตจงเกดขนแกเราโดยทางทชอบ นเปนธรรมประการท ๑อน เปนทปรารถนารกใครชอบใจ หาไดโดยยากในโลก ครนไดโภคสมบตโดยทางทชอบแลว ขอยศจงมแกเราพรอมกบญาตพรอมกบพวกพอง นเปนธรรมประการท ๒ อน เปนทปรารถนารกใครชอบใจหาไดโดยยากในโลก ครนไดโภคสมบตโดยทางทชอบแลว ไดยศพรอมกบญาตพรอมกบพวกพองแลว ขอเราจงเปนอยนาน รกษาอายอยไดยงยน นเปนธรรมประการท ๓ อนเปนทปรารถนารกใครชอบใจ หาไดโดยยากในโลก ครนไดโภคสมบตโดยทางทชอบแลว ไดยศพรอมกบญาตพรอมกบพวกพองแลว เปนอยนาน รกษาอายอยไดยงยนแลว เมอกายแตกตายไปขอเราจงไปสคตโลกสวรรค นเปนธรรมประการท ๔ อนเปนทปรารถนารกใครชอบใจ หาไดโดยยากในโลก ดกอนคฤหบด ธรรม ๔ ประการนแล เปนทปรารถนารกใครชอบใจหาไดโดยยากในโลก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 199 ดกอนคฤหบด ธรรม ๔ อยางเปนทางใหไดธรรม ๔ ประการ อน เปนทปรารถนารกใครชอบใจ หาไดโดยยากในโลก (ดงกลาวแลว) น ธรรม๔ อยางคออะไร คอ สทธาสมปทา (ความถงพรอมดวยศรทธา) สล-สมปทา (ความถงพรอมดวยศล) จาคสมปทา (ความถงพรอมดวยการบรจาค) ปญญาสมปทา (ความถงพรอมดวยปญญา) กสทธาสมปทาเปนอยางไร อรยสาวกในพระธรรมวนยนเปนผมศรทธา เชอพระโพธญาณของพระตถาคต ฯลฯ นเรยกวา สทธาสมปทา. กสลสมปทาเปนอยางไร ? อรยสาวกในพระธรรมวนยนเปนผเวนจากปาณาตบาต เวนจากอทนนาทาน เวนจากกาเมสมจฉาจาร เวนจากมสาวาทเวนจากดมนาเมาคอสราและเมรยอนเปนทตงแหงความประมาท นเรยกวาสลสมปทา. กจาคสมปทาเปนอยางไร ? อรยสาวกในพระธรรมวนยน มใจปราศจากมลทนคอความตระหนอยครองเรอน มการบรจาคปลอยแลว มมออนลางไว ยนดในการสละ ควรแกการเธอ พอใจในการใหและการแบงปนนเรยกวา จาคสมปทา. กปญญาสมปทาเปนอยางไร ? บคคลมใจอนอภชฌาวสมโลภครอบงาแลว ยอมทาการทไมควรทา ละเลยกจทควรทา เมอทาการทไมควรทาละเลยกจทควรทาเสย กยอมเสอมจากยศและความสข บคคลมใจอนพยาบาทถนมทธะ อทธจจกกกจจะ และวจกจฉาครอบงาแลว ยอมทาการทไมควรทาละเลยกจทควรทา เมอทาการทไมควรทา ละเลยกจทควรทาเสย กยอมเสอมทกยศและความสข ดกอนคฤหบด อรยสาวกทราบวา อภชฌาวสมโลภเปนอปกเลสแหงจต ดงนแลว ละอภชฌาวสมโลภอน เปนอปกเลสแหงจตเสย ทราบวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 200พยาบาท. ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา เปนอปกเลสแหงจต ดงน แลว ละพยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา อนเปนอปกเลสแหงจตเสย เมอใดอรยสาวกทราบวา อภชฌาวสมโลภ พยาบาท ถนมทธะอทธจจกกกจจะ วจกจฉาเปนอปกเลสแหงจตแลว ละอภชฌาวสมโลภพยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉาอนเปนอปกเลสแหงจตเสยไดแลว เมอนน อรยสาวกน เราเรยกวาผมปญญาใหญ ผมปญญามาก ผเหนคลอง ผถงพรอมดวยปญญา นเรยกวา ปญญาสมปทา. ดกอนคฤหบด ธรรม ๔ อยางนแล เปนทางใหไดธรรม ๔ ประการอนเปนทปรารถนารกใครชอบใจ หาไดโดยยากในโลกนน ดกอนคฤหบด อรยสาวกนนยอมเปนผทากรรมทสมควร ๔ ประการดวยโภคทรพยทไดมาดวยความหมนขยน ทสะสมขนดวยกาลงแขน ทตองทางานจนเหงอไหล ทชอบธรรม ทไดมาโดยธรรม กรรมทสมควร ๔ประการคออะไรบาง คอ อรยสาวกในพระธรรมวนยน เลยงตน เลยงมารดาบดา บตร ภรยาบาว ไพร คนอาศย เพอนฝง ใหเปนสขเอบอมสาราญดดวยโภคทรพยทไดมาดวยความหมนขยน ทสะสมขนดวยกาลงแขน ทตองทางานจนเหงอไหลทชอบธรรม ทไดมาโดยธรรม นกรรมทสมควรขอท ๑ ของอรยสาวกนน เปนการชอบแกเหตแลว เปนการสมควรแลว เปนการใช (โภคทรพย)โดยทางทควรใชแลว อกขอหนง อรยสาวกยอมบาบดอนตรายทงหลาย ทเกดแตไฟกด เกดแตนากด เกดแตพระราชากด เกดแตโจรกด เกดแตทายาทผเกลยดชงกนกดยอมทาตนใหสวสด (จากอนตรายเหลานน) ดวยโภคทรพยทไดมาดวยความ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 201หมนขยน ฯลฯ ทไดมาโดยธรรม นกรรมทสมควรขอท ๒ ของอรยสาวกนน เปนการชอบแกเหตแลว เปนการสมควรแลว เปนการใช (โภคทรพย)โดยทางทควรใชแลว อกขอหนง อรยสาวกยอมเปนผทาพล ๕ คอญาตพล (สงเคราะหญาต)อตถพล (ตอนรบแขก) ปพพเปตพล (ทาบญอทศใหผตาย) ราชพล(ชวยราชการ) เทวตาพล (ทาบญอทศใหเทวดา) ดวยโภคทรพยทไดมาดวยความหมนขยน ฯลฯ ทไดมาโดยธรรม นเปนกรรมทสมควรขอท ๓ของอรยสาวกนน เปนการชอบแกเหตแลว เปนการสมควรแลว เปนการใช(โภคทรพย) โดยทางทควรใชแลว อกขอหนง อรยสาวกยอมตง (บรจาค) ทกษณาทานอยางสง ทจะอานวยผลดเลศ มสขเปนวบาก เปนทางสวรรค ในสมณพราหมณทงหลายผเวนไกลจากความมวเมาประมาท มนคงอยในขนตโสรจจะ ฝกฝนตนอยผเดยว รางบตนอยผเดยว ดบกเลสตนอยผเดยว ดวยโภคทรพยทไดมาดวยความหมนขยน ฯลฯ ทไดมาโดยธรรม นเปนกรรมทสมควรขอท ๔ ของอรยสาวกนน เปนการชอบแกเหตแลว เปนการสมควรแลว เปนการใช(โภคทรพย) โดยทางทควรใชแลว ดกอนคฤหบด อรยสาวกนนยอมเปนผทากรรมทสมควร ๔ น ดวยโภคทรพยทไดมาดวยความหมนขยน ทสะสมขนดวยกาลงแขน ทตองทางานจนเหงอไหล ทชอบธรรม ทไดมาโดยธรรม ดกอนคฤหบด โภคทรพยทงหลายของบคคลใดบคคลหนง ถงความหมดเปลองไป เวนเสยจากกรรมทสมควร ๔ ประการน โภคทรพยเหลาน เรยกวาหมดไปโดยไมชอบแกเหต หมดไปโดยไมสมควร ใชไปโดยทางทไม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 202ควรใช โภคทรพยทงหลาย ของบคคลใดบคคลหนง ถงความหมดเปลอง ไปดวยกรรมทสมควร ๔ ประการน โภคทรพยเหลานเรยกวาเปลองไปโดยชอบแกเหต เปลองไปโดยสมควร ใชไปโดยทางทควรใช สงทควรบรโภคใชสอยทงหลาย เรา ไดบรโภคใชสอยแลว บคคลทควรเลยง ทงหลาย เราไดเลยงแลว อนตราย ทงหลาย เราไดขามพนแลว ทกษณาทาน อยางสง เราไดใหแลว อนง พล ๕ เราได ทาแลว สมณพราหมณทงหลายผมศล ผสารวม ผประพฤตพรหมจรรย เราได บารงแลว บณฑตผอยครองเรอนพง ปรารถนาโภคทรพยเพอประโยชนอนใด ประโยชนอนนน เราไดบรรลโดยลาดบ แลว กจการอนจะไมทาใหเดอดรอนใน ภายหลง เราไดทาแลว นรชนผมอนจะ ตองตายเปนสภาพ ระลกถงความดทตน ไดทาแลวน ยอมตงอยในอรยธรรม ใน ปจจบนนเอง บณฑตทงหลายยอม สรรเสรญนรชนนน นรชนนนละโลกน ไปแลว ยงบนเทงใจในสวรรค. จบปตตกมมสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 203 ปตตกมมวรรควรรณนาท ๒

อรรถกถาปตตกมมสตร พงทราบวนจฉยในปตตกมมสตรท ๑ แหงวรรคท ๒ ดงตอไปน :- ชอวา นาปรารถนา เพราะปฏเสธคดคานธรรมทไมนาปรารถนา.ชอวา รกใคร เพราะกาวเขาไปอยในใจ ชอวา ชอบใจ เพราะทาใจใหเอบอาบซาบซานใหเจรญ. บทวา ทลลภา ไดแก ไดโดยยากอยางยง. บทวาโภคา ไดแก อารมณมรปเปนตน ทบคคลพงบรโภค. บทวา สห ธมเมนความวา ขอโภคสมบตจงเกดขนโดยธรรม อยาเขาไปกาจดธรรมแลวเกดขนโดยอธรรมเลย. อกอยางหนง บทวา สห ธมเมน แปลวา มเหต อธบายวาโภคสมบตจงเกดขนกบดวยการณ คอ ตาแหนง มตาแหนงเสนาบดและเศรษฐเปนตนนน ๆ. บทวา ยโส ไดแก บรวารสมบต. บทวา สห าตภไดแก พรอมกบญาต. บทวา สห อปชฌาเยห ไดแก พรอมกบเพอนเคยเหนและเพอนคบ ทเรยกวาอปชฌาย เพอชวยดแลในเรองสขและทกข.บทวา อกจจ กโรต ความวา ทาการทไมควรทา. บทวา กจจ อปราเธตความวา เมอไมทากจทควรทา ชอวาละเลยกจนน . บทวา ธ สต ไดแกยอมตกไปคอยอมเสอม. บทวา อภชฌาวสมโลภ ไดแก อภชฌาวสมโลภะ. บทวา ปชหตไดแก บรรเทาคอนาออกไป. บทวา มหาปโ ไดแก ผมปญญามาก. บทวา ปถปโไดแก ผมปญญาหนา. บทวา อาปาถทโส ความวา เขาเหนอรรถนน ๆตงอยในคลองธรรม ยอมมาสคลองทเปนอรรถอนสขมของธรรมนน. บทวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 204อฏานกรยาธคเตห ไดแก ทไดมาดวยความเพยร กลาวคอความขยน. บทวา พาหาพลปรจเตห ไดแก ทสะสมใหมากขนดวยกาลงแขน. บทวาเสทาวกขตเตห คอเหงอไหล. อธบายวา ดวยความพยายามทางานจนเหงอไหล. บทวา ธมมเกห ไดแก ประกอบดวยธรรม. บทวา ธมม-ลทเธห คอ ไมละเมดกศลกรรมบถธรรม ๑๐ ไดแลว. บทวา ปตตกมมานไดแก กรรมทเหมาะ กรรมอนสมควร. บทวา สเขต ไดแก ทาเขาใหมความสข. บทวา ปเณต ไดแก ยอมทาใหเอบอมสมบรณดวยกาลง. บทวา าน คต โหต ไดแกเปนเหต ถามวา เหตนน เปนอยางไร.ตอบวา การงานทพงทาดวยโภคะทงหลาย เปนธรรมอยางหนงในปตตกรรม๔ เปนฐานทเกดแตโภคทรพยนนแล. บทวา ปตตคต ไดแก เปนฐานะทควรทถงแลว. บทวา อายตนโส ปรภตต ไดแก บรโภคแลวโดยเหตนนแล กเกดแตโภคทรพย. บทวา ปรโยธาย วตตต ไดแก ยอมปดไว.อรยสาวกบรจาคทรพยเพอประโยชนแกการดบไฟทไหนเรอนเปนตน ยอมปดกนทางแหงอนตรายเหลานนเหมอนอยางเมอคราวอนตรายทงหลายเกดขนแตไฟเปนตนฉะนน. บทวา โสตถ อตตาน กโรต ความวา ยอมทาตนใหปลอดภยไมมอนตราย. บทวา าตพล คอ สงเคราะหญาต. บทวาอตถพล คอตอนรบแขก. บทวา ปพพเปตพล คอทาบญอทศใหญาต ผตาย. บทวา ราชพล คอสวนทความแดพระราชา. บทวา เทวตาพลคอทาบญอทศใหเทวดา. บทวา าตพล เปนตนนนทงหมด เปนชอของทานทพงใหตามสมควรแกบคคลนน ๆ. บทวา ขนตโสรจเจ นวฏา ความวา ตงมนอยในอธวาสนขนต และในความเปนผมศลอนด. บทวา เอกมตตาน ทเมนต ความวา ยอม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 205ฝกอตภาพของตนอยางเดยว ดวยการฝกอนทรย. บทวา สเมนต ความวา ยอมสงบจตของตนดวยความสงบกเลส. บทวา ปรนพพาเปนต ความวายอมดบดวยการดบกเลส. ในบทวา อทธคคก เปนตน ทกษณาชอวาอทธคคกา เพราะมผลในเบองบนดวยสามารถใหผลในภมสง ๆ ขนรป.ทกษณาเปนประโยชนเกอกลแกสวรรค เพราะเหตนน จงชอวา โสวคคกาเพราะใหเกดอปบตในสวรรคนน ชอวา สขวปากา เพราะมสขเปนวบากในทเกดแลว. ชอวา สคคสงวตตนกา เพราะทาอารมณอนดคอของวเศษ ๑๐มวรรณทพยเปนตนใหเกด อธบายวา ยอมตงทกษณาเชนนนไว. บทวา อรยธมเม โต คอตงอยในเบญจศลเบญจธรรม. บทวาเปจจ สคเค ปโมทต ความวา นรชนนน ไปปรโลกถอปฏสนธแลวยอมบนเทงในสวรรค. คฤหสถไมวาจะเปนโสดาบนและสกทาคาม หรออนาคามกตาม ปฏปทานยอมไดเหมอนกนทกคนแล. จบอรรถกถาปตตกมมสตรท ๑ ๒. อนนนาถสตร วาดวยสข ๔ ประการ [๖๒] ครงนน อนาถบณฑกคฤหบดเขาไปเฝา ฯลฯ พระผมพระ-ภาคเจาไดตรสวา ดกอนคฤหบด สข ๔ ประการน อนคฤหสถผบรโภคกามควรไดรบตามกาลสมย สข ๔ ประการคออะไรบาง คอ อตถสข สขเกดแกความมทรพย โภคสข สขเกดแตการจายทรพยบรโภค

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 206 อนณสข สขเกดแตความไมตองเปนหน อนวชชสข สขเกดแตประกอบการงานทปราศจากโทษ ในโลกน ทไดมาดวยความหมนขยน ทสะสมขนดวยกาลงแขนทตองทางานจนเหงอไหล ทชอบธรรม ทไดมาโดยธรรม มอย กลบตรนนคานงเหนวาโภคทรพยทงหลายของเราทไดมาดวยความหมนขยน ฯลฯ ทไดมาโดยธรรมมอย ดงน ยอมไดสขโสมนส นเรยกวา สขเกดแตความมทรพย. กสขเกดแตจายทรพยบรโภคเปนไฉน ? กลบตรในโลกนบรโภคใชสอยโภคทรพยบาง ทาบญบาง ดวยโภคทรพยทงหลายทไดมาดวยความหมนขยน ฯลฯ ทไดมาโดยธรรม กลบตรนนคานงเหนวา เราไดบรโภคใชสอยโภคทรพยบาง ไดทาบญบาง ดวยโภคทรพยทงหลายทไดมาดวยความหมนขยน ฯลฯ ทไดมาโดยธรรม ดงน ยอมไดสขโสมนส นเรยกกวาสขเกดแตการจายทรพยบรโภค. กสขเกดแตความไมตองเปนหนเปนไฉน ? กลบตรในโลกนไมกยมทรพยอะไร ๆ ของใคร ๆ นอยหรอมากกตาม กลบตรนนคานงเหนวาเราไมไดกยมทรพยอะไร ของใคร ๆ นอยหรอมากกตาม ดงน ยอมไดสขโสมนส นเรยกวา สขเกดแตความไมตองเปนหน. กสขเกดแตประกอบการงานทปราศจากโทษเปนไฉน ? อรยสาวกในศาสนาน เปนผประกอบดวยกายกรรม (การงานทางกาย) ทไมมโทษ ประกอบดวยวจกรรม (การงานทางวาจา) ทไมมโทษ ประกอบดวยมโนกรรม(การงานทางใจ) ทไมมโทษ อรยสาวกนนคานงเหนวา เราเปนผประกอบดวยกายกรรม...วจกรรม...มโนกรรมอนหาโทษมได ดงน ยอมไดสข โสมนส นเรยกวา สขเกดแตประกอบการงานทปราศจากโทษ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 207 ดกอนคฤหบด สข ๔ ประการนแล อนคฤหสถผบรโภคกามควรจะ ไดรบตามกาลตามสมย บคคลผมปญญาดรวาความไมเปน หนเปนสข และระลกรวาความมทรพยก เปนสข เมอไดจายทรพยบรโภคกรวาการ จายทรพยบรโภคเปนสข อนง ยอมพ- จารณาเหน (สขทยงหยอนกวากน) ดวย ปญญา เมอพจารณาด กทราบวาสข ๔ นเปน ๒ ภาค สขทง ๓ ประการขางตน นนไมถงสวนท ๑๖ แหงสขเกดแต ประกอบการงานทปราศจากโทษ. จบอนนนาถสตรท ๒ อรรถกถาอนนนาถสตร พงทราบวนจฉยในอนนนาถสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อธคมนยาน คอ พงถง. บทวา กามโภคนา คอผบรโภควตถกาม และกเลสกาม. บรรดาสขมอตถสขเปนตน สขทเกดขนวาโภคทรพยมอย ชอวาอตถสข สขเกดแตความมทรพย. สขทเกดขนแกบคคลผใชจายโภคทรพย ชอวาโภคสข สขเกดแตการจายทรพยบรโภค. สขทเกดขนวาเราไมเปนหน ชอวาอนณสข สขเกดแตความไมตองเปนหน. สขทเกดขนวาเราปราศจากโทษ ไมเปนโทษ ชอวาอนวชชสข สขเกดแตการประกอบการงานทไมมโทษ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 208 บทวา ภช แปลวา เมอบรโภค. บทวา ปา วปสสต แปลวา ยอมพจารณาเหนดวยปญญา. บทวา อโภ ภาเค แปลวา สองสวนอธบายวา พจารณาเหนดวยปญญาอยางนวา ความสขสามขางตน จดเปนสวนหนง. สขเกดแตประกอบการงานทไมมโทษ จดเปนสวนหนง ชอวารสองสวน. บทวา อนวชชสขสเสต ความวา สขแมสามอยางนน ยอมไมถงเสยวท ๑๖ แหงสขทเกดแตประกอบการงานไมมโทษ ดงน. จบอรรถกถาอนนนาถสตรท ๒ ๓. สพรหมสตร วาดวยมารดาบดาเปนพรหมของบตร [๖๓] ดกอนภกษทงหลาย มารดาบดา อนบตรแหงตระกลทงหลายใดบชาอยในเรอนของตน ตระกลทงหลายนนชอวามพรหม...มบรพาจารย... มบรพเทวดา...มอาหไนย ภกษทงหลาย คาวา พรหม นเปนคาเรยกมารดาบดาทงหลาย คาวา บรพาจารย...บรพเทวดา...อาหไนย นกเปนคาเรยกมารดาบดาทงหลาย ทเรยกเชนนนเพราะเหตไร เพราะวามารดาบดาทงหลายเปนผมอปการะมาก เปนผฟมฟกเลยงด เปนผแสดงโลกนแกบตรทงหลาย มารดาบดาทงหลาย ผเอนดประชา ชอวาเปนพรหม เปนบรพาจารย และเปน อาหไนยของบตรทงหลาย เพราะเหต นนแหละ บตรผมปญญาพงนอบนอม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 209 สกการะทาน ดวยขาว ดวยนา ดวยผา ดวยเครองทนอน ดวยเครองอบ ดวย การสนานกาย และดวยการลางเทา เพราะ การบารงมารดาบดานน ในโลกนบณฑต ทงหลายกสรรเสรญบตรนน บตรนนละ โลกนไปแลว ยงบนเทงใจในสวรรค. จบสพรหมสตรท ๓ สพรหมสตรท ๓ พรรณนาไวแลวในตกนบาต. เพยงบทวา สปพพ-เทวตาน บทเดยวทแปลกในสตรน.. ๔. นรยสตร วาดวยบคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๖๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมอบตในนรก เหมอนถกนาตวไปเกบไวฉะนน ธรรม ๔ ประการคออะไรคอ บคคลเปนผทาปาณาตบาตโดยปกต ทาอทนนาทานโดยปกต ทากาเม-สมจฉาจารโดยปกต พดมสาวาทโดยปกต ภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมอบตในนรก เหมอนถกนาตวไปเกบไวฉะนน บณฑตทงหลายไมสรรเสรญธรรม ๔ ประการ คอ ปาณาตบาต อทนนาทาน พดมสาวาท และประพฤตผดในกาม. จบนรยสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 210 นรยสตรท ๔ งายทกบท. ๕. รปสตร วาดวยบคคลเลอมใส ๔ จาพวก [๖๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลกบคคล ๔ จาพวกคอใคร คอรปปปมาโณ รปปปสนโน บคคลถอรปเปนประมาณ เลอมใสในรปโฆสปปมาโณ โฆสปปสนโน บคคลถอเสยงกกกองเปนประมาณเลอมใส ในเสยงกกกองลขปปมาโณ ลขปปสนโน บคคลถอความเศราหมองเปนประมาณ เลอมใสในความเศราหมองธมมปปมาโณ ธมมปปสนโน บคคลถอธรรมเปนประมาณ เลอมใสใน ธรรม ดกอนภกษทงหลาย นแลบคคล ๔ จาพวกมปรากฏอย ในโลก. บคคลเหลาใดถอรปเปนประมาณกด บคคลเหลาใดคลอยไปตามเสยงกกกองกด บคคลเหลานน อยในอานาจความพอใจ รกใครแลว ยอมไมรจกชนผนน. คนโงยอมไมร (คณธรรม) ภายใน ทงไมเหน (ขอปฏบต) ภายนอ (ของ ชนผนน) ถกรปและเสยงปดบง (ปญญา)

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 211 เสยจนรอบ คนโงนนจงถกเสยงกกกอง พดพาไปได. บคคลใดไมรภายใน แตเหนภาย- นอก เหนแตผล (คอลาภสกการทผนนได) ในภายนอก แมบคคลนนกยงจะถกเสยง กกกองพดพาไปได. บคคลใดทงรภายในทงเหนภายนอก เหนแจงไมมอะไรเปนเครองปดบง บคคล นนยอมไมถกเสยงกกกองพดพาไป. จบรปสตรท ๕ อรรถกถารปสตร พงทราบวนจฉยในรปสตรท ๕ ดงตอไปน :- บคคลถอประมาณในรปแลวเลอมใส ชอรปปปมาณ. บทวารปปป-สนโน เปนไวพจนความของบท รปปปมาโณ นน. บคคลถอประมาณในเสยงกกกองแลวเลอมใส ชอโฆสปปมาณ. บคคลถอประมาณในความปรากฏของจวรและบาตรแลวเลอมใส ชอลขปปมาณ. บคคลถอประมาณในธรรมแลว เลอมใส ชอธมมปปมาณ. บทนอกจากน เปนไวพจนความของบทเหลานนนนแล เพราะแบงสรรพสตวออกเปนสามสวน สองสวนถอรปเปนประมาณ. สวนหนง ไมถอรปเปนประมาณ. เพราะแบงสรรพสตวออกเปนหาสวน สสวน ถอเสยงกกกองเปนประมาณ สวนหนงไมถอเสยง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 212กกกองเปนประมาณ. เพราะแบงสรรพสตวออกเปน ๑๐ สวน เกาสวน ถอ ความปอนเปนประมาณ สวนหนงไมถอความปอนเปนประมาณ. แตเมอแบงสรรพสตวออกเปนแสนสวน สวนเดยวเทานน ถอธรรมเปนประมาณ ทเหลอพงทราบวา ไมถอธรรมเปนประมาณ ดงน. บทวา รเปน ปามส ความวา บคคลเหลาใดเหนรปแลวเลอมใสบคคลเหลานน ชอวาถอรปเปนประมาณ อธบายวา นบถอแลว. บทวาโฆเสน อนวค ความวา บคคลเหลาใดไหลไปตามเสยงกกกอง อธบายวาบคคลเหลานนถอเสยงกกกองเปนประมาณแลวจงเลอมใส. บทวา ฉนทรา-ควสเปตา ไดแก ตกอยในอานาจความพอใจ และรกใครเสยแลว . บทวาอชฌตตจ น ชานาต ความวา คนโง ยอมไมรจกคณขางในของเขา.บทวา พหทธา จ น ปสสต ความวา ยอมไมเหนขอปฏบตขางนอกของเขา. บทวา สมนตาวรโณ ไดแก ถกเสยงปดบงเสยจนรอบ. อก-อยางหนง ชอวา สมนตาวรณะ เพราะเสยงกนไวรอบ. บทวา โฆเสน วยหตความวา คนโงนน จงถกเสยงกกกองชกนาไป หาใชถกคณนาไปไม. บทวาอชฌตตจ น ชานาต พหทธา จ วปสสต ความวา บคคลไมรคณขางใน แตเหนการปฏบตขางนอกของเขา. บทวา พหทธา ผลทสสาว ความวา เหนผลสกการะขางนอกทบคคลอนทาแกเขา. บทวา วนวรณทสสาวความวา เหนอยางไมมอะไรปดบง. บทวา น โส โฆเสน วยหตความวา บคคลนนจงไมถกเสยงกกกองชกนาไป. จบอรรถกถารปสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 213 ๖. สราคสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๖๖] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนมปรากฏอยในโลกบคคล ๔ จาพวกคอใคร คอ สราโค บคคลมราคะ สโทโส บคคลมโทสะ สโมโห บคคลมโมหะ สมาโน บคคลมมาน ภกษทงหลาย นแลบคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก บคคลผกาหนดเหลาในอารมณทชวน กาหนดทงหลาย เพลดเพลนยนดในปยรป (สงทนารกใคร) เปนคนทราม ลกโมหะ ผกไวแลว ยงเพมเครองผกพน (อน ๆ) ขน. คนเขลาทาอกศลกรรมทเกดเพราะ ราคะบาง เกดเพราะโทสะบาง เกดเพราะ โมหะบาง อนเปนกรรม มความคบแคน มผลเปนทกข คนเขลาเหลานนเปนคน อนอวชชาปดบงแลว เปนคนบอดมอ ไมมจกษ (คอปญญา) ธรรม ๓ มอย อยางใด เขากเปนอยเหมอนอยางนน ไม รสกตววาเปนอยางนนเสยดวย. จบสราคสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 214 อรรถกถาสราคสตร พงทราบวนจฉยในสราคสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา โมหช วาป อวททส ความวา คนเขลาคอมใชบณฑตทาอกศลกรรมทเกดเพราะโมหะบาง. บทวา สวฆาต คอเปนไปกบทกข.บทวา ทกขทรย คอเพมทกขใหตอไป. บทวา อจกขกา คอเวนจากปญญาจกษ. บทวา ยถา ธมมา ตถา สนตา ความวา ธรรมมราคะเปนตน ตงอยอยางใด คนเขลาเหลานน กมสภาพเปนอยางนน . บทวา นตสเสวนต มเร ความวา เขายอมไมสาคญ ยอมไมรสกวาเราเปนอยางนน มสภาพอยางนนเสยดวย. ทงในพระสตรน ทงในพระคาถา ตรสวฏฏะอยางเดยว. จบอรรถกถาสราคสตรท ๖ ๗. อหสตร วาดวยแผเมตตาจตไปถงตระกลพระยาง [๖๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ วหารพระเชตวนอารามของอนาถบณฑกคฤหบด กรงสาวตถ กแลสมยนน ภกษรปหนงถกงกดตายในกรงสาวตถ ลาดบนนแล ภกษหลายรปเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ครนเขาไปถงแลว ถวายอภวาทพระผมพระภาคเจาแลวนงลงในทสมควรสวนหนง ภกษเหลานนนงในทสมควรสวนหนงแลว กราบทลพระ-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 215ผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ภกษรปหนงถกงกดทากาละ แลวในกรงสาวตถ พระองคตรสวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษรปนน ไมไดแผเมตตาจตไปถงตระกลพระยางทง ๔ เปนแน เพราะถาภกษนน พงแผเมตตาถงตระกลพระยางทง ๔ ไซร ภกษนนกไมพงถกงกดตายเลย ตระกลพระยางทง ๔ คออะไรบาง คอ ตระกลพระยางชอวรปกขะ ตระกลพระยางชอเอราปถะ ตระกลพระยางชอฉพยาปตตะ ตระกลพระยางชอกณหาโคตมกะ ภกษทงหลาย ภกษนน ไมไดแผเมตตาจตไปถงตระกลพระยางทง ๔นเปนแน เพราะถาภกษนนพงแผเมตตาจตไปถงตระกลพระยางทง ๔ นไซรภกษนน กไมพงถกงกดตายเลย ภกษทงหลาย เราอนญาตใหภกษแผเมตตาจตไปถงตระกลพระยางทง ๔ น เพอคมตน เพอรกษาตน เพอปองกนตน ความเปนมตรของเรา จงมกบง ตระกลวรปกขะทงหลาย ความเปนมตร ของเรา จงมกบงตระกลเอราปถะทงหลาย ความเปนมตรของเรา จงมกบงตระกล ฉพยาปตตะทงหลาย ความเปนมตรของ เรา จงมกบงตระกลกณหาโคตมกะทงหลาย ความเปนมตรของเรา จงมกบสตวไมม เทาทงหลาย ความเปนมตรของเรา จงม กบสตว ๒ เทาทงหลาย ความเปนมตร ของเรา จงมกบสตว ๔ เทาทงหลาย ความเปนมตรของเรา จงมกบสตวมเทา มากทงหลาย ขอสตวไมมเทาอยาเบยด- เบยนเรา สตว ๒ เทากอยาเบยดเบยนเรา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 216 สตว ๔ เทากอยาเบยดเบยนเรา สตวมเทา มากกอยาเบยดเบยนเรา ขอสตวทงปวง ผมลมหายใจทงสน และผเกดแลวทงหมด สนเชง จงประสบแตความเจรญทกผเถด อยาไดรบโทษลามกอะไร ๆ เลย. พระพทธเจาทรงพระคณสดทจะประมาณ พระธรรมทรงพระคณสดทจะประมาณ พระสงฆทรงพระคณสดทจะประมาณ สตวเสอกคลานทงหลายมประมาณ คอ ง แมลงปอง ตะขาบ แมลงมม ตกแก หน การรกษาเราไดทาแลว การปองกนเราไดทาแลว ขอสตวทงหลายจงหลกไป ขา ฯนอบนอมแดพระผมพระภาคเจา นอบนอมแดพระสมมาสมพทธเจา ๗ พระองค. จบอหสตรท ๗ อรรถกถาอหสตร พงทราบวนจฉยในอหสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา อมาน จตตาร อหราชกลาน น ตรสหมายถงพษทถกงกด พษทถกงกดเหลาใดเหลาหนง พษเหลานนทงหมด อยภายในตระกลพระยางทง ๔ เหลาน . บทวา อตตคตตยา คอเพอคมตน. บทวา อตต-รกขาย คอเพอรกษาตน. บทวา อตตปรตตาย คอเพอปองกนตน.อธบายวา เราจงอนญาตปรตไวดงน. บดน ภกษพงทาปรตนนโดยวธใด เมอทรงแสดงวธนน จงตรสวาวรปกเขห เม เปนตน. ในบทเหลานน บทวา วรปกเขห ไดแกม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 217เมตตาจตกบงตระกลวรปกขะ. แมในตระกลงทเหลอกนยนเหมอนกน. บทวา อปาทเกห ไดแก มเมตตาจตกบสตวไมมเทาทงหลาย. แมในสตวทเหลอกมนยนเหมอนกน . บทวา สพเพ สตตา ความวา กอนแตน ภกษกลาวเมตตาเจาะจงดวยฐานะประมาณเทานแลว บดน จงเรมคาน เพอกลาวเมตตาไมเจาะจง. ในบทเหลานน คาวา สตว ปาณะ ภต เหลาน ทงหมดเปนคากลาวถงบคคลเทานน. บทวา ภทราน ปสสนต ความวาจงเหนแตอารมณทเจรญใจเถด. บทวา มา กจ ปาปนาคมา ความวาสตวอะไร ๆ อยาประสบสงอนเปนบาปลามกเลย. ในบทวา อปปมาโณ พทโธ นพงทราบพทธคณวา พทโธ แทจรง พทธคณเหลานนชอวา สดทจะประมาณได. แมในสองบททเหลอกนยนแล. บทวา ปมาณ-วนตาน ไดแก ประกอบแลวดวยประมาณแหงพระคณ. บทวา อณณานาภไดเเก แมลงมมมขนททอง. บทวา สรพ ไดแก ตกแกในเรอน. บทวา กตา เม รกขา กตา เม ปรตตา ความวา การรกษา และการปองกน ขาพเจาไดทาแลว แกชนประมาณเทาน. บทวา ปฏกกมนต ภตาน ความวาสตวทงหลายแมทงหมด อนขาพเจาทาการปองกนแลว จงหลกไปเสย อธบาย วา อยาเบยดเบยนขาพเจาเลย ดงน. จบอรรถกถาอหสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 218 ๘. เทวทตตสตร วาดวยเรองพระเทวทต [๖๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยทภเขาคชฌกฏ พระนครราชคฤห เมอพระเทวทตหลกไปแลวไมชา กตรสเรยกภกษทงหลายในทนนมา มพระพทธดารสถงพระเทวทตวา ภกษทงหลาย ลาภสกการะและความสรรเสรญเกดมแกเทวทต เพอทาลายลางตน ลาภสกการะและความสรรเสรญเกดมแกเทวทต เพอความพนาศของตนเอง เปรยบเหมอนตนกลวยออกผลมากสาหรบฆาตวเอง ออกผลมากเพอความพนาศของตวเองฉนใดลาภสกการะและความสรรเสรญเกดมแกเทวทตกเพอทาลายลางตน ลาภสกการะและความสรรเสรญเกดมแกเทวทตกเพอความพนาศ (ของตวเอง) ฉนนน เหมอนกน เปรยบเหมอนตนไผออกขยมากสาหรบฆาตวเอง ออกขยมากเพอความพนาศของตวเองฉนใด...ตนออออกขยมากสาหรบฆาตวเอง ออกขยมากเพอความพนาศของตวเองฉนใด... แมมาอสดรตงครรภกสาหรบฆาตวเองตงครรภกเพอความพนาศ (ของตวเอง) ฉนใด ลาภสกการะและความสรรเสรญเกดมแกเทวทตกเพอทาลายลางตน ลาภสกการะและความสรรเสรญเกดมแกเทวทตแกเพอความพนาศ (ของตวเอง) ฉนนนเหมอนกน ผลกลวยฆาตนกลวย ขยไผฆาตน ไผ ขยออฆาตนออ ลกมาอสดรฆาแมนา อสดรฉนใด สกการะกทาลายลางคนชว เสยฉนนน. จบเทวทตตสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 219 อรรถกถาเทวทตตสตร พงทราบวนจฉยในเทวทตตสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา อจรปกกนเต เทวทตเต ความวา เมอเทวทตทาสงฆเภทแลว หลกไปไมนาน. บทวา ปราภวาย ไดแก เพอความเสอม เพอความพนาศ. บทวา อสสตร ความวา มาอสดร เกดในทองของแมฬา. บทวาอตตวธาย คพภ คณหาต ความวา คนทงหลายผสมแมฬานนกบพอมาแมมาอสดรนน ตงทองแลว เมอถงเวลากออกลกไมได ยนเอาเทาทง ๒ตะกยแผนดน เมอเปนเชนนน เขาจงผกเทาทง ๔ ของมนไวทหลก ๔ หลกผาทองนาลกออก มนจงตาย ณ ทนนเอง ดวยเหตนน จงตรสถงแมมาอสดรนน. จบอรรถกถาเทวทตตสตรท ๘ ๙. ปธานสตร วาดวยความเพยร ๔ [๖๙] ดกอนภกษทงหลาย ปธาน (ความเพยร) ๔ ประการนปธาน ๔ คออะไรบาง คอ สงวรปธาน (เพยรระวง) ปหานปธาน(เพยรละ) ภาวนาปธาน (เพยรบาเพญ) อนรกขนาปธาน (เพยรตามรกษาไว) กสงวรปธานเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ทาความเพยร ประคองจต ตงใจไว เพอยงอกศลบาปธรรมทยงไมเกดมใหเกดขน นเรยกวา สงวรปขาน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 220 ปหานปธานเปนไฉน ภกษในพระธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ทาความเพยร ประคองจต ตงใจไว เพอละอกศลบาปธรรมทเกดแลว นเรยกวา ปหานปธาน. ภาวนาปธานเปนไฉน. ภกษในพระธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ทาความเพยร ประคองจต ตงใจไว เพอยงกศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขน นเรยกวา ภาวนาปธาน. อนรกขนาปธานเปนไฉน ภกษในพระธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ทาความเพยร ประคองจต ตงใจไว เพอใหกศลธรรมท เกดแลวคงอย ไมเลอนหายไป ใหภยโยภาพไพบลยเจรญเตมท นเรยกวาอนรกขนาปธาน. ดกอนภกษทงหลาย นแล ปธาน ๔ ประการ เพยรระวง ๑ เพยรละ ๑ เพยรบาเพญ ๑ เพยรตามรกษาไว ๑ ปธาน ๔ ประการ น พระพทธเจาผเผาพนธแหงพระอาทตย ทรงแสดงไว เปนเครองใหภกษผมความ เพยร ในพระศาสนานบรรลถงความสน ทกข. จบปธานสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 221 อรรถกถาปธานสตร พงทราบวนจฉยในปธานสตรท ๙ ดงตอไปน :- ความเพยร เพอระวงกเลส คอ เพอปดทางเขาของกเลสชอสงวรปธาน(เพยรระวง) เพยรเพอละชอปหานปธาน (เพยรละ) เพยรเพอเจรญกศลธรรมชอภาวนาปธาน (เพยรบาเพญ) เพยรเพอตามรกษากศลธรรมเหลานน ชออนรกขนาปธาน (เพยรตามรกษาไว). จบอรรถกถาปธานสตรท ๙ ๑๐. ธมมกสตร วาดวยพระราชาประพฤตไมเปนธรรมและเปนธรรม [๗๐] ดกอนภกษทงหลาย ในสมยใด พระราชาทงหลายประพฤตไมเปนธรรม ในสมยนน แมขาราชการทงหลาย กพลอยประพฤตไมเปนธรรมเมอขาราชการประพฤตไมเปนธรรม พราหมณและคฤหบดทงหลายกประพฤตไมเปนธรรมบาง เมอพราหมณและคฤหบดทงหลายประพฤตไมเปนธรรมชาวบานชาวเมองกประพฤตไมเปนธรรมไปตามกน ครนชาวบานชาวเมองประพฤตไมเปนธรรม ดวงจนทร ดวงอาทตย กโคจรไมสมาเสมอ ครน ดวงจนทรดวงอาทตย โคจรไมสมาเสมอ ดาวนกษตรทงหลายกเดนไมเทยงตรงครนดาวนกษตรทงหลายเดนไมเทยงตรง คนและวนกเคลอนไป ครนคนและวนเคลอนไป เดอนและปกษกคลาดไป ครนเดอนและปกษคลาดไป ฤดและปกเคลอนไป ครนฤดและปเคลอนไป ลมกพดผนแปรไป ครนลมพด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 222ผนแปรไป ลนนอกทางกพดผดทาง ครนลมนอกทางพดผดทาง เทวดา ทงหลายกปนปวน ครนเทวดาทงหลายปนปวน ฝนกไมตกตามฤดกาล ครน ฝนไมตกตามฤดกาล ขาวกลาทงหลายกสกไมด ดกอนภกษทงหลาย มนษยทงหลายบรโภคขาวทสกไมด ยอมอายสน ผวพรรณกไมงาม กาลงกลดถอยและมอาพาธมาก ดกอนภกษทงหลา ในสมยใด พระราชาทงหลายประพฤตเปนธรรมในสมยนน แมขาราชการทงหลายกประพฤตเปนธรรมไปดวย เนอขาราชการทงหลายประพฤตเปนธรรม พราหมณและคฤหบดทงหลายกประพฤตเปนธรรมบาง เมอพราหมณและคฤหบดทงหลายประพฤตเปนธรรม ชาวบานชาวเมองกประพฤตเปนธรรมไปตามกน ครนชาวบานชาวเมองประพฤตเปนธรรมดวงจนทรดวงอาทตยกโดยจรสมาเสมอ ครนดวงจนทรดวงอาทตยโคจรสมาเสมอดาวนกษตรทงหลายกเดนสมาเสมอ ครนดาวนกษตรทงหลายเดนสมาเสมอคนและวนกตรง ครนคนและวนตรง เดอนและปกษกตรง ครนเดอนและปกษตรง ฤดและปกสมาเสมอ ครนฤดและปสมาเสมอ ลมกพดเปนปกต ครนลมพดเปนปกต ลมในทางกพดไปถกทาง ครนลมในทางพดไปถกทางเทวดาทงหลายกไมปนปวน ครนเทวดาทงหลายไมปนปวน ฝนกตกตามฤดกาล ครนฝนตกดามฤดกาล ขาวกลาทงหลายกสกไดท ดกอนภกษทงหลายมนษยทงหลายไดบรโภคขาวทสกไดท ยอมมอายยน ผวพรรณงาม มกาลงและมอาพาธนอย เมอฝงโคขามฟากอย ถาโคโจกตว นาฝงไปคด โคนอกนนไปคดตามกน ในหมมนษยเหมอนกน ถาทานผไดรบ สมมตใหเปนใหญ ประพฤตไมเปนธรรม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 223 ไซร ประชาชนนอกน กจะประพฤตไม เปนธรรมดวย ถาพระราชาไมตงอยใน ธรรม รฐทงปวงกยากเขญ. เนอฝงโคขามฟากอย ถาโคโจกตว นาฝงไปตรง โคนอกนนกไปตรงตามกน ในหมมนษยกเหมอนกน ถาทานผไดรบ สมมตใหเปนใหญ ประพฤตเปนธรรมไซร ประชาชนนอกน ยอมประพฤตเปนธรรม ดวย ถาพระราชาเปนผตงอยในธรรม รฐ ทงปวงกอยเปนสข. จบธมมกสตรท ๑๐ จบปตตกมมวรรคท ๒

อรรถกถาธมมกสตร พงทราบวนจฉยในธมมกสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา อธมมกา โหนต ความวา พระราชาทงหลายประพฤตไมเปนธรรมโดยไมเกบสวย ๑๐ สวน และไมลงโทษ ตามสมควรแกความผดซงพระราชาเกากอนทรงตงไวแลว เกบสวยเกนพกด และลงโทษเกนกาหนด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 224บทวา ราชยตตา ไดแก พนกงานเจาหนาท ผทาราชการอยในชนบทของ พระราชา. บทวา พราหมณคหปตกา ไดแก พราหมณและคฤหบดทงหลายผอยภายในเมอง. บทวา เนคมชานปทา ไดแก ชาวนคม และชาวชนบท. บทวา วสม ความวา ลมกผนแปรไป ไมถกตามฤด. บทวาวสมา ความวา ลมพดไมสมาเสมอ พดแรงเกนไปบาง พดออนเกนไปบาง.บทวา อปชสา ไดแก ลมนอกทาง พดออกนอกทางไป. บทวา เทวดาปรกปปตา ภวนต ความวา ดวยวาเมอลมนอกทางพดไมสมาเสมอ ตนไมทงหลายกหก วมานกพงทะลาย เพราะฉะนน พวกเทวดากปนปวน. เทวดาเหลานนจงไมยอมใหฝนตกตามฤดกาล. ดวยเหตนน จงตรสวา ฝนกไมตกตามฤดกาล. บทวา วสมปากน สสสาน ภวนต ความวา ขาวกลาทงหลายกสกไมเสมอกนอยางนคอ ในทแหงหนงตงทอง ในทแหงหนงเกดนานม แตทแหงหนงแก ดงน. บทวา สม นกขตตาน ตารกรปาน ปรวตตนต ความวาดาวนกษตรทงหลายยอมหมนเวยนสมาเสมอเหมอนวนเพญนน ไดนกษตรนน ๆในเดอนนนอยางนวา วนเพญเดอน ๑๒ ไดนกษตรในเดอน ๑๒ เทานนวนเพญเดอนอาย ไดนกษตรในเดอนอายเทานนฉะนน. บทวา สม วาตาวายนต ความวา ลมทงหลายมใชพดไมสมาเสมอพดในฤดกาลเทานน ยอมพดในฤดอนเหมาะแกชนบทเหลานน ๆ อยางน คอ ลมเหนอพด ๖ เดอนลมใตพด ๖ เดอน. บทวา สมา ความวา ลมพดตาเสมอ ไมแรงเกนไปไมออนเกนไป. บทวา ป ชสา ไดแก ลมทพดในทาง ยอมพดตามทางนนเอง หาใชพดโดยมใชทางไม.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 225 บทวา ชมห คจฉต แปลวา เดนไปคด คอ ยอมถอเอาแตท มใชทา. บทวา เนตเต ชมห คเต สต ไดแก โคชอวาเนตตา เพราะนาไป. อธบายวา เมอโคตวนาเดนไปคด ถอเอาแตทมใชทา โคแมนอกน ยอมถอเอาแตทมใชทาตามกน ไป. ปาฐะวา เนนเต ดงนกม. บทวา ทกขเสต แปลวา ยอมนอนเปนทกข อธบายวา ประสบทกขแลว. จบอรรถกาธมมกสตรท ๑๐ จบปตตกมวรรควรรณนาท ๒ พระสตรปนกบคาถา จบบรบรณ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปตตกมมสตร ๒. อนนนาถสตร ๓. สพรหมสตร ๔. นรย-สตร ๕. รปสตร ๖. สราคสตร ๗. อหสตร ๘. เทวทตตสตร ๙.ปธานสตร ๑๐. ธมมกสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 226 อปณณกวรรคท ๓

๑๐. ปธานสตร วาดวยธรรมเปนเหตสนอาสวะ ๔ ประการ [๗๑] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการชอวา อปณณกปฏปทา (ขอปฏบตไมผด) และ เหตแหงความสนอาสวะชอวาภกษนนไดเรมแลว ธรรม ๔ ประการคออะไร คอภกษในพระธรรม-วนยน เปนผมศล ๑ เปนพหสต ๑ เปนผมความเพยรอนปรารภแลว๑ เปนผมปญญา ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ชอวาอปณณกปฏปทา และ เหตแหงความสนอาสวะ ชอวาภกษนนไดเรมแลว. จบปธานสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 227 อปณณกวรรควรรณนาท ๓

อรรถกถาปธานสตร พงทราบวนจฉยในปธานสตรท ๑ แหงวรรคท ๓ ดงตอไปน :- บทวา อปณณกปฏปท คอขอปฏบตไมผด. บทวา โยน จสสอารทธา โหต ความวา กเหตแหงความสนอาสวะของภกษนนเปนอนบรบรณแลว. บทวา อาสวาน ขยาย ไดแก เพอพระอรหต. จบอรรถกถาปธานสตรท ๑

๒. ทฏฐสตร วาดวยธรรมเปนเหตสนอาสวะ ๔ ประการ [๗๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการชอวา อปณณกปฏปทา และ เหตแหงความสนอาสวะ ชอวาเปนอนภกษนนไดเรมแลว ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ เนกขมมวตก (ความตรกในอนออกจากกาม) อพยาบาทวตก (ความตรกในอนไมพยาบาท) อว-หงสาวตก (ความตรกในอนไมเบยดเบยน) สมมาทฏฐ (ความเหนชอบ)ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ชอวา อปณณกปฏปทา และเหตแหงความสนอาสวะ ชอวาภกษนนไดเรมแลว. จบทฏฐสตรท ๒ ทฏฐสตรท ๒ งายทงนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 228 ๓. สปปรสสตร วาดวยธรรม ๔ ประการของอสตบรษและสตบรษ [๗๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการพงทราบวาเปนอสตบรษ ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ อสตบรษในโลกน เรองใดเปนขอเสยหายของผอน แมไมมใครถามกเผยเรองนน จะกลาวอะไรถงถกถาม มใครซกถามเขากเลาเรองอนเปนขอเสยหายของผอนเสยอยางพสดารเตมท ไมใหบกพรอง ไมหนวงเหนยวทเดยวนพงทราบเถดวา ผนเปนอสตบรษ อกประการหนง อสตบรษ เรองใดเปนเกยรตคณของผอน แมถกถาม กไมเผยเรองนน จะกลาวอะไรถงไมถกถาม ถกซกถามจงหนาเชา(ไมมทางหลก) กเลาเกยรตคณของผอนอยางออมแอมไมเตมปาก ออมคอมหนวงเหนยว นพงทราบเถดวา ผนเปนอสตบรษ อกประการหนง อสตบรษ เรองใดเปนขอเสยหายของตน แมถกถามกไมเผยเรองนน จะกลาวอะไรถงไมถกถาม ถกซกถามจงหนาเขา กเลาขอเสยหายของตน อยางออมแอมไมเตมปาก ออมคอม หนวงเหนยว นพงทราบเถดวา ผนเปนอสตบรษ อกประการหนง อสตบรษ เรองใดเปนเกยรตคณของตน แมไมมใครถามกเผยเรองนนขนเอง จะกลาวอะไรถงมคนถาม มใครซกถามเขากเลาเรองทเปนเกยรตคณของตนอยางพสดารเตมทไมใหบกพรอง ไมหนวงเหนยวทเดยว นพงทราบเถดวา ผนเปนอสตบรษ บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล พงทราบวาเปนอสตบรษ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 229 ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ พงทราบวาเปนสตบรษ ธรรม ๔ ประการ คอ สตบรษในโลกน เรองใดเปนขอเสยหายของผอน แมถกถามกไมเผยเรองนน จะกลาวอะไรถงไมถกถาม ถกซกถามจงหนาเขากเลาเรองอนเปนขอเสยหายของผอนอยางลดไมเตมท นพงทราบเถดวา ผนเปนสตบรษ อกประการหนง สตบรษ เรองใดเปนเกยรตคณของผอน แมไมมใครถามกเผยเรองนน จะกลาวอะไรถงมใครถาม มใครซกถามเขากเลาเรองเกยรตคณของผอนอยางถถวนเตมทไมมหนวงเหนยว นพงทราบเถดวา ผน เปนสตบรษ อกประการหนง สตบรษ เรองใดเปนขอเสยหายของตน แมไมมใครถามกเผยเรองนน จะกลาวอะไรถงมใครถาม มใครซกถามเขายอมเลาเรองเสยหายของตนอยางถถวนเตมทไมมหนวงเหนยว นพงทราบเถดวา ผนเปนสตบรษ อกประการหนง. สตบรษ เรองใดเปนเกยรตคณของตน แมมใครถามกไมเผยเรองนน แตเมอถกซกถามจงหนาเขากเลาเรองเกยรตคณของตนอยางลดไมเตมปาก นพงทราบเถดวา ผนเปนสตบรษ ภกษทงหลาย หญงสาว ในคนหรอวนทเขารบตวมาอย. (เปนสะใภ)ยอมมความละอายกลวเกรงมาก ทงในแมผวทงในพอผวทงในผว โดยทสดในบาวและคนงานคนอาศย ตอมาพอคนกนเขา หญงนนตะเพดเอาแมผวบางพอผวบาง ผวบางกไดวา ไป รจกอะไร ดงนฉนใด ภกษบางรปในพระ-ธรรมวนยน ในคนหรอวนทออกจากเรอนมาบวช ยอมมหรโอตตปปะมากในภกษทงหลาย ในภกษณทงหลาย ในอบาสกทงหลาย ในอบาสกาทงหลาย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 230โดยทสดในอารามกะและสมณทเทส ตอมาพอคนกนเขา ภกษนนตะเพดเอา อาจารยบาง อปชฌายบางกไดวา ไป รจกอะไร ดงนฉนนนเหมอนกน เพราะเหตนน ทานทงหลายพงสาเหนยกวา เราทงหลายจกมใจเสมอดวยสะใภใหม ภกษทงหลาย ทานทงหลายพงสาเหนยกอยางนแล. จบสปปรสสตรท ๓ อรรถกถาสปปรสสตร พงทราบวนจฉยในสปปรสสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา อวณโณ ไดแก มใชคณ. บทวา ปาตกโรต ไดแกบอกทาใหปรากฏ. บทวา ปหาภนโต ไดแก ถกนามาซกถาม. บทวาอหาเปตวา อลมเพตวา ไดแก ทาไมใหลด ไมใหหยอนทเดยว. อนงในขอน อสตบรษ ยอมปกปดความเสยหายของตน เพราะเปนผปรารถนาลามก สตบรษ ยอมปกปดเกยรตคณของตน เพราะเปนผละอาย. เพราะเหตทอสตบรษขาดหรโอตปปะ อยรวมกนกดหมน สวนสตบรษประกอบดวยหรโอตตปปะ อยรวมกนกไมดหมน ฉะนน บดน เพอทรงแสดงสาธกความเปนสตบรษ เปรยบดวยสะใภใหม จงตรสวา เสยยถาป ภกขเววธกา เปนตน . ในบทเหลานน บทวา วธกา ไดแก สะใภ. บทวาตพพ คอมาก. บททเหลอในสตรน งายทงนนแล. จบอรรถกถาสปปรสสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 231 ๔. ปฐมอคคสตร วาดวยวตถเลศ ๔ ประการ [๗๔] ดกอนภกษทงหลาย วตถอนเลศ ๔ อยางน วตถอนเลศ๔ อยางคออะไร คอ ศลเลศ สมาธเลศ ปญญาเลศ วมตตเลศ นแลวตถอนเลศ ๔ อยาง. จบปฐมอคคสตรท ๔ อรรถกถาปฐมอคคสตร พงทราบวนจฉยในปฐมอคคสตรท ๔ ดงตอไปน :- บทวา สลคค คอ ศลเลศคอสงสด. ในบททงปวงกนยน. จบอรรถกถาปฐมอคคสตรท ๔ ๕. ทตยอคคสตร วาดวยวตถเลศ ๔ อยาง [๗๕] ดกอนภกษทงหลาย วตถอนเลศ ๔ อยางน วตถอนเลศ๔ อยางคออะไร คอ รปเลศ เวทนาเลศ สญญาเลศ ภพเลศ นแลวตถอนเลศ ๔ อยาง. จบทตยอคคสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 232 อรรถกถาทตยอคคสตร พงทราบวนจฉยในทตยอคคสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา รปคค ความวา บคคลพจารณารปใดแลว ยอมบรรลพระอรหต รปนชอวา รปอนเลศ แมในบททเหลอกนยนแล. สวนในบทวา ภวคคน บคคลดารงอยในอตภาพใด ยอมบรรลพระอรหตในอตภาพนน ชอวาภพอนเลศและ จบอรรถกถาทตยอคคสตรท ๕ ๖. กสนาราสตร วาดวยความสงสยในพระรตนตรย [๗๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบในระหวางตนสาละคตรงทามกลางวงโคงแหงแถวตนสาละ ในปาไมสาละของคณะเจามลละ กรงกสนารา คราวจะเสดจปรนพพาน พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายในทนน ภกษทงหลายรบสนองพระพทธดารสแลวตรสวา ดกอนภกษทงหลายความสงสยหรอความเคลอบแคลงในพระพทธเจากด ในพระธรรมกด ในพระสงฆกด ในมรรคกด ในปฏปทากด จะพงมแกภกษสกรปหนง ทานทงหลายจงถามเถด อยาตองมความเสยใจในภายหลงวา พระศาสดาเสดจอยตอหนาเรา เราไมอาจกราบทลถามในทเฉพาะพระพกตรได ดงนเลย เมอตรสอยางนแลว ภกษเหลานนกนงอย ตรสอยางนนอก ๒ ครง ภกษทงหลาย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 233กคงนงอย จงตรสเตอนอกวา ดกอนภกษทงหลาย ทานทงหลายไมถาม เพราะความเคารพในพระศาสดากเปนได แมภกษทเปนสหายกจงบอกแกสหายตอ ๆ ไปเถด ตรสอยางนแลว ภกษทงหลายกคงนงอย ลาดบนน ทานพระอานนทจงกราบทลวา นาอศจรรยจรง พระพทธ-เจาขา ขาพระพทธเจาเลอมใสในหมภกษนวา ความสงสยหรอความเคลอบแคลงในพระพทธเจากด ในพระธรรมกด ในพระสงฆกด ในมรรคกด ในปฏปทากด ไมมแกภกษแมรปเดยวในหมภกษน. พ. ตรสวา ดกอนอานนท เธอกลาวตามความเลอมใส ตถาคตหยงรทเดยวในขอนวา ความสงสยหรอความเคลอบแคลงในพระพทธเจากด ในพระธรรมกด ในพระสงฆกด ในมรรคกด ในปฏปทากด ไมมแกภกษแมรปเดยวในหมภกษน เพราะบรรดาภกษประมาณ ๕๐๐ น ภกษผมคณธรรมทสดกเปนพระโสดาบนมอนไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงแททจะไดตรสรในขางหนา. จบกสนาราสตรท ๖ อรรถกถากสนาราสตร พงทราบวนจฉยในกสนาราสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา อปวตตเน ไดแก ในททามกลางแถวตนสาละทอยทศตะวนออก ยนตนเรยงเลยวโคงไปทางทศเหนอ. บทวา อนตเร ยมกสาลานไดแก ในระหวางตนสาละสองตน. บทวา กงขา ไดแก ความเคลอบแคลง.บทวา วมต คอ ไมสามารถจะตดสนได. ความยอในขอนมดงนวา ภกษรปใด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 234พงเกดความสงสยวา พระพทธเจาหรอมใชพระพทธเจา พระธรรมหรอมใชพระธรรม พระสงฆหรอมใชพระสงฆ มรรคหรอมใชมรรค ปฏปทาหรอมใชปฏปทา ดงน ดกอนภกษทงหลาย พวกเธอจงถามเถด เราจะบอกความขอนน แกภกษรปนน ดงน บทวา สตถคารเวนป น ปจเฉยยาถ ความวา ถาพวกเธอไมถามเพราะความเคารพในพระศาสดาอยางนวา พวกเราบวชในสานกของพระ-ศาสดา แมปจจย ๔ เปนของพระศาสดาของพวกเรา พวกเราเหลานนไมสงสยมาตลอดกาลเทานแลว กไมควรจะทาความสงสยในวนน ซงเปนปจฉมกาล.ดวยบทวา สหายโกป ภกขเว สหายกสส อาโรเจต ทรงแสดงวาบรรดาพวกเธอ ภกษใดเปนเพอนเหนเพอนคบของภกษใด ภกษนนจงบอกแกภกษนน เราจกบอกแกภกษรปหนง พวกเธอฟงคาของภกษนนแลว กจะพากนหายสงสยไปสน. บทวา เอว ปสนโน ความวา ขาพระองคเธออยางน.บทวา าณเมว ความวา ญาณททาใหประจกษถงภาวะทภกษไมมความสงสยมใชเพยงความเธอของตถาคตในขอน. บทวา อเมส ห อานนท ความวาบรรดาภกษประมาณ ๕๐๐ รปเหลาน ทนงอยภายในมาน. บทวา โย ปจฉมโกความวา ตรสถงพระอานนทเถระ ซงเปนภกษผมคณตาทสด. จบอรรถกถากสนาราสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 235 ๗. อจนตตสตร วาดวยอจนไตย ๔ [๗๗] ดกอนภกษทงหลาย อจนไตย ๔ อยางนไมควรคด ผทคดกจะพงมสวนแหงความเปนบา ไดรบความลาบากเปลา อจนไตย ๔ คออะไรบาง คอ ๑. พทธวสยแหงพระพทธทงหลาย เปนอจนไตยไมควรคด ผทคดกจะพงมสวนแหงความเปนบา ไดรบความลาบากเปลา ๒. ฌานวสยแหงผไดฌาน เปนอจนไตยไมควรคด ผทคด กจะพงมสวนแหงความเปนบา ไดรบความลาปากเปลา ๓. วบากแหงกรรม เปนอจนไตยไมควรคด ผทคด กจะพงมสวนแหงความเปนบา ไดรบความลาบากเปลา ๔. โลกจนดา (ความคดในเรองของโลก) เปนอจนไตยไมควรคดผทคด กจะพงมสวนแหงความเปนบา ไดรบความลาบากเปลา ดกอนภกษทงหลาย นแล อจนไตย ๔ ไมควรคด ผทคด กจะพงมสวนแหงความเปนบา ไดรบความลาบากเปลา. จบอจนตตสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 236 อรรถกถาอจนตตสตร พงทราบวนจฉยในอจนตตสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา อจนเตยยาน ไดแกไมควรคด. บทวา น จนเตตพพานความวา บคคลไมควรคด เพราะเปนอจนไตยนนเอง. บทวา ยาน จนเตนโตคอ คดสงทไมมเหตเหลาใด. บทวา อมมาทสส ไดแก ความเปนคนบา.บทวา วฆาตสส คอ เปนทกข. บทวา พทธวสโย แปลวา วสยของพระพทธเจาทงหลาย คอ ความเปนไปและอานภาพของพระพทธคณมพระ-สพพญตญาณเปนตน. บทวา ฌานวสโย ไดแก ฌานวสยในอภญญา.บทวา กมมวปาโก ไดแก วบากของกรรมมกรรมทจะพงเสวยผลในปจจบนเปนตน. บทวา โลกจนตา ความวา โลกจนดา ความคดเรองโลกเชนวาใครหนอสรางดวงจนทรและดวงอาทตย ใครสรางแผนดนใหญ ใครสรางมหาสมทร ใครสรางสตวใหเกด ใครสรางภเขา ใครสรางตนมะมวงตนตาลและตนมะพราวเปนตน ดงน. จบอรรถกถาจนตตสตรท ๗ ๘. ทกขณาสตร วาดวยทกขณาวสทธ ๔ ประการ [๗๘] ดกอนภกษทงหลาย ทกขณาวสทธ (ความบรสทธแหงทกษณา) ๔ ประการน ทกขณาวสทธ ๔ ประการคออะไร คอ ทกษณาบรสทธฝายทายก ไมบรสทธฝายปฏคาหกกม ทกษณาบรสทธฝายปฏคาหกไมบรสทธฝายทายกกม ทกษณาไมบรสทธทงฝายทายกทงฝายปฏคาหกกมทกษณาบรสทธทงฝายทายก ทงฝายปฏคาหกกม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 237 กทกษณาบรสทธฝายทายก ไมบรสทธฝายปฏคาหกเปนอยางไร ? ทายกเปนผมศลมกลยาณธรรม ปฏคาหกเปนผทศลมบาปธรรม อยางน ทกษณาบรสทธฝายทายก ไมบรสทธฝายปฏคาหก ทกษณาบรสทธฝายปฏคาหก ไมบรสทธฝายทายก เปนอยางไร ?ทายกเปนผทศลมบาปกรรม ปฏคาหกเปนผมศลมกลยาณธรรม อยางนทกษณาบรสทธฝายปฏคาหก ไมบรสทธฝายทายก ทกษณาไมบรสทธ ทงฝายทายกทงฝายปฏคาหก เปนอยางไร ?ทายกเปนผทศลมบาปธรรม ปฏคาหกเลากเปนผทศลมบาปธรรม อยางน ทกษณาบรสทธทงฝายทายกทงฝายปฏคาหก ทกษณาบรสทธ ทงฝายทายก ทงฝายปฏคาหก เปนอยางไร ?ทายกเปนผมศลมกลยาณธรรม แมปฏคาหกกเปนผมศลมกลยาณธรรมอยางน ทกษณาไมบรสทธทงฝายทายกทงฝายปฏคาหก ภกษทงหลาย นแล ทกษณาวสทธ ๔. จบทกขณาสตรท ๘ อรรถกถาทกขณาสตร พงทราบวนจฉยในทกขณาสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา ทกขณาวสทธโย ไดแก เหตทงหลายแหงความบรสทธ ของทกษณา คอ ทาน. บทวา ทายกโต วสชฌต ความวา ยอมบรสทธ โดยความมผลมาก. บทวา กลยาณธมโม คอ เปนผมธรรมอนสะอาด.บทวา ปาปธมโม คอ เปนผมธรรมลามก. ในบทวา ทายกโต วสชฌตน ควรกลาวถงเวสสนดรมหาราช. ไดยนวา เวสสนดรมหาราชนน ใหทารก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 238แกพราหมณชอชชก ทานหาปฐพใหไหวแลว. ในบทวา ปฏคคาหกโต วสชฌต น ควรกลาวถงชาวประมง ผอยทประตปากแนนากลยาณ. ไดยนวาชาวประมงนน ไดถวายบณฑบาตสามครงแกพระทฆสมนเถระ นอนบทเตยงมรณะกลาววา บณฑบาตทไดถวายแกพระเปนเจาทฆสมนเถระยกเราขนได.ในบทวา เนว ทายกโต น ควรกลาวถงนายพรานผอยบานวฒมานะ ไดยนวานายพรานนนเมอทาบญอทศเพอคนทตายแลว จงไดใหแกปฏคาหกผทศลคนเดยวสามครง. ในครงทสาม อมนษย (ผตายไปเกดเปนเปรต) รองวาปฏคคาหกทศลปลนเราดงน. ทกษณาถงผตายนนในเวลาททกษณาอนเขาถวายแกภกษผมศลรปหนงแลว. ในบทวา ทายกโต เจว ปฏคคา-หกโต จ วสชฌต น บณฑตควรกลาวอสทสทานแล. จบอรรถกถาทกขณาสตรท ๘ ๙. วณชชสตร วาดวยการคาขาย [๗๙] ครงนน ทานพระสารบตรเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ฯลฯไดทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอเปนเหตเปนปจจย ใหการคาขายอยางเดยวกน พอคาบางคนประกอบแลวขาดทน ...บางคนประกอบแลวไดกาไรไมเทาทประสงค ...บางคนประกอบแลวไดกาไรตามทประสงค ...บางคนประกอบแลวไดกาไรยงกวาทประสงค พ. ตรสตอบวา ดกอนสารบตร บคคลบางคนในโลกนเขาไปหาสมณะกด พราหมณกด ปวารณาสมณะหรอพราหมณนนใหบอกขอปจจยได

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 239บคคลนนปวารณาดวยปจจยใด ไมใหปจจยนน (แกสมณพราหมณนน) บคคลนนถาตายจากอตภาพนนมาสอตภาพน หากประกอบการคาขายอนใดการคาขายอนนนยอมขาดทน สวนบคคลบางคน เขาไปหาสมณะกด พราหมณกด ปวารณาสมณะหรอพราหมณนนใหบอกขอปจจยได บคคลนนปวารณาดวยปจจยใด ใหปจจยนนไมเทาท (สมณพราหมณนน ) ประสงค บคคลนนถาตายจากอตภาพนนมาสอตภาพน หากประกอบการคาขายอนใด การคาขายนนยอมไดกาไรไมเทาทประสงค สวนบคคลบางคน เขาไปหาสมณะกด พราหมณกด ปวารณาสมณะหรอพราหมณนนใหบอกขอปจจยได บคคลนนปวารณาดวยปจจยใด ใหปจจยนนตามท (สมณพราหมณนน ) ประสงค บคคลนนถาตายจากอตภาพนนมาสอตภาพน หากประกอบการคาขายอนใด การคาขายอนนนยอมไดกาไรตามทประสงค. สวนบคคลบางคน เขาไปหาสมณะกด พราหมณกด ปวารณาสมณะหรอพราหมณนนใหบอกขอปจจยได บคคลนนปวารณาดวยปจจยใด ใหปจจยนนยงกวาท (สมณพราหมณนน) ประสงค บคคลนนถาตายจากอตภาพนนมาสอตภาพน หากประกอบการคาขายอนใด การคาขายอนนนยอมไดกาไรยงกวาทประสงค ดกอนสารบตร นแล เปนเหตเปนปจจย ใหการคาขายอนเดยวกนพอคาบางคนประกอบแลวขาดทน ...บางคนประกอบแลวไมไดกาไรเทาทประสงค ...บางคนประกอบแลวไดกาไรตามทประสงค ... บางคนประกอบแลวไดกาไรยงกวาทประสงค. จบวณชชสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 240 อรรถกถาวณชชสตร พงทราบวนจฉยในวณชชสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา ตาทสาว ความวา การคาขายเชนเดยวกนนน คอ คลายกนนน. บทวา เฉทคามน โหต คอขาดทน. อธบายวา ผลกาไรทปรารถนาสญเสยหมด. บทวา น ยถาธปปายา โหต ความวา ไดผลกาไรไมเทาทมงหมาย. บทวา ปราธปปายา โหต ความวา ไดผลกาไรเกนคอ เกนกวาทตนประสงค. ในบทวา สมณ วา พราหมณ วา นพงทราบวาเปนสมณะหรอพราหมณเพราะมบาปสงบแลว มบาปอนลอยแลว.บทวา วท ภนเต ปจจเยน ความวา ยอมปวารณา คอนมนตอยางนวาขาแตทานผเจรญ ทานพงขอปจจย ๔ อยางมจวรเปนตนได. บทวา เยนปวาเรต ความวา เขายอมปวารณากาหนดไวดวยปจจยใด. บทวา ต นเทต ความวา เขาไมถวายปจจยนนทกประการ. บทวา ต น ยถาธปปายเทต ความวา เขายอมไมสามารถจะถวายปจจยนนตามทสมณพราหมณนนประสงค คอ ถวายลดนอยลง. บทวา ยถาธปปาย เทต ความวาสมณพราหมณนน ยอมปรารถนาปจจยเทาใด เขากถวายปจจยเทานน. บทวาปราธปปาย เทต ความวา เขาปวารณาปจจยไวนอยแตถวายมากกวา. จบอรรถกถาวณชชสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 241 ๑๐. กมโมชสตร วาดวยมาตคาม [๘๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบ อย ณ โฆสตารามกรงโกสมพ ครงนนทานพระอานนทเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจา ฯลฯ ไดทลถามวา อะไรหนอ เปนเหตเปนปจจย พระพทธเจาขา มาตคามจงไมนงในสภา ไมประกอบการงานใหญ ไมไดไปนอกเมอง พ. ตรสตอบวา อานนท มาตคามเปนผมกโกรธ มาตคามเปนผมกรษยา มาตคามเปนผมกตระหน มาตคามเปนผทรามปญญา อานนทนแล เปนเหต เปนปจจย ใหมาตคามไมนงในสภา ไมประกอบการงานใหญไมไดไปนอกเมอง. จบกมโมชสตรท ๑๐ จบอปณณกวรรคท ๓ อรรถกถากมโมชสตร พงทราบวนจฉยในกมโมชสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา เนว สภาย นสทต ความวา มาตคามยอมไมนงในสภา-วนจฉย เพอทาการวนจฉย. บทวา น กมมนต ปโยเชต ความวา ไมประกอบการงานใหญมกสกรรมและพาณชยกรรมเปนตน . บทวา น กมโพชคจฉต ความวา ไมไปสแควนกมโพชเพอรวบรวมโภคทรพย. กคานน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 242เปนเพยงหวขอเทานน. อธบายวา ไมไปภายนอกแวนแควนแหงใดแหงหนง. ในบทเปนตนวา โกธโน ความวา มาตคามถกความโกรธกลมรมแลว ชอวาไมรจกประโยชนมใชประโยชน เพราะความโกรธ. ชอวา ไมอดทนสมบตคนอน เพราะมกรษยา. ชอวา ไมสามารถจะใหทรพยไปทากจทควรทาไดเพราะมกตระหน. ชอวา ไมสามารถจะจดทากจทควรทาได เพราะไมมปญญา.เพราะฉะนน มาตคาม จงไมทาการนงในสภาเปนตนเหลานแล. จบอรรถกถากมโมชสตรท ๑๐ จบอปณณกวรรควรรณนาท ๓ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปธานสตร ๒. ทฏฐสตร ๓. สปปรสสตร ๔. ปฐมอคคสตร๕. ทตยอคคสตร ๖. กสนาราสตร ๗. อจนตตสตร ๘. ทกขณาสตร๙. วณชชสตร ๑๐. กมโมชสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 243 มจลวรรคท ๔

๑. ปาณาตปาตสตร วาดวยธรรมใหเกดในนรก - สวรรค [๘๑] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมอบตในนรก เหมอนถกนาตวไปโยนทงฉะนน ธรรม ๔ ประการคออะไรคอ บคคลเปนผทาปาณาตบาตโดยปกต ทาอทนนาทานโดยปกต ทากาเม-สมจฉาจารโดยปกต พดมสาวาทโดยปกต บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมอบตในนรก เหมอนถกนาตวไปโยนทงฉะนน ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมอบตในสวรรค เหมอนเขาเชญตวไปประดษฐานไวฉะนน ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ บคคลเปนผเวนจากปาณาตบาต เปนผเวนจากอทนนาทาน เปนผเวน จากกาเมสมจฉาจาร เปนผเวนจากมสาวาท บคคลประกอบดวยธรรม๔ ประการนแล ยอมอบตในสวรรค เหมอนเขาเชญตวไปประดษฐานไวฉะนน. จบปาณาตปาตสตรท ๑ สตรท ๑ - ๔ แหงวรรคท ๔ มเนอความงายทงนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 244 ๒. มสาสตร วาดวยธรรมทาใหเกดในนรก - สวรรค [๘๒] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมอบตในนรก ฯลฯ ธรรม ประการคออะไร คอบคคลเปนผพดมสาวาทโดยปกต พดสอเสยดโดยปกต พดคาหยาบโดยปกต พดสารากโดยปกตบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมอบตในนรก ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมอบตในสวรรค ฯลฯ ธรรม ๔ ประการคออะไร คอบคคลเปนผเวนจากมสาวาท เปนผเวนจากพดสอเสยด เปนผเวนจากพดคาหยาบ เปนผเวนจากพดสาราก บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมอบตในสวรรคเหมอนเขาเชญตวไปประดษฐานไวฉะนน. จบมสาสตรท ๒ ๓. วณณสตร วาดวยธรรมทาใหเกดในนรก - สวรรค [๘๐] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมอบตในนรก ฯลฯ ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ บคคลไมใครครวญไมสอบสวนแลว ชมคนทควรต ๑ ตคนทควรชม ๑ ปลกความเลอมใสในฐานะอนไมควรเลอมใส ๑ แสดงความไมเลอมใสในฐานะอนควรเลอมใส ๑บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมอบตในนรก ฯลฯ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 245 ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ประการ ยอมอบต ในสวรรค ฯลฯ ธรรม ประการคออะไร คอบคคลใครครวญสอบสวนแลวตคนทควรต ๑ ชมคนทควรชม ๑ แสดงความไมเลอมใสในฐานะอนไมควรเลอมใส ๑ ปลกความเลอมใสในฐานะอนควรเลอมใส ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมอบตในสวรรค เหมอนเขาเชญตวไปประดษฐานไวฉะนน. จบวณณสตรท ๓ ๔. โกธสตร วาดวยธรรมทาใหเกดในนรก - สวรรค [๘๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมอบตในนรก ฯลฯ ธรรม ๔ ประการคออะไร คอบคคลเปนผหนกในความโกรธ ไมหนกในพระสทธรรม ๑ เปนผหนกในความลบหลทาน ไมหนกใหพระสทธรรม ๑ เปนผหนกในลาภ ไมหนกในพระสทธรรม ๑ เปนผหนกในสกการะ ไมหนกในพระสทธรรม ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ประการนแล ยอมอบตในนรก ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมอบตในสวรรค ฯลฯ ธรรม ๔ ประการคออะไร คอ บคคลเปนผหนกในพระสทธรรม ไมหนกในความโกรธ ๑ เปนหนกในพระสทธรรม ไมหนกในความลบหลทาน ๑ เปนผหนกในพระสทธรรม ไมหนกในลาภ ๑ เปนผหนกในพระสทธรรม ไมหนกในสกการะ ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ประการนแล ยอมอบตในสวรรค เหมอนเขาเชญตวไปประดษฐานไวฉะนน. จบโกธสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 246 ๕. ตมสตร วาดวยบคคลในโลก ๔ จาพวก [๘๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนมปรากฏอยในโลกบคคล ๔ จาพวกคอใคร คอ ตโม ตมปรายโน บคคลมดมาแลว มมดไปภายหนา ตโม โชตปรายโน บคคลมดมาแลว มสวางไปภายหนา โชต ตมปรายโน บคคลสวางมาแลว มมดไปภายหนา โชต โชตปรายโน บคคลสวางมาแลว มสวางไปภายหนา กบคคลมดมาแลว มมดไปภายหนาเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เกดในตระกลตา คอ ตระกลจณฑาลกด ตระกลชางสานกด ตระกลพรานกด ตระกลชางหนงกด ตระกลคนรบจางเทขยะกด ทงยากจนขดสนขาวนาของกน เปนอยอยางแรนแคน หาอาหารและเครองนงหมไดโดยฝดเคอง ซาเปนคนขรวขเหร เตยแคระ มากไปดวยโรค ตาบอดบางเปนงอยบาง กระจอกบาง เปลยบาง ไมใครได ขาว นา ผา ยวดยานดอกไม ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอย และเครองประทป บคคลนนยงประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจ ครนประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจแลว กายแตกตายไปยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก อยางนแล บคคล มดมาแลว มมดไปภายหนา บคคลมดแลว มสวางไปภายหนาเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเกดในตระกลตา คอตระกลจณฑาลกด ฯลฯ ทนอน ทอย และเครองประทปบคคลนนประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจ ครนประพฤตสจรตดวยกาย วาจา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 247ใจแลว กายแตกตายไปยอมเขาถงสคตโลกสวรรค อยางนแล บคคลมดมา แลว มสวางไปภายหนา บคคลสวางมาแลว มมดไปภายหนาเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเกดในตระกลสง คอตระกลกษตรยมหาสาลกด ตระกลพราหมณมหาสาลกด ตระกลคฤหบดมหาสาลกด มงคง มทรพยมาก มโภคะมาก มเงนทองมขาวของเครองใช มทรพยธญชาตเปนอนมาก ทงมรปรางสะสวยเจรญตาเจรญใจ ประกอบดวยผวพรรณงดงามยงนก เปนผมปกตไดขาวนา ผา ยวดยานดอกไม ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอย และเครองประทป บคคลนน ประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจ ครนประพฤตทจรตดวยกาย วาจา ใจแลวกายแตกตายไปยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก อยางนแล บคคลสวางมาแลว มมดไปภายหนา บคคลสวางมาแลว มสวางไปภายหนาเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเกดในตระกลสง คอตระกลกษตรยมหาสาล ฯลฯ บคคลนนประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจ ครนประพฤตสจรตดวยกาย วาจา ใจแลว กายแตกตายไปยอมเขาถงสคตโลกสวรรค อยางนแล บคคลสวางมาแลวมสวางไปภายหนา ภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบตมสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 248 อรรถกถาตมสตร พงทราบวนจฉยในตมสตรท ๕ ดงตอไปน :- บคคลผประกอบดวยความมดมคาเปนตนวา นจกเล ปจจาชาโตเกดในตระกลตา ดงน ชอวาตมะ มดมา. บคคลชอวามมดไปภายหนา เพราะเขาถงความมดคอนรกอก ดวยกายทจรตเปนตน แมดวยบททงสองดงกลาวเปนอนตรสถงความมดแหงขนธเทานน. บคคลชอสวางมา เพราะประกอบดวยความสวางมคาเปนตนวา อฑฒกเล ปจจาชาโต (เกดในตระกลมงคง)ทานอธบายวา เปนผสวางไสวดงน. บคคลชอวามสวางไปภายหนา เพราะเขาถงความสวางดวยการเขาถงสวรรคอก ดวยกายสจรตเปนตน พงทราบสองบทแมนอกน โดยนยน. บทวา เวนกเล ไดแก ในตระกลชางสาน. บทวา เนสาทกเล ไดแกในตระกลพรานลาเนอเปนตน . บทวา รถการกเล ไดแก ในตระกลชางหนง. บทวา ปกกสกเล ไดแก ในตระกลคนรบจางเทขยะ. พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงตระกลวบต ดวยเหตประมาณเทานแลว เพราะเหตทบคคลบางคนถงจะเกดในตระกลคนรบจางเทขยะ กมงคงมทรพยมากไดแตบคคลผนหาไดเปนเชนนนไม ฉะนน บดน เพอทรงแสดงโภควบตของบคคลนน จงตรสวา ทลทเท เปนตน. ในบทเหลานน บทวา ทลทเทไดแก ประกอบดวยความจน มขาวนาและของกนนอย. บทวา กสรวตตเกไดแก เปนอยดวยความทกข. อธบายวา ใหเขาถงตระกลทคนทงหลายใหเขายนดดวยความพยาม. บทวา ยตถ กสเรน ฆาสจฉาโท ลพภต ความวาเขาไดขาวตมขาวสวยและอาหาร หรอเครองนงหมพอปดอวยวะ ดวยความลาบากในตระกลใด.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 249 เพราะเหตทบคคลแมเกดในตระกลน เปนผพรอมดวยอปธสมบต ตงอยในความสาเรจแหงอตภาพ แตบคคลผนหาไดเปนเชนนนไม ฉะนนบดน เพอทรงแสดงวบตทางรางกายของเขา จงตรสวา โส จ โหตทพพณโณ เปนตน. ในบทเหลานน บทวา ทพพณโณ ความวา เปนคนมผวดจตอไฟไหม เหมอนปศาจคลกฝน. บทวา ทททสโก ความวาแมมารดาผบงเกดเกลาเหนเขากไมพอใจ. บทวา โอโกฏมโก ไดแก เปนคนเตย. บทวา กาโณ ไดแก ตาบอดขางเดยวบาง ตาบอดสองขางบาง.บทวา กณ ไดแก มมอพการขางเดยวบาง มมอพการทงสองขางบาง. บทวาขโช ไดแก มขาเขยกขางเดยวบาง มขาเขยกทงสองขางบาง บทวาปกขหโต ไดแก เปนอมพาตไปแถบหนง. บทวา ปทเปยยสส ไดแก เครองอปกรณของประทปมนามน และตวภาชนะเปนตน. ในบทวา เอว โข ภกขเว น บคคลคนหนง ยงไมทนเหนแสงสวางในภายนอก ตายในครรภของมารดาแลว บงเกดในอบายเวยนวายอยสนทงกป แมบคคลนน กชอวามดมาแลวมดไปภายหนา. กเขาพงเปนบคคลหลอกลวง. ทานอธบายวา ดวยวาคนหลอกลวงไดรบผลสาเรจเหนปานนดงน. ในบทเหลาน ทรงแสดงถงการมาวบต และปจจยในปจจบนวบต ดวยบทวา นเจ กเล เปนตน. ทรงแสดงปจจยทเปนไปแลววบตดวยบทวา ทลทเท เปนตน. ทรงแสดงอบายเลยงชพวบต ดวยบทวากสรวตตเก เปนตน. ทรงแสดงอตภาพวบต ดวยบทวา ทพพณโณ เปนตน.ทรงแสดงเหตแหงทกขทมาประจวบเขา ดวยบทวา พหวาพาโธ เปนตน.ทรงแสดงเหตแหงสขวบต และเครองอปโภควบต ดวยบทวา น ลาภเปนตน. ทรงแสดงเหตแหงความเปนผมดไปภายหนามาประจวบเขา ดวย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 250บทวา กาเยน ทจจรต เปนตน. ทรงแสดงการเขาถงความมดในสมปรายภพดวยบทวา กายสส เภทา เปนตน. สกกปกข (ฝายด) พงทราบโดยนยตรงกน ขามกบทกลาวมาแลว. จบอรรถกถาตมสตรท ๕ ๖. โอณตสตร วาดวยบคคลในโลก ๔ จาพวก [๘๖] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอ โอณโตณโต บคคลตามาแลว ตาไป โอณตณณโต บคคลตามาแลว สงไป อณณโตณโต บคคลสงมาแลว ตาไป อณณตณณโต บคคลสงมาแลว สงไป กบคคลตามาแลว ตาไปเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเกดในตระกลตา คอตระกลจณฑาล ฯลฯ บคคลนนยงประพฤตทจรตดวยกาย วาจาใจ ฯลฯ กายแตกตายไปยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก อยางนแลบคคลตามาแลว ตาไป บคคลตามาแลว สงไปเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเกดในตระกลตา คอตระกลจณฑาล ฯลฯ บคคลนนประพฤตสจรตดวยกาย วาจาใจ ฯลฯ กายแตกตายไปยอมเขาถงสคตโลกสวรรค อยางนแล บคคลตามาแลว สงไป

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 251 บคคลสงมาแลว ตาไปเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเกดใน ตระกลสงคอ ตระกลกษตรยมหาศาล ฯลฯ บคคลนนประพฤตทจรตดวยกายวาจา ใจ ฯลฯ กายแตกตายไปยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก อยางนแลบคคลสงมาแลว ตาไป บคคลสงมาแลว สงไปเปนไฉน บคคลบางคนในโลกนเกดในตระกลสง คอตระกลกษตรยมหาศาล ฯลฯ บคคลนนประพฤตสจรตดวยกายวาจา ใจ ฯลฯ กายแตกตายไปยอมเขาถงสคตโลกสวรรค อยางนแล บคคลสงมาแลว สงไป ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบโอณตสตรท ๖ อรรถกถาโอณตสตร พงทราบวนจฉยในโอณตสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา โอณโตณโต ความวา บคคลตามาในปจจบน กจกตาไปในอนาคต. บทวา โอณตณณโต ความวา บคคลตามาปจจบน จกสงไปในอนาคต. บทวา อณณโตณโต ความวา บคคลสงมาในปจจบน กจกตาไปในอนาคต. บทวา อณณตณณโต ความวา บคคลสงมาในปจจบนกจกสงไปในอนาคต. กความพสดารแหงความเหลานน พงทราบโดยนยอนกลาวไวกอนแลว. จบอรรถถาโอณตสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 252 ๗. ปตตสตร วาดวยสมณะ ๔ จาพวก [๘๗] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวก ฯลฯ คอ สมณมจโล สมณะผไมหวนไหว สมณปณฑรโก สมณะบณฑรก สมณปทโม สมณะปทม สมเณส สมณสขมมาโล สมณะสขมาลในหมสมณะ กสมณะผไมหวนไหวเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเปนพระเสขะ เปนผยงตองปฏบต ปรารถนาอยซงธรรมอนเกษมจากโยคะอยางเยยมยอด เปรยบเหมอนพระโอรสองคใหญของพระราชา ผเปนกษตรยมรธา-ภเษก เปนผควรแกการอภเษก แตยงมไดรบอภเษก ดารงอยในตาแหนงพระยพราช ฉนใด ภกษเปนพระเสขะเปนผยงตองปฏบตอย ปรารถนาอยซงธรรมอนเกษมจากโยคะอยางเยยมยอดฉนนนเหมอนกน อยางนแล บคคลเปนสมณะผไมหวนไหว บคคลเปนสมณะบณฑรกเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเพราะสนอาสวะทงหลาย ทาใหแจวซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมได ดวยปญญาอนยงดวยตนเอง สาเรจอยในปจจบนน แตวาไมไดถกตองวโมกข ๘ ดวย (นาม) กาย อยางนแล บคคลเปนสมณะบณฑรก บคคลเปนสมณะปทมเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเพราะสนอาสวะทงหลาย ทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมได ดวยปญญาอนยงดวยตนเอง สาเรจอยในปจจบนน ทงไดถกตองวโมกข๘ ดวย (นาม) กายดวย อยางนแล บคคลเปนสมณะปทม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 253 บคคลเปนสมณะสขมาลในหมสมณะเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรม วนยน บรโภคจวร โดยนากมผวงวอน (ใหบรโภค) ทบรโภคโดยไมมใครวงวอน (ใหบรโภค) มนอย บรโภคบณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจยโดยมากมผวงวอน (ใหบรโภค) ทบรโภคโดยไมมใครวงวอน (ใหบรโภค)มนอย อนง ภกษนน อยกบ เพอนสพรหมจารเหลาใด เพอนสพรหมจารเหลานนยอมประพฤตตอภกษนนดวยกายกรรมทนาเจรญใจเปนสวนมาก ทไมนาเจรญใจเปนสวนนอย ประพฤตตอภกษนนดวยวจกรรม ...มโนกรรมทนาเจรญใจเปนสวนมาก ทไมนาเจรญใจเปนสวนนอย เพอนสพรหมจารทงหลายยอมแสดงความยกยองนบถออยางนาเจรญใจทงนน ททาอยางไมนาเจรญใจมเปนสวนนอย อนง ทกขเวทนาทงหลาย ทมนาดเปนสมฏฐานกด มเสมหะเปนสมฏฐานกด มลมเปนสมฏฐานกด ทมนาดเปนสนนปาตกะ (คอเกดแตด เสมหะและลมรวมกนเปนสมฏฐาน ซงเรยกวาสนนบาต) กด ทเกดแตความเปลยน-แปลงแหงฤดกด เกดแตการบรหาร (รางกาย) ไมสมาเสมอ (คอเปลยน อรยาบถไมเสมอ) กด เกดเพราะถกทาราย (เชนถกด) กด เกดดวยอานาจวบากของกรรมกด ทกขเวทนาเหลานนไมเกดมแกภกษนนมากเลย เธอเปนผมอาพาธนอย เธอไดตามตองการ ไดไมยาก ไดไมลาบาก ซงฌาน ๔อนเปนธรรมเปนไปในจตอนยง เปนธรรมเครองพกผอนอยสบายในอตภาพปจจบน เพราะสนอาสวะทงหลาย เธอกระทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตตอนหาอาสวะมได ดวยปญญาอนยงดวยตนเอง สาเรจอยในปจจบนน อยางนแล บคคลเปนสมณะสขมาลในหมสมณะ ดกอนภกษทงหลาย เมอจะเรยกโดยชอบ จะพงเรยกบคคลใดวาเปนสมณะสขมาลในหมสมณะ กพงเรยกเรานแหละวาเปนสมณะสขมาลในหมสมณะแทจรง เราบรโภคจวร โดยมากมผวงวอน (ใหบรโภค) ทบรโภคโดย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 254ไมมใครวงวอน (ใหบรโภค) มนอย เราบรโภคบณฑบาตเสนาสนะคลานปจจย โดยมากมผวงวอน (ใหบรโภค) ทบรโภคโดยไมมใครวงวอน (ใหบรโภค)มนอย อนง เราอยกบภกษเหลาใด ภกษเหลานนยอมพระพฤตตอเราดวยกายกรรม วจกรรม มโนกรรมทนาเจรญใจเปนสวนมาก ทไมนาเจรญใจเปนสวนนอย ภกษทงหลายยอมแสดงความยกยองนบถอเราอยางนาเจรญใจทงนน ททาอยางไมนาเจรญใจมเปนสวนนอย อนง ทกขเวทนาทงหลายทมนาดเปนสมฏฐานกด มเสมหะเปนสมฏฐานกด มลมเปนสมฏฐานกดทเปนสนนปาตกะกด ทเกดแตความเปลยนแปลงแหงฤดกด เกดแตการบรหาร(รางกาย) ไมสมาเสมอกด เกดเพราะถกทารายกด เกดดวยอานาจวบากของกรรมกด ทกขเวทนาเหลานนไมเกดมแกเรามากเลย เราเปนผมอาพาธนอยอนง เราไดตามตองการ ไดไมยาก ไดไมลาบาก ซงฌาน ๔ อน เปนธรรมเปนไปในจตอนยง เปนธรรมเครองพกผอนอยสบายในอตภาพปจจบน เพราะสนอาสวะทงหลาย เราทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตต อนหาอาสวะมได ดวยปญญาอนยงดวยตนเองสาเรจอยในปจจบนน ภกษทงหลาย เมอจะเรยกโดยชอบ จะพงเรยกบคคลใดวาเปนสมณะสขมาลในหมสมณะ กพงเรยกเรานแหละโดยชอบวาเปนสมณะสขมาลในหมสมณะ นแล ภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบปตตสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 255 อรรถกถาปตตสตร พงทราบวนจฉยในปตตสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา สมณมจโล ไดแก สมณะไมหวนไหว. ม อกษรทาบท-สนธตอบท. อธบายวา นจจลสมณะ. ทรงแสดงพระเสขะแม ๗ จาพวกดวยบทน. พระเสขะนน ชอวาไมหวนไหว เพราะทานตงมนดวยศรทธาอนเปนมลในพระศาสนา. บทวา สมณปณฑรโก ไดเเก สมณะดงบวขาว. ธรรมดาบวขาวเกดในสระมใบ ๙๙ ใบ. ทรงแสดงพระขณาสพสกวปสสกผบาเพญวปสสนาลวนดวยบทน. ดวยวาพระขณาสพสกขวปสสกนน ชอวาสมณะดงบวขาว เพราะทานมคณยงไมบรบรณ โดยทฌานและอภญญาไมม. บทวาสมณปทโม ไดแก สมณะดงบวหลวง. ธรรมดาบวหลวง เกดในสระมใบครบรอยใบ. ทรงแสดงพระขณาสพผเปนอภโตภาควมตดวยบทน. ดวยวาพระขณาสพอภโตภาควมตนน ชอวาสมณะดงบวหลวง เพราะทานมคณบรบรณโดยทมฌานและอภญญา. บทวา สมเณส สมณสขมาโล ความวาบรรดาสมณะเหลานนแมทงหมด สมณะสขมาลเปนผมกายและจตออนโยนเวนความทกขทางกายและทางจต เปนผมสขโดยสวนเดยว. ทรงแสดงพระองคและสมณะสขมาลเชนกบพระองค ดวยบทวา สขมาลสมโณ นน. ครนทรงตงมาตกาหวขออยางนแลว บดน เมอจะทรงจาแนกไปตามลาดบ จงตรสวา กถจ ภกขเว เปนตน. ในบทเหลานน บทวา เสกโขไดแก พระเสขะ ๗ จาพวก. บทวา ปฏปโท ไดแก เปนผยงตองปฏบต.บทวา อนตตร โยคกเขม ปฏยมาโน วหรต ความวา กาลงปรารถนาพระอรหต. บทวา มทธาภสตตสส ความวา เปนผไดรบนารดบนพระ-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 256เศยรคอกษตรยมรธาภเษกอธบายวาไดทรงมรธาภเษกแลว. บทวา อาภเสโก ไดแก เปนผควรทาการอภเษก. บทวา อนภสตโต ไดแก เปนผยงไมไดอภเษกกอน. บทวา มจลปปตโต ไดแก ถงภาวะดจตาแหนงพระยพราชมความปรารถนามนคง (ไมคลอนแคลน) เพอประโยชนแกการอภเษกเพราะเปนพระโอรสของพระราชา ผเปนกษตรยมรธาภเษก เพราะเปนเชษฐโอรสบรรดาพระโอรสทงหลาย และเพราะยงไมไดอภเษกกอน. ม อกษรเปนเพยงนบาต. บทวา กาเยน ผสตวา ความวา ถกตองแลวดวยนามกาย. บทวายาจโตว พหล จวร ปรภชต ความวา สมณสขมาลโดยมากบรโภคจวรททายกนอมเขาไปถวายดวยรองขออยางนวาทานเจาขา โปรดบรโภคจวรน ดงนแลว เฉพาะจวรทเขาไมรองขอกนอยเหมอนทานพระพกกลเถระ เฉพาะบณฑบาต (อาหาร) กเหมอนทานพระสวลเถระในทางไปปาไมตะเคยน.เฉพาะเสนาสนะกเหมอนทานพระอานนทเถระในอฏฐกนาครสตร เฉพาะคลาน-ปจจย กเหมอนทานพระปลนทวจฉเถระ. บทวา ตยสส ตดบทเปน เตอสส. บทวา มนาเปเนว ไดแกอน เปนทตองใจ. บทวา สมทาจรนตความวา ทาหรอประพฤตกจทควรทา. บทวา อปหาร อปหรนต ความวาเพอนพรหมจารทงหลาย ยอมนาเขาไป คอนอมเขาไปซงสงทพอใจทงทางกายและทางจต. บทวา สนนปาตกาน ความวา อนเกดเพราะการประชมกน แหงสมฏฐานทงสาม. บทวา อตปรณามชาน ความวา เกดแตความเปลยนแปลงแหงฤดคอแตฤดทหนาวเกนไปหรอรอนเกนไป. บทวาวสมปรหารชาน ความวา เกดแตการบรหารไมสมาเสมอ โดยมนงนานหรอยนนานเปนตน. บทวา โอปกกมกาน ความวา เกดเพราะถกทารายมการฆาและการจองจาเปนตน. บทวา กมมวปากชาน ความวา เกดดวย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 257สามารถแหงวบากของกรรมททาแลวในกาลกอนอยางเดยว แมเวนจากเหต เหลาน. ในบทวา จตนน ฌานาน นทานประสงคกรยาฌานเทานน ทงของพระขณาสพทงของพระพทธเจาทงหลาย. บททเหลอมเนอความงายทงนน. จบอรรถกถาปตตสตรท ๗ ๘. สงโยชนสตร วาดวยสมณะ ๔ จาพวก [๘๘] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอ สมณมจโล สมณะผไมหวนไหว สมณปณฑรโก สมณะบณฑรก สมณปทโม สมณะปทม สมเณส สมณสขมาโล สมณะสขมาลในหมสมณะ บคคลเปนสมณะผไมหวนไหวเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเพราะสนสงโยชน ๓ เปนพระโสดาบนมอนไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยง-แททจะไดตรสรในขางหนา อยางนแล บคคลเปนสมณะผไมหวนไหว บคคลเปนสมณะบณฑรกเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเพราะสนสงโยชน ๓ เพราะราคะโทสะโมหะเบาบาง เปนพระสกทาคาม มาสโลกนอกคราวเดยว จกทาทสดทกขได อยางนแล บคคลเปนสมณะบณฑรก บคคลเปนสมณะปทมเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยน เพราะสนสงโยชนเบองตา ๕ เปนโอปปาตกะ ปรนพพานในโลกทเกดนน มอนไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา อยางนแล บคคลเปนสมณะปทม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 258 บคคลเปนสมณะสขมาลในหมสมณะเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรม วนยน เพราะสนอาสวะทงหลาย การทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตตอนหาอาสวะมได ดวยปญญาอนยงดวยตนเอง สาเรจอยในปจจบนน อยางนแลบคคลเปนสมณะสขมาลในหมสมณะ ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบสงโยชนสตรท ๘ อรรถกถาสงโยชนสตร พงทราบวนจฉยในสงโยชนสตรท ๘ ดงตอไปน :- พระโสดาบน เรยกวา สมณะผไมหวนไหว เพราะทานไดศรทธาตงมนแลวในพระศาสนา. พระสกทาคาม เรยกวา สมณะดงบวขาว ดจบวขาวเกดในสระมใบไมมาก เพราะทานเปนผมคณยงไมมากนก. พระอนาคามเรยกวา สมณะดงบวหลวง ดจบวหลวงมรอยใบเกดในสระ เพราะทานมคณมากกวานน. พระขณาสพผถงความออนโยน เรยกวา สมณะสขมาล เพราะกเลสททาความกระดางทานถอนไดแลวโดยประการทงปวง. จบอรรถกถาสงโยชนสตรท ๘ ๙. ทฏฐสตร วาดวยสมณะ ๔ จาพวก [๘๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอ สมณมจโล สมณะผไมหวนไหว

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 259 สมณปณฑรโก สมณะบณฑรก สมณปทโม สมณะปทม สมเณส สมณสขมาโล สมณะสขมาลในหมสมณะ กบคคลเปนสมณะผไมหวนไหวเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเปนผมความเหนชอบ มความดารชอบ มวาจาชอบ มการงานชอบ มอาชพชอบ มความพยายามชอบ มสตชอบ มสมาธชอบ อยางนแล บคคลเปนสมณะผไมหวนไหว บคคลเปนสมณะบณฑรกเปนอยางไร ภกษในพระธรรมวนยนเปนผมความเหนชอบ ฯลฯ มสมาธชอบ มญาณชอบ มวมตตชอบ แตไมไดถกตองวโมกข ๘ ดวย (นาม) กาย อยางนแล บคคลเปนสมณะบณฑรก บคคลเปนสมณะปทมเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเปนผมความเหนชอบ ฯลฯ มวมตตชอบ ทงไดถกตองวโมกข ๘ ดวย (นาม) กายดวยอยางนแล บคคลเปนสมณะปทม บคคลเปนสมณะสขมาลในหมสมณะเปนอยางไร ? ภกษในพระ-ธรรมวนยน บรโภคจวร โดยมากมผวงวอน (ใหบรโภค) ทบรโภคโดยไมมผวงวอน (ใหบรโภค) มนอย ฯลฯ อยางนแล บคคลเปนสมณะสขมาลในหมสมณะ ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวกมปรากฏอยในโลก. จบทฏฐสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 260

อรรถกถาทฏฐสตร พงทราบวนจฉยในทฏฐสตรท ๙ ดงตอไปน :- ดวยบทเปนตนวา สมมาทฏ โก ทรงหมายถงพระเสขะ ๗ จาพวก เหมอนในสตรแรก ดวยอานาจมรรคมองค ๘. วาระทสอง ตรสพระ-ขณาสพสกขวปสสกผบาเพญวปสสนาลวน พรอมดวยอรหตผลญาณ และอรหตผลวมตต ดวยอานาจแหงมรรคมองค ๑๐ หรอดวยอานาจแหงมรรคมองค ๘. ในวาระทสาม ตรสพระขณาสพผเปนอภโตภาควมต. วาระทสตรสถงพระตถาคต และพระขณาสพเชนกบพระตถาคตอยางน. ดงนนพระสตรน ตรสดวยอานาจบคคลทกลาวในสตรแรก แตในพระสตรนตางกน เพยงเทศนาเทานน. อรรถกถาทฏฐสตรท ๙ ๑๐. ขนธสตร วาดวยสมณะ ๔ จาพวก [๙๐] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอ สมณมจโล สมณะผไมหวนไหว สมณปณฑรโก สมณะบณฑรก สมณปทโม สมณะปทม สมเณส สมณสขมาโล สมณะสขมาลในหมสมณะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 261 กบคคลเปนสมณะผไมหวนไหวเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนย นเปนพระเสขะ ยงไมสาเรจมโนรถ ยงปรารถนาธรรมอนเกษมจากโยคะอยางยอดเยยมอย อยางนแล บคคลเปนสมณะผไมหวนไหว บคคลเปนสมณะบณฑรกเปนอยางไร ภกษในพระธรรมวนยนเปนผเลงเหนความเกดขน และความเสอมดบไปในอปาทานขนธ ๕ วาอยางนรปอยางนความเกดขนแหงรป อยางนความดบไปแหงรป อยางนเวทนา. . .สญญา...สงขาร. . .วญญาณ ฯลฯ อยางน ความดบไปแหงเวทนา. . .สญญา. . . สงขาร. . .วญญาณ แตไมไดถกตองวโมกข ๘ ดวย (นาม) กาย อยางนแลบคคลเปนสมณะบณฑรก บคคลเปนสมณะปทมเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนเปนผเลงเหนความเกดขนและความดบไปในอปาทานขนธ ๕ วา อยางนรป ฯลฯอยางนความดบไปแหงเวทนา. . .สญญา. . .สงขาร. . .วญญาณ ทงไดถกตองวโมกข ๘ ดวย (นาม) กายดวย อยางนแล บคคลเปนสมณะปทม บคคลเปนสมณะสขมาลในหมสมณะเปนอยางไร ? ภกษในพระ-ธรรมวนยน บรโภคจวร โดยมากมผวงวอน (ใหบรโภค) ทบรโภคโดยไมมผวงวอน (ใหบรโภค) มนอย ฯลฯ อยางนแล บคคลเปนสมณะสขมาล ในหมสมณะ ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบขนธสตรท ๑๐ จบมจลวรรคท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 262 อรรถกถาขนธสตร พงทราบวนจฉยในขนธสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- วาระท ๑ ตรสพระเสขบคคล ผยงไมเรมความเพยรเพอพระอรหตยงดารงอยดวยความประมาท. วาระท ๒ ตรสพระเสขบคคล ผยงไมไดฌานแตเรมวปสสนาอยดวยความไมประมาท. วาระท ๓ ตรสพระเสขบคคล ผเรมวปสสนาอยดวยความไมประมาท ไดวโมกข ๘. วาระท ๔ ตรสพระขณาสพผเปนสขมาลเปนอยางยงแล. จบอรรถกถาขนธสตรท ๑๐ จบมจลวรรควรรณนาท ๔ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปาณาตปาตสตร ๒. มสาสตร ๓. วณณสตร ๔. โกธสตร๕. ตมสตร ๖. โอณตสตร ๗. ปตตสตร ๘. สงโยชนสตร ๙. ทฏฐสตร๑๐. ขนธสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 263 อสรวรรคท ๕

๑. อสรสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๙๑] ดกอนภกษทงหลาย บคคล จาพวกน ฯลฯ คอ อสโร อสรปรวาโร คนอสร มอสรเปนบรวาร อสโร เทวปรวาโร คนอสร มเทวดาเปนบรวาร เทโว อสรปรวาโร คนเทวดา มอสรเปนบรวาร เทโว เทวปรวาโร คนเทวดา มเทวดาเปนบรวาร กบคคลเปนอสร มอสรเปนบรวารเปนอยางไร บคคลบางคนในโลกนเปนคนทศลมธรรมอนลามก แมบรษทของเขากเปนคนทศล มธรรมอนลามกเหมอนกน อยางนแล บคคลเปนอสร มอสรเปนบรวาร บคคลเปนอสร มเทวดาเปนบรวารเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนคนทศลมธรรมสนลามก แตบรษทของเขาเปนคนมศล มธรรมอนงาม อยางนแล บคคลเปนอสร มเทวดาเปนบรวาร บคคลเปนเทวดา มอสรเปนบรวารเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนคนมศลมธรรมอนงาม แตบรษทของเขาเปนคนทศล มธรรมอนลามก อยางนแล บคคลเปนเทวดา มอสรเปนบรวาร บคคลเปนเทวดา มเทวดาเปนบรวารเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนคนมศลมธรรมอนงาม แมบรษทของเขากเปนคนมศล มธรรมอนงามดวย อยางนแล บคคลเปนเทวดา มเทวดาเปนบรวาร ภกษทงหลาย นแลบคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบอสรสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 264 อสรวรรควรรณนาท ๕

อรรถกถาอสรสตร พงทราบวนจฉยในอสรสตรท ๑ แหงวรรคท ๕ ดงตอไปน :- บทวา อสโร ไดแกคนนาเกลยด เชนเดยวกบอสร. บทวา เทโวไดแก คนงามโดยคณ กบททาใหเกดความผองใส เชนเดยวกบเทวดา. จบอรรถกถาอสรสตรท ๑ ๒. ปฐมสมาธสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก ท ๑ [๙๒] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอบคคลบางคนในโลกนเปนผไดความสงบใจในภายใน แตไมไดอธปญญาและธมม-วปสสนาพวก ๑ บางคนไดอธปญญาและธมมวปสสนา แตไมไดความสงบใจในภายในพวก ๑ บางคนไมไดทงความสงบใจในภายใน ทงไมไดอธปญญาและธมมวปสสนาพวก ๑ บางคนไดทงความสงบใจในภายใน ทงอธปญญาและธมม-วปสสนาพวก ๑ ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบปฐมสมาธสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 265 อรรถกถาปฐมสมาธสตร พงทราบวนจฉยในปฐมสมาธสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อชฌตต เจโตสมถสส ไดแก อปปนาจตตสมาธในภายในของตน. บทวา อธปาธมมวปสสนาย ความวา วปสสนาญาณทกาหนดสงขารเปนอารมณ. ทแทวปสสนาญาณนน นบวาเปนอธปญญา และเปนวปสสนาในธรรมทงหลายกลาวคอปญจขนธ เพราะฉะนน จงเรยกวาอธปญญาธมมวปสสนา. จบอรรถกถาปฐมสมาธสตรท ๒ ๓. ทตยสมาธสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก ท ๒ [๙๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอบคคลบางคนในโลกนเปนผไดความสงบใจในภายใน แตไมไดอธปญญาและธมม-วปสสนา ฯลฯ บางคนไดทงความสงบใจในภายใน ทงอธปญญาและธมม-วปสสนา ในบคคล ๔ จาพวกนน บคคลใดทไดความสงบใจในภายใน แตไมไดอธปญญาและธมมวปสสนา บคคลนนควรตงอยในความสงบใจในภายในแลวทาการประกอบความเพยรในอธปญญาและธมมวปสสนาตอไป บคคลนนกยอมจะไดทงความสงบใจในภายใน ทงอธปญญาและธมมวปสสนา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 266 บคคลใดทไดอธปญญาและธมมวปสสนา แตไมไดความสงบใจใน ภายใน บคคลนนควรตงอยในอธปญญาและธมมวปสสนาแลวทาการประกอบความเพยรในความสงบใจในภายใน ตอไป บคคลนนกยอมจะไดทงอธปญญาและธมมวปสสนา ทงความสงบใจในภายใน บคคลใดทไมไดทงความสงบใจในภายใน ทงอธปญญาและธมม-วปสสนา บคคลนนควรกระทาฉนทะ พยายาม อตสาหะ พากเพยรอยางแขงขน ไมทอถอย และทาสตสมปชญญะอนยง เพอใหไดกศลธรรมทง ๒นนจงได เปรยบเหมอนคนทไฟไหมผากด ไหมศรษะกด พงกระทาฉนทะพยายาม อตสาหะ พากเพยร ไมเฉอยเฉย และตงสตสมปชญญะอนยงเพอจะดบเสยซงผาหรอศรษะ (ทไหมอยนน) ฉนใด บคคลนนกควรกระทาฉนทะ พยายาม อตสาหะ พากเพยร อยางแขงขน ไมทอถอย และทาสตสมปชญญะอนยง เพอใหไดกศลธรรมทง ๒ นนจงไดฉนนน ตอไป บคคลนนกยอมจะไดทงความสงบใจในภายใน ทงอธปญญาและธมมวปสสนา บคคลใดทไดทงความสงบใจในภายในทงอธปญญาและธมมวปสสนาบคคลนนควรตงอยในกศลธรรมทง ๒ นน แลวทาการประกอบความเพยรเพอความสนอาสวะยงขนไป ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบทตยสมาธสตรท ๓ อรรถกถาทตยสมาธสตร พงทราบ วนจฉยในทตยสมาธสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา โยโค กรณโย ความวา พงทาความประกอบขวนขวาย.บทวา ฉนโท คอกตตกมยตาฉนทะ ความพอใจใครจะทา. บทวา วายาโม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 267คอความเพยร. บทวา อสสาโห คอความเพยรยงกวาวายามะนน บทวา อสโสฬห ความวา ความเพยรมาก เสมอนยกเกวยนทตดหลม. บทวาอปปฏวาน ไดแก ไมถอยกลบ. จบอรรถกถาทตยสมาธสตรท ๓ ๔. ตตยสมาธสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก ท ๓ [๙๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอบคคลบางคนในโลกนเปนผไดความสงบใจในภายใน แตไมไดอธปญญาและธมมวปสสนา ฯลฯ บางคนไดทงความสงบใจในภายใน ทงอธปญญาและธมมวปสสนา ในบคคล ๔ จาพวกนน บคคลใดทไดความสงบใจในภายใน แตไมไดอธปญญาและธมมวปสสนา บคคลนนควรเขาไปหาบคคลผไดอธปญญาและธมมวปสสนาแลวไดถามวา สงขารทงหลาย จะพงเหนอยางไร จะพงกาหนดอยางไร จะพงเหนแจงอยางไร บคคลผไดอธปญญาและธมม-วปสสนา ยอมจะกลาวแกแกบคคลนนตามทตนเหนตามทตนรวา สงขารทงหลายพงเหนอยางน พงกาหนดเอาอยางน พงเหนแจงอยางน ตอไปบคคลนน กยอมจะไดทงความสงบใจในภายใน ทงอธปญญาและธมมวปสสนา บคคลใดทไดอธปญญาและธมมวปสสนา แตไมไดความสงบใจในภายใน บคคลนนควรเขาไปหาบคคลผไดความสงบใจในภายใน แลวไดถามวาจตจะพงดารงไวอยางไร พงนอมไปอยางไร พงทาใหเปนอารมณเดยวอยางไร

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 268พงทาใหเปนสมาธอยางไร บคคลผไดความสงบใจภายใน ยอมจะกลาวแก แกบคคลนนตามทคนเหนตามทตนรวา จตพงดารงไวอยางน พงนอมไปอยางน พงทาใหเปนอารมณเดยวอยางน พงทาใหเปนสมาธอยางน ตอไป บคคลนนกยอมจะไดทงอธปญญาและธมมวปสสนา ทงความสงบใจในภายใน บคคลใดทไมไดทงความสงบใจในภายใน ทงอธปญญาและธมม-วปสสนา บคคลนนควรเขาไปหาบคคลผไดธรรมทง ๒ อยางนน แลวไตถามวาจตจะพงดารงไวอยางไร พงนอมไปอยางไร พงทาใหเปนอารมณเดยวอยางไร พงทาใหเปนสมาธอยางไร สงขารทงหลายจะพงเหนอยางไร พงกาหนดเอาอยางไร พงเหนแจงอยางไร บคคลผไดธรรมทง ๒ อยางนน ยอมจะกลาวแกแกบคคลนนตามทตนเหนตามทตนรวา จตพงดารงไวอยางนพงนอมไปอยางน พงทาใหเปนอารมณเดยวอยางน พงทาใหเปนสมาธอยางน สงขารทงหลายพงเหนอยางน พงกาหนดอยางน พงเหนแจงอยางน ตอไปบคคลนน กยอมจะไดความสงบใจภายในทงอธปญญาและธมมวปสสนา บคคลใดทไดทงความสงบใจภายใน ทงอธปญญาและธมมวปสสนาบคคลนนควรตงอยในกศลธรรมทง ๒ นน แลวทาการประกอบความเพยรเพอความสนอาสวะยงขนไป ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบตตยสมาธสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 269 อรรถกถาตตยสมาธสตร พงทราบวนจฉยในตตยสมาธสตรท ๔ ดงตอไปน :- ในบทวา เอว โข อาวโส สงขารา ทฏพพา เปนตนพงเหนเนอความอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย ธรรมดาวาสงขารทงหลายพงพจารณาโดยความเปนของไมเทยง พงกาหนดโดยความไมเทยง พงเหนแจงโดยความไมเทยง โดยความเปนทกข โดยความเปนอนตตากอยางนนดงน. แมในบทวา เอว โข อาวโส จตต สณเปตพพ เปนตนพงเหนเนอความอยางนวา ดกอนผมอายทงหลาย จตจะพงดารงอยไดดวยอานาจปฐมฌาน พงนอมใจไปดวยอานาจปฐมฌาน พงทาอารมณใหเปนหนงดวยอานาจปฐมฌาน พงใหเปนสมาธดวยปฐมฌาน จตจะพงดารงอยไดดวยอานาจทตยฌานเปนตน กอยางนนดงน. ในพระสตร ๓ สตรเหลาน ตรสสมถะและวปสสนาเปนโลกยะและโลกตระอยางเดยว. จบอรรถกถาตตยสมาธสตรท ๔ ๕. ฉวาลาตสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก ท ๔ [๙๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอบคคลไมปฏบตเพอประโยชนตนและไมปฏบตเพอประโยชนผอนพวก ๑ บคคลปฏบตเพอประโยชนผอน แตไมปฏบตเพอประโยชนคนพวก ๑ บคคลปฏบตเพอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 270ประโยชนตน แตไมปฏบตเพอประโยชนผอนพวก ๑ บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอนพวก ๑ ดกอนภกษทงหลาย ดนฟนเผาศพ ทไฟไหมปลาย ๒ ขาง ตรงกลางกเปอนคถ ยอมไมสาเรจประโยชนทจะใชเปนเครองไมในบานในปา ฉนใดเรากลาวบคคลผไมปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอนนวามอปมาฉนนน ในบคคล ๒ พวก (ขางตน) บคคล (ท ๒) ผปฏบตเพอประโยชนผอน แตไมปฏบตเพอประโยชนตน ดกวาประณตกวา ในบคคล ๓ พวก (ขางตน) บคคล (ท ๓) ผปฏบตเพอประโยชนตนแตไมปฏบตเพอประโยชนผอน ดกวาประณตกวา ในบคคลทง ๔ พวก บคคล (ท ๔) ผปฏบตทงเพอประโยชนตนทงเพอประโยชนผอน เปนผเลศ เปนผประเสรฐสด เปนประธาน เปนผอดม เปนผสงสด เปรยบเหมอนนานมโค นมสมดกวานานม เนยขน ดกวานมสม เนยใส ดกวาเนยขน ยอดเนยใส (สปปมณฑะ) ดกวา เนยใส ทงหมดนนยอดเนยใส (สปปมณฑะ) นบวาเปนเลศฉนใด ในบคคลทง ๔ จาพวกบคคลจาพวกท ผปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอนเปนเลศ เปนประธาน เปนผอดม เปนผสงสด ฉนนนเหมอนกน ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบฉวาลาตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 271 อรรถกถาฉวาลาตสตร พงทราบวนจฉยในฉวาลาตสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา ฉวาลาต ไดแก ดนฟนเผาศพในปาชา. บทวา มชเฌคถคต ไดแก ตรงกลางกเปอนคถ. บทวา เนว คาเม กฏตถ ผรตความวา ไมสาเรจประโยชนทจะใชเปนเครองไมในบาน เพราะไมควรนาเขาไปเพอประโยชนแกทพสมภาระม อกไก ไมกลอนหลงคา เสา และบนไดเปนตน ไมสาเรจประโยชนทจะใชเปนเครองไมในปา เพราะไมควรนาเขาไปทาขาคากระทอมในนา หรอขาเตยง เมอจบทปลายทงสองกยอมไหมมอเมอจบทตรงกลาง กเปอนคถ. บทวา ตถปม ความวา บคคลนนกเหมาะสมกน. บทวา อภกกนตตโร คอดกวา. บทวา ปณตตโร คอสงสดกวา. บทวา ควา ขร ไดแก นามนแตแมโค. ในบทวา ขรมหาทธ เปนตน ความวา แตละอยางเปนของเลศกวากอน ๆ. สวนสปปมณฑะหวเนยใสเปนยอดเยยมในนามนเปนตนเหลานน แมทงปวง. ในบทวา อคโคเปนตน พงทราบวาเปนผเลศประเสรฐเปนประมขสงสดและลาเลศ ดวยคณทงหลาย. บคคลผทศลตรสเปรยบดวยดนฟนเผาศพ แตพงทราบวาตรสบคคลผมสตะนอย ผละเลยการงานเปรยบดวยโคดงน. จบอรรถกถาฉวาลาตสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 272 ๖. ราคสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวกท ๕ [๙๖] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอบคคลปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอนพวก ๑ บคคลปฏบต เพอประโยชนผอน ไมปฏบตเพอประโยชนตนพวก ๑ บคคลไมปฏบตทงเพอ ประโยชนตนทงเพอประโยชนผอนพวก ๑ บคคลปฏบตทงเพอประโยชนคนทงเพอประโยชนผอนพวก ๑ กบคคลปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอน เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนผปฏบตเพอกาจดราคะ โทสะ โมหะดวยตนเอง แตไมชกชวนผอนเพอกาจดราคะ โทสะ โมหะ อยางนแลบคคลปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอน บคคลปฏบตเพอประโยชนผอน ไมปฏบตเพอประโยชนตน เปนอยางไร บคคลบางคนในโลกนเปนผไมปฏบตเพอกาจดราคะ โทสะ โมหะดวยตนเอง แตชกชวนผอนกาจดราคะ โทสะ โมหะ อยางนแล บคคลปฏบตเพอประโยชนผอน ไมปฏบตเพอประโยชนตน บคคลไมปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนผไมปฏบตเพอกาจดราคะ โทสะ โมหะดวยตนเอง ทงไมชกชวนผอนเพอกาจดราคะ โทสะ โมหะ อยางนแลบคคลไมปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนปฏบตเพอกาจดราคะ โทสะ โมหะดวยตนเองดวย ชกชวนผอนเพอกาจดราคะ โทสะ โมหะดวย อยางนแล บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบราคสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 273 บททงปวงในราคสตรท ๖ มเนอความงายทงนน. ๗. นสนตสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก ท ๖ [๙๗] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอ บคคลปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ บคคลปฏบตเพอประโยชนผอน ไมปฏบตเพอประโยชนตนจาพวก ๑ บคคลไมปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตนทงเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ กแลบคคลปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอนเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนผรไดเรวในกศลธรรมทงหลายทงเปนผมอปนสย ทรงจาธรรมทฟงแลวไวได เปนผไตรตรองเนอความแหงธรรมททรงจาไว เปนผรอรรถทวถงแลว รธรรมทวถงแลวปฏบตธรรมสมควรแกธรรม แตไมเปนผมวาจาไพเราะ ไมเปนผมถอยคาออนหวานไมประกอบดวยถอยคาของชาวเมอง ถอยคาทสละสลวย ไมมโทษ ทาใหรเนอความงาย และไมแสดง (ธรรม) ใหเพอนพรหมจารเหนชด ใหสมาทานใหอาจหาญราเรง อยางนแล บคคลเปนผปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอน บคคลปฏบตเพอประโยชนผอน ไมปฏบตเพอประโยชนตน เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนไมเปนผรไดเรวในกศลธรรมทงหลาย ทงไมเปนผมอปนสยทรงจาธรรมทไดฟงแลว ไมเปนผไตรตรองเนอความแหงธรรมททรงจาไวได และหารอรรถรธรรมทวถงแลวปฏบตธรรมสมควรแก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 274ธรรมไม แตเปนผมวาจาไพเราะ มถอยคาออนหวาน ประกอบดวยถอยคา ของชาวเมอง ถอยคาทสละสลวย ไมมโทษ ทาใหรเนอความงายและแสดง(ธรรม) ใหเพอนพรหมจารเหนชด ใหสมาทาน ใหอาจหาญราเรง อยางนแลบคคลปฏบตเพอประโยชนผอน ไมปฏบตเพอประโยชนตน บคคลไมปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนไมเปนผรไดเรวในกศลธรรมทงหลาย ทงไมเปนผมอปนสยทรงจาธรรมทฟงแลว ไมเปนผไตรตรองเนอความแหงธรรมททรงจาไวได และหารอรรถรธรรมทวถงแลวปฏบตธรรมสมควรแกธรรมไมซาไมเปนผมวาจาไพเราะ ไมเปนผมถอยคาออนหวานไมประกอบดวยถอยคาของชาวเมอง ถอยคาทสละสลวย หาโทษมได ทาใหรเนอความงายและไมแสดง (ธรรม) ใหเพอนพรหมจารเหนชด ใหสมาทาน ใหอาจหาญราเรง อยางนแล บคคลไมปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน เปนอยางไร? บคคลบางคนในโลกนเปนผรไดเรวในกศลธรรมทงหลาย ทงเปนผมอปนสยทรงจาธรรมทฟงแลวไวได เปนผไตรตรองเนอความแหงธรรมททรงจาไวแลว เปนผรอรรถทวถงแลว รธรรมทวถงแลว ปฏบตธรรมสมควรแกธรรมเปนผมวาจาไพเราะ มถอยคาออนหวาน ประกอบดวยถอยคาของชาวเมองถอยคาสละสลวย ปราศจากโทษ ทาใหรเนอความงาย และเปนผแสดง(ธรรม) ใหเพอนพรหมจารเหนชด ใหสมาทาน ใหอาจหาญราเรงดวยอยางนแล บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบนสนตสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 275 อรรถกถานสนตสตร พงทราบวนจฉยในนสนตสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา ขปปนสนต ความวา บคคลตงใจฟงสามารถรไดเรว.บทวา ธตานจ ธมมาน ความวา ธรรมทเปนบาลแบบอยาง ทรงจาไดคลองแคลว. บทวา อตถปปรกข ความวา เปนผไตรตรองเนอความ บทวา อตถมาย ธมมมาย ความวา รถงอรรถกถาและบาล.บทวา ธมมานธมมปฏปนโน โหต ความวา เปนผปฏบตปฏปทาอนเปนสวนเบองตน พรอมทงศล. เปนธรรมอนสมควรแกโลกตรธรรม ๙. บทวา โน จ กลยาณวาโจ โหต ความวา แตเปนคนพดไมด. บทวาน กลยาณวากกรโณ ความวา เปนคนมเสยงไมไพเราะ. โน อกษรควรประกอบกบบทวา โปรยา เปนตน . ความวา ไมเปนผประกอบดวยวาจาซงสามารถชแจงใหเขาเขาใจเนอความดวยบทและพยญชนะอนมไดอยในคอเตมดวยคณ ไมตะกกตะกก ไมมโทษ. ในบททงปวง กพงทราบเนอความโดยอบายน. จบอรรถกถานสนตสตรท ๗ ๘. อตตหตสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก ท ๗ [๙๘] ดกอนภกษทงหลาย บคคล จาพวกน ฯลฯ คอ บคคลปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ บคคลปฏบต

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 276เพอประโยชนผอน ไมปฏบตเพอประโยชนตนจาพวก ๑ บคคลไมปฏบต ทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบอตตหตสตรท ๘ อตตหตสตรท ๘ ตรสดวยอานาจอธยาศยแหงบคคลบาง ดวยความงามแหงเทศนาญาณของพระทศพลบาง. ๙. สกขาสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวกท ๘ [๙๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ คอ บคคลปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ บคคลปฏบตเพอประโยชนผอน ไมปฏบตเพอประโยชนตนจาพวก ๑ บคคลไมปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอนจาพวก ๑ กบคคลปฏบตเพอประโยชนตน ไมปฏบตเพอประโยชนผอน เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนผละเวนจากปาณาตบาตดวยตนเอง แตไมชกชวนผอน เพอละเวนจากปาณาตบาต เปนผละเวนจากอทนนาทานกาเมสมจฉาจาร มสาวาท สราเมรยมชชปมาทฏฐานดวยตนเอง แตไมชกชวนผอนเพอละเวนจากอทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร มสาวาท สราเมรยมชช-ปมาทฏฐาน อยางนแล บคคลปฏบตเพอประโยชนตน แตไมปฏบตเพอประโยชนผอน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 277 บคคลปฏบตเพอประโยชนผอน แตไมปฏบตเพอประโยชนตน เปน อยางไร ? บคคลบางคนในโลกน ตนเองไมละเวนจากปาณาตบาต ฯลฯสราเมรยมชชปมาทฏฐาน แตชกชวนผอนเพอละเวน จากปาณาตบาต ฯลฯ สราเมรยมชชปมาทฏฐาน อยางนแล บคคลปฏบตเพราะโยชนผอน แตไมปฏบตเพอประโยชนตน บคคลไมปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกน ตนเองกไมละเวนจากปาณาตบาต ฯลฯสราเมรยมชชปมาทฏฐาน ทงไมชกชวนผอนเพอละเวน จากปาณาตบาต ฯลฯสราเมรยมชชปมาทฏฐาน อยางนแล บคคลไมปฏบตทงเพอประโยชน ตน ทงเพอประโยชนผอน บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตนทงเพอประโยชนผอน เปนอยางไร ?บคคลบางคนในโลกนทงเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ สราเมรยมชชปมาทฏฐานดวยตนเอง ทงชกชวนผอนเพอละเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ สราเมรยมชช-ปมาทฏฐาน อยางนแล บคคลปฏบตทงเพอประโยชนตน ทงเพอประโยชนผอน ภกษทงหลาย นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอย ในโลก. จบสกขาสตรท ๙ สกขาสตรท ๙ ตรสดวยอานาจแหงเวร ๕ ๑๐. โปตลยสตร วาดวยโปตลยปรพาชก [๑๐๐] ครงนน ปรพาชกชอโปตลยะเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาฯลฯ พระผมพระภาคเจาไดตรสวา โปตลยะ บคคล จาพวกน ฯลฯ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 278คอบคคลจาพวกหนงกลาวตคนทควรต ตามเรองทจรงทแทตามกาลอนควร แตไมกลาวชมคนทควรชม ตามเรองทจรงทแทตามกาลอนควรจาพวก ๑บคคลจาพวกหนงกลาวชมคนทควรชม ตามเรองทจรงทแทตามกาลอนควรแตไมกลาวทคนทควรต ตามเรองทจรงทแทตามกาลอนควรจาพวก ๑ บคคลจาพวกหนง ทงไมกลาวตคนทควรต ทงไมกลาวชมคนทควรชม ตามเรองทจรงทแทตามกาลอนควรจาพวก ๑ บคคลจาพวกหนงกลาวตคนทควรตบางกลาวชมคนทควรชมบาง ตามเรองทจรงทแทตามกาลอนควรจาพวก ๑ นแลบคคล จาพวก มปรากฏอย ในโลก โปตลยะ บรรดาบคคล ๔ จาพวกน บคคลจาพวกไหนชอบใจทานวาดกวาประณตกวา โปตลยปรพาชกกราบทลวา ขาแตพระโคดมผเจรญ บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ บรรดาบคคล ๔ จาพวกน บคคลจาพวกททงไมกลาวตคนทควรตทงไมกลาวชมคนทควรชม นชอบใจขาพระพทธเจาวาดกวาสงกวาเพราะเหตไร เพราะเหตวาอเบกขา (ความวางเฉย) นนเปนการด พ. ตรสคานวา โปตลยะ บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ บรรดาบคคล๔ จาพวกน บคคลจาพวกทกลาวตคนทควรตบาง กลาวชมคนทควรชมบาง ตามเรองทจรงทแทตามกาลอนควร นชอบใจเราวาดกวาประณตกวา เพราะเหตอะไร เพราะความเปนผรจกกาลในสถานนน ๆ นนเปนการด โปตลยปรพาชกกราบทลเหนดวยตามพระพทธดารส และประกาศคนเปนอบาสกวา ขาแตพระโคคมผเจรญ บคคล ๔ จาพวกน ฯลฯ บรรดาบคคล ๔ จาพวกน บคคลจาพวกทกลาวตคนทควรตบาง กลาวชมคนทควรชมบาง ตามเรองทจรงทแทตามกาลอนควร นชอบใจขาพระพทธเจาวาดกวาประณตกวา นนเพราะเหตอะไร เพราะเหตวา ความเปนผรจกกาลในสถานนน ๆ นนเปนการด ดจรง ๆ พระโคดมผเจรญ พระโคดมผเจรญ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 279ประกาศธรรมหลายปรยาย เหมอนหงายของทควา เปดเผยของทปด บอกทาง แกคนหลงทางหรอสองตะเกยงในเวลามดใหคนมตาดไดเหนรปตาง ๆ ฉะนนขาพระพทธเจาขอถงพระโคดมผเจรญกบพระธรรมและพระภกษสงฆเปนสรณะขอพะระโคดมผเจรญทรงจาขาพระพทธเจาไววาเปนอบาสกถงสรณะตลอดชวตตงแตวนนไป. จบโปตลยสตรท ๑๐ จบอสรวรรคท ๕ จบทตยปณณาสก อรรถกถาโปตลยสตร พงทราบวนจฉยในโปตลยสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา กาเลน ความวา ตามกาลอนควรอนเหมาะ. บทวา ขมต คอชอบใจ บทวา ยทท ตตร ตตร กาลตา ความวา การรจกกาลในสถานทนน ๆ ทานแสดงวา การรกาลนน ๆ แลวกลาวตคนทควรต และกลาวชมคนทควรชม เปนปกตของบณฑตทงหลาย. จบอรรถกถาโปตลยสตรท ๑๐ จบอสวรรควรรณนาท ๕ จบทตยปณณาสก รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อสรสตร ๒. ปฐมสมาธสตร ๓. ทตยสมาธสตร ๔. ตตย-สมาธสตร ๕. ฉวาลาตสตร ๖. ราคสตร ๗. นสนตสตร ๘. อตตหต-สตร ๙. สกขาสตร ๑๐. โปตลยสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 280 ตตยปณณาสก

วลาหกวรรคท ๑

๑๐. ปฐมวลาหกสตร วาดวยบคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ [๑๐๑] สมยหนง พระผมพระภาคเจา ประทบอย ณ พระวหารเชตวนอารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลพระนครสาวตถ ณ ทนนแล พระ-ผมพระภาคเจา ตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบดารสพระผมพระภาคเจาแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษทงหลาย วลาหก (คอเมฆฝน) ๔ ประเภทน วลาหก ๔ประเภทคออะไร คอ คชชตา โน วสสตา วลาหกคาราม แตไมตก วสสตา โน คชชตา วลาหกตก แตไมคาราม เนว คชชตา โน วสสตา วลาหกไมคาราม ไมตก คชชตา จ วสสตา จ วลาหกทงคาราม ทงตกนแล วลาหก ๔ ประเภท ฉนเดยวกนนนแล ภกษทงหลาย บคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ จาพวกนมปรากฏอยในโลก บคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ จาพวก คออะไร คอบคคลดจวลาหกคาราม แตไมตก ๑ บคคลดจวลาหกตก แตไมคาราม ๑ บคคลดจวลาหกไมคาราม ไมตก ๑ บคคลดจวลาหกทงคารามทงตก ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 281 กบคคลดจวลาหกคาราม แตไมตกเปนอยางไร ? บคคลบางคนใน โลกนเปนคนชอบพด แตไมทา อยางนแล บคคลดจวลาหกคาราม แตไมตกดกอนภกษทงหลาย วลาหกคาราม แตไมตกนนฉนใด เรากลาวบคคลนวามอปมาฉนนน บคคลดจวลาหกตก แตไมคาราม เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนคนชอบทา ไมชอบพด อยางนแล บคคลดจวลาหก แตไมคารามดกอนภกษทงหลาย วลาหกตก แตไมคาราม นนฉนใด เรากลาวบคคลนวามอปนาฉนนน บคคลดจวลาหกไมคาราม ไมตก เปนอยางไร ? บคคลบางตนในโลกนเปนคนไมพด ไมทาเสยเลย อยางนแล บคคลดจวลาหกไมคารามไมตก ดกอนภกษทงหลาย วลาหกไมคาราม ไมตก นนฉนใด เรากลาวบคคลนวา มอปมาฉนนน บคคลดจวลาหกทงคารามทงตก เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเปนคนชอบพดดวยชอบทาดวย อยางนแล บคคลดจวลาหกทงคารามทงตก ดกอนภกษทงหลาย วลาหกคารามดวย ตกดวยนนฉนใด เรากลาวบคคลนวามอปมาฉนนน ดกอนภกษทงหลาย นแล บคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบปฐมวลาหกสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 282 ตตยปณณาสก วลาหกวรรควรรณนาท ๑

อรรถกถาปฐมวลาหกสตร พงทราบวนจฉยในปฐมวลาหกสตรท ๑ แหงตตยปณณาสกดงตอไปน :- บทวา วลาหกา คอ เมฆ. บทวา ภาสตา โหต โน กตตาความวา บคคลบางคนพดอยางเดยววา เราจกทาสงน ๆ แตไมทา. บทวากตตา โหต โน ภาสตา ความวา บคคลบางคนไมพด แตทาดวยคดวาควรทเราจะทาสงน ๆ ดงน. พงทราบเนอความในบททงปวงอยางน จบอรรถกถาปฐมวลาหกสตรท ๑ ๒. ทตยวลาหกสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๐๒] ดกอนภกษทงหลาย วลาหก ๔ ประเภทน ฯลฯ คอ คชชตา โน วสสตา วลาหกคาราม แตไมตก วสสตา โน คชชตา วลาหกตก แตไมคาราม เนว คชชตา โน วสสตา วลาหกไมคาราม ไมตก คชชตา จ วสสตา จ วลาหกทงคาราม ทงไมตกนแล วลาหก ๔ ประเภท

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 283 ฉนเดยวกนนนแล บคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ จาพวกนมปรากฏอย ฯลฯ คอบคคลดจวลาหกคาราม แตไมตก ๑ บคคลดจวลาหกตก แตไมคาราม ๑บคคลดจวลาหกไมคาราม ไมตก ๑ บคคลดจวลาหกทงคาราม ทงตก ๑ บคคลดจวลาหกคาราม แตไมตก เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนเลาเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อต-วตตกะ ชาตกะ อพภตธมมะ เวทลละ แตเขาไมรตามความเปนจรงวานทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา อยางนแลบคคลดจวลาหกคาราม แตไมตก ดกอนภกษทงหลาย วลาหกคารามแตไมตกนนฉนใด เรากลาวบคคลนวานอปมาฉนนน บคคลดจวลาหกตก แตไมคาราม เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนหาไดเลาเรยนธรรม คอ สตตะ ฯลฯ เวทลละ ไมเลย แตเขารตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา อยางนแล บคคลดจวลาหกตก แตไมคาราม ดกอนภกษทงหลาย วลาหกตกแตไมคารามนน ฉนใด เรากลาวบคคลนวามอปมาฉนนน บคคลดจวลาหกไมคาราม ไมตก เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกน ไมไดเรยนธรรม คอ สตตะ ฯลฯ เวทลละ ทงไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ ททกขนโรธคามนปฏปทา อยางนแล บคคลดจวลาหกไมคาราม ไมตก ดกอนภกษทงหลาย วลาหกไมคาราม ไมตกนนฉนใดเรากลาวบคคลนวามอปมาฉนนน บคคลดจวลาหกทงคาราม ทงตก เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกน ไดเลาเรยนธรรม คอ สตตะ ฯลฯ เวทลละ ทงรตามความเปนจรงวานทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา อยางนแล บคคลดจวลาหกทงคาราม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 284ทงตก ดกอนภกษทงหลาย วลาหกคารามดวยตกดวยนนฉนใด เรากลาว บคคลนวามอปมาฉนนน ดกอนภกษทงหลาย นแลบคคลเปรยบดวยวลาหก ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบทตยวลาหกสตรท ๒ ทตยวลาหกสตรท ๒ มความงายทงนน. ๓. กมภสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๐๓] ดกอนภกษทงหลาย หมอ ๔ ประเภทน หมอ ๔ ประเภทเปนไฉน คอ ตจโฉ ปหโต หมอเปลา ปด ปโร ววโฏ หมอเตม เปด ตจโฉ ววโฏ หมอเปลา เปด ปโร ปหโต หมอเตม ปดนแล หมอ ๔ ประเภท ฉนเดยวกนนนแล บคคลเปรยบดวยหมอ ๔ จาพวกนมปรากฏอย ฯลฯคอ บคคลดจหมอเปลา ปด ๑ บคคลดจหมอเตม เปด ๑ บคคลดจหมอเปลาเปด ๑ บคคลดจหมอเตม ปด ๑ บคคลดจหมอเปลา ปด เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกน (มกรยาอาการ) กาว ถอย แล เหลยว ค เหยยด ทรงสงฆาฏและบาตรจวร

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 285เปนทนาเลอมใส แตบคคลนนไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ น ทกขหโรธคามนปฏปทา อยางนแล บคคลดจหมอเปลาปด ดกอนภกษทงหลาย หมอเปลา เขาปดไวนนฉนใด เรากลาวบคคลนวามอปมาฉนนน บคคลดจหมอเตม เปด เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกน (มกรยาอาการ) กาว ถอย แล เหลยว ค เหยยด ทรงสงฆาฏและบาตรจวรไมเปนทนาเลอมใส แตบคคลนนรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามนปฏปทา อยางนแล บคคลดจหมอเตม เปด ดกอนภกษทงหลายหมอเตม เขาเปดไวนนฉนใด เรากลาวบคคลนวามอปมาฉนนน บคคลดจหมอเปลา เปด เปนอยางไร บคคลบางคนในโลกน (มกรยาอาการ) กาว ถอย แล เหลยว ค เหยยด ทรงสงฆาฏและบาตรจวรไมเปนทนาเลอมใส ทงไมรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธ-คามนปฏปทา อยางนแล บคคลดจหมอเปลาเปด ดกอนภกษทงหลายหมอเปลาเขาเปดไวนนฉนใด เรากลาวบคคลนวามอปมาฉนนน บคคลดจหมอเตม ปด เปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกน (มกรยาอาการ) กาว ถอย แล เหลยว ค เหยยด ทรงสงฆาฏและบาตรจวรเปนทนาเลอมใส ทงรตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ นทกขนโรธคามน-ปฏปทา อยางนแล บคคลดจหมอเตม ปด ดกอนภกษทงหลาย หมอเตมทงเขาปดไวนนฉนใด เรากลาวบคคลนวามอปมาฉนนน ดกอนภกษทงหลาย นแลบคคลเปรยบดวยหมอ ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบกมภสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 286 อรรถกถากมภสตร พงทราบวนจฉยในกมภสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา กมภา คอหมอ. บทวา ตจโฉ ปหโต ไดแกหมอเปลาปดปาก. บทวา ปโร ววโฏ ไดแก หมอเตมนา เปดปาก. แมในสองบททเหลอ กนยนเหมอนกน. จบอรรถกถากมภสตรท ๓ ๔. อทกรหทสตร วาดวยบคคลเปรยบดวยหวงนา ๔ จาพวก [๑๐๔] ดกอนภกษทงหลาย หวงนา ๔ อยางน ๔ อยางเปนไฉนคอ หวงนาตนเงาลกอยาง ๑ หวงนาลกเงาตนอยาง ๑ หวงนาตนเงาตนอยาง ๑ หวงนาลกเงาลกอยาง ๑. ดกอนภกษทงหลาย หวงนา ๔ อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน บคคลเปรยบดวยหวงนา ๔จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลดจหวงนาตนเงาลกจาพวก ๑ บคคลดจหวงนาลกเงาตนจาพวก ๑ บคคลดจหวงนาตนเงาตน จาพวก ๑ บคคลดจหวงนาลกเงาลกจาพวก ๑. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจหวงนาตนเงาลกอยางไร การกาวการถอย การเหลยว การแล การค การเหยยด การทรงสงฆาฏบาตรและจวร ของบคคลบางคนในโลกน ลวนนาเลอมใส แตเขาไมทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามน-ปฏปทา อยางนแล บคคลเปนดจหวงนาตนเงาลก ดกอนภกษทงหลายหวงนาตนเงาลก แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 287 ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจหวงนาลกเงาตนอยางไร การกาว ฯลฯ การทรงสงฆาฏ บาตรและจวร ของบคคลบางคนในโลกน ไมนาเลอมใสแตเขาทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกข-นโรธคามนปฏปทา อยางนแล บคคลเปนดจหวงนาลกเงาตน ดกอนภกษ-ทงหลาย หวงนาลกเงาตนแมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจหวงนาตนเงาตนอยางไร การกาวฯลฯ การทรงสงฆาฏ บาตรและจวรของบคคลบางคนในโลกน ไมนาเลอมใสทงเขาไมทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธนทกขนโรธคามนปฏปทาอยางนแล บคคลเปนดจหวงนาตนเงาตน ดกอนภกษทงหลาย หวงนาตนเงาตนแมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจหวงนาลกเงาลกอยางไร การกาวฯลฯ การทรงสงฆาฏ บาตรและจวร ของบคคลบางคนในโลกน ลวนนาเลอมใสทงเขาทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกข -นโรธคานนปฏปทา อยางนแล บคคลเปนดจหวงนาลกเงาลก ดกอนภกษทงหลาย หวงนาลกเงาลกแมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปรยบดวยหวงนา ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบอทกรหทสตรท ๔ อรรถกถาอทกรหทสตร พงทราบวนจฉยในอทกรหทสตรท ๔ ดงตอไปน :- ในบทวา อตตาโน คมภโรภาโส เปนตน ความวา หวงนาดามสเจอดวยนาใบไมเกา ๆ ชอวามเงาลก. หวงนามสใสสะอาดดงแกวมณชอวามเงาตน. จบอรรถกถาอทกหทสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 288 ๕. อมพสตร วาดวยบคคลเปรยบดวยมะมวง ๔ จาพวก [๑๐๕] ดกอนภกษทงหลาย มะมวง ๔ อยาง ๔ อยางเปนไฉนคอ มะมวงดบผวสกอยาง ๑ มะมวงสกผวดบอยาง ๑ มะมวงดบผวดบอยาง ๑มะมวงสกผวสกอยาง ๑. ดกอนภกษทงหลาย มะมวง อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน บคคลเปรยบดวยมะมวง ๔จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลดจมะมวงดบผวสกจาพวก ๑ บคคลดจมะมวงสกผวดบจาพวก ๑ บคคลดจมะมวงดบผวดบอยาง ๑ บคคลดจมะมวงสกผวสกจาพวก ๑. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจมะมวงดบผวสกอยางไร การกาวการถอย การเหลยว การแล การค การเหยยด การทรงสงฆาฏบาตรและจวร ของบคคลบางคนในโลกน ลวนนาเลอมใส แตเขาไมทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทาอยางนแล บคคลเปนดจมะมวงดบผวสก ดกอนภกษทงหลาย มะมวงดบผวสก แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจมะมวงสกผวดบอยางไร การกาวฯลฯ การทรงสงฆาฎ บาตรและจวร ของบคคลบางคนในโลกน ไมนาเลอมใสแตเขาทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกข-นโรธคามนปฏปทา อยางนแล บคคลเปนดจมะมวงสกผวดบ ดกอนภกษทงหลาย มะมวงสกผวดบ แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจมะมวงดบผวดบอยางไร การกาวฯลฯ การทรงสงฆาฏ บาตรและจวรของบคคลบางคนในโลกน ไมนาเลอมใสทงเขาไมทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 289นทกขนโรธคานนปฏปทา อยางนแล บคคลเปนดจมะมวงดบผวดบ ดกอนภกษทงหลาย มะมวงดบผวดบ แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจมะมวงสกผวสกอยางไร การกาวฯลฯ การทรงสงฆาฏ บาตรและจวร ของบคคลบางคนในโลกน นาเลอมใสทงเขาทราบชดตานความเปนจรงวา นทก นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกข-นโรธคามนปฏปทา อยางนแล บคคลเปนดจมะมวงสกผวสก ดกอนภกษทงหลาย มะมวงสกผวสก แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปรยบดวยมะมวง ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลกน. จบอมพสตรท ๕ อรรถกถาอมพสตร พงทราบวนจฉยในอมพสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา อาม ปกกวณณ ความวา เมอตรวจด เปนมะมวงดบแตปรากฏเหมอนสก. บททงปวงพงเหนอยางน. จบอรรถกถาอมพสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 290 ๗. มสกาสตร วาดวยบคคลเปรยบดวยหน ๔ จาพวก [๑๐๖] * [๑๐๗] ดกอนภกษทงหลาย หน ๔ จาพวกน ๔ จาพวกเปนไฉน คอ หนขดรแตไมอยจาพวก ๑ หนอยแตไมขดรจาพวก ๑ หนไมขดรไมอยจาพวก ๑ หนขดรดวยอยดวยจาพวก ๑ ดกอนภกษทงหลาย หน ๔ จาพวกนแล. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน บคคลเปรยบดวยหน ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลดจหนขดรแตไมอยจาพวก ๑ บคคลดจหนอยแตไมขดรจาพวก ๑. บคคลดจหนไมขดรไมอยจาพวก ๑ บคคลดจหนขดรดวยอยดวยจาพวก ๑. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจหนขดรแตไมอยอยางไร บคคลบางคนในโลกน ยอมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะไวยากรณ คาถา อทานอตวตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ แตเขาไมทราบชดตามความเปนจรงวานทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา อยางนแลบคคลเปนดจหนขดรแตไมอย ดกอนภกษทงหลาย หนขดรแตไมอย แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจหนอยแตไมขดรอยางไร บคคลบางคนในโลกน ไมเลาเรยนธรรม คอ สตะ ฯลฯ เวทลละ แตเขาทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ อยางนแล บคคลเปนดจหนอยแตไมขดรดกอนภกษทงหลาย หนอยแตไมขดร แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน.* สตรนปรากฏวาขาดหายไป ในอรรถกถาแกสตรท ๕ (คอเรองมะมวง) แลวกลาววา สตรทง ๖ เนอความตน แลวกแกสตรท ๗ (คอเรองหน) ตอไป ทานผชาระพระบาลฉบบนทาเชงอรรถบอกไววา สตรท ๖ น แมในพระไตรปฎกฉบบประเทศอน ๆ กปรากฏวาขาดหายไปเหมอนกน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 291 ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจหนไมขดรไมอยอยางไร บคคล บางคนในโลกน ไมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ ฯลฯ เวทลละ เขาไมทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข ฯลฯ อยางนแล บคคลเปนดจหนไมขดรไมอยดกอนภกษทงหลาย หนไมขดรไมอย แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจหนขดรดวยอยดวยอยางไร บคคลบางคนในโลกน เลาเรยนธรรม คอ สตตะ ฯลฯ เวทลละ ทงทราบชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามน-ปฏปทา อยางนแล บคคลเปนดจหนขดรดวยอยดวย ดกอนภกษทงหลายหนขดรดวยอยดวย แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปรยบดวยหน ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบมสกาสตรท ๗ อรรถกถามสกาสตร พงทราบวนจฉยในมสกาสตรท ๗ ดงตอไปน :- ทอยเรยกวา ร หนจาพวกใด ยอมขดร แตไมอยในรนน หนจาพวกนนเรยกกนวา ขดร แตไมอย. บาลวา ขนตา ดงนกม. บททงปวงพงทราบโดยนยน. จบอรรถกถามสกาสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 292 ๘. พลพททสตร วาดวยบคคลเปรยบดวยโคพลพท ๔ จาพวก [๑๐๘] ดกอนภกษทงหลาย โคพลพท ๔ จาพวกน ๔ จาพวกเปนไฉน คอ โคพลพทขมเหงโคฝงตน ไมขมเหงโคฝงอนจาพวก ๑ โคพลพทขมเหงโคฝงอน ไมขมเหงโคฝงคนจาพวก ๑ โคพลพทขมเหงโคฝงตนดวยขมเหงโคฝงอนดวยจาพวก ๑ โคพลพทไมขมเหงโคฝงตนดวย ไมขมเหงโคฝงอนดวยจาพวก ๑. ดกอนภกษทงหลาย โคพลพท ๔ จาพวกนแล. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน บคคลเปรยบดวยโคพลพท๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลดจโคพลพทขมเหงโคฝงตน ไมขมเหงโคฝงอนจาพวก ๑ บคคลดจโคพลพทขมเหงโคฝงอน ไมขมเหงโคฝงตนจาพวก ๑ บคคลดจโคพลพทขมเหงโคฝงตนดวย ขมเหงโคฝงอนดวยจาพวก ๑ บคคลดจโคพลพทไมขมเหงโคฝงตนดวย ไมขมเหงโคฝงอนดวยจาพวก ๑. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจโคพลพทขมเหงโคฝงตน ไมขมเหงโคฝงอนอยางไรบคคลบางคนในโลกน เปนผยงบรษทของตนใหหวาดเสยวไมยงบรษทของบคคลคนอนใหหวาดเสยว อยางนแล บคคลเปนดจโคพล-พทขมเหงโคฝงตน ไมขมเหงโคฝงอน ดกอนภกษทงหลาย โคพลพทขมเหงโคฝงตน ไมขมเหงโคฝงอน แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจโคพลพทขมเหงโคฝงอน ไมขมเหงโคฝงตนอยางไร บคคลบางคนในโลกน ยงบรษทอนใหหวาดเสยว ไมยงบรษทของตนใหหวาดเสยว อยางนแล บคคลเปนดจโคพลพทขมเหงโคฝงอน ไมขมเหงโคฝงตน ดกอนภกษทงหลาย โคพลพทขมเหงโคฝงอน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 293ไมขมเหงโคฝงตน แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจโคพลพท ขมเหงโคฝงตนดวยขมเหงโคฝงอนดวยอยางไร บคคลบางคนในโลกน ยงบรษทของตนและบรษทของบคคลอนใหหวาดเสยว อยางนแล บคคลเปนดจโคพลพท ขมเหงโคฝงตนดวย ขมเหงโคฝงอนดวย ดกอนภกษทงหลาย โคพลพทขมเหงโคฝงตนดวย ขมเหงโคฝงอนดวย แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจโคพลพทไมขมเหงโคฝงตน ไมขมเหงโคฝงอนอยางไร บคคลบางคนในโลกน ไมยงบรษทของตนและบรษทของบคคลอนใหหวาดเสยว อยางนแล บคคลเปนดจโคพลพทไมขมเหงโคฝงตน ไมขมเหงโคฝงอน ดกอนภกษทงหลาย โคพลพทไมขมเหงโคฝงตน ไมขมเหงโคฝงอน แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปรยบดวยโคพลพท ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบพลพททสตรท ๘ อรรถกถาพลพททสตร พงทราบวนจฉยในพลพททสตรท ๘ ดงตอไปน :- โคพลพทใด ยอมยายฝงโคของตน ไมยายฝงโคของฝงอน โคพลพทนชอวา ดแตในโคฝงของตน ไมดในโคฝงอน. บททงปวงพงทราบอยางน.บทวา อพเพเชตา โหต ไดแก กระทบ คอ เสยดแทงทาใหเกดความหวาดหวน. จบอรรถกถาพลพททสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 294 ๙. รกขสตร วาดวยบคคลเปรยบดวยตนไม ๔ จาพวก [๑๐๙] ดกอนภกษทงหลาย ตนไม ๔ ชนดน ๔ ชนดเปนไฉนคอ ตนไมกะพมไมกะพเปนบรวารชนด ๑ ตนไมกะพมไมแกนเปนบรวารชนด ๑ ตนไมแกนมไมกะพเปนบรวารชนด ๑ ตนไมแกนมไมแกนเปนบรวารชนด ๑ ดกอนภกษทงหลาย ตนไม ๔ ชนดนแล. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน บคคลเปรยบดวยตนไม ๔จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลดจไมกะพมไมกะพเปนบรวารจาพวก ๑ บคคลดจไมกะพมไมแกนเปนบรวารจาพวก ๑บคคลดจไมแกนมไมกะพเปนบรวารจาพวก ๑ บคคลดจไมแกนมไมแกนเปนบรวารจาพวก ๑. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจไมกะพมไมกะพเปนบรวารอยางไรบคคลบางคนในโลกน เปนคนทศล มบาปธรรม แมบรษทของเขากเปนคนทศล มบาปธรรม อยางนแล บคคลเปนดจไมกะพมไมกะพเปนบรวารดกอนภกษทงหลาย ตนไมกะพมไมกะพเปนบรวาร แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลายกบคคลเปนดจไมกะพมไมแกนเปนบรวารอยางไรบคคลบางคนในโลกน เปนคนทศล มบาปธรรม แตบรษทของเขาเปนคนมศลมกลยาณธรรม อยางนแล บคคลเปนดจไมกะพมไมแกนเปนบรวารดกอนภกษทงหลาย ตนไมกะพมไมแกนเปนบรวาร แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจไมแกนมไมกะพเปนบรวารอยางไรบคคลบางคนในโลกน เปนผมศล มกลยาณธรรม แตบรวารของเขาเปนคนทศล มบาปธรรม อยางนแล บคคลเปนดจไมแกนมไมกะพเปนบรวาร

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 295ดกอนภกษทงหลาย ตนไมแกนมไมกะพเปนบรวาร แมฉนใด เรากลาวบคคล นเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจไมแกนมไมแกนเปนบรวารอยางไรบคคลบางคนในโลกน เปนผมศล มกลยาณธรรม แมบรษทของเขากเปนคนมศล มกลยาณธรรม อยางนแล บคคลเปนดจไมแกนมไมแกนเปนบรวารดกอนภกษทงหลาย ตนไมแกนมไมแกนเปนบรวาร แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปรยบดวยตนไม ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบรกขสตรท ๙ อรรถกถารกขสตร พงทราบวนจฉยในรกขสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา เผคค เผคคปรวาโร ความวา ตนไมกะพไมมแกนมตนไมกะพดวยกนหอมลอม. บทวา สารปรวาโร ความวา ตนไมมแกนมไมตะเคยนเปนตนหอมลอม. ในบททงปวงกนยน. จบอรรถกถารกขสตรท ๙ ๑๐. อาสวสสตร วาดวยบคคลเปรยบดวยอสรพษ ๔ จาพวก [๑๑๐] ดกอนภกษทงหลาย อสรพษ ๔ จาพวกน ๔ จาพวก เปนไฉนคอ อสรพษมพษแลนพษไมรายจาพวก ๑ อสรพษมพษรายพษไมแลนจาพวก ๑ อสรพษมพษแลนดวยพษรายดวยจาพวก ๑ อสรพษมพษไมแลนพษไมรายจาพวก ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 296 ดกอนภกษทงหลาย อสรพษ ๔ จาพวกนแล. ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน บคคลเปรยบดวยอสรพษ จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลดจอสรพษมพษแลนพษไมรายจาพวก ๔ บคคลดจอสรพษมพษรายพษไมแลนจาพวก ๑ บคคลดจอสรพษมพษแลนดวยพษรายดวยจาพวก ๑ บคคลดจอสรพษมพษไมแลนพษไมรายจาพวก ๑. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจอสรพษมพษแลนพษไมรายอยางไร บคคลบางคนในโลกน ยอมโกรธเนอง ๆ แตความโกรธของเขานนไมนอนเนองอยนาน อยางนแล บคคลเปนดจอสรพษ มพษแลนพษไมราย ดกอนภกษทงหลาย อสรพษมพษแลนพษไมราย แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจอสรพษมพษรายพษไมแลนอยางไรบคคลบางคนในโลกน ไมโกรธเนอง ๆ ทเดยว แตความโกรธของเขานนนอนเนองอยนาน ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล บคคลเปนดจอสรพษมพษรายพษไมแลน ดกอนภกษทงหลาย อสรพษมพษรายพษไมแลน แมฉนใดเรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจอสรพษมพษแลนดวยมพษรายดวยอยางไร บคคลบางคนในโลกน ยอมโกรธเนอง ๆ และความโกรธของเขานนนอนเนองอยนาน อยางนแล บคคลเปนดจอสรพษมพษแลนดวยพษราย ดกอนภกษทงหลาย อสรพษมพษแลนดวยพษรายดวย แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลเปนดจอสรพษมพษไมแลนพษไมรายอยางไร บคคลบางคนในโลกน ไมโกรธเนองๆ ทงความโกรธของเขานนกไม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 297นอนเนองอยนาน อยางนแล บคคลเปนดจอสรพษไมแลนพษไมราย ดกอนภกษทงหลาย อสรพษมพษไมแลนพษไมราย แมฉนใด เรากลาวบคคลนเปรยบฉนนน. ดกอนภกษทงหลาย บคคลเปรยบดวยอสรพษ ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบอาสวสสตรท ๑๐ จบวลาหกวรรคท ๑ อรรถกถาอาสวสสตร พงทราบวนจฉยในอาสวสสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา อาคตวโส น โฆรวโส ความวา พษของอสรพษแลนแตไมราย ไมเบยดเบยนตลอดกาลนาน. แมในบททเหลอกนยนแล. จบอรรถกถาอาสวสสตรท ๑๐ จบวลาหกวรรควรรณนาท ๑ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมวลาหกสตร ๒. ทตยวลาหกสตร ๓. กมภสตร ๔. อทก-รหทสตร ๕. อมพสตร (สตรท ๖ ขาดไป) ๗. มสกาสตร ๘. พลพทท-สตร ๙. รกขสตร ๑๐. อาสวสสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 298 เกสวรรคท ๒

๑. เกสสตร วาดวยเรองนายเกสผฝกมา [๑๑๑] ครงนนแล สารถผฝกมาชอเกส เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนงครนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสถามวา ดกอนเกส ทานอนใคร ๆ กรกนดแลววาเปนสารถผฝกมา กทานฝกหดมาทควรฝกอยางไร สารถผฝกมาชอเกสกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคฝกหดมาทควรฝกดวยวธละมอมบาง รนแรงบาง ทงละมอมทงรนแรงบาง. พ. ดกอนเกส ถามาทควรฝกของทานไมเขาถงการฝกหดดวยวธละมอม ดวยวธรนแรง ดวยวธทงละมอมทงรนแรง ทานจะทาอยางไรกะมน ? เกส. ขาแตพระองคผเจรญ ถามาทควรฝกของขาพระองค ไมเขาถงการฝกหดดวยวธละมอม ดวยวธรนแรง ดวยวธทงละมอมทงรนแรง กฆามนเสยเลย ขอนนเพราะเหตไร ? เพราะคดวาโทษมใชคณอยาไดมแกสกลอาจารยของเราเลย ขาแตพระองคผเจรญ กพระผมพระภาคเจาเปนสารถฝกบรษชนเยยม กพระผมพระภาคเจาทรงฝกบรษทควรฝกอยางไร. พ. ดกอนเกส เราแล ยอมฝกบรษทควรฝกดวยวธละมอมบางรนแรงบาง ทงละมอมทงรนแรงบาง ดกอนเกส ในวธทง ๓ นน การฝก ดงตอไปน เปนวธละมอม คอ กายสจรตเปนดงน วบากแหงกายสจรตเปนดงน วจสจรตเปนดงน วบากแหงวจสจรตเปนดงน มโนสจรตเปนดงน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 299วบากแหงมโนสจรตเปนดงน เทวดาเปนดงน มนษยเปนดงน การฝกดงตอ ไปนเปนวธรนแรง คอกายทจรตเปนดงน วบากแหงกายทจรตเปนดงน วจทจรตเปนดงน วบากแหงวจทจรตเปนดงน มโนทจรตเปนดงน วบากแหงมโนทจรตเปนดงน นรกเปนดงน กาเนดสตวดรจฉานเปนดงน ปตตวสยเปนดงน การฝกดงตอไปน เปนวธทงละมอมทงรนแรง คอ กายสจรตเปนดงน วบากแหงกายสจรตเปนดงน กายทจรตเปนดงน วบากแหงกายทจรตเปนดงน วจสจรตเปนดงน วบากแหงวจสจรตเปนดงน วจทจรตเปนดงน วบากแหงวจทจรตเปนดงน มโนสจรตเปนดงน วบากแหงมโน-สจรตเปนดงน มโนทจรตเปนดงน วบากแหงมโนทจรตเปนดงน เทวดาเปนดงน มนษยเปนดงน นรกเปนดงน กาเนดสตวดรจฉานเปนดงน ปตตวสยเปนดงน. เกส. ขาแตพระองคผเจรญ ถาบรษทควรฝกของพระองคไมเขาถงการฝกดวยวธละมอม ดวยวธรนแรง ดวยวธทงละมอมทงรนแรง พระผมพระภาคเจาจะทาอยางไรกะเขา ? พ. ดกอนเกส ถาบรษทควรฝกของเราไมเขาถงการฝกดวยวธละมอมดวยวธรนแรง ดวยวธทงละมอมทงรนแรง เรากฆาเขาเสยเลย เกส. ขาแตพระองคผเจรญ ปาณาตบาตไมสมควรแกพระผมพระ-ภาคเจาเลย กเมอเปนเชนนน ไฉนพระผมพระภาคเจาจงตรสอยางนวา ฆา-เขาเสย ? พ. จรง เกส ปาณาตบาตไมสมควรแกตถาคต กแตวาบรษทควรฝกใด ยอมไมเขาถงการฝกดวยวธละมอม ดวยวธรนแรง ดวยวธทงละมอมทงรนแรง ตถาคตไมสาคญบรษทควรฝกนนวา ควรวากลาว ควรสงสอน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 300แมสพรหมจารผเปนวญชนกยอมไมสาคญวา ควรวากลาว ควรสงสอน ดกอนเกส ขอทตถาคต ไมสาคญบรษทควรฝกวา ควรวากลาว ควรสงสอนแมสพรหมจารผเปนวญชนทงหลายกไมสาคญวา ควรวากลาว ควรสงสอนนเปนการฆาอยางด ในวนยของพระอรย. เกส. ขาแตพระองคผเจรญ ขอทพระตถาคตไมสาคญบรษทควรฝกวาควรวากลาว ควรสงสอน แมสพรหมจารผวญชนกไมสาคญวา ควรวากลาวควรสงสอน นนเปนการฆาอยางดแนนอน ขาแตพระองคผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก ขาแตพระองคผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนกพระผมพระภาคเจา ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยาย เปรยบเหมอนหงายของทควา เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอสองประทปในทมดดวยหวงวา คนมจกษจกเหนรปฉะนน ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคน ขอถงพระผมพระภาคเจากบทงพระธรรมและพระภกษสงฆวาเปนสรณะ ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงจาขาพระองควา เปนอบาสกผถงสรณะตลอดชวตตงแตวนนเปนตนไป. จบเกสสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 301 เกสวรรควรรณนาท ๒

อรรถกถาเกสสตร พงทราบวนจฉยในเกสสตรท ๑ แหงวรรคท ๒ ดงตอไปน :- บทวา เกส เปนชอของนายสารถผฝกมา. ชอวา สารถผฝกมาเพราะทามาทควรฝกใหเขาใจจงฝก. ในบทวา สณเหนป ทเมต เปนตนนายสารถทาสกการะพอสมควรแกมานน คอ ใหกนโภชนะอยางด ใหดมนาอรอย พดดวยถอยคานมนวลแลวจงฝก ชอวาฝกดวยวธละมนละมอม. เมอฝกดวยผกเขาผกปากเปนตน และแทงดวยปฏก เฆยนดวยแส พดคาหยาบชอวาฝกดวยวธรนแรง. ตองทาทงสองวธนน ตามกาลอนควร ชอวาฝกทงวธละมนละมอมทงวธรนแรง. จบอรรกถาเกสสตรท ๑ ๒. ชวสตร วาดวยสมบต ๔ ของมาอาชาไนยกบของภกษสงฆ [๑๐๒] ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญของพระราชาประกอบดวยองค ๔ ประการ ยอมเปนมาควรแกพระราชา เปนมาตน ยอมถงการนบวาเปนราชพาหนะ องค ๔ ประการเปนไฉน คอ ชอตรงประการ ๑วองไวประการ ๑ อดทนประการ ๑ สงบเสงยมประการ ๑ ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญของพระราชาประกอบดวยองค ๔ ประการนแล

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 302ยอมเปนมาควรแกพระราชา เปนมาตน ยอมถงการนบวาเปนราชพาหนะ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเปนผควรของคานบ ควรของตอนรบ ควรแกทกษณา ควรทาอญชล เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงไปกวา ฉนนนเหมอนกนแล ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ซอตรงประการ ๑ วองไวประการ ๑ อดทนประการ ๑สงบเสงยมประการ ๑ ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ประการนแล ยอมเปนผควรของคานบ ควรของตอนรบ ควรแกทกษณาควรทาอญชล เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงไปกวา. จบชวสตรท ๒ อรรถกถาชวสตร พงทราบวนจฉยในชวสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อาชชเวน คอซอตรง. บทวา ชเวน คอฝเทาเรว. บทวาขนตยา ไดแกมความอดทน คอ อดกลน. บทวา โสรจเจน คอมความแชมชนเปนปกต. ในองคแหงคณของบคคล บทวา ชเวน ไดแกดวยกาลงเรวแหงญาณ. บททเหลอในสตรน มเนอความงายทงนน. จบอรรถกถาชวสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 303 ๓. ปโตทสตร มาอาชาไนยและบรษอาชาไนย ๔ จาพวก [๑๑๓] ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญ ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน คอ มาอาชาไนยตวเจรญบางตวในโลกน พอเหนเงาปฏกเขากยอมสลด ถงความสงเวชวา วนนนายสารถผฝกมาจกใหเราทาเหตอะไรหนอ เราจกตอบแทนแกเขาอยางไร ดกอนภกษทงหลายมาอาชาไนยตวเจรญบางตวในโลกน แมเหนปานนกม นเปนมาอาชาไนยตวเจรญท ๑ มปรากฏอยในโลกน. อกประการหนง มาอาชาไนยตวเจรญบางตวในโลกน เหนเงาปฏกแลว ยอมไมสลด ไมถงความสงเวชเลยทเดยว แตเมอถกแทงดวยปฏกทขมขนจงสลด ถงความสงเวชวา วนนนายสารถผฝกมาจกใหเราทาเหตอะไร-หนอ เราจกตอบแทนแกเขาอยางไร ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญบางตวในโลกน แมเหนปานนกม นเปนมาอาชาไนยตวเจรญท ๒ มปรากฏอยในโลก. อกประการหนง มาอาชาไนยตวเจรญบางตวในโลกน เหนเงาปฏกแลวยอมไมสลด ไมถงความสงเวช แมถกแทงดวยปฏกทขมขนกไมสลดไมถงความสงเวช แตเมอถกแทงดวยปฏกถงผวหนงจงสลด ถงความสงเวชวาวนนนายสารถผฝกมาจกใหเราทาเหตอะไรหนอ เราจกตอบแทนแกเขาอยางไร ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญบางตวในโลกน แมเหนปานนกม นเปนมาอาชาไนยตวเจรญท ๓ มปรากฏอยในโลก.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 304 อกประการหนง มาอาชาไนยตวเจรญบางตวในโลกน เหนเงาปฏก กไมสลด ไมถงความสงเวช แมถกแทงดวยปฏกทขมขนกไมสลด ไมถงความสงเวช แมถกแทงดวยปฏกถงผวหนงกไมสลด ไมถงความสงเวชแตเมอถกแทงดวยปฏกถงกระดก จงสงเวช ถงความสลดวา วนนนายสารถผฝกมาจกใหเราเหตอะไรหนอ เราจกตอบแทนแกเขาอยางไร ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญบางตวในโลกน แมเหนปานนกม นเปนมาอาชาไนยตวเจรญท ๔ มปรากฏอยในโลก ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญ ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. ดกอนภกษทงหลาย บรษอาชาไนยผเจรญ ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก ฉนนนเหมอนกน ๔ จาพวกเปนไฉน ? คอ บรษอาชาไนยผเจรญบางคนในโลกนไดฟงวา ในบานหรอในนคมโนนมหญงหรอชายถงความทกขหรอทากาลกรยา เขายอมสลด ถงความสงเวชเพราะเหตนน เปนผสลดแลวเรมตงความเพยรไวโดยแยบคาย มใจเดดเดยว ยอมกระทาใหแจวซงปรม-สจจะดวยนามกาย และเหนแจงแทงตลอดดวยปญญา มาอาชาไนยตวเจรญพอเหนเงาปฏกยอมสลดถงความสงเวช แมฉนใด เรากลาวบรษอาชาไนยผเจรญนเปรยบฉนนน ดกอนภกษทงหลาย บรษอาชาไนยผเจรญบางคนในโลกน แมเหนปานนกม นเปนบรษอาชาไนยผเจรญท ๑ มปรากฏอยในโลก. อกประการหนง บรษอาชาไนยผเจรญบางคนในโลกน ไมไดฟงวาในบานหรอในนคมโนน มหญงหรอชายถงความทกข หรอทากาลกรยา แตเขาเหนหญงหรอชายผถงความทกข หรอทากาลกรยาเอง เขาจงสลด ถงความสงเวช เพราะเหตนน เปนผสลดแลว เรมตงความเพยรไวโดยแยบคายมใจเดดเดยว ยอมกระทาใหแจงซงปรมสจจะดวยนามกาย และเหนแจงแทงตลอดดวยปญญา มาอาชาไนยตวเจรญถกแทงดวยปฏกทขมขนยอมสลด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 305ถงความสงเวช แมฉนใด เรากลาวบรษอาชาไนยผเจรญนเปรยบฉนนน ดกอนภกษทงหลาย บรษอาชาไนยผเจรญบางคนในโลกน แมเหนปานนกมนเปนบรษอาชาไนยผเจรญท ๒ มปรากฏอยในโลก. อกประการหนง บรษอาชาไนยผเจรญบางคนในโลกน ไมไดฟงวาในบานหรอในนคมโนน มหญงหรอชายถงความทกข หรอทากาลกรยา และไมไดเหนหญงหรอชายผถงความทกข หรอทากาลกรยาเอง แตญาตหรอสาโลหตของเขาถงความทกข หรอทากาลกรยา เขาจงสลด ถงความสงเวชเพราะเหตนน เปนผสลดแลว เรมตงความเพยรไวโดยแยบคาย มใจเดดเดยวยอมกระทาใหแจงซงปรมสจจะดวยนามกาย และเหนแจงแทงตลอดดวยปญญามาอาชาไนยตวเจรญถกแทงผวหนงจงสลด ถงความสงเวช แมฉนใด เรากลาวบรษอาชาไนยผเจรญนเปรยบฉนนน ดกอนภกษทงหลาย บรษอาชาไนยผเจรญบางคนในโลกน แมเหนปานนกม นเปนบรษอาชาไนยผเจรญท ๓มปรากฏอยในโลก. อกประการหนง บรษอาชาไนยผเจรญบางคนในโลกน ไมไดฟงวาในบานหรอในนคมโนน. มหญงหรอชายถงความทกข หรอทากาลกรยา และไมไดเหนหญงหรอชายผถงความทกข หรอทากาลกรยาเอง ทงญาตหรอลาโลหตของเขากไมถงทกข หรอทากาลกรยา แตเขาเองทเดยว อนทกข-เวทนาเปนไปทางสรระ กลาแขง เผดรอน ไมนายนด ไมนาพอใจ แทบจะนาชวตไปเสย ถกตองแลว เขาจงสลด ถงความสงเวชเพราะเหตนน เปนผสลดแลวเรมตงความเพยรไวโดยแยบคาย มใจเดดเดยว ยอมกระทาใหแจงซงปรมสจจะดวยนามกาย และเหนแจงแทงตลอดดวยปญญา มาอาชาไนยตวเจรญถกแทงดวยปฏกถงกระดก จงสลด ถงความสงเวช แมฉนใด เรากลาวบรษอาชาไนยผเจรญนเปรยบฉนนน ดกอนภกษทงหลาย บรษอาชาไนย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 306ผเจรญบางคนในโลกน แมเหนปานนกม นเปนบรษอาชาไนยผเจรญท ๔ มปรากฏอยในโลก. ดกอนภกษทงหลาย บรษอาชาไนยผเจรญ ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบปโตทสตรท ๓ อรรถกถาปโตทสตร พงทราบวนจฉยในปโตทสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา ปโตทจฉาย ความวา เงาแหงปฏกทยกขนเพอจะแทง.บทวา ส วชต ความวา สะดงดวยกาหนดวาเราตองเรงฝเทา. บทวา ส เวคอาปชชต ความวา แทงใหสะดง. บทวา โลมเวธวทโธ ความวา พอถกปฏกแทงจอทขมขน. บทวา จมมเวธวทโธ ความวา เอาปฏกแทงตดผวหนง. บทวา อฏ เวธวทโธ ความวา เอาปฏกแทงทะลถงกระดก.บทวา กาเยน คอดวยนามกาย. บทวา ปรมสจจ คอนพพาน. บทวาสจฉกโรต คอถกตอง. บทวา ปาย คอมรรคปญญาพรอมดวยวปสสนา. จบอรรถกถาปโตทสตรท ๓ ๔. นาคสตร วาดวยคณสมบต ๔ ของชางตนกบของภกษสงฆ [๑๑๔] ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชา ประกอบดวยองค ๔ ยอมเปนชางควรแกพระราชา เปนชางตน ยอมถงการนบวาเปนราชพาหนะ องค ๔ เปนไฉน คอ ชางตวประเสรฐของพระราชา ในโลกน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 307เปนสตวสาเหนยก (การเอาใจใส) ๑ กาจด ๑ อดทน ไปไดเรว ๑ ดกอนภกษทงหลาย กชางตวประเสรฐของพระราชาเปนสตวสาเหนยกอยางไรดกอนภกษทงหลาย กชางตวประเสรฐของพระราชา ในโลกน ยอมเอาใจใสมนสการถงเหตการณทนายควาญชางจะใหกระทา ทตนเคยทากตาม ไมเคยทากตาม ประมวลเหตการณทงหมดไวดวยใจ คอยเงยโสตสดบอย ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชา เปนสตวสาเหนยกอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กชางตวประเสรฐของพระราชา เปนสตวกาจดอยางไร ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชา ในโลกน เขาสสงครามแลว ยอมกาจดชางบาง พลชางบาง มาบาง พลมาบาง รถบางพลรถบาง พลเดนเทาบาง ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชาเปนสตวกาจดอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กชางตวประเสรฐของพระราชาเปนสตวอดทนอยางไร ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชา ในโลกน เขาสสงครามแลว เปนสตวอดทนตอการประหารดวยหอก ตอการประหารดวยดาบตอการประหารดวยหลาว ตอเสยงระเบงเซงแซแหงกลองบณเฑาะวสงขและมโหระทก ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชาเปนสตวอดทนอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กชางตวประเสรฐของพระราชา เปนสตวไปไดเรวอยางไร ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชาในโลกน นายควาญชางจะใชไปสทศใด ตนจะเคยไปหรอไมเคยไปกตาม ยอมเปนสตวไปสทศนนเรวพลนทเดยว ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชาเปนสตวไปไดเรวอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ชางตวประเสรฐของพระราชาประกอบดวยองค ๔นแล ยอมเปนสตวควรแกพระราชา เปนชางตน ถงการนบวาเปนราชพาหนะ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 308 ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ กฉนนน เหมอนกนแล ยอมเปนผควรของคานบ เปนผควรของตอนรบ เปนผควรแกทกษณา เปนผควรทาอญชล เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงไปกวาธรรม ๔ ประการเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เปนผสาเหนยก ๑ กาจด ๑ อดทน ๑ ไปไดเรว ๑ ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผสาเหนยกอยางไร ภกษในธรรมวนยน จดจา กระทาธรรมวนยนอนพระตถาคตประกาศแลว ทรงแสดงอยไวในใจ ประมวลธรรมวนยทงปวงไวดวยใจ เงยโสตลงสดบธรรม ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผสาเหนยกอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผกาจดอยางไร ภกษในธรรมวนยนยอมใหตงอยไมได ยอมละ ยอมบรรเทา กระทาใหพนาศ ใหถงความไมมซงกามวตกอนบงเกดขนแลว ยอมใหตงอยไมได ยอมละ ยอมบรรเทา ยอมกระทาใหพนาศ ใหถงความไมม ซงพยาบาทวตกอนบงเถดขนแลว ยอมใหตงอยไมได ยอมละ. ยอมบรรเทา ยอมกระทาใหพนาศ ใหถงความไมม ซงวหงสาวตกอนบงเกดขนแลว ยอมใหตงอยไมไดยอมละ ยอมบรรเทา ยอมกระทาใหพนาศ ใหถงความไมม ซงธรรมอนเปนบาปอกศล อนบงเกดขนแลวดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผกาจดอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผอดทนอยางไร ภกษในธรรมวนยนเปนผอดทนตอความหนาว ความรอน ความหว ความระหาย สมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลาน เปนผมปกตอดทนตอคากลาวอนหยาบคาย รายกาจ ทบงเกดขนแลว ตอทกขเวทนาเปนไปทางสรระกลาแขง เผดรอน ไมนายนด ไมนาพอใจ แทบจะนาชวตไปเสย ดกอน-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 309ภกษทงหลาย ภกษเปนผอดทนอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผไปไดเรวอยางไร ภกษในธรรมวนยน ทศใดทตนไมเคยไป โดยกาลนานน คอ ความระงบสงขารทงปวงความสละคนอปธทงปวง ความสนตณหา ความคลายกาหนด ความดบนพพาน เปนผไปสทศนนไดเรว ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผไปไดเรวอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลยอมเปนผควรของคานบ เปนผควรของตอนรบ เปนผควรแกทกษณา เปนผควรทาอญชล เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงไปกวา. จบนาคสตรท ๔ อรรถกถานาคสตร พงทราบวนจฉยในนาคสตรท ๔ ดงตอไปน :- บทวา อฏ กตวา คอ เปนประโยชน. มโหระทก ชอวา ตณวะในคาน วา ตณวนนนาทสททาน . บทวา นนนาทสทโท ไดแกเสยงดงผสมผสานเปนอนเดยวกน แมของเครองตเปาทกอยาง. ในบทวาฑ สา เปนตน บทวา ฑ สา ไดแก เหลอบ. บทวา มกสา ไดแก ยง.บทวา ขปปเว คนตา โหต ความวา ภกษบาเพญศล สมาธปญญาวมตต วมตตญาณทสสนะแลวไปเรวพลน. จบอรรถกถานาคสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 310 ๕. ฐานสตร เหตแหงความเสอมและความเจรญ ๔ ประการ [๑๑๕] ดกอนภกษทงหลาย เหต ๔ ประการน ประการเปนไฉน ?คอ เหตเพอ ทาสงทไมพอใจ และเหตนนเมอทาเขา ยอมเปนไปเพอความฉบหาย ๑ เหตเพอทาสงทไมพอใจ และเหตนนเมอทาเขา ยอมเปนไปเพอประโยชน ๑ เหตเพอทาสงทพอใจ และเหตนนเมอทาเขา ยอมเปนไปเพอความฉบหาย ๑ เหตเพอทาสงทพอใจ และเหตนนเมอทาเขา ยอมเปนไปเพอประโยชน ๑ ดกอนภกษทงหลาย ในเหต ๔ ประการนน เหตเพอทาสงทไมพอใจ และเหตนนเมอทาเขายอมเปนไปเพอความฉบหายน บณฑตยอมสาคญวาไมควรทาโดยสวนทงสองทเดยว คอ บณฑตยอมสาคญวา ไม-ควรทาแมโดยเหตเพอทาสงทไมพอใจ ยอมสาคญวา ไมควรทาแมโดยเหตทเมอทาเขายอมเปน. ไปเพอความฉบหาย ดกอนภกษทงหลาย เหตน บณฑตยอมสาคญวาไมควรทาโดยสวนทงสองทเดยว. ดกอนภกษทงหลาย ในเหตเพอทาสงทไมพอใจ และเหตนนเมอทาเขา ยอมเปนไปเพอประโยชน พงทราบคนพาลและบณฑตได ในเพราะกาลงของบรษ ในเพราะความเพยรของบรษ ในเพราะความบากบนของบรษ คนพาลยอมไมสาเหนยกดงนวา เหตนเพอทาสงทไมพอใจกจรง ถงอยางนนเหตนเมอทาเขายอมเปนไปเพอประโยชน ดงน เขายอมไมกระทาเหตนนเหตนนอนเขาไมการทาอย ยอมเปนไปเพอความฉบหาย สวนบณฑตยอมสาเหนยกดงนวา เหตนเพอทาสงทไมพอใจกจรง ถงอยางนน เหตนเมอทาเขายอมเปนไปเพอประโยชนดงน เขายอมกระทาเหตนน เหตนนอนเขากระทาอย ยอมเปนไปเพอประโยชน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 311 ดกอนภกษทงหลาย แมในเหตเพอทาสงทพอใจ และเหตนนเมอ ทาเขายอมเปนไป เพอความฉบหาย พงทราบคนพาลและบณฑต ในเพราะกาลงของบรษ ในเพราะความเพยรของบรษ ในเพราะความบากบนของบรษคน พาลยอมไมสาเหนยกดงนวา เหตนเพอทาสงทพอใจกจรง ถงอยางนนเหตนเมอทาเขายอมเปนไปเพอความฉบหาย ดงน เขายอมกระทาเหตนนเหตนนอนเขากระทาอย ยอมเปนไปเพอความฉบหาย สวนบณฑตยอมสาเหนยกดงนวา เหตนเพอทาสงทพอใจกจรง ถงอยางนน เหตนเมอทาเขา ยอมเปนไปเพอความฉบหาย ดงน เขายอมไมกระทาเหตนน เหตนนอนเขาไมกระทาอย ยอมเปนไปเพอประโยชน. ดกอนภกษทงหลาย เหตเพอทาสงทพอใจ และเหตนนเมอทาเขายอมเปนไปเพอประโยชน บณฑตยอมสาคญวา ควรทาโดยสวนทง ๒ ทเดยวคอ ยอมสาคญวา ควรทาโดยเหตเพอทาสงทพอใจ และโดยเหตทเมอทาเขายอมเปนไปเพอประโยชน เหตน บณฑตยอมสาคญวา ควรทาโดยสวนทง ๒ทเดยว ดกอนภกษทงหลาย เหต ๔ ประการนแล. จบฐานสตรท ๕ อรรถกถาฐานสตร พงทราบวนจฉยในฐานสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา านาน ไดแก เหต. บทวา อนตถาย ส วตตต ความวายอมเปนไปเพอมใชประโยชน เพอมใชความเจรญ. กในคาน พงทราบกศลกรรมทสมปยตดวยโสมนส ในบทเปนตนอยางนวา บาปกรรมมทกข

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 312มความคบแคนซงตางโดยขดบอจบปลาตดชองของเขาเปนตน พงทราบวา เปนฐานะท ๑ การงานมการทงขยะดอกไมเปนตน และการงานมการโบกปนขาว มงเรอนและกวาดสถานทไมสะอาดเปนตน สาหรบคฤหสถผเลยงชพโดยชอบ พงทราบวาเปนฐานะท ๒ กรรมมการดมสราลบไลของหอมและการประดบดอกไมเปนตน และกรรมมปาณาตบาตเปนตน ทเปนไปแลวดวยอานาจความยนด พงทราบวา เปนฐานะท ๓ กศลกรรมทประกอบดวยโสมนสในกจกรรมเปนตนอยางน คอ การนงหมผาสะอาด ถอเอาดอกไมและของหอมเปนตนไปในเวลาไปฟงธรรม การไหวพระเจดย การไหวตนโพธการฟงธรรมกถาอนไพเราะ การสมาทานศล ๕ พงทราบวา เปนฐานะท ๔.บทวา ปรสถาเม ความวา ในเรยวแรงคอญาณของบรษ. แมในบททเหลอกนยนแล. จบอรรถกถาฐานสตรท ๕ ๖. อปปมาทสตร วาดวยความไมประมาทโดยฐานะ ๔ ประการ [๑๑๖] ดกอนภกษทงหลาย ควรทาความไมประมาทโดยฐานะ ๔ประการ ๔ ประการเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายจงละกาย-ทจรต จงเจรญกายสจรต และอยาประมาทในการละกายทจรตและการเจรญกายสจรตนน จงละวจทจรต จงเจรญวจสจรต และอยาประมาทในการละวจทจตและการเจรญวจสจรตนน จงละมโนทจรต จงเจรญมโนสจรต และอยาประมาทในการละมโนทจรตและการเจรญมโนสจรตนน จงละมจฉาทฏฐ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 313จงเจรญสมมาทฏฐ และอยาประมาทในการละมจฉาทฏฐ และการเจรญสมมา ทฏฐนน ดกอนภกษทงหลาย ในกาลใดแล ภกษละกายทจรต เจรญกายสจรตละวจทจรต เจรญวจสจรต ละมโนทจรต เจรญมโนสจรต ละมจฉาทฏฐเจรญสมมาทฏฐไดแลว ในกาลนน เธอยอมไมกลวตอความตาย อนจะมในภายหนา. จบอปปมาทสตรท ๖ อรรถกถาอปปมาทสตร พงทราบวนจฉยในอปปมาทสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา ยโต โข คอ เมอใดแล. บทวา สมปรายกสส นนเปนเพยงเทศนา. แตพระขณาสพไมกลวตอความตายอนจะมมาในกาลภายหนาทงไมกลวตอความตายอนจะมในปจจบน. กพระขณาสพนนทานประสงคในทน แตอาจารยบางพวกกลาววา ทานประสงคเอาพระอรยะทงหลายแมทงปวงตงตนแตพระโสดาบน เพราะพระบาลวา สมมาทฏ ภาวตา เจรญสมมาทฏฐแลว . จบอรรถกถาอปปมาทสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 314 ๗. อารกขสตร วาดวยความไมประมาทในฐานะ ๔ ประการ [๑๑๗] ดกอนภกษทงหลาย ภกษพงกระทาความไมประมาท คอมสตเครองรกษาใจโดยสมควรแกตน ในฐานะ ๔ ประการ ๔ ประการเปนไฉนคอ ภกษพงกระทาความไมประมาท คอ มสตเครองรกษาใจโดยสมควรแกตนวา จตของเราอยกาหนดในธรรมเปนทตงแหงความกาหนด ๑ จตของเราอยาขดเคองในธรรมเปนทตงแหงความขดเคอง ๑ จตของเราอยาหลงในธรรมเปนทตงแหงความหลง ๑ จตของเราอยามวเมาในธรรมเปนทตงแหงความมวเมา ๑ ดกอนภกษทงหลาย ในกาลใดแล จตของภกษไมกาหนดในธรรมเปนทตงแหงความกาหนด เพราะปราศจากความกาหนด จตของภกษไมขดเคองในธรรมเปนทตงแหงความขดเคอง เพราะปราศจากความขดเคองจตของภกษไมหลงในธรรมเปนทตงแหงความหลง เพราะปราศจากความหลงจตของภกษไมมวเมาในธรรมเปนทตงแหงความมวเมา เพราะปราศจากความมวเมา ในกาลนน เธอยอมไมหวาดเสยว ไมหวน ไมไหว ไมถงความสะดงและยอมไมไปแมเพราะเหตแหงถอยคาของสมณะ. จบอารกขสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 315 อรรถกถาอารกขสตร พงทราบวนจฉยในอารกขสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา อตตรเปน ไดแก ตามอนรปคอตามควรแกตน อธบายวาตามความใครประโยชนเกอกล. บทวา รชนเยส ความวา ในธรรมเปนปจจยแหงราคะ. บทวา ธมเมส ความวา ในสภาวะ คอ อารมณทนาปรารถนา. นยในบททงปวง พงทราบอยางน. บทวา นจฉมภต ความวายอมไมหวาดเสยวดวยอานาจทฏฐ. แมในบททเหลอกนยน. บทวา น จ ปนสมณวจนเหตป คจฉต ความวา ยอมไมเขวไปแมเพราะเหตแหงถอยคาของสมณะผกลาววาทะทเปนปรปกษ คอไมละทฏฐของตนเขวไปดวยอานาจทฏฐของสมณะเหลานน. แมในทนกประสงคเอาพระขณาสพเทานน. จบอรรถกถาอารกขสตรท ๗ ๘. สงเวชนยสตร วาดวยสงเวชนยสถาน ๔ แหง [๑๑๘] ดกอนภกษทงหลาย สถานทควรเหน ควรใหเกดความสงเวชแหงกลบตรผมศรทธา ๔ แหงน ๔ แหงเปนไฉน ? คอ สถานทควรเหนควรใหเกดความสงเวชแหงกลบตรผมศรทธาวา พระตถาคตประสต ณ ทน ๑พระตถาคตตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณ ณ ทน ๑ พระตถาคตทรง ประกาศธรรมจกรอนยอดเยยม ณ ทน ๑ พระตถาคตปรนพพานดวยอนปาท-เสสนพพานธาต ณ ทน ๑ ดกอนภกษทงหลาย สถานทควรเหน ควรใหเกด ความสงเวชแหงกลบตรผมศรทธา ๔ แหงนแล. จบสงเวชนยสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 316 อรรถกถาสงเวชนยสตร พงทราบวนจฉยในสงเวชนยสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา ทสสนยาน แปลวา ทควรเหน. บทวา ส เวชนยานไดแก สถานทใหเกดความสงเวช. จบอรรถกถาสงเวชนยสตรท ๘ ๙. ปฐมภยสตร วาดวยภย ๔ ประการ [๑๑๙] ดกอนภกษทงหลาย ภย (สงทนากลว) ๔ ประการน ภย ๔ประการเปนไฉน คอ ชาตภย ๑ ชราภย ๑ พยาธภย ๑ มรณภย ๑ดกอนภกษทงหลาย นแล ภย ๔ ประการ. จบปฐมภยสตรท ๙ อรรถกถาปฐมภยสตร พงทราบวนจฉยในปฐมภยสตรท ๙ ดงตอไปน :- ภยทปรารภชาตเกดขน ชอวา ชาตภย. แมในบททเหลอกมนยนแล. จบอรรถกถาปฐมภยสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 317 ๑๐. ทตยภยสตร วาดวยภย ๔ ประการ [๑๒๐] ดกอนภกษทงหลาย ภย ๔ ประการน ภย ๔ ประการเปนไฉน คอ อคคภย ๑ อทกภย ๑ ราชภย ๑ โจรภย ๑ นแลภย๔ ประการ. จบทตยภยสตรท ๑๐ จบเกสวรรคท ๒ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. เกสสตร ๒. ชวสตร ๓. ปโตทสตร ๔ . นาคสตร ๕. ฐาน-สตร ๖. อปปมาทสตร ๗ อารกขสตร ๘. สงเวชนยสตร ๙. ปฐมภย-สตร ๑๐. ทตยภยสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 318 ภยวรรคท ๓

๑. ปฐมภยสตร วาดวยภย ๔ ประการ [๑๒๑] ดกอนภกษทงหลาย ภย ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน? คอ อตตานวาทภย ภยเกดแตการตเตยนตนเอง ๑ ปรานวาทภยภยเกดแตผอนตเตยน ๑ ทณฑภย ภยเกดแตอาญา ๑ ทคตภย ภยเกดแตทคต ๑ ดกอนภกษทงหลาย กอตตานวาทภย เปนไฉน ดกอนภกษทงหลายบคคลบางคนในโลกน ยอมพจารณาเหนดงนวา กเราแล พงประพฤตทจรตดวยกาย พงประพฤตทจรตดวยวาจา พงประพฤตทจรตดวยใจ ไฉนตวเราจะไมพงตเตยนเราโดยศลไดเลาดงน เขากลวตอภยเกดแตการตเตยนตวเราจงละกายทจรต บาเพญกายสจรต ละวจทจรต บาเพญวจสจรต ละมโนทจรตบาเพญมโนสจรต ยอมรกษาตนใหบรสทธ นเรยกวาอตตานวาทภย. ดกอนภกษทงหลาย กปรานวาทภยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลายบคคลบางคนในโลกน ยอมพจารณาเหนดงนวา กเราแล พงประพฤตทจรตดวยกาย พงประพฤตทจรตดวยวาจา พงประพฤตทจรตดวยใจ ไฉนคนอนจะไมพงตเตยนเราโดยศลไดเลา ดงน เขากลวตอภยเกดแตคนอนตเตยน จงละกายทจรต บาเพญกายสจรต ละวจทจรต บาเพญวจสจรต ละมโนทจรตบาเพญมโนสจรต ยอมรกษาตนใหบรสทธ นเรยกวาปรานวาทภย. ดกอนภกษทงหลาย กทณฑภยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย บคคลบางคนในโลกน เหนเจานายจบโจรผประพฤตชวชามาลงกรรมกรณตาง ๆคอโบยดวยแสบาง เฆยนดวยหวายบาง ตดวยตะบองสนบาง ตดมอบาง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 319ตดเทาบาง ตดทงมอทงเทาบาง ตดหบาง ตดจมกบาง ตดทงหทงจมกบาง ลงกรรมกรณวธหมอเคยวนาสมบาง ลงกรรมกรณวธขอดสงข บางลงกรรมกรณวธปากราหบาง ลงกรรมกรณวธมาลยไฟบาง ลงกรรมกรณวธคบมอบางลงกรรมกรณวธรวสายบาง ลงกรรมกรณวธนงเปลอกไมบาง ลงกรรมกรณวธยนกวางบาง ลงกรรมกรณวธเหยอเกยวเบดบาง ลงกรรมกรณวธเหรยญ-กษาปณบาง ลงกรรมกรณวธแปรงแสบบาง ลงกรรมกรณวธกางเกวยนบางลงกรรมกรณวธตงฟางบาง ราดดวยนามนกาลงเดอดบางใหสนขกดบางใหนอนหงายบนหลาวทงเปนบาง ตดศรษะดวยดาบบาง บคคลนนจงมความปรวตกอยางนวา เจานายจบโจรผประพฤตชวชามาลงกรรมกรณตาง ๆ คอ โบยดวยแสบาง ฯลฯ ตดศรษะดวยดาบบาง เพราะเหตแหงกรรมอนลามกเหนปานใดถาเราพงจะทากรรมอนลามกเหนปานนนบาง เจานายจะพงจบเราไปลงกรรม กรณตาง ๆ เหนปานนน คอ โบยดวยแสบาง ฯลฯ ตดศรษะดวยดาบบางเขากลวตอภยคออาญา ไมกลาชกชงทรพยของผอน นเรยกวาทณฑภย. ดกอนภกษทงหลาย กทคตภยเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย บคคลบางคนในโลกน ยอมพจารณาเหนดงนวา วบากของกายทจรต ในภายหนาชวราย วบากของวจทจรตในภายหนา ชวราย วบากของมโนทจรตในภายหนาชวราย กเราแล พงประพฤตทจรตดวยกาย พงประพฤตทจรตดวยวาจา พงประพฤตทจรตดวยใจ ขอนนจะมอะไรเลา เมอกายแตกตายไป เราจะพงเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก เขากลวตอทคตภย ยอมละกายทจรต บาเพญกายสจรต ยอมละวจทจรต บาเพญวจสจรต ยอมละมโนทจรต บาเพญมโนสจรต ยอมบรหารคนใหหมดจดได ดกอนภกษทงหลาย นเรยกวาทคตภย. ดกอนภกษทงหลาย ภย ๔ ประการนแล. จบปฐมภยสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 320 ภยวรรควรรณนาท ๓

อรรถกถาปฐมภยสตร พงทราบวนจฉยในปฐมภยสตรท ๑ แหงวรรคท ๓ ดงตอไปน :- บทวา อตตานวาทภย ไดแก ภยเกดขนแกบคคลผตเตยนตน.บทวา ปรานวาทภย ไดแก ภยเกดจากการตของผอน. บทวา ทณทภยไดแก ภยเกดเพราะอาศยกรรมกรณ ๓๒. บทวา ทคคตภย ไดแก ภยเกดเพราะอาศยอบาย ๔. ในคาเปนตนวา อท วจจต ภกขเว อตตาน-วาทภย กอนอนหรภายในยอมเกดขนแกผพจารณาเหนอตตานวาทภย หรนนยอมยงความสารวมใหเกดในไตรทวารของเขา ความสารวมในไตรทวารจดเปนจตปาชสทธศล เธอตงอยในจตปารสทธศลนนแลว เจรญวปสสนายอมตงอยในผลอนเลศ. สวนโอตตปปะภายนอก ยอมเกดขนแกผพจารณาเหนปรานวาทภย และทณฑภย โอตตปปะนน ยอมยงความสารวมใหเกดในไตรทวารของเขา. ความสารวมในไตรทวาร จดเปนจตปารสทธศล. เธอตงอยในจตปารสทธศลนนแลว เจรญวปสสนายอมตงอยในผลอนเลศ. หรภายในยอมเกดขนแกผพจารณาเหนทตตภย หรนนยอมยงความสารวมใหเกดในไตรทวารของเขา. ความสารวมในไตรทวาร จดเปนจตปารสทธศล. เธอตงอยในจตปารสทธศลนนแลว เจรญวปสสนายอมตงอยในผลอนเลศ. จบอรรถกถาปฐมภยสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 321 ๒. ทตยภยสตร

วาดวยภย ๔ ประการ [๑๒๒] ดกอนภกษทงหลาย ภย ๔ ประการน คนผลงนาจะพงหวงได ๔ ประการเปนไฉน ? คอ ภยคอคลน ๑ ภยคอจระเข ๑ ภยคอนาวน ๑ ภยคอปลาฉลาม ๑ ดกอนภกษทงหลาย ภย ๔ ประการนแล คนผลงนาพงหวงได ดกอนภกษทงหลาย ภย ๔ ประการน กลบตรบางคนในโลกน ผออกบวชเปนบรรพชตดวยศรทธา ในธรรมวนยนพงหวงได ฉนนน เหมอนกนแล ประการเปนไฉน คอ ภยคอคลน ๑ ภยคอจระเข ๑ ภยคอนาวน ๑ ภยคอปลาฉลาม ๑ ดกอนภกษทงหลาย กภยคอคลนเปนไฉนกลบตรบางคนในโลกน ออกบวชเปนบรรพชตดวยศรทธา ดวยคดวา เราถกชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ครอบงาชอวาตนอยในกองทกข มทกขเปนเบองหนา แมไฉนการกระทาทสดแหงกองทกขทงมวลน จะพงปรากฏ เธอบวชอยางนนแลว เพอนสพรหมจารตกเตอน สงสอนวา ทานพงกาวไปอยางน พงถอยกลบอยางน พงแลดอยางน พงเหลยวดอยางน พงคเขาอยางน พงเหยยดออกอยางน พงทรงสงฆาฏบาตรและจวรอยางน เธอยอมคดอยางนวา เมอกอนเราเปนคฤหสถมแตจะควรตดเตอนสงสอนผอน กภกษเหลานคราวลกคราวหลานของเรา สาคญเราวาควรตกเตอนสงสอน เธอโกรธเคองแคนใจ บอกคนสกขาลาเพศ ภกษนเรยกวาเปนผกลวตอภยคอคลน บอกคนสกขาลาเพศ ดกอนภกษทงหลาย คาวา ภยคอคลนน เปนชอแตงความโกรธและความแคนใจ นเรยกวา ภยคอคลน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 322 ดกอนภกษทงหลาย กภยคอจระเขเปนไฉน กลบตรบางคนในโลกน ออกบวชเปนบรรพชตดวยศรทธา ดวยคดวา เราถกชาต ชรา มรณะ โสกะปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ครอบงา ชอวาตกอยในกองทกข มทกขเปนเบองหนา แมไฉน การกระทาทสดแหงกองทกขทงมวลน จะพงปรากฏเธอบวชอยางนนแลว เพอนสพรหมจารตกเตอนสงสอนวา สงนเธอควรเคยวสงนไมควรเคยว สงนควรบรโภค สงนไมควรบรโภค สงนควรลม สงน ไมควรลม สงนควรดม สงนไมควรดม ของเปนกปปยะเธอควรเคยว ของเปนอกปปยะเธอไมควรเคยว ของเปนกปปยะเธอควรบรโภค ของเปนอกปปยะเธอไมควรบรโภค ของเปนกปปยะเธอควรลม ของเปนอกปปยะเธอไมควรลม ของเปนกปปยะเธอควรดม ของเปนอกปปยะเธอไมควรดมเธอควรเคยวในกาล เธอไมควรเคยวในวกาล เธอควรบรโภคในกาล เธอไมควรบรโภคในวกาล เธอควรลมในกาล เธอไมควรลมในวกาล เธอควรดมในกาล เธอไมควรดมในวกาล เธอยอมคดอยางนวา เมอกอนเราเปนคฤหสถ ปรารถนาสงใดกเคยวสงนน ไมปรารถนาสงใดกไมเคยวสงนนปรารถนาสงใดกบรโภคสงนน ไมปรารถนาสงใดกไมบรโภคสงนน ปรารถนาสงใดกลมสงนน ไมปรารถนาสงใดกไมลมสงนน ปรารถนาสงใดกดมสงนนไมปรารถนาสงใดกไมดมสงนน ยอมเคยวสงทเปนกปปยะบาง สงทเปนอกปปยะบาง ยอมบรโภคสงทเปนกปปยยะบาง สงทไมเปนอกปปยะบางยอมลมสงทเปนกปปยะบาง สงทเปนอกปปยะบาง ยอมดมสงทเปนกปปยะบางสงทเปนอกปปยะบาง ยอมเคยวในกา ในวกาลบาง ยอมดมในกาลบางในวกาลบาง คฤหบดผมศรทธาบาง ในวกาลบาง ยอมบรโภคในกาลบาง ในวกาลบาง ยอมลมในกาลบางายอมถวายของควรเคยว หรอของควรบรโภคแมใด อนประณต ในกลางวน ในเวลาวกาลแกเราทงหลาย ภกษเหลาน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 323ยอมกระทาเสมอนหนงปดปากแมในของเหลานน เธอโกรธเคองแคนใจ บอกคนสกขาลาเพศ ดกอนภกษทงหลาย คาวา ภยคอจระเขนแล เปนชอแหงความเปนผเหนแกทอง นเรยกวา ภยคอจระเข. ดกอนภกษทงหลาย กภยคอนาวนเปนไฉน ? กลบตรบางคนในโลกน ออกบวชเปนบรรพชตดวยศรทธา ดวยคดวา เราถกชาต ชรา มรณะโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ครอบงา ชอวาตกอยในกองทกขมทกขเปนเบองหนา แมไฉน การกระทาทสดแหงกองทกขทงมวลน จะพงปรากฏ เธอบวชแลวอยางน เวลาเชานงแลวถอบาตรและจวรเขาไปบณฑบาตยงบานหรอนคม ไมรกษากาย วาจา ใจ ไมตงสต ไมสารวมอนทรยเธอเหนคฤหบดในบานหรอในนคมนน เพยบพรอมบาเรอคนอยดวยกามคณ๕ เธอคดอยางนวา เมอกอนเราเปนคฤหสถเพรยบพรอม บาเรอคนอยดวยกามคณ ๕ กโภคสมบตในสกลของเรามพรอม เราอาจเพอจะบรโภคโภคะทงหลายและทาบญได ถากระไร เราพงบอกคนสกขาลาเพศ แลวบรโภคโภคะทงหลายและทาบญเถด เธอยอมบอกคนสกขาลาเพศ ภกษนเรยกวากลวตอภยคอนาวน บอกคนสกขาลาเพศ ดกอนภกษทงหลาย คาวา ภยคอนาวนน เปนชอของกามคณ ๕ นเรยกวา ภยคอนาวน. ดกอนภกษทงหลาย กภยคอปลาฉลามเปนไฉน ? กลบตรบางคนในโลกน ออกบวชเปนบรรพชตดวยศรทธา ดวยคดวา เราถกชาต ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ครอบงา ชอวาตกอยในกองทกข มทกขเปนเบองหนา แมไฉน การกระทาทสดแหงกองทกขทงมวลน จะพงปรากฏ เธอบวชแลวอยางน เวลาเชานงแลว ถอบาตรและจวร เขาไปบณฑบาตยงบานหรอนคม ไมรกษากาย วาจา ใจ ไมตงสต ไมสารวมอนทรย เธอเหนมาตคามในบานหรอในนคมนน นงไมเรยบรอย หรอหม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 324ไมเรยบรอย ราคะยอมรบกวนจตของเธอ เพราะเหนมาตคามนงไมเรยบรอย หรอหมไมเรยบรอย เธอมจตอนราคะรบกวน ยอมบอกคนสกขาลาเพศภกษนเรยกวา กลวตอภยคอปลาฉลาม บอกคนสกขาลาเพศ ดกอนภกษทงหลาย คาวา ภยคอปลาฉลามนเปนชอของมาตคาม นเรยกวา ภยคอปลาฉลาม. ดกอนภกษทงหลาย ภย ๔ ประการนแล กลบตรบางคนในโลกน ออกบวชเปนบรรพชตดวยศรทธา ในธรรมวนยน จะพงหวงได. จบทตยภยสตรท ๒ อรรถกถาทตยภยสตร

พงทราบวนจฉยในทตยภยสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อทโกโรหนตสส คอคนผลงสนา. บทวา ปาฏกงข-ตพพาน ไดแก พงปรารถนา. บทวา สสกาภย ไดแกภยคอปลาราย.บทวา มขาวรณ มเ กโรนต ความวา ภกษเหลานน ยอมทาเหมอนปดปาก. บทวา โอทรกตตสส แปลวา ของคนกนจ เพราะมตองใหญ.ในบทวา อรกขเตเนว กาเยน เปนตน พงทราบความดงน เธอมกายไมรกษาแลว เพราะไมมการสารวม ๓ อยางในกายทวาร มวาจาไมรกษาแลวเพราะไมมการสารวม อยางในวจทวาร. จบอรรถกถาทตยสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 325 ๓. ปฐมฌานสตร

วาดวยบคคลผเจรญฌาน ๔ จาพวก [๑๒๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน ? คอ บคคลบางคนในโลกน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอยบคคลนนพอใจ ชอบใจปฐมฌานนน และถงความปลมใจดวยปฐมฌานนนตงอยในปฐมฌานนน นอมใจไปในปฐมฌานนน อยจนคนดวยปฐมฌานนนไมเสอม เมอกระทากาละ ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาพรหมกายกาดกอนภกษทงหลาย กปหนงเปนประมาณอายของเทวดาเหลาพรหมกายกาปถชนดารงอยในชนพรหมกายกานน ตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมเขาถงนรกบาง กาเนดเดรจฉานบาง เปรตวสยบาง สวนสาวกของพระผมพระภาคเจา ดารงอยในชนพรหมนนตราบเทาสนอาย ยงประมาณอายของเทวดาเหลานนทงหมดใหสนไปแลวยอมปรนพพานในภพนนเอง ดกอนภกษทงหลาย นเปนความผดแผกแตกตางกน ระหวางอรยสาวกผไดสดบกบปถชนผไมไดสดบ คอ ในเมอคต อบตมอย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน บรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน เปนธรรมเอกผดาขน ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตกวจารสงบไป มปตและสขเกดแตสมาธอย บคคลนนพอใจ ชอบใจทตยฌานนน และถงความปลมใจดวยทตยฌานนน ตงอยในทตยฌานนนนอมใจไปในทตยฌานนน อยจนคนดวยทตยฌานนน ไมเสอม เมอกระทา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 326กาละ ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาพวกอาภสสระ ดกอนภกษทงหลาย ๒ กปเปนประมาณอายของเทวดาเหลาอาภสสระ ปถชนดารงอยในชนอาภสสระตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลวยอมเขาถงนรกบาง กาเนดดรจฉานบาง เปรตวสยบาง สวนสาวกของพระ-ผมพระภาคเจา ดารงอยในชนอาภสสระนน ตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมปรนพพานในภพนนเองดกอนภกษทงหลาย นแล เปนความพเศษผดแผกแตกตางกน ระหวางอรยสาวกผไดสดบกบปถชนผไมไดสดบ คอในเมอคต อบต มอย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน มอเบกขา มสตสมปชญญะเสวยสขดวยนามกาย เพราะปตสนไป บรรลตตยฌาน ทพระอรยทงหลายสรรเสรญวา ผไดฌานน เปนผมอเบกขา มสตอยเปนสข บคคลนนพอใจชอบใจตตยฌานนน และถงความปลมใจดวยตตยฌานนน ตงอยในตตยฌานนน นอมใจไปในตตยฌานนน อยจนคนดวยตตยฌานนน ไมเสอม เมอกระทากาละ ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาสภกณหะ ดกอนภกษทงหลาย ๔ กปเปนประมาณอายของเทวดาเหลาสภกณหะ ปถชนดารงอยในชนสภกณหะนนตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมเขาถงนรกบาง กาเนดดรจฉานบาง เปรตวสยบาง สวนสาวกของพระมพระภาคเจา ดารงอยในชนสภกณหะนน ตราบเทาตลอดอายยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมปรนพพานในภพนนเอง ดกอนภกษทงหลาย นแลเปนความพเศษ ผดแผกแตกตางกนระหวางอรยสาวกผไดสดบกบปถชนผไมไดสดบ คอ ในเมอคต อบต มอย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน บรรลจตตถฌานไมมทกขไมมสข เพราะละสขละทกขและดบโสมนสโทมนสกอน ๆ ได มอเบกขา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 327เปนเหต ใหสตบรสทธอย บคคลนนพอใจ ชอบใจจตตถฌานนน และถง ความปลมใจดวยจตตถฌานนน ตงอยในจตตถฌานนน นอมใจไปในจตตถ-ฌานนน อยจนคนดวยจตตถฌานนน ไมเสอม เมอกระทากาละ ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาเวหปผละ ดกอนภกษทงหลาย ๕๐๐ กปเปนประมาณอายของเทวดาเหลาเวหปผละ ปถชนดารงอยในชนเวหปผละนนตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลวยอมเขาถงนรกบาง กาเนดดรจฉานบาง เปรตวสยบาง สวนสาวกของพระ-ผมพระภาคเจา ดารงอยในชนเวหปผละนน ตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมปรนพพานในภพนนเองดกอนภกษทงหลาย นแลเปนความพเศษผดแผกแตกตางกน ระหวางอรย-สาวกผไดสดบกบปถชนผไมไดสดบ คอ ในเมอคต อบตมอย. ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวก นแล มปรากฏอยในโลก. จบปฐมฌานสตรท ๓ อรรถกถาปฐมฌานสตร พงทราบวนจฉยในปฐมฌานสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา ตทสสาเทต ความวา ยอมตดใจฌานนนดวยตดใจสข.บทวา นกาเมต แปลวา ยงปรารถนา. บทวา วตต อาปชชต คอถงความยนด. บทวา ตทธมตโต คอ ปกใจในฌานนน หรอนอมใจไปสฌานนน. บทวา ตพพหลวหาร ไดแก อยมากดวยฌานนน. บทวาสหพยต อปปชชต ความวา ยอมไปอยรวมกน คอ ยอมเกดในในเทวดาเหลาเวหปผละนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 328 ในบทวา กปโป อายปปมาณ น ปฐมฌาณมอยางตา มปานกลาง และประณต. ในปฐมฌานนน สวนทสามแหงกปเปนประมาณอายของเทวดาผเกดขนดวยปฐมฌานอยางตา ครงกปของเทวดาผเกดขนดวยปฐมฌานปานกลาง หนงกปของเทวดาผเกดขนดวยปฐมฌานประณต. ทานกลาวคาน หมายถงขอนน. บทวา นรย ป คจฉต ความวา ผทยงเปนปถชน ยอมวนเวยนอย เพราะกรรมทจะตองไปนรกเขายงละไมได แตจะไมใชตอเนองกน.บทวา ตสมเยว ภเว ปรนพพายต ความวา สาวกของพระผมพระภาคเจาอยในรปภพนนแลว ยอมปรนพพาน จะไมลงไปเบองตา บทวา ยททคตยา อปปตตยา สต ความวา เมอคตอปบตมอย. อธบายวา อรยสาวกผเปนพระเสขะไมตกตาดวยอานาจปฏสนธ ปรนพพานในรปภพนนนนแหละคอในพรหมโลกชนสงขนไป เพราะทตยฌานเปนตนอยางใดอยางหนง สวนปถชนยอมไปนรกเปนตนได นเปนเหตตางกน. แมในบทวา เทว กปปา น ทตยฌานกมสามอยาง โดยนยทกลาวแลวนนเอง. ในทตยฌานนน ๘ กปเปนประมาณอายของเทวดาผบงเกดดวยทตยฌานประณต ๔ กปดวยทตยฌานปานกลาง ๒ กปดวยทตยฌานอยางตา ทานกลาวคานหมายถงขอนน. ในบทวา จตตาโร กปปา นพงนาคาทกลาวไวในหนหลงวา กปโป เทว กปปา ดงน มาอธบายกจะทราบได. บทวา กปโป เปนชอแมของการคณ ๔ ครง เพราะฉะนน พงเหนเนอความในขอนดงนวา หนงกป สองกป สกป. ทานอธบายวากปใดททานกลาวแลวเปนครงแรก นบกปนน ๒ ครง เอาหนงคณเปน ๒ กปเอาสองคณเปนสกป. อกสกปเหลานนคณ ๒ คณเปน ๔ คณกปเหลานน เพราะฉะนน เอา ๔ คณเปนแปดกป เอาสองคณเปน ๑๖ เปน ๓๒ เปน ๖๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 329พงทราบวา ๖๔ กป ทานถอเอาดวยอานาจประณตฌานในทนอยางน. บทนวา ปจ กปปสตาน ทานกลาวดวยอานาจแหงอปปตตฌานทประณตเทานน อนง ประมาณอายเทานในเวหปผละ เพราะพรหมโลกชนละสามไมมเหมอนในปฐมฌานภมเปนตน เพราะฉะนน ทานจงกลาวอยางน. จบอรรถกถาปฐมฌานสตรท ๓ ๔. ทตยฌานสตร วาดวยบคคลผเจรญฌาน ๔ จาพวก [๑๒๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลบางคนในโลกน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย รป เวทนาสญญา สงขาร วญญาณอนใด มอยในปฐมฌานนน บคคลนนพจารณาเหนธรรมเหลานนโดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนดงโรค เปนดงหวผ เปนดงลกศร เปนของทนไดยาก เปนของเบยดเบยน เปนของไมเชอฟงเปนของตองทาลายไป เปนของวางเปลา เปนของไมใชตน บคคลนนเมอตายไป ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาสทธาวาส ดกอนภกษทงหลายความอบตนแลไมทวไปถงปถชน. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน บรรลทตยฌาน ฯลฯ บรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข เพราะละสขละทกขและดบโสมนสโทมนสกอน ๆ ได มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย รป เวทนาสญญา สงขาร วญญาณอนใด มอยในจตตถฌานนน บคคลนนยอมพจารณา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 330เหนธรรมเหลานน โดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนดงโรค เปนดงหวผ เปนดงลกศร เปนของทนไดยาก เปนของเบยดเบยน เปนของไมเชอฟง เปนของตองทาลายไป เปนของวางเปลา เปนของไมใชตน บคคล นนเมอตายไป ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาสทธาวาส ดกอนภกษ-ทงหลาย ความอบตนแลไมทวไปถงปถชน. ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก จบทตยฌานสตรท ๔ อรรถกถาทตยฌานสตร พงทราบวนจฉยในทตยฌานสตรท ๔ ดงตอไปน :- รปนนแหละ ชอวา รป. แมในบททเหลอ กนยนแล ในบทเปนตนวา อนจจโต มวนจฉยวา บคคลนนพจารณาเหนธรรมเหลานน โดยความเปนของไมเทยง ดวยอรรถวามแลวไมม. เปนดงโรคดวยอรรถวาปวยไข เปนดงหวฝดวยอรรถวาประทษรายภายใน เปนดงลกศรดวยอรรถวาแทงเขาไป เปนความลามก ดวยอรรถวามความทนทกข เปนอาพาธดวยอรรถวาบบคน เปนอนดวยอรรถวา วาไมเชอฟง เปนของตองทาลายไปดวยอรรถวายอยยบ เปนของวางเปลาดวยอรรถวา มใชสตว เปนของมใชตนดวยอรรถวาไมอยในอานาจ. กในขอนพงทราบวา ทานกลาวอนจจลกษณะดวยสองบทวาอนจจโต ปโลกโต. ทานกลาวอนตตลกขณะดวยสอง บทวา สโตอนตถโต. ทานกลาวทกขลกขณะดวยบททเหลอ. บทวา สมนปสสต คอพจารณาเหนดวยฌาน. บคคลเมอยกเบญจขนธขนสไตรลกษณ พจารณาเหนอย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 331ยอมทาใหเเจงซงมรรคสาม ผลสาม. บทวา สทธาวาสาน เทวาน สหพยต อปปชชต ความวา บคคลผดารงอยในชนสทธาวาสนน ตองเจรญจตตถฌานแลว จงจะเกดขน. จบอรรถกถาทตยฌานสตรท ๔ ๕. ปฐมเมตตาสตร วาดวยผเจรญอปปมญญา ๔ จาพวก [๑๒๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย บคคลบางคนในโลกน มใจประกอบดวยเมตตาแผไปตลอดทศหนงอย ทศทสอง ทสาม ทสกเหมอนกนตามนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง แผไปตลอดโลก ทวสตวทกเหลา ในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยเมตตาอนไพบลย ถงความเปนใหญหาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยนอย บคคลนนพอใจ ชอบใจเมตตาฌานและถงความปลมใจดวยเมตตาฌานนน ยบยงอยในเมตตาฌานนนนอมใจไปในเมตตาฌานนน อยจนคนดวยเมตตาฌานนน ไมเสอม เมอกระทากาละ ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาพรหมกายกา ดกอน-ภกษทงหลาย กปหนงเปนประมาณอายของเทวดาเหลาพรหมกายกา ปถชนดารงอยในชนพรหมกายกานน ตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมเขาถงนรกบาง กาเนดดรจฉานบางเปรตวสยบาง สวนสาวกของพระผมพระภาคเจา ดารงอยในชนพรหมกายกานนตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 332ยอมปรนพพานในภพนนเอง ดกอนภกษทงหลาย นเปนความพเศษผดแผก แตกตางกน ระหวางอรยสาวกผไดสดบกบปถชนผไมไดสดบ คอ ในเมอคตอบตมอย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน มใจประกอบดวยกรณาแผไปตลอดทศหนงอย ทศทสอง ทสาม ทสกเหมอนกน ตามนยน ทงเบองบนเบองลาง เบองขวาง แผไปตลอดโลกทวสตวทกเหลา ในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยกรณาอนไพบลย ถงความเปนใหญ หาประมาณมได ไมมเวรไมมความเบยดเบยนอย บคคลนนพอใจ ชอบใจกรณาฌานนน และถงความปลมใจดวยกรณาฌานนน ยบยงอยในกรณาฌานนน นอมใจไปในกรณาฌานนน อยจนคนดวยกรณาฌานนน ไมเสอม เมอการทากาละ ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาอาภสสระ ดกอนภกษทงหลาย ๒ กปเปนประมาณอายของเทวดาเหลาอาภสสระ ปถชนดารงอยในชนอาภสสระนนตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลวยอมเขาถงนรกบาง กาเนดดรจฉานบาง เปรตวสยบาง สวนสาวกของพระผม-พระภาคเจา ดารงอยในชนอาภสสระนนตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมปรนพพานในภพนนเอง ดกอน.ภกษทงหลาย นเปนความพเศษผดแผกแตกตางกน ระหวางอรยสาวกผไดสดบกบปถชนผไมไดสดบ คอ ในเมอคต อบตมอย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน มใจประกอบดวยมทตาแผไปตลอดทศหนงอย ทศทสอง ทสาม ทสกเหมอนกน ตามนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง แผไปตลอดโลก ทวสตวทกเหลา ในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยมทตาอนไพบลย ถงความเปนใหญ หาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยนอย บคคลนนพอใจ ชอบใจมทตาฌาน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 333นน และถงความปลมใจดวยมทตาฌานนน ยบยงอยในมตตาฌานนน นอมใจ ไปในมทตคาฌานนนอยจนคนดวยมทตาฌานนน ไมเสอม เมอกระทากาละ ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาสภกณหะ ดกอนภกษทงหลาย ๔ กปเปนประมาณอายของเทวดาเหลาสภกณหะ ปถชนดารงอยในชนสภกณหะนนตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลวยอมเขาถงนรกบาง กาเนดดรจฉานบาง เปรตวสยบาง สวนสาวกของพระ-ผมพระภาคเจา ดารงอยในชนสภกณหะนน ตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมปรนพพานในภพนนเองดกอนภกษทงหลาย นเปนความพเศษผดแผกแตกตางกน ระหวางอรยสาวกผไดสดบกบปถชนผไมไดสดบ คอ ในเมอคต อบตมอย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน มใจประกอบดวยอเบกขาแผไปตลอดทศหนงอย ทศทสอง ทสาม ทสกเหมอนกน ตามนยน ทงเบองบนเบองลาง เบองขวาง แผไปตลอดโลก ทวสตวทกเหลา ในททกสถานดวยใจประกอบดวยอเบกขาอน ไพบลย ถงความเปนใหญ หาประมาณมไดไมมเวร ไมมความเบยดเบยนอย บคคลนนพอใจ ชอบใจอเบกขาฌานนนและถงความปลมใจดวยอเบกขาฌานนน ยบยงอยในอเบกขาฌานนน นอมใจไปในอเบกขาฌานนน อยจนคนดวยอเบกขาฌานนน ไมเสอม เมอกระทากาละ ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาชนเวหปผละ ดกอนภกษทงหลาย๕๐๐ กปเปนประมาณอายของเทวดาเหลาเวหปผละ ปถชนดารงอยในเวหปผละนนตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณอายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลวยอมเขาถงนรกบาง กาเนดดรจฉานบาง เปรตวสยบาง สวนสาวกของพระ-ผมพระภาคเจา ดารงอยในชนเวหปผละนนตราบเทาตลอดอาย ยงประมาณ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 334อายทงหมดของเทวดาเหลานนใหสนไปแลว ยอมปรนพพานในภพนนเอง ดกอนภกษทงหลาย นเปนความพเศษผดแผกแตกตางกนระหวางอรยสาวกผไดสดบกบปถชนผไมไดสดบ คอ ในเมอคต อบตมอย. ดกอนภกษทงหลายบคคล ๔ จาพวกนแล มปรากฏในโลก. จบปฐมเมตตาสตรท ๕ อรรถกถาปฐมเมตตาสตร พงทราบวนจฉยในปฐมเมตตาสตรท ๕ ดงตอไปน :- เมตตาทรงแสดงดวยอานาจปฐมฌาน กรณาเปนตน ทรงแสดงดวยอานาจทตยฌานเปนตน. จบอรรถกถาปฐมเมตตาสตรท ๕ ๖. ทตยเมตตาสตร วาดวยผเจรญอปปมญญา ๔ จาพวก [๑๒๖] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย บคคลบางคนในโลกน มใจประกอบดวยเมตตา แผไปตลอดทศหนงอย ทศทสอง ทสาม ทสกเหมอนกนตามนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง แผไปตลอดโลก ทวสตวทกเหลาในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยเมตตาอนไพบลย ถงความเปนใหญ หาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยนอย รป เวทนา สญญา สงขารวญญาณ อนใด มอยในเมตตาฌานนน บคคลนนพจารณาเหนธรรมเหลานนโดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนดงโรค เปนดงหวฝ เปนดงลกศร

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 335เปนของทนไดยาก เปนของเบยดเบยน เปนของไมเชอฟง เปนของตอง ทาลายไป เปนของวางเปลา เปนของไมใชตน บคคลนน เมอตายไปยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาสทธาวาส ดกอนภกษทงหลายความอบตนแลไมทวไปดวยปถชน. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน มใจประกอบดวยกรณา... อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน มใจประกอบดวยมทตา... อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน มใจประกอบดวยอเบกขาแผไปตลอดทศหนงอย ทศทสอง ทสาม ทสกเหมอนกน ตามนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง แผไปตลอดโลก ทวสตวทกเหลา ในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยอเบกขาอนไพบลย ถงความเปนใหญ หาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยนอย รป เวทนา สญญา สงขารวญญาณ อนใด มอยในอเบกขาฌานนน บคคลนน พจารณาเหนธรรมเหลานนโดยความเปนของไมเทยง เปนทกข เปนดงโรค เปนดงหวฝ เปนดงลกศรเปนของทนไดยาก เปนของเบยดเบยน เปนของไมเชอฟง เปนของตองทาลายไป เปนของวางเปลา เปนของไมใชตน บคคลนนเมอตายไป ยอมเขาถงความเปนสหายของเทวดาเหลาสทธาวาส ดกอนภกษทงหลาย ความอบตนแลไมทวไปดวยปถชน. ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบทตยเมตตาสตรท ๖ ทตยเมตตาสตรท ๖ พงทราบโดยนยอนกลาวแลวในสตรท ๔.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 336 ๗. ปฐมอจฉรยสตร วาดวยความอศจรรย ๔ ในพระตถาคตเจา [๑๒๗] ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ๔ ประการเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย เมอใด พระโพธสตวจตจากชนดสต มสตสมปชญญะ เสดจลงสครรภพระมารดา เมอนน แสงสวางอนโอฬารหาประมาณมได ยอมปรากฏในโลก พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลกในหมสตว พรอมทงสมณพราหมณเทวดาและมนษย ลวงเทวานภาพของเทวดาทงหลาย แมในโลกนตรกนรกอนโลงโถง ไมมอะไรปดบง มดมดมองไมเหนอะไร ซงแสงสวางแหงพระจนทรและพระอาทตยทมฤทธมอานภาพมากอยางนนสองไมถง แตแสงสวางอนยง หาประมาณมได ยอมปรากฏแมในโลกนตรกนรกนน ลวงเทวานภาพของเทวดาทงหลาย แมพวกสตวทเกดในนรกนน ยอมจากนและกนไดดวยแสงสวางนนวา ทานผเจรญ ไดยนวาแมสตวเหลาอนผเกดในทนกม (ไมใชมแตเรา) ดกอนภกษทงหลาย นเปนความอศจรรยไมเคยมขอท ๑ ยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. อกประการหนง เมอใด พระโพธสตวมสตสมปชญญะ ประสตจากครรภพระมารดา ฯลฯ ดกอนพระภกษทงหลาย นเปนความอศจรรยไมเคยมขอท ๒ ยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสม-พทธเจา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 337 อกประการหนง เมอใด พระตถาคตตรสรอนตรสมมาสมโพธญาณ ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย นเปนความอศจรรยไมเคยมขอท ๓ ยอมปรากฏเพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. อกประการหนง เมอใด พระตถาคตประกาศอนตรธรรมจกร เมอนน แสงสวางอยางยง หาประมาณมได ยอมปรากฏในโลกพรอมทงเทวโลกมารโลก พรหมโลก ในหมสตว พรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษยลวงเทวานภาพของเทวดาทงหลาย แมในโลกนตรกนรกอนโลงโถง ไมมอะไรปดบง มดมดมองไมเหนอะไร ซงแสงสวางแหงพระจนทรและพระอาทตยทมฤทธมอานภาพมากอยางนนสองไมถง แตแสงสวางอยางยง หาประมาณมได ยอมปรากฏแมในโลกนตรกนรกนน ลวงเทวานภาพของเทวดาทงหลาย แมพวกสตวทเกดในนรกนน ยอมจากนและกนไดดวยแสงสวางนนวา ทานผเจรญ ไดยนวา แมสตวเหลาอนผเกดในทนกม (ไมใชมแตเรา)ดกอนภกษทงหลาย นเปนความอศจรรยไมเคยมขอท ๔ ยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการน ยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. จบปฐมอจฉรยสตรท ๗ อรรถกถาปฐมอจฉรยสตร พงทราบวนจฉยในปฐมอจฉรยสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา ปาตภาวา คอเพราะปรากฏขน. ในบทวา กจฉ โอกกมตน ความวา เปนผลงสครรภแลว. ความจรง เมอพระโพธสตวนนลงแลวแสงสวางกเปนอยางนน เมอกาลงหยงลง แสงสวางกเปนอยางนน. บทวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 338อปปมาโณ ไดแก มประมาณเพมขน คอไพบลยกวางขวาง. บทวา อฬาโร เปนไวพจนของบทวา อปปมาโณ นนเอง ในบทวา เทวาน เทวาน ภาว น ไดแก อานภาพอนหาประมาณมไดของเหลาเทวดา รศมของผาทนงแผไปไดตลอด ๑๒ โยชน ของสรระกอยางนน ของวมานกอยางนน อธบายวาลวงเทวานภาพแหงเทวดานน. บทวา โลกนตรกา ความวา ทวางในระหวางสามจกรวาล จะมโลกนตรกนรกอยแหงหนง เหมอนระหวางลอเกวยนทงสามลอ ทถงกนแลวหรอตงจดตดกนและกน กมทวางตรงกลาง. กโลกน-ตรกนรกนน วาโดยประมาณไดแปดพนโยชน. บทวา อฆา คอเปดเปนนตย.บทวา อส วตา คอไมมฐานทตงแมภายใต. บทวา อนธการา คอมด.บทวา อนธการตมสา ความวา ประกอบดวย ความมด ทาใหเปนเหมอนตาบอดเพราะหามการเกดขนแหงจกษวญญาณ ไดยนวา จกษวญญาณไมเกดในโลกนตรกนรกนน. บทวา เอว มหทธกาน ความวา ไดยนวา ดวงจนทรและดวงอาทตยปรากฏในทวปทงสาม พรอมคราวเดยวกน จงมฤทธมากอยางนดวงจนทรและดวงอาทตยสองแสงสวาง กาจดมดไดเกาแสนโยชน ในทศแตละทศจงมอานภาพมากอยางน. บทวา อาภา นานโภนต คอแสงสวางไมพอ. ไดยนวา ดวงจนทและดวงอาทตยเหลานน โคจรไปทามกลางจกรวาลบรรพต ลวงเลยจกรวาลบรรพตไปกเปนโลกนตรกนรก เพราะฉะนนแสงสวางแหงดวงจนทรและดวงอาทตยเหลานน จงสองไปไมถงในทนน. บทวา เยป ตตถ สตตา ความวา สตวแมเหลาใดเกดแลวในโลกนตรมหานรกนน ถามวา สตวเหลานน ทากรรมอะไร จงเกดในโลกน-ตรกนรกนน. ตอบวา สตวผทากรรมหนก ทารณตอมารดาบดาและความผดรายแรงตอสมณพราหมณผทรงธรรม และทากรรมสาหสอนมฆาสตวทก ๆ วนเปนตน จงไปเกดดจอภยโจรและนาคโจรเปนตน ในตามพปณณทวป (ลงกา)

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 339สตวเหลานนมอตภาพขนาด ๓ คาวต มเลบยาวเหมอนคางคาว เอาเลบเกาะ หอยอยทเชงเขาจกรวาล คลายคางคาวเกาะหอยอยทตนไมฉะนน เมอมอเปะปะไปถกกนและกนเขา ตางกสาคญวาเราไดเหยอแลว ดงน แลนไลหมนไปรอบ ๆ กพลดตกไปในนารองโลก คลายผลมะซางเมอถกลมประหารอยกขาดตกไปในนา พอตกลงไปถงกเปอยยอยไปในนากรด ราวกะแปงตกนาละลายไปฉะนน . บทวา อเป กร โภ สนต สตตาความวา สตวเหลานนเหนกนในวนนน จงไดรวา ไดยนวา สตวเหลาอนมาเกดในทน เพอเสวยทกขน เหมอนเราทงหลายเสวยทกขใหญอยฉะนน.แตแสงสวางนจะสวางอยแมเพยงดมยาคอกหนงกหามได สวางอยชวเวลาทสตวหลบแลวตนขนอารมณแจมใสฉะนน . สวนพระทฆภาณกาจารย กลาววาแสงสวางนน สองเพยงพอสตวพดวานอะไร กหายไป คลายแสงสวางฟาแลบชวลดนวมอเทานน. จบอรรถกถาปฐมอจฉรยสตรท ๗ ๘. ทตยอจฉรยสตร วาดวยความอศจรรย ๔ ในพระตถาคตเจา [๑๒๘] ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ๔ประการเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย หมสตวผมอาลย (คอกามคณ)เปนทรนรมย ยนดในอาลย บนเทงในอาลย เมอพระตถาคตแสดงธรรมอนหาความอาลยมไดอย หมสตวนนยอมฟงดวยด เงยโสตสดบ ตงจตเพอรทวถง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 340ดกอนภกษทงหลาย นเปนความอศจรรยไมเคยมขอท ๑ ยอมปรากฏ เพราะ ความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. ดกอนภกษทงหลาย หมสตวผมมานะ (ความถอตว) เปนทรนรมยยนดในมานะ บนเทงในนานะ เมอพระตถาคตแสดงธรรมอนเปนเครองปราบปรามมานะอย หมสตวนนยอมฟงดวยด เงยโสตสดบ ตงจตเพอรทวถงดกอนภกษทงหลาย นเปนความอศจรรยไมเคยมขอท ๒ ยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. ดกอนภกษทงหลาย หมสตวผมความไมสงบเปนทรนรมย ยนดแลวในความไมสงบ บนเทงในความไมสงบ เมอพระตถาคตแสดงธรรมอนกระทาความสงบอย. หมสตวนนยอมฟงดวยด เงยโสตสดบ ตงจตเพอรทวถงดกอนภกษทงหลาย นเปนความอศจรรยไมเลยมขอท ๓ ยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. ดกอนภกษทงหลาย หมสตวผตกอยในอวชชา เปนผมด ถกอวชชารดรงไว เมอพระตถาคตแสดงธรรมอน เปนเครองปราบปรามอวชชาอย หมสตวนนยอมฟงดวยด เงยโสตสดบ ตงจตเพอรทวถง ดกอนภกษทงหลายนเปนความอศจรรยไมเคยมขอท ๔ ยอมปรากฏ เพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการน ยอมปรากฏเพราะความปรากฏแหงพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา. จบทตยอจฉรยสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 341 อรรถกถาทตยอจฉรยสตร พงทราบวนจฉยในทตยอจฉรยสตรท ๘ ดงตอไปน :- เบญจกามคณหรอวฏฏะทงสน ชอวา อาลย เพราะอรรถวาพงถกตณหาและทฏฐยดไว. ชอวา อารามะ เพราะเปนทยนด. อาลยเปนทยนดของหมสตวน เหตนน หมสตวนจงชออาลยารามะมอาลยเปนทยนด.ชอวาอาลยรตะเพราะยนดแลวในอาลย. ชอวาอาลยสมมทตะ เพราะบนเทงแลวในอาลย. บทวา อนาลเย ธมเม ความวา อรยธรรมอาศยววฏฏนพพานทตรงกนขามกบอาลย. บทวา สสสสต คอเปนผใครจะฟง. บทวา โสต โอทหตแปลวา เงยโสต. บทวา อาจตต อปฏเปต ความวา เขาไปตงจตเพอจะรทวถงธรรม. บทวา มาโน คอ ความสาคญ หรอวฏฏะทงสนนนแลชอวามานะ เพราะอรรถวาหมสตวพงสาคญ. บทวา มานวนเย ธมเม คอธรรมทเปนเครองกาจดเสยซงมานะ. ธรรมทตรงกนขามกบความสงบ ชอวาอนปสมณะหรอวฏฏะนนเอง ชอวาอนปสมะ เพราะอรรถวาไมสงบแลว. บทวาโอปสมเก ไดแก ธรรมททาความสงบคออาศยววฏฏะคอนพพาน. ชอวาอวชชาคตะ เพราะไปคอประกอบดวยอวชชา. ชอวาอนธภตะ เพราะเปนดจคนตาบอด เพราะถกกองมดคออวชชาปกคลมไว. ชอวาปรโยนทธา เพราะหมไวรอบดาน. ในบทวา อวชชาวนเย พระอรหตเรยกวาธรรมเปนเครองกาจดอวชชา เมอธรรมทอาศยธรรมเปนเครองกาจดอวชชานน อนพระตถาคตแสดงอย. ในสตรนตรสวฏฏะไว ๔ ฐานะ ตรสววฏฏะไว ๔ ฐานะ ดวย-ประการฉะน. จบอรรถกถาทตยอจฉรยสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 342 ๙. ตตยอจฉรยสตร วาดวยความอศจรรย ๔ ในพระอานนท [๑๒๙] ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการนในพระอานนท ๔ ประการเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ถาภกษ-บรษทเขาไปเพอเหนอานนท ภกษบรษทนนยอมมใจยนดแมดวยการเหนถาอานนทกลาวธรรมในบรษทนน ภกษบรษทนน ยอมมใจยนดแมดวยคาท กลาวนน ภกษบรษทนนเปนผไมอมเลย ถาอานนทเปนผนง. ถาภกษณบรษทเขาไปเพอเหนอานนท... ถาอบาสกบรษทเขาไปเพอเหนอานนท... ถาอบาสกาบรษทเขาไปเพอเหนอานนท อบาสกาบรษทนนยอมมใจยนด แมดวยการเหน ถาอานนทกลาวธรรมในบรษทนน อบาสกาบรษทนน ยอมมใจยนดแมดวยคาทกลาวนน อบาสกาบรษทนนเปนผไมอมเลย ถาอานนทเปนผนง. ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการนแล ในพระอานนท. จบตตยอจฉรยสตรท ๙ อรรถกถาตตยอจฉรยสตร พงทราบวนจฉยในตตยอจฉรยสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา ภกขปรสา อานนท ทสสนาย ความวา ภกษเหลาใดประสงคจะเฝาพระผมพระภาคเจา กเขาไปหาพระเถระ หรอภกษเหลาใดไดฟงคณความดของพระเถระวา ไดยนวา ทานพระอานนทนาเลอมใสรอบดาน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 343งานนาชม เปนพหสต เปนธรรมกถก ผทาหมใหงามดงน จงพากนมา ทรง- หมายถงภกษเหลานน จงตรสวา ภกษบรษทไปเยยมอานนท ดงน . ในบททกบทกนยน. บทวา อตตมนา ความวา ภกษบรษทนนมใจชนชม คอมจตยนดวา การเหนของเราสมกบการฟงมา. บทวา ธมม ความวา ทานกลาวธรรมตอนรบเหนปานนวา ทานผมอายทงหลาย สบายดหรอ พอยงชพเปนไปไดอยหรอ ทานทงหลาย ยงทากจกรรมในโยนโสมนสการอยหรอทานยงบาเพญอาจรยวตรและอปชฌายวตรอยหรอดงน. บรรดาบคคลเหลานนในภกษณกจะกลาวปฏสนถารตางกนดงนวา นองหญงทงหลาย ทานทงหลายยงสมาทานครธรรม ๘ ประพฤตอยหรอดงน. ในอบาสกทงหลาย ทานจะไมทาปฏสนการอยางน ดวยคาวา อบาสกมาดแลว ทานไมปวดศรษะ หรออวยวะบางหรอ บตรพนองชายของทานไมมโรคภยหรอดงน แตทานจะทาปฏสนถารอยางนวา อบาสกเปนอยางไร จงรกษาสรณะ ๓ ศล ๕ จงทาอโบสถเดอนละ ๘ ครงไวเถด จงเลยงดมารดาบดา จงบารงสมณพราหมณผทรงธรรมเถดดงน. แมในอบาสกาทงหลายกนยนแล. จบอรรถกถาตตยอจฉรยสตรท ๙ ๑๐. จตตถอจฉรยสตร วาดวยความอศจรรย ๔ ในพระเจาจกรพรรด [๑๓๐] ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการน ในพระเจาจกรพรรด ๔ ประการเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลายถาขตตยบรษทเขาไปเฝาเยยมพระเจาจกรพรรด ขตตยบรษทนนยอมมพระทย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 344ยนดแมดวยการเฝาเยยมนน ถาพระเจาจกรพรรดดารสในทประชมนน ขตตย- บรษทนนยอมมพระทยยนด แมดวยพระดารส ขตตยบรษทยอมเปนผไมอมเลยถาพระเจาจกรพรรดทรงนงเสย. ถาพราหมณบรษทเขาไปเฝาเยยมพระเจาจกรพรรด... ถาคฤหบดบรษทเขาไปเฝาเยยมพระเจาจกรพรรด... ถาสมณบรษทเขาไปเยยมพระเจาจกรพรรด สมณบรษทนนยอมมใจยนดแมดวยการเฝาเยยมนน ถาพระเจาจกรพรรดดารสในทประชมนน สมณ-บรษทนนยอมมใจยนดแมดวยพระดารส สมณบรษทนนยอมเปนผไมอมเลยถาพระเจาจกรพรรดทรงนงเสย ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม๔ ประการนแล ในพระเจาจกรพรรด. ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการ ในพระอานนทฉนนนเหมอนกนแล ๔ ประการเปนไฉน คอ ถาภกษบรษทเขาไปเพอเหนอานนท ภกษบรษทนน ยอมมใจยนดแมดวยการเหน ถาอานนทกลาวธรรมในทประชมนน ภกษบรษทยอมมใจยนดแมดวยคาทกลาว ภกษบรษทยอมเปนผไมอมเลย ถาอานนทนงอย. ถาภกษณบรษทเขาไปเพอเหนอานนท... ถาอบาสกบรษทเขาไปเพอเหนอานนท... ถาอบาสกาบรษทเขาไปเพอเหนอานนท อบาสกาบรษทนนยอมมใจยนด ยนดแมดวยคาทกลาว อบาสกาบรษทยอมเปนผไมอมเลย ถาอานนทนงอย. ดกอนภกษทงหลาย ความอศจรรยไมเคยม ๔ ประการน ในพระอานนท . จบจตตถอจฉรยสตรท ๑๐ จบภยวรรคท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 345 อรรถกถาจตตถอจฉรยสตร พงทราบวนจฉยในจตตถอจฉรยสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา ขตตยปรสา ไดแกเหลาขตตยะ ทอภเษกและทยงไมอภเษก.ไดยนวา ขตตยะเหลานน ไดฟงคากลาวพระคณของพระเจาจกรพรรดนนวาธรรมดาวาพระเจาจกรพรรด งามนาเลอมใส เทยวไปทางอากาศไดปกครองราชสมบต ทรงธรรมเปนธรรมราชาดงน เมอเหนสมกบทไดฟงมากชนชม.บทวา ภาสต ความวา พระเจาจกรพรรดไดทาปฏสนถารวา พอคณแมคณทงหลาย ทานทงหลายยงบาเพญราชธรรม รกษาประเพณอยหรอ. สวนในพราหมณทงหลายกจะทรงทาปฏสนถารอยางนวา ทานอาจารยทงหลาย ทาน-ทงหลาย สอนมนตอยหรอ ศษยทงหลายยงเรยนมนตอยหรอ ทานยอมไดทกขณาบาง ผาบาง โคแดงบางหรอ. ในคฤหบดทงหลาย จะทรงทาปฏสนถารอยางนวา พอเอย ทาน ไมถกเบยดเบยน ดวยคาปรบสนไหม หรอดวยเครองจองจาจากราชกลบางหรอ ฝนยงตกตองตามฤดกาลอยหรอ ขาวกลาทงหลายไดผลสมบรณหรอ. ในสมณะทงหลาย จะทรงทาปฏสนถารอยางนวา อยางไร ทานผ-เจรญ บรขารของบรรพชตหาไดงายหรอ ขอทานทงหลายอยาละเลยสมณธรรมนแล. จบอรรถกถาจตตถอจฉรยสตรท ๑๐ จบภยวรรควรรณนาท ๓ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปฐมภยสตร ๒. ทตยภยสตร ๓. ปฐมฌานสตร ๔. ทตย-ฌานสตร ๕. ปฐมเมตตาสตร ๖. ทตยเมตตาสตร ๗. ปฐมอจฉรยสตร๘. ทตยอจฉรยสตร ๙. ตตยอจฉรยสตร ๑๐. จตตถอจฉรยสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 346 ปคคลวรรคท ๔

๑๐. สงโยชนสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๓๑] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย บคคลบางคนในโลกน ยงละโอรมภาคยสงโยชนไมได ยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตไมไดยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพไมได. อนง บคคลบางคนในโลกน ละโอรมภาคยสงโยชนได แตยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตไมได ยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอให-ไดภพไมได. อนง บคคลบางคนในโลกน ละโอรมภาคยสงโยชนได ละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตได แตยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพไมได. อนง บคคลบางคนในโลกน ละโอรมภาคยสงโยชนได ละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตได สะสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพได. ดกอนภกษทงหลาย กบคคลจาพวกไหน ยงละโอรมภาคยสงโยชนไมได ยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไคอบตไมได ยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพไมได คอ พระสกทาคาม ดกอนภกษทงหลาย บคคลนแลยงละโอรมภาคยสงโยชนไมได ยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตไมไดยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพไมได.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 347 ดกอนภกษทงหลาย บคคลจาพวกไหน ละโอรมภาคยสงโยชนได แต ยงละสงโยชนอน เปนปจจยเพอใหไดอบตไมได ยงละสงโยชนอนเปนปจจย เพอใหไดภพไมได คอ พระอนาคามผมกระแสในเบองบน ไปสอกนฏฐภพดกอนภกษทงหลาย บคคลนแล ละโอรมภาคยสงโยชนได แตยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตไมได ยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพไมได. ดกอนภกษทงหลาย บคคลจาพวกไหน ละโอรมภาคยสงโยชนไดละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตได แตยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพไมได คอ พระอนาคามผอนตราปรนพพาย ดกอนภกษทงหลายบคคลนแล ละโอรมภาคยสงโยชนได ละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตได แตยงละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพไมได. ดกอนภกษทงหลาย บคคลจาพวกไหน ละโอรมภาคยสงโยชนไดละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตได ละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพได คอ พระอรหนตขณาสพ ดกอนภกษทงหลาย บคคลนแล ละโอรม-ภาคยสงโยชนได ละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดอบตได ละสงโยชนอนเปนปจจยเพอใหไดภพได. ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก จบสงโยชนสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 348 ปคคลวรรควรรณนาท ๔

อรรถกถาสงโยชนสตร พงทราบวนจฉยในสงโยชนสตรท ๑ แหงวรรคท ๔ ดงตอไปน :- บคคลบางคนไดอปบตไดภพ ในระหวางดวยสงโยชนเหลาใดสงโยชนเหลานน ชอวาเปนปจจยใหไดอปบต. บทวา ภวปฏลาภยานไดแก เปนปจจยแกการไดอปบตภพ. บทวา สกทาคามสส น ทานถอโดยสวนสงสดในพระอรยะทงหลาย ทยงละสงโยชนไมได กเพราะเหตนอนตราอปบต (การเกดในระหวาง) ของพระอรยบคคลผเปนอนตรา-ปรนพพายไมม แตทานเขาฌานใดในทนน ฌานนนนบวาเปนปจจยแกอปบตภพ เพราะฌานเปนฝายกศลธรรม ฉะนน จงตรสสาหรบพระอรยบคคลผเปนอนตราปรนพพายนนวา ละอปบตปฏลาภยสงโยชนได (สงโยชนทเปนเหตใหมความเกด) แตละภวปฎลาภยสงโยชน (สงโยชนทเปนเหตใหมภพ)ไมได. หมายถงสงโยชนสวนทยงละไมไดในโอรมภาคยสงโยชนทงหลาย จงตรสวา ละโอรมภาคยสงโยชนไมไดดงน โดยความไมตางกนแหงสกทาคามบคคล. บททเหลอในสตรนงายทงนน. จบอรรถกถาสงโยชนสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 349 ๒. ปฏภาณสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๓๒] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนมปรากกอยในโลก ๔จาพวก เปนไฉน คอยตตปฏภาโณ น มตตปฏภาโณ บคคลฉลาดผก ไมฉลาดแกมตตปฏภาโณ น ยตตปฏภาโณ บคคลฉลาดแก ไมฉลาดผยตตปฏภาโณ จ มตตปฏภาโณ จ บคคลฉลาดทงผกทงแกเนว ยตตปฏภาโณ น มตตปฏภาโณ บคคลไมฉลาดทงผกทงแก นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบปฏภาณสตรท ๒ อรรถกถาปฏภาณสตร พงทราบวนจฉยในปฏภาณสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา ยตตปฏภาโณ โน มตตปฏภาโณ ความวา บคคลเมอแกปญหากแกแตปญหาทผกเทานน แตแกไดไมเรว คอคอย ๆ แก. บททงปวง พงทราบโดยนยน. จบอรรถกถาปฏภาณสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 350 ๓. อคฆฏตญสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๓๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนมปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน คอ อคฆปฏตญบคคล วปจตญบคคล เนยยบคคล ปทปรมบคคล นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบอคฆฏตญสตรท ๓ อรรถกถาอคฆฏตญสตร พงทราบวนจฉยในอคฆฏตญสตรท ๓ ดงตอไปน :- พงทราบความตางกนแหงบคคลแม ๔ จาพวก ดวยสตรน ดงนอคฆฎตญบคคลเปนไฉน ? บคคลตรสรธรรมขณะททานยกหวขอขนแสดงเรยกวา อคฆฏตญบคคล. วปจตญบคคลเปนไฉน ? บคคลตรสรธรรมตอเมอทานแจกแจงความโดยพสดาร เรยกวา วปจตญบคคล. เนยยบคคลเปนไฉน ? บคคลตองเรยน ตองสอบถาม ตองใสใจโดยแยบคาย ตองคบหาอยใกลกลยาณมตร จงตรสรธรรมตามลาดบขนตอน เรยกวา เนยยบคคล.ปทปรมบคคลเปนไฉน ? บคคลฟงมากกด พดมากกด ทรงจามากกดสอนมากกด ยงไมตรสรธรรมในชาตนน เรยกวา ปทปรมบคคล. จบอรรถกถาอคฆฏตญสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 351 ๔. อฏฐานสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๓๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนมปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน คออฏานผลปชว น กมมผลปชว บคคลจาพวกหนงดารงชพอยดวย ผลของความหมน มใชดารงชพอย ดวยผลของกรรมกมมผลปชว น อฏานผลปชว บคคลจาพวกหนงดารงชพอยดวยผล ของกรรม มใชดารงชพอยดวยผล ของความหมนอฏานผลปชว เจว กมมผลปชว จ บคคลจาพวกหนงดารงชพอยดวยผล ของความหมนบาง ดวยผลของ กรรมบางเนว อฏานผลปชว น กมมผลปชว บคคลจาพวกหนงดารงชพอยดวยผล ของความหมนกมใช ดวยผลของ กรรมกมใช. นแล บคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบอฏฐานสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 352 อรรถกถาอฏฐานสตร พงทราบวนจฉยในอฏฐานสตรท ๔ ดงตอไปน :- บคคลจาพวกหนง ใชวนเวลาใหลวงไป ดวยความเพยรคอความหมนเทานน ไดอะไรมาเพยงเปนผลของความเพยรนน ทหลงออกมาเลยงชวตเขาอาศยแตความหมนนน ไมไดผลบญอะไร บคคลจาพวกน ชอวาดารงชพอยดวยผลของความหมน มใชดารงอยดวยผลของกรรม.สวนเหลาเทวดาแมทงหมด ตงแตเทวดาชนจาตมมหาราชเปนตนไป เพราะเขาไปอาศยผลบญดารงชพ เวนความเพยรคอความหมน ชอวาดารงชพอยดวยผลของกรรมมใชดารงชพอยดวยผลของความหมน. อสระชนมพระราชามหาอามาตยของพระราชาเปนตน ชอวาดารงชพอยดวยผลของความหมน และดารงชพอยดวยผลของกรรม. พวกสตวนรกดารงชพอยดวยผลของความหมนกมใช ดวยผลของกรรมกมใช. ผลบญนนแล ทานประสงควาผลของกรรมในสตรน ผลบญนนไมมแกพวกสตวนรกเหลานน. จบอรรถกถาอฏฐานสตรท ๔ ๕. สาวชชสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๓๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนมปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน คอ สาวชโช บคคลมโทษ วชชพหโล บคคลมโทษมาก อปปวชโช บคคลมโทษนอย อนวชโช บคคลไมมโทษ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 353 บคคลมโทษเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนประกอบดวยกาย- กรรมอนมโทษ วจกรรมอนมโทษ มโนกรรมอนมโทษ อยางนแล บคคล มโทษ บคคลมโทษมากเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนประกอบดวยกายกรรม วจกรรม มโนกรรม อนมโทษเปนสวนมาก ทไมมโทษเปนสวนนอย อยางนแล บคคลมโทษมาก บคคลมโทษนอยเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนประกอบดวยกายกรรม วจกรรม มโนกรรม อนไมมโทษเปนสวนมาก ทมโทษเปนสวนนอย อยางนแล บคคลมโทษนอย บคคลไมมโทษเปนอยางไร ? บคคลบางคนในโลกนประกอบดวยกายกรรมอนไมมโทษ วจกรรมอนไมมโทษ มโนกรรมอนไมมโทษ อยางนแล บคคลไมมโทษ. ภกษทงหลาย นแลบคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบสาวชชสตรท ๕ อรรถกถาสาวชชสตร พงทราบวนจฉยในสาวชชสตรท ๕ ดงตอไปน :- คนจาพวกทหนง ไดแก ปถชนคนโงเขลา จาพวกทสอง ไดแกโลกยปถชนผบาเพญกศลในระหวาง ๆ จาพวกทสาม ไดแก พระโสดาบน ถงพระสกทาคามและอนาคาม กรวมกบคนจาพวกทสามนนเหมอนกน จาพวกทส ไดแกพระขณาสพ จรงอย พระขณาสพนน หาโทษมไดโดยสวนเดยว. จบอรรถกถาสาวชชสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 354 ๖. ปฐมสลสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๓๖] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลบางคนเปนผไมทาใหบรบรณในศล ไมทาใหบรบรณในสมาธ ไมทาใหบรบรณในปญญา ๑ บคคลบางคนเปนผทาใหบรบรณในศล แตไมทาใหบรบรณในสมาธ ไมทาใหบรบรณในปญญา ๑ บคคลบางคนเปนผทาใหบรบรณในศล ทาใหบรบรณในสมาธ แตไมทาใหบรบรณในปญญา ๑ บคคลบางคนเปนผทาใหบรบรณในศล ทาใหบรบรณในสมาธทาใหบรบรณในปญญา ๑ นแล บคคล ๑ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบปฐมสลสตรท ๖ อรรถกถาปฐมสลสตร พงทราบวนจฉยในปฐมสลสตรท ๖ ดงตอไปน :- คนจาพวกทหนง ไดแกโลกยมหาชน จาพวกทสอง ไดแกพระ-โสดาบนและพระสกทาคาม ผบาเพญวปสสนาลวน จาพวกทสาม ไดแกพระอนาคาม จรงอย พระอนาคามนน เพราะเหตทไดฌานททาอปบตใหเกด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 355แมขณะนน ฉะนน ทานแมบาเพญวปสสนาลวน กทาใหบรบรณในสมาธ โดยแท จาพวกทส ไดแกพระขณาสพเทานน จรงอย พระขณาสพนน ชอวาทาใหบรบรณในศลสมาธและปญญาทงหมด เพราะทานละธรรมทเปนขาศกตอศลเปนตนทงหมดไดแลว. จบอรรถกถาปฐมสลสตรท ๗ ๗. ทตยสลสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๓๗] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลบางคนเปนผไมหนกในศล สมาธ ปญญา ไมมศล สมาธปญญาเปนอธปไตย ๑ บคคลบางคนเปนผหนกในศล มศลเปนอธปไตย แตไมหนกในสมาธ ปญญา ไมมสมาธ ปญญาเปนอธปไตย ๑ บคคลบางคนเปนผหนกในศล สมาธ มศล สมาธ เปนอธปไตยแตไมหนกในปญญา ไมมปญญาเปนอธปไตย ๑ บคคลบางคนเปนผหนกในศล สมาธ ปญญา มศล สมาธ ปญญาเปนอธปไตย ๑ นแลบคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบทตยสลสตรท ๗ แมในทตยสลสตรท ๗ พงทราบการกาหนดบคคล โดยนยอนกลาวแลวในปฐมสลสตรท ๖.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 356 ๘. นกกฏฐสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๓๘] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน คอนกกฏากาโย อนกกฏจตโต บคคลมกายออก แตจตไมออกอนกกฏกาโย นกกฏจตโต บคคลมกายไมออก แตจตออกอนกกฏกาโย จ อนกกฏจตโต จ บคคลมกายกไมออก จตกไมออกนกกฏกาโย จ นกกฏจตโต จ บคคลมกายกออก จตกออก บคคลมกายออก แตจตไมออกเปนอยางไร ? บคคลบางคนเสพเสนาสนะปาเงยบสงด แตบคคลนนตรกกามตกบาง พยาบาทวตกบางวหงสาวตกบาง ในเสนาสนะปาเงยบสงดนน อยางนแล บคคลมกายออกแตจตไมออก บคคลมกายไมออก แตจตออกเปนอยางไร ? บคคลบางคนมไดเสพเสนาสนะปาเงยบสงดเลย แตบคคลนนตรกเนกขมมวตกบาง อพยาบาท-วตกบาง อวหงสาวตกบาง ในเสนาสนะนน อยางนแล บคคลมกายไมออกแตจตออก บคคลมกายกไมออก จตกไมออกเปนอยางไร ? บคคลบางคนมไดเสพเสนาสนะปาเงยบสงด ทงตรกกามวตกบาง พยาบาทวตกบาง วหงสา-วตกบาง ในเสนาสนะนน อยางนแล บคคลมกายกไมออก จตกไมออก บคคลมกายกออก จตกออกเปนอยางไร ? บคคลบางคนเสพเสนาสนะปาเงยบสงด ทงตรกเนกขมมวตกบาง ตรกอพยาบาทวตกบาง ตรกอวหงสาวตกบาง ในเสนาสนะนน อยางนแล บคคลมกายกออก จตกออก ภกษทงหลาย นแลบคคล ๔ จาพวก มปรากฏอยในโลก. จบนกกฏฐสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 357 อรรถกถานกกฏฐสตร พงทราบวนจฉยในนกกฏฐสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา นกกฏกาโย แปลวา มกายออกไป. บทวา อนกกฏจตโตแปลวา มจตไมออก. ทานอธบายวา คนมกายเทานนออกจากบาน แมอยในปา กยงเอาจตเขาบานอยนนเอง. เนอความในบททกบท พงทราบโดยนยน. จบอรรถกถานกกฏฐสตรท ๘ ๙. ธมมกถกสตร วาดวยธรรมกถก ๔ จาพวก [๑๓๙] ดกอนภกษทงหลาย ธรรมกถก ๔ จาพวกน ๔ จาพวกเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ธรรมกถกบางคนในโลกน กลาวธรรมนอยและไมประกอบดวยประโยชน ทงบรษทกเปนผไมฉลาดตอประโยชนและมใชประโยชน ธรรมกถกเหนปานน ยอมถงการนบวา เปนธรรมกถกสาหรบบรษทเหนปานนน ๑ อนง ธรรมกถกบางคนในโลกน ยอมกลาวธรรมนอยและประกอบดวยประโยชน ทงบรษทกเปนผฉลาดตอประโยชนและมใชประ-โยชน ธรรมกถกเหนปานน ยอมถงการนบวา เปนธรรมกถกสาหรบบรษทเปนปานนน ๑ อนง ธรรมกถกบางคนในโลกน ยอมกลาวธรรมมาก แตไมประกอบดวยประโยชน ทงบรษทกเปนผไมฉลาดตอประโยชนและมใชประโยชน ธรรมกถกเหนปานน ยอมถงการนบวา เปนธรรมกถกสาหรบบรษทเหนปานนน ๑ อนง ธรรมกถกบางคนในโลกน ยอมกลาวธรรมมากและประกอบดวยประโยชน ทงบรษทกเปนผฉลาดตอประโยชนและมใชประโยชน ธรรมกถกเหนปานน ยอมถงการนบวา เปนธรรมกถกสาหรบบรษทเหนปานนน ๑ ดกอนภกษทงหลาย ธรรมกถก ๔ จาพวกนแล. จบธมมกถกสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 358 อรรถกถาธมมกถกสตร พงทราบวนจฉยในธมมกถกสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา อสหต คอ ไมประกอบดวยประโยชน. บทวา น กสลาโหต คอ เปนผฉลาด. บทวา สหตาสหตสส ความวา ตอสงทประกอบดวยประโยชน หรอไมประกอบดวยประโยชน. เนอความในบททงปวงพงทราบอยางน. จบอรรถกถาธมมกถกสตรท ๙ ๑๐. วาทสตร วาดวยนกพด ๔ จาพวก [๑๔๐] ดกอนภกษทงหลาย นกพด ๔ จาพวกน ๔ จาพวกเปนไฉน ?นกพดยอมจานนโดยอรรถ แตไมจานนโดยพยญชนะกม นกพดจานนโดยพยญชนะแตไมจานนโดยอรรถกม นกพดจานนทงโดยอรรถทงโดยพยญชนะกม นกพดไมจานนทงโดยอรรถทงโดยพยญชนะกม ดกอนภกษทงหลายนกพด ๔ จาพวกนแล ดกอนภกษทงหลาย ขอทภกษผประกอบดวยปฏสม-ภทา ๔ พงถงความจานนโดยอรรถหรอโดยพยญชนะ นไมใชฐานะ ไมใชโอกาส. จบวาทสตรท ๑๐ จบปคคลวรรคท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 359 อรรถกถาวาทสตร พงทราบวนจฉยในวาทสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา อตถโต ปรยาทาน คจฉต ความวา นกพดถกถามถงคาอรรถกยอมจานนสนทาไมสามารถจะตอบโต. บทวา โน พยชนโตความวา แตพยญชนะของเขายงไปได กไมยอมจานน. ในบททกบทกนยนแล. จบอรรถกถาวาทสตรท ๑๐ จบปคคลวรรควรรณนาท ๔ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สงโยชนสตร ๒. ปฏภาณสตร ๓. อคฆฏตญสตร ๔. อฏ-ฐานสตร ๕. สาวชชสตร ๖. ปฐมสลสตร ๗. ทตยสลสตร ๘. นกกฏฐ-สตร ๙. ธมมกถกสตร ๑๐. วาทสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 360 อาภาวรรคท ๕

๑. อาภาสตร วาดวยแสงสวาง ๔ [๑๔๑] ดกอนภกษทงหลาย แสงสวาง ๔ น ฯลฯ คอ จนทาภา แสงสวางแหงดวงจนทร สรยาภา แสงสวางแหงดวงอาทตย อคคาภา แสงสวางแหงไฟ ปาภา แสงสวางแหงปญญา นแล แสงสวาง ๔ ภกษทงหลาย บรรดาแสงสวาง ๔ น แสงสวางแหงปญญาเปนเลศ. จบอาภาสตรท ๑ อาภาวรรควรรณนาท ๕ อรรถกถาอาภาสตร พงทราบวนจฉยในอาภาสตรท ๑ วรรคท ๕ ดงตอไปน :- ดวงจนทรนนแล ชอวาจนทาภา ดวยอานาจสองรศม. แมในบททเหลอกนยนแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 361 แมในสตรทสองเปนตน ดวงจนทร ชอวาจนทาภา ดวยอานาจ สองแสง. ดวงจนทร ชอวาจนทาโลก ดวยอานาจสองสวาง. ดวงจนทรชอวาจนโทภาส ดวยอานาจเปลงแสง. ดวงจนทร ชอวาจนทปปชโชต ดวยอานาจสองโชตชวง. เนอความในบททงปวงพงทราบอยางน. จบอรรถกถาอาภาสตรท ๑ ๒. ปภาสตร วาดวยแสง ๔ ประการ [๑๔๒] ดกอนภกษทงหลาย แสง ๔ น ฯลฯ คอ จนทปปภา แสงดวงจนทร สรยปปภา แสงดวงอาทตย อคคปปภา แสงไฟ ปาปภา แสงปญญา นแล แสง ๔ ประการ ภกษทงหลาย บรรดาแสง ๔ น แสงปญญาเปนเลศ. จบปภาสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 362 ๓. อาโลกสตร วาดวยความสวาง ๔ [๑๔๓] ดกอนภกษทงหลาย ความสวาง ๔ น ฯลฯ คอ จนทาโลโก ความสวางแหงดวงจนทร สรยาโลโก ความสวางแหงดวงอาทตย อคคาโลโก ความสวางแหงไฟ ปาโลโก ความสวางแหงปญญา นแล ความสวาง ๔ ภกษทงหลาย บรรดาความสวาง ๔ น ความสวางแหงปญญาเปนเลศ. จบอาโลกสตรท ๓ ๔. โอภาสสตร วาดวยโอภาส ๔ [๑๔๔] ดกอนภกษทงหลาย โอภาส ๔ น ฯลฯ คอ จนโทภาโส โอภาสแหงดวงจนทร สรโยภาโส โอภาสแหงดวงอาทตย อคคภาโส โอภาสแหงไฟ ปโภาโส โอภาสแหงปญญา นแล โอภาส ๔ ภกษทงหลาย บรรดาโอภาส ๔ น โอภาสแหงปญญาเปนเลศ. จบโอภาสสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 363 ๕. ปชโชตสตร วาดวยความโพลง ๔ [๑๔๕] ดกอนภกษทงหลาย ความโพลง ๔ น ฯลฯ คอ จนทปปชโชโต ความโพลงแหงดวงจนทร สรยปปชโชโต ความโพลงแหงดวงอาทตย อคคปปชโชโต ความโพลงแหงไฟ ปาปชโชโต ความโพลงแหงปญญา นแล ความโพลง ๔ ภกษทงหลาย บรรดาความโพลง ๔ น ความโพลงแหงปญญาเปนเลศ. จบปชโชตสตรท ๕ ๖. ปฐมกาลสตร วาดวยกาล ๔ [๑๔๖] ดกอนภกษทงหลาย กาล ๔ น ฯลฯ คอ กาเลน ธมมสสวน การฟงธรรมตามกาล กาเลน ธมมสากจฉา การสนทนาธรรมตามกาล กาเลน สมโถ การทาสมถะตามกาล กาเลน วปสสนา การทาวปสสนาตามกาล ภกษทงหลาย นแล กาล ๔. จบปฐมกาลสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 364 อรรถกถาปฐมกาลสตร พงทราบวนจฉยในปฐมกาลสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา กาลา คอกาลทเหมาะทควร. บทวา กาเลน ธมมสสวนไดแก การฟงธรรมในเวลาทเหมาะทควร. บทวา ธมมสากจฉา ความวาการสนทนาทเปนไปดวยอานาจการถามและการตอบปญหา. จบอรรถกถาปฐมกาลสตรท ๖ ๗. ทตยกาลสตร วาดวยกาล ๔ [๑๔๗] ดกอนภกษทงหลาย กาล ๔ น อนบคคลบาเพญโดยชอบเปลยนแปลงโดยชอบอย ยอมจะยงบคคลใหถงความสนอาสวะโดยลาดบ กาล๔ คออะไร คอ ฟงธรรมตามกาล ๑ สนทนาธรรมตามกาล ๑ ทาสมถะตามกาล ๑ ทาวปสสนาตามกาล ๑ นแลกาล ๔ บคคลบาเพญโดยชอบ เปลยนแปลงโดยชอบอย ยอมจะยงบคคลใหถงความสนอาสวะโดยลาดบ ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนเมอฝนเมดหนาตกบนภเขา นาไหลไปตามทลม ยงซอกเขาและลารางทางนาใหเตม ซอกเขาและลารางทางนาเตมแลว ยอมยงหนองใหเตม หนองเตมแลว ยอมยงบงใหเตม บงเตมแลวยอมยงคลองใหเตม คลองเตมแลว ยอมยงแมนาใหเตม แมนาเตมแลวยอมยงทะเลใหเตม ฉนใด กาล ๔ น เมอบคคลบาเพญโดยชอบ เปลยนแปลงโดยชอบอย ยอมยงบคคลใหถงความสนอาสวะโดยลาดบฉนนนแล. จบทตยกาลสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 365 อรรถกถาทตยกาลสตร พงทราบวนจฉยในทตยกาลสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา กาลา นนเปนชอแหงกศลธรรมทเปนไปดวยอานาจการฟงธรรมเปนตนในกาลนน ๆ กาลเหลานน จกแจมชด และจกเปนไป. บทวาอาสวาน ขย ไดแก พระอรหต. จบอรรถกถาทตยกาลสตรท ๗ ๘. ปฐมจรตสตร วาดวยวจทจรต ๔ [๑๔๘] ดกอนภกษทงหลาย วจทจรต ๔ น ฯลฯ คอ มสาวาโท พดเทจ ปสณา วาจา พดสอเสยด ผรสา วาจา พดคาหยาบ สมผปปลาโป พดเหลวไหล ภกษทงหลาย นแล วจทจรต ๔. จบปฐมจรตสตรท ๘ ปฐมจรตสตรท ๘ งายทงนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 366 ๙. ทตยจรตสตร วาดวยวจสจรต ๔ [๑๔๙] ดกอนภกษทงหลาย วจสจรต ๔ น ฯลฯ คอ สจจวาจา พดจรง อปสณวาจา ไมพดสอเสยด สณหวาจา พดสภาพ มนตาภาสา พดดวยปญญา ภกษทงหลาย นแล วจสจรต ๔. จบทตยจรตสตรท ๙ อรรถกถาทตยจรตสตร พงทราบวนจฉยในทตยจรตสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา สณหวาจา ไดแก วาจาออนโยน. บทวา มนตาภาสาไดแก เรองทกาหนดดวยปญญา ทเรยกวามนตาแลว จงกลาว. จบอรรถกถาทตยจรตสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 367 ๑๐. สารสตร วาดวยสาระ ๔ ประการ [๑๕๐] ดกอนภกษทงหลาย สาระ ๔ น ฯลฯ คอ สลสาระสมาธสาระ ปญญาสาระ วมตตสาระ นแล สาระ ๔ ประการ. จบสารสตรท ๑๐ จบอาภาวรรคท ๕ จบตตยปณณาสก อรรถกถาสารสตร สารสตรท ๑๐ บทวา สลสาโร คอศลทใหถงสาระ. แมในบททเหลอกนยนแล. จบอรรถกถาสารสตรท ๑๐ จบอาภาวรรควรรณนาท ๕ จบตตยปณณาสก รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ลาภาสตร ๒. ปภาสตร ๓. อาโลกสตร ๔.โอภาสสตร๕. ปชโชตสตร ๖. ปฐมกาลสตร ๗. ทตยกาลสตร ๘. ปฐมจรตสตร๙. ทตยจรตสตร ๑๐. สารสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 368 จตตถปณณาสก

อนทรยวรรคท ๑

๑. อนทรยสตร วาดวยอนทรย ๔ ประการ [๑๕๑] ดกอนภกษทงหลาย อนทรย ๔ ประการน ฯลฯ คอ สทธนทรย อนทรยคอศรทธา วรยนทรย อนทรยคอวรยะ สมาธนทรย อนทรยคอสมาธ ป นทรย อนทรยคอปญญา ภกษทงหลาย นแล อนทรย ๔. จบอนทรยสตรท ๑ จตตถปณณาสก อนทรยวรรควรรณนาท ๑

อรรถกถาอนทรยสตร พงทราบวนจฉยในอนทรยสตรท ๑ แหงปณณาสกท ๔ ดงตอไปน :- ชอวา สทธนทรย เพราะทาความเปนใหญในสทธาธระ. แมในบททเหลอกนยนแล. จบอรรถกถาอนทรยสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 369 ๒. ปฐมพลสตร วาดวยพละ ๔ [๑๕๒] ดกอนภกษทงหลาย พละ ๔ น ฯลฯ คอ สทธาพล พละคอศรทธา วรยพล พละคอวรยะ สมาธพล พละคอสมาธ ปาพล พละคอปญญา ภกษทงหลาย นแล พละ ๔. จบปฐมพลสตรท ๒ ปฐมพลสตรท ๒ ชอวา สทธาพละ เพราะอรรถวาไมหวนไหวในอสสทธยะ (ความไมเชอ). เเมในบททเหลอกนยนแล. ๓. ทตยพลสตร วาดวยพละ ๔ [๑๕๓] ดกอนภกษทงหลาย พละ ๔ น ฯลฯ คอ ปาพล พละคอปญญา วรยพล พละคอวรยะ อนวชชพล พละคอกรรมอนไมมโทษ สงคาหกพล พละคอการสงเคราะหคนทควร สงเคราะห ภกษทงหลาย นแล พละ ๔. จบทตยพลสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 370 อรรถกถาทตยพลสตร พงทราบวนจฉยในทตยพลสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา อนวชชพล คอ พละคอกรรมทไมมโทษ. บทวา สงคา-หกพล ไดแก พละคอการสงเคราะหคนทควรสงเคราะห. จบอรรถกถาทตยพลสตรท ๓ ๔. ตตยพลสตร วาดวยพละ ๔ [๑๕๔] ดกอนภกษทงหลาย พละ ๔ น ฯลฯ คอ สตพล พละคอสต สมาธพล พละคอสมาธ อนวชชพล พละคอกรรมไมมโทษ สงคาหกพล พละคอการสงเคราะหคนทควร สงเคราะห ภกษทงหลาย นแล พละ ๔. จบตตยพลสตรท ๔ ตตยพลสตรท ๔ มเนอความงายทงนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 371 ๕. จตตถพลสตร วาดวยพละ ๔ [๑๕๕] ดกอนภกษทงหลาย พละ ๔ น ฯลฯ คอ ปฏสงขานพล พละคอการพจารณา ภาวนาพล พละคอการทากศล อนวชชพล พละคอกรรมไมมโทษ สงคาหกพล พละคอการสงเคราะหคนทควร สงเคราะห ภกษทงหลาย นแล พละ ๔. จบจตตถพลสตรท ๕ จตตถพลสตรท ๕ มเนอความงายทงนน. ๖. กปปสตร วาดวยอสงไขย ๔ แหงกป [๑๕๖] ดกอนภกษทงหลาย อสงไขย (คอระยะกาลทนานนบไมได)แหงกป ๔ น อสงไขย ๔ เปนไฉน คอ ๑. สงวฏกป คอระยะกาลเมอกปเสอม ยากทจะนบวาเทานนปเทานนรอยป เทานนพนป หรอเทานนแสนป

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 372 ๒. สงกฏฏฏฐายกป คอระยะกาลเมอกปอยในระหวางพนาศ กยาก ทจะนบวาเทานนป เทานนรอยป เทานนพนป หรอเทานนแสนป ๓. ววฏกป คอระยะกาลเมอกปกลบเจรญ กยากทจะนบวาเทานน ปเทานนรอยป เทานนพนป หรอเทานนแสนป ๔. ววฏฏฏฐายกป คอระยะกาลเมอกปอยในระหวางเจรญ กยากทจะนบวาเทานนป เทานนรอยป เทานนพนป หรอเทานนแสนป ภกษทงหลาย นแล อสงไขย ๔ แหงกป. จบกปปสตรท ๖ อรรถกถากปปสตร พงทราบวนจฉยในกปปสตรท ๖ ดงตอไปน :- ในบทวา ส วฏโฏ น ความเสอม ๓ คอ ความเสอมดวยนา ๑ความเสอมดวยไฟ ๑ ความเสอมดวยลม ๑. เขตความเสอมม ๓ คออาภสสรพรหม สภกณหพรหม เวหปผลพรหม. ในคราวทกปเสอมดวยไฟ ไฟยอมไหมภายใตแตอาภสสรพรหม. ในคราวทเสอมดวยนา นายอมละลายแตภายใตสภกณหพรหม. ในคราวทรามเสอมดวยลม ลมยอมทาลายภายใตแตเวหปผลพรหม. แตเมอกลาวโดยพสดาร พทธเขตแหงหนงยอมพนาศไดทกเมอ. นเปนความสงเขปในทน. สวนเรองพสดาร ผศกษาพงทราบไดโดยนยอนกลาวไวแลว ในคมภรวสทธมรรค. จบอรรถกถากปปสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 373 ๗. โรคสตร วาดวยโรค ๒ อยาง [๑๕๗] ดกอนภกษทงหลาย โรค ๒ อยางน โรค ๒ อยางเปนไฉนคอ โรคกาย ๑ โรคใจ ๑ ปรากฏอยวาสตวทงหลายผยนยนวาไมมโรคทางกายตลอดเวลา ๑ ปกม ยนยนวาไมมโรคทางกายตลอดเวลา ๒ ปกม๓ ปกม ๔ ปกม ๕ ปกม ๑๐ ปกม ๒๐ ปกม ๓๐ ปกม ๔๐ ปกม ๕๐ ปกม๑๐๐ ปกม ยงกวา ๑๐๐ ปกม แตวาผทจะยนยนวาไมมโรคทางใจแมเพยงเวลาครเดยวนนหาไดยากในโลก เวนแตพระขณาสพ ดกอนภกษทงหลาย โรคของบรรพชต ๔ อยางน โรคของบรรพชต๔ อยางเปนไฉน คอ ๑. ภกษเปนผมกมาก มความรอนใจอยเสมอ ไมสนโดษดวยจวรบณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจยทามมตามได ๒. ภกษนนเมอเปนผมกมาก มความรอนใจอยเสมอ ไมสนโดษดวยจวร บณฑบาต เสนาสนะ คลานปจจยตามมตามไดแลว ยอมตงความปรารถนาลามก เพอจะไดความยกยองเพอจะไดลาภสกการะและความสรรเสรญ ๓. ภกษนนวงเตนขวนขวายพยายาม เพอจะไดความยกยองเพอจะไดลาภสกการะและความสรรเสรญ ๔. ภกษนน เขาสตระกลเพอใหเขานบถอ นงอย (ในตระกล) เพอใหเขานบถอ กลาวธรรม (ในตระกล) เพอใหเขานบถอ กลนอจจาระปสสาวะอย (ในตระกล) กเพอใหเขานบถอ ภกษทงหลาย นแล โรคของบรรพชต ๔ อยาง.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 374 เพราะเหตนน ทานทงหลายพงสาเหนยกอยางนวา เราทงหลายจก ไมเปนผมกมาก มความรอนใจ ไมสนโดษดวยจวร บณฑบาต เสนาสนะคลานปจจยตามมตามได จกไมตงความปรารถนาลามกเพอจะไดความยกยองเพอจะไดลาภสกการะและความสรรเสรญ จกไมวงเตนขวนขวายพยายามเพอใหไดความยกยอง เพอใหไดลาภสกการะและความสรรเสรญ จกเปนผอดทนตอ หนาว รอน หว ระหาย ตอสมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเสอกคลานทงหลาย ตอถอยคาอนหยาบคายรายแรงตาง ๆ เปนผอดกลน ตอเวทนาทเกดในกาย อนเปนทกขกลาแขงเผดรอนขมขน ไมเจรญใจพอจะปลนชวตเสยได ภกษทงหลาย ทานทงหลายพงสาเหนยกอยางนแล. จบโรคสตรท ๗ อรรถกถาโรคสตร พงทราบวนจฉยในโรคสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา วฆาตวา ไดแก ประกอบดวยความรอนใจคอทกข มความมกมากเปนปจจย. บทวา อสนตฏโ ไดแก เปนผไมสนโดษ ดวยสนโดษ๓ ในปจจย ๔. บทวา อนวปฏลาภาย ไดแก เพอไดความยกยองจากผอน. บทวา ลาภสกการสโลกปฏลาภาย ไดแก เพอไดลาภสกการะอนไดแกปจจย ๔ ทเขาจดไวเปนอยางด และความสรรเสรญ อนไดแกการกลาวยกยอง. บทวา สงขาย กลาน อปสงกมต ไดแก เขาไปสตระกลเพอรวา ชนเหลานรจกเราไหม. แมในบททเหลอกมนยนเหมอนกน. จบอรรถกถาโรคสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 375 ๘. ปรหานสตร วาดวยพจารณาเหนธรรม ๔ [๑๕๘] พระสารบตรเรยกภกษทงหลายมา ฯลฯ แสดงธรรมวาอาวโสทงหลาย ผใดผหนง เปนภกษกตาม ภกษณกตาม พจารณาเหนธรรม ๔ ประการมอยในตน ผนนพงสนนษฐานไดวาตนเสอมจากกศลธรรมทงหลาย เพราะการทมธรรม ๔ ประการอยในคนนน พระผมพระภาคเจาตรสวาเปนความเสอม ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ความมราคะหนาแนน ๑ ความมโทสะหนาแนน ๑ ความมโมหะหนาแนน ๑ไมมปญญาจกษกาวไปในฐานะและอฐานะอนลก ๑ ผใดผหนง เปนภกษกตาม ภกษณกตาม พจารณาเหนธรรม ๔ ประการนมอยในตน พงสนนษฐานไดวาตนเสอมจากกศลธรรมทงหลาย เพราะการทมธรรม ๔ ประการนอยในตนนน พระผมพระภาคเจาตรสวาเปนความเสอม อาวโสทงหลาย ผใดผหนง เปนภกษกตาม ภกษณกตาม พจารณาเหนธรรม ๔ ประการนมอยในตน พงสนนษฐานไดวาคนไมเสอมจากกศล-ธรรมทงหลาย เพราะการทมธรรม ๔ ประการนนอยในตนนน พระผม-พระภาคเจาตรสวาเปนความไมเสอม ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ความมราคะเบาบาง ๑ ความมโทสะเบาบาง ๑ ความมโมหะเบาบาง ๑มปญญาจกษกาวไปในฐานะและอฐานะอนลก ๑ ผใดผหนง เปนภกษกตาม ภกษณกตาม พจารณาเหนธรรม ๔ ประการทมอยในตน พงสน-นษฐานไดวาตนไมเสอมจากกศลธรรมทงหลาย เพราะการทมธรรม ๔ ประการนอยในตนนน พระผมพระภาคเจาตรสวาเปนความไมเสอม. จบปรหานสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 376 อรรถกถาปรหานสตร พงทราบวนจฉยในปรหานสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา คมภเรส ไดแก ลกโดยอรรถ. บทวา านาาเนสไดแก ในเหตและมใชเหต. บทวา น กมต ไดแก ไมนาไปคอไมเปนไป.ในบทวา ปาจกข น แมปญญาเกดจากการเรยน การสอบถามกควรแมปญญาเกดจากการพจารณา การแทงตลอดกควร. จบอรรถกถาปรหานสตรท ๘ ๙. ภกขนสตร วาดวยภกษณสงบรษไปหาพระอานนท [๑๕๙] สมยหนง พระอานนทอย ณ โฆสตาราม กรงโกสมพ ครงนน ภกษณรปหนงเรยกบรษผหนงมาสงวา มานแนะทาน ขอทานจงไปหาพระผเปนเจาอานนท ไปถงแลวจงกราบเทาพระผเปนเจาอานนทตามคาของขาพเจาวา ภกษณชอนอาพาธเสวยทกขเวทนาเปนไขหนก เธอกราบเทาพระผเปนเจาอานนท ดงนแลวจงกราบเรยนวา สาธ ขอพระผเปนเจาอานนทจงไดกรณาไปเยยมภกษณนน ณ สานกภกษณดวยเถด บรษนนรบคาแลว ไปหาพระอานนท ไปถง อภวาทแลวนงลงขางหนง จงกราบเรยนตามทภกษณนนสงมา พระอานนทรบโดยดษณภาพ ครงนน เวลาเชา พระอานนทครองสบงแลวถอบาตรและจวรไปสานกภกษณ ภกษณรปนนเหนทานแตไกล (แสรง) นอนคลมโปงอยบนเตยง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 377ทานเขาไปถงทภกษณนนแลว นง ณ อาสนะทเขาจดไว ครนนงแลวจงกลาว กะภกษณนนวา ดกอนนองหญง รางกายนเกดเปนมาดวยอาหาร เธอพงอาศยอาหารละอาหารเสย รางกายนเกดเปนมาดวยตณหา เธอพงอาศยตณหาละตณหาเสย รางกายนเกดเปนมาดวยนานะ เธอพงอาศยมานะละมานะเสย รางกายนเกดเปนมาดวยเมถน ควรละเมถนนนเสย เมถนนน พระ-ผมพระภาคเจาตรสสอนใหชกสะพานเสย ดกอนนองหญง กขอทเรากลาววา รางกายนเกดเปนมาดวยอาหารเธอพงอาศยอาหารละอาหารเสย ดงน เราอาศยอะไรกลาวแลวนองหญงภกษในพระธรรมวนยนพจารณาโดยแยบคายแลวจงกลนกนอาหาร มใชบรโภคเพอเลน มใชเพอเมา มใชเพอประดบ มใชเพอประเทองผว เพยงเพอความตงอยไดแหงกายน เพอยงชวตใหเปนไป เพอระงบความกระหายหวเพออนเคราะหพรหมจรรย ดวยคดวา ดวยการกนอาหารน เราจกระงบเวทนาเกาดวย จกไมยงเวทนาใหมใหเกดขนดวย ความเปนไปได ความไมมโทษ และความอยผาสกจกมแกเรา ตอมา ภกษนนกอาศยอาหารละอาหารเสย ดกอนนองหญง ขอทเรากลาววา รางกายนเกดเปนมาดวยอาหารเธอพงอาศยอาหารละอาหารเสย ดงน เราอาศยขอนแลกลาวแลว กขอทวา รางกายนเกดเปนมาดวยตณหา เธอพงอาศยตณหาละตณหาเสย น เราอาศยอะไรกลาวแลว ? ภกษในพระธรรมวนยนไดยนขาววาภกษชอนน เพราะสนอาสวะทงหลาย ทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตตอนหาอาสวะมได ดวยปญญาอนยงดวยตนเองสาเรจอยในปจจบนน เธอมความปรารถนาวา เมอไรนะ เราจกทาใหแจงซงเจโตวมตตปญญาวมตต ฯลฯ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 378สาเรจอยในปจจบนบาง ตอมาเธอกอาศยตณหาละตณหาเสย นองหญง ขอทวา รางกายนเกดเปนมาดวยตณหา เธอพงอาศยตณหาละตณหาเสย น เราอาศยขอนแลกลาวแลว ขอทวา รางกายนเกดเปนมาดวยมานะ บคคลพงอาศยมานะละมานะเสย นน เราอาศยอะไรกลาวแลว ภกษในพระธรรมวนยนไดยนขาววาภกษชอนน เพราะสนอาสวะทงหลาย ทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตตฯลฯ สาเรจอยในปจจบนน เธอคด (เปรยบเทยบ) วา ททานผนนยงทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต ฯลฯ สาเรจอยในปจจบนนได กเราเปนไรเลา ตอมา เธอกอาศยมานะละมานะได นองหญง ขอทวา รางกายนเกดเปนมาดวยมานะ บคคลพงอาศยมานะละมานะเสย นน เราอาศยขอนแลกลาวแลว ดกอนนองหญง รางกายนเกดเปนมาดวยเมถน ตองละเมถนนนเมถนนนพระผมพระภาคเจาตรสสอนใหชกสะพานเสย พอพระอานนทกลาวจบความนลง ภกษณรปนนลกขนลงจากเตยงหมผาเฉวยงบา หมอบลงแทบเทาพระอานนท กลาวคาขอขมาวา ขาแตพระผเปนเจาผเจรญ ความผด (ฐานอคารวะ) ไดเกดแกขาพเจาแลว โดยทเขลาโดยทหลง โดยทไมฉลาด ซงขาพเจาไดการทาอยางน ขอพระผเปนเจาอานนทจงยกโทษ เพอขาพเจาจะสงวรตอไป พระอานนทกลาววา เอาเถอะ นองหญง ความผดเกดแกเธอแลวโดยทเขลา โดยทหลง โดยทไมฉลาด ซงเธอไดกระทาอยางน เมอเธอเหนความผดแลวทาคนตามวธทชอบ เรายอมยกโทษให อนการทเหนความผดแลวทาคนตามวธทชอบ ถงความสงวรตอไป นนเปนความเจรญในวนย ของพระอรยะ. จบภกขนสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 379 อรรถกถาภกขนสตร พงทราบวนจฉยในภกขนสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา เอห ตว ไดแก ภกษณมจตปฏพทธในพระเถระ จงกลาวอยางน เพอสงบรษนนไป. บทวา สสส ปารปตวา ไดแก คลมกายตลอดศรษะ. บทวา มจเก นปชช ไดแก ภกษณรบลาดเตยงแลวนอนบนเตยงนน. บทวา เอตทโวจ ความวา พระอานนทสงเกตอาการของภกษณนน. จงไดกลาวกะภกษณนน เพอแสดงอสภกถาโดยนมนวล เพอใหภกษณละความโลภ. บทวา อาหารสมภโต ไดแก รางกายนเกดเปนมาเพราะอาหารคอเจรญขนเพราะอาศยอาหาร. บทวา อาหาร นสสาย อาหาร ปชหตความวา บคคลอาศยกวฬการาหารอนเปนปจจบน เสพอาหารนนโดยแยบคายอยางน ยอมละอาหารกลาวคอกรรมเกา พงละตณหา อนเปนความใครในกวฬการาหารแมอนเปนปจจบน. บทวา ตณห ปชหต ความวา บคคลอาศยตณหาอนเปนปจจบนทเปนไปแลวอยางน ในบดน ยอมละบพตณหาอนมวฏฏะเปนมล. ถามวา กตณหาอนเปนปจจบนนเปนกศลหรออกศล.ตอบวา เปนอกศล. ถามวา ควรเสพหรอไมควรเสพ. ตอบวา ควรเสพ.ถามวา จะชกปฏสนธมาหรอไมชกมา. ตอบวา ไมชกมา. แตควรละความใครในตณหาทควรเสพ อนเปนปจจบนแมนเสยทเดยว. บทวา กมงค ปนในบทวา โส ห นาม อายสมา อาสวาน ขยา ฯเปฯ อปสมปชชวหรสสต กมงค ปนาห น นนเปนความปรวตกถงเหต. ทานอธบายขอนไววา ภกษนนจกทาอรหตผลใหแจงอย ดวยเหตไรเราจงจกไม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 380ทาใหแจงอยเลา แมภกษนน กเปนบตรของพระสมมาสมพทธเจา แมเราก เปนบตรของพระสมมาสมพทธเจาเหมอนกน อรหตผลนน จกเกดแกเราบาง. บทวา มาน นสสาย ไดแกอาศยมานะทควรเสพอนเกดขนแลวอยางน.บทวา มาน ปชหต ไดแกบคคลละบพมานะอนมวฏฏะเปนมล. อธบายวากบคคลนน อาศยมานะใดละมานะนนได แมมานะนนกเปน อกศล ควรเสพและไมชกปฏสนธมาดจตณหา แตควรละความใครแมในมานะนนเสย. บทวาเสตฆาโต วตโต ภควตา ความวา พระผมพระภาคเจาผเปนพทธะตรสสอนใหทาลายทาง คอ ทาลายปจจยเสย. เมอพระเถระยกเยองเทศนาดวยองค ๔ เหลานแลว ฉนทราคะ อนปรารภพระเถระเกดขนแกภกษณนนไดหมดไปแลว. แมภกษณนนกขอโทษทลวงเกน เพอใหพระเถระยกโทษให. แมพระเถระกรโทษทลวงเกนของภกษณนน. เพอแสดงถงขอนนทานจงกลาวคาเปนอาทวา อถโข สา ภกขน ดงน. จบอรรถกถาภกขนสตรท ๙ ๑๐. สคตสตร วาดวยแบบแผนคาสงสอนของพระสคต [๑๖๐] ดกอนภกษทงหลาย เมอพระสคตกด วนยพระสคตกด ยง ประดษฐานอยในโลก อนนนเปนไปเพอเกอกลแกคนมาก เพอความสขของคนมาก เพออนเคราะหโลก เปนความเจรญ เปนผลด เปนความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 381 กพระสคตเปนไฉน ? คอ ตถาคตเกดขนในโลกน (อรห ) เปน พระอรหนต (สมมาสมพทโธ) เปนผตรสรเองโดยชอบ (วชชาจรณ-สมปนโน) เปนผถงพรอมดวยวชชาและจรณะ (สคโต) เปนผไปด(โลกวท) เปนผรแจงโลก (อนตตโร ปรสทมมสารถ) เปนสารถฝกคนไมมใครยงกวา (สตถา เทวมนสสาน ) เปนผสอนเทวดาและมนษยทงหลาย (พทโธ) เปนผตนแลว เปนผเบกบานแลว (ภควา) เปนผจาแนกธรรม นคอ พระสคต วนยพระสคตเปนไฉน ? คอพระสคตนนแสดงธรรมงามในเบองตนงามในทามกลาง งามในทสด ประกาศพรหมจรรยพรอมทงอรรถพรอมทงพยญชนะ บรบรณบรสทธสนเชง (ธรรมทพระสคตแสดง พรหมจรรยทพระสคตประกาศ) นคอ วนยพระสคต ภกษทงหลาย เมอพระสคตกด วนยพระสคตกด นยงประดษฐานอยในโลก อนนนเปนไปเพอเกอกลแกคนมาก เพอความสขของคนมาก เพออนเคราะหโลก เปนความเจรญ เปนผลด เปนความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการนเปนเหตใหพระสทธรรมเลอะเลอนอนตรธานไป ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ภกษทงหลายในพระวนยน เลาเรยนสตรอนถอกนมาผดดวยบทพยญชนะทใชผด เนอความแหงบทพยญชนะทใชผด ยอมมนยอนผดไปดวยนธรรมประการท ๑ เปนเหตใหพระสทธรรมเลอะเลอนอนตรธานไป อกประการหนง ภกษทงหลายเปนผวายาก ประกอบดวยธรรมอนทาความวายาก ไมอดทน ไมรบคาสงสอนโดยเบองขวา นธรรมประการท ๒เปนเหตใหพระสทธรรมเลอะเลอนอนตรธานไป

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 382 อกประการหนง ภกษเหลาใดเปนพหสต เลาเรยนนกาย ทรงธรรม ทรงวนย ทรงมาตกา ภกษเหลานนไมเอาใจใสบอกสอนแกผอน เมอภกษเหลานนลวงไป สตรกขาดผเปนมล (อาจารย) ไมมทอาศยสบไป นธรรมประการท ๓ เปนเหตใหพระสทธรรมเลอะเลอนอนตรธานไป อกประการหนง ภกษผใหญ ๆ เปนผสะสมบรขาร ปฏบตยอหยอนมงไปทางจะลาสกขา ทอดธระในปวเวก ไมทาความเพยร เพอถงธรรมทยงไมถง เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอทาใหแจงซงธรรมทยงมไดทาใหแจงปจฉมชนตา (ประชมชนผเกดภายหลง คอสทธวหารกและอนเตวาสกเปนตน )ไดเยยงอยางภกษผใหญเหลานน กพลอยเปนผสะสมบรขาร ปฏบตยอหยอนมงไปทางจะลาสกขา ทอดธระในปวเวก ไมทาความเพยรเพอถงธรรมทยงไมถง เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอทาใหแจงซงธรรมทยงมไดทาใหแจงไปตามกน นธรรมประการท ๔ เปนเหตใหพระสทธรรมเลอะเลอนอนตรธานไป ภกษทงหลาย นแลธรรม ๔ ประการ เปนเหตใหพระสทธรรมเลอะเลอนอนตรธาน ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการนเปนเหตใหพระสทธรรมตงอย ไมเลอะเลอนอนตรธานไป ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ภกษทงหลายในพระวนยนเลาเรยนสตรอนถอกนมาดวยบทพยญชนะทใชถกตอง เนอความแหงบทพยญชนะทใชถกตองยอมมนยอนถกตองเชนกนนธรรมประการท ๑ เปนเหตใหพระสทธรรมตงอย ไมเลอะเลอนอนตรธานไป อกประการหนง ภกษทงหลายเปนผวางาย ประกอบดวยธรรมอนทาความวางาย เปนผอดทน รบคาสงสอนโดยเบองขวา นธรรมประการท ๒เปนเหตใหพระสทธรรมตงอยไมเลอะเลอนอนตรธานไป

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 383 อกประการหนง ภกษเหลาใดเปนพหสต เลาเรยนนกาย ทรงธรรม ทรงวนย ทรงมาตกา ภกษเหลานนเลาใจใสบอกสอนสตรแกผอน เมอภกษเหลานนลวงไป สตรกไมขาดมล (อาจารย) มทอาศยสบกนไป นธรรมประการท ๓ เปนเหตใหพระสทธรรมตงอยไมเลอะเลอนอนตรธานไป อกประการหนง ภกษผใหญ ๆ ไมเปนผสะสมบรขาร ไมปฏบตยอหยอน เปนผทอดธระในการลาสกขา มงหนาไปทางปวเวก ทาความเพยรเพอถงธรรมทยงไมถง เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอทาใหแจงซงธรรมทยงมไดทาใหแจง หมชนผเกดมาภายหลง ไดเยยงอยางภกษผใหญเหลานนกพากนเปนผไมสะสมบรขาร ไมปฏบตยอหยอน เปนผทอดธระในการลาสกขามงหนาไปทางปวเวก ทาความเพยรเพอถงธรรมทยงไมถง เพอบรรลธรรมทยงไมบรรล เพอทาใหแจงซงธรรมทยงมไดทาใหแจงไปตามกน นธรรมประการท ๔ เปนเหตใหพระสทธรรมตงอยไมเลอะเลอนอนตรธานไป ดกอนภกษทงหลาย นแลธรรม ๔ ประการ เปนเหตใหพระสทธรรมตงอย ไมเลอะเลอนอนตรธาน. จบสคตสตรท ๑๐ จบอนทรยวรรคท ๑ อรรถกถาสคตสตร พงทราบวนจฉยในสคตสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา ทคคหต ไดแก ถอกนมานอกลาดบ. บทวา ปรยาปณนต ไดแก ถายทอดมาคอกลาว. กในบทวา ปทพยชเนห น ทานกลาววา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 384บทของความนนแหละเปนพยญชนะโดยพยญชนะ. บทวา ทนนกขตตสส ไดแกใชผด คอตงไวนอกลาดบ. บทวา อตโถป ทนนโย โหต ไดแกไมอาจจะนาอรรถกถาออกมากลาวได. บทวา ฉนนมลโก ไดแก ชอวาฉนนมลก เพราะขาดภกษผเปนมล (อาจารย). บทวา อปปฏสรโณ คอไมมทพง. บทวา พาหลลกา ไดแก ปฏบตเพอสะสมปจจย. บทวา สาถลกาไดแก ถอไตรสกขายอหยอน. บทวา โอกกมเน ปพพงคมา ไดแกนวรณ ๕ ทานเรยกวา โอกกมนะ เพราะเดนลงตา (เสอม) อธบายวามงไปในโอกกมนะนน (มงไปในทางจะลาสกขา). บทวา ปวเวเก ไดแกวเวก ๓. บทวา นกขตตธรา ไดแก ไมมความเพยร. พงทราบความในททงปวงในสตรน . จบอรรถกถาสคตสตรท ๑๐ จบอนทรยวรรควรรณนาท ๑ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อนทรยสตร ๒. ปฐมพลสตร ๓. ทตยพลสตร ๔. ตตยพล-สตร ๕. จตตถพลสตร ๖. กปปสตร ๗. โรคสตร ๘. ปรหานสตร๙. ภกขนสตร ๑๐. สคตสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 385 ปฏปทาวรรคท ๒

๑. สงขตตสตร วาดวยปฏปทา ๔ [๑๖๑] ดกอนภกษทงหลาย ปฏปทา ๔ น ปฏปทา ๔ เปนไฉนคอ ทกขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตลาบาก ทงรไดชา ทกขา ปฏปทา ขปปาภา ปฏบตลาบาก แตรไดเรว สขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตสะดวก แตรไดชา สขา ปฏปทา ขปปาภ า ปฏบตสะดวก ทงรไดเรว ภกษทงหลาย นแล ปฏปทา ๔. จบสงขตตสตรท ๑ อรรถกถาสงขตตสตร พงทราบวนจฉยในสงขตตสตรท ๑ แหงวรรคท ๒ ดงตอไปน :- ชอวา ปฏบตลาบาก เพราะปฏเสธการปฏบตสะดวก ชอวาปฏปทาเพราะควรปฏบต. ชอวา ทนธาภญญา เพราะมความรไดชา โดยความเปนของหนก เพราะปฏบตไดไมเรว. พงทราบความแมในบททงปวงโดยนยน. จบอรรถกถาสงขตตสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 386 ๒. วตถารสตร วาดวยปฏปทา ๔ [๑๖๒] ดกอนภกษทงหลาย ปฏปทา ๔ น ฯลฯ คอ ทกขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตลาบาก ทงรไดชา ทกขา ปฏปทา ขปปาภา ปฏบตลาบาก แตรไดเรว สขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตสะดวก แตรไดชา สขา ปฏปทา ขปปาภา ปฏบตสะดวก ทงรไดเรว ปฏบตลาบาก ทงรไดชาเปนไฉน ? บคคลบางคนโดยปกตเปนคนมราคะกลา ไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะราคะเนอง ๆ บาง โดยปกตเปนคนมโทสะกลา ไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะโทสะเนอง ๆ บาง โดยปกตเปนคนมโมหะกลา ไดรบทกขโทมนสทเกด เพราะโมหะเนอง ๆ บาง อนทรย ๕คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเขากออน เพราะอนทรย ๕ นออนเขายอมบรรลอนนตรยคณเพอความสนอาสวะไดชา นเรยกวา ปฏบตลาบาก ทงรไดชา ปฏบตลาบาก แตรไดเรวเปนไฉน บคคลบางคนโดยปกตเปนคนมราคะกลา ไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะราคะเนอง ๆ บาง โดยปกตเปนคนมโทสะกลา ไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะโทสะเนอง ๆ บาง โดยปกตเปนคนมโมหะกลา ไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะโมหะเนอง ๆ บาง แตอนทรย ๕คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเขาแกกลา เพราะอนทรย ๕ น แกกลา เขายอมบรรลอนนตรยคณเพอความสนอาสวะไดเรว นเรยกวาปฏบตลาบาก แตรไดเรว

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 387 ปฏบตสะดวก แตรไดชาเปนไฉน ? บคคลบางคนโดยปกต มใช เปนคนมราคะกลา มใครไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะราคะ มใชเปนคนมโทสะกลา มใครไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะโทสะ อนง โดยปกตมใชเปนคนมโมหะกลา มใครไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะโมหะ แตอนทรย ๕คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเขาออน เพราะอนทรย ๕ นออนเขายอมบรรลอนนตรยคณ เพอความสนอาสวะไดชา นเรยกวา ปฏบต สะดวก แตรไดชา ปฏบตสะดวก ทงรไดเรวเปนไฉน ๆ บคคลบางคนโดยปกต มใชเปนคนมราคะกลา มใครไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะราคะ โดยปกตมใชเปนคนมโทสะกลา มใครไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะโทสะ อนง โดยปกตมใชเปนคนมโมหะกลา มใครไดรบทกขโทมนสทเกดเพราะโมหะ ทงอนทรย๕ คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเขากแกกลา เพราะอนทรย๕ นแกกลา เขายอมบรรลอนนตรยคณเพอความสนอาสวะไดเรว นเรยกวาปฏบตสะดวก ทงไดรเรว ภกษทงหลาย นแลปฏปทา ๔. จบวตถารสตรท ๒ อรรถกถาวตถารสตร พงทราบวนจฉยในวตถารสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อภกขณ แปลวาเนอง ๆ. บทวา อนนตรย ไดแกมรรคสมาธอนใหผลเปนอนนตรยคณ. บทวา อาสวาน ขยา ไดแก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 388เพออรหตผล. บทวา ปจนทรยาน ไดแก อนทรย ๕ อนมวปสสนา เปนท ๕. กในบทวา ป นทรย น ทานประสงคเอาวปสสนาปญญา เทานนวา ปญญนทรย. คาทเหลอในสตรนงายทงนนโดยอานาจ ทตรสไวแลว ในบาล. กกถาจาแนกปฏปทาเหลานมดงน . ภกษในธรรมวนยน ไมเคยทาการยดถอมาเบองตน ยอมลาบากในการกาหนดรป ยอมลาบากในการกาหนดอรปยอมลาบากในการกาหนดปจจย ยอมลาบากในกาลทงสาม ยอมลาบากในมคคามคคะทางและมใชทาง เมอลาบากในฐานะ ๕ อยางน ยอมบรรลวปสสนาครนบรรลวปสสนาแลว กลาบากในวปสสนาญาณ ๙ เหลานนคอ ในอทยพ-พยานปสสนาญาณ (ปรชาคานงเหนทงความเกดและความดบ) ๑ ในภง-คานปสสนาญาณ (ปรชาคานงเหนความดบ) ๑ ในภยตปฏฐานญาณ(ปรชาคานงเหนสงขารปรากฏเปนของนากลว) ๑ ในอาทนวานปสสนาญาณ(ปรชาคานงเหนโทษ) ๑ ในนพพทานปสสนาญาณ (ปรชาคานงถงความเบอหนาย) ๑ ในมญจตกามยตาญาณ (ปรชาคานงดวยใครจะพนไป) ๑ ในสงขารเบกขาญาณ (ปรชาคานงดวยความเฉยในสงขาร) ๑ ในอนโลมญาณ(ปรชาคานงโดยสมควรแกกาหนดรอรยสจ) ๑ ในโคตรภญาณ (ปรชากาหนดญาณอนเปนลาดบอรยมรรค) ๑ แลวจงบรรลโลกตรมรรค โลกตรมรรคนนของภกษนน ชอวาปฏบตลาบาก ทงรลาบาก เพราะทาใหแจงโดยความหนกไปดวยทกขอยางน กภกษใดเบองตนลาบากในญาณ ๕ แตเบองปลายไมลาบากในวปสสนาญาณ ๙ ยอมทาใหแจงซงมรรค มรรคนนของภกษนนชอวาปฏบตลาบาก แตรไดเรว เพราะทาใหแจงโดยไมหนกดวยทกขอยางน. อกสองปฏปทากพงทราบโดยอบายน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 389 อนง ปฏปทาเหลานจะพงแจมแจวกดวยขออปมาเปรยบดวยคนหาโค. โค ๔ ตวของชายคนหนงหนเขาไปในดง. เขาหาโคเหลานนในปาซงมหนามหนาทบ ทางทไปกไปดวยความยากลาบาก โคซอนอยในทอนหนาทบเชนนนกเหนดวยความยากลาบาก. ชายคนหนงไปดวยความลาบาก โคยนอยในทแจงกเหนไดฉบพลนทนท. อกคนหนงไปทางโลงไมหนาทบ โคซอนอยเสยในทหนาทบกเหนดวยความยากลาบาก. อกคนหนงไปสะดวกตามทางโลง โคยนอยในทโลงกเหนไดฉบพลน. ในขออปมานน อรยมรรค ๔ พงเหนดจโค ๔ ตวพระโยคาวจรดจชายหาโค การปฏบตลาบากในเบองตนของภกษผลาบากในญาณ๕ ดจไปทางหนาทบดวยความยากลาบาก การเหนอรยมรรคในเบองปลายของผเหนอยหนายในญาณ ๙ ดจการเหนโคทซอนอยในทหนาทบดวยความยาก.พงประกอบแมขออปมาทเหลอโดยอบายน. จบอรรถกถาวตถารสตรท ๒ ๓. อสภสตร วาดวยปฏปทา ๔ [๑๖๓] ดกอนภกษทงหลาย ปฏปทา ๔ น ฯลฯ คอ ทกขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตลาบาก ทงรไดชา ทกขา ปฏปทา ขปปาภา ปฏบตลาบาก แตรไดเรว สขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตสะดวก แตรไดชา สขา ปฏปทา ขปปาภา ปฏบตสะดวก ทงรไดเรว

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 390 ปฏบตลาบาก ทงรไดชาเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาเหนความไมงาม ในรางกาย มความสาคญความปฏกล ในอาหารมความสาคญไมนาเพลดเพลนยนด ในโลกทงปวง พจารณาเหนความไมเทยงในสงขารทงปวง อนง ตงมรณสญญา (กาหนดความตาย) ไวอยางดในภายในภกษนนอาศยเสขพละ (ธรรมอนเปนกาลงของพระเสขะ) ๕ ประการน คอสทธา หร โอตตปปะ วรยะ ปญญา อย อนทรย ๕ คอ สทธา วรยะสต สมาธ ปญญา ของเธอออน เพราะอนทรย ๕ นออน เธอยอมบรรลอนนตรยคณเพอความสนอาสวะไดชา นเรยกวา ปฏบตลาบาก ทงรไดชา. ปฏบตลาบาก แตรไดเรวเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาเหนความไมงาม ในรางกาย มความสาคญความปฏกล ในอาหารมความสาคญ ความไมนาเพลดเพลนยนด ในโลกทงปวง พจารณาเหนความไมเทยง ในสงขารทงปวง อนง ตงมรณสญญา (กาหนดความตาย) ไวอยางดในภายใน ภกษอนอาศยเสขพละ ๕ ประการ คอ สทธา หร โอตตปปะวรยะ ปญญา อย อนทรย ๕ คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญาของเธอแกกลาเพราะอนทรย ๕ นแกกลา เธอยอมบรรลอนนตรยคณเพอความสนอาสวะไดเรว นเรยกวา ปฏบตลาบาก แตรไดเรว. ปฏบตสะดวก แตรไดชาเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยนสงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลาย ไดปฐมฌาน ฯลฯ ไดทตยฌานฯลฯ ไดตตยฌาน ฯลฯ ไดจตตถฌาน ฯลฯ ภกษนนอาศยเสขพละ ๕ประการคอ สทธา หร โอตตปปะ วรยะ ปญญา นอย แตอนทรย ๕ คอสทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเธอออน เพราะอนทรย ๕ นออนเธอยอมบรรลอนนตรยคณ เพอความสนอาสวะไดชา นเรยกวา ปฏบต สะดวก แตรไดชา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 391 ปฏบตสะดวก ทงรไดเรวเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลาย ไดปฐมฌาน ฯลฯ ไดทตยฌานฯลฯ ไดตตยฌาน ฯลฯ ไดจตตถฌาน ฯลฯ ภกษนนอาศยเสขพละ ๕ประการ คอ สทธา หร โอตตปปะ วรยะ ปญญา นอย ทงอนทรย ๕คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเธอกแกกลา เพราะอนทรย ๕นแกกลา เธอยอมบรรลอนนตรยคณเพอความสนอาสวะไดเรว นเรยกวาปฏบตสะดวก ทงรไดเรว. ภกษทงหลาย นแลปฏปทา ๔. จบอสภสตรท ๓ อรรถกถาอสภสตร พงทราบวนจฉยในอสภสตร ๓ ดงตอไปน :- บทวา อสภานปสส กาเย วหรต ความวา ภกษพจารณาเหนในกรชกายของตนวาไมงาม ดวยการเขาไปเปรยบเทยบกบอสภะ ๑๐ ทตนเหนแลวในภายนอกโดยนยนวา นนฉนใด นกฉนนน อธบายวา เหนกายของตนดวยญาณ โดยเปนสงไมงาม โดยเปนสงปฏกล. บทวา อาหาเรปฏกกลส ความวา มความสาคญในกวฬการาหาร วาเปนปฏกลดวยอานาจปฏกล ๙. บทวา สพพโลเก อนภรตส ความวา ประกอบดวยความไมนายนด คอดวยสญญาวานาเออมระอา ในโลกสนนวาสอนเปนไตรธาต แมทงหมด. บทวา สพพส ขาเรส อนจจานปสส ความวาพจารณาเหนสงขารอนเปนไปในภม ๓ แมทงหมด โดยความเปนของไมเทยง.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 392บทวา มรณสา ไดแก สญญาอนเกดขนเพราะปรารภความตาย. บทวา อชฌตต สปฏ ตา โหต ไดแก เขาไปตงไวดวยดในภายในกายของตน.ทานกลาววปสสนาอนมกาลงดวยเหตเพยงเทาน . บทวา เสกขพลาน ไดแกกาลงของพระผยงตองศกษา. คาทเหลอในบทนงายทงนนโดยอานาจบาล.กบทวา อสภานปสส เปนตน ทานกลาวเพอแสดงถงปฏปทาลาบากปฐมฌานเปนตน ทานกลาวเพอแสดงปฏปทาสะดวก. ดวยวาอสภะเปนตนมปฏกลเปนอารมณ. กตามปกตจตทใฝรกยอมคดอยในอารมณเหลานนเพราะฉะนน เมอจะเจรญอสภะเปนตนเหลานน ชอวา ปฏบตปฏปทาลาบาก.ปฐมฌานเปนตน เปนสขประณต เพราะฉะนน ผปฏบตปฐมฌานเปนตนเหลานนชอวา ปฏบตปฏปทาสะดวก. ในขอนมอปมาอนเปนสาธารณะดงตอไปน จรงอย บรษผเขาสงครามทาซมแผนกระดานแลวสอดอาวธ ๕ เขาสสงความ เขาประสงคจะพกในระหวางจงเขาไปยงซมแผนกระดานพกผอน และดมนาบรโภคอาหารเปนตน จากนน เขากเขาสสงความทาการรบตอไป. ในขออปมานนพงเหนวา การสงครามกบกเลสดจเขาสงคราม กาลงเปนทอาศย ๕ ดจซมแผนกระดาน พระโยคาวจรดจบรษเขาสสงความ อนทรย มวปสสนาเปนท ๕ ดจเครองสอดอาวธ ๕เวลาเจรญวปสสนาดจเวลาเขาสงความ เวลาทพระโยคาวจรเจรญวปสสนาขณะจตตปบาทไมมความยนด กอาศยพละ ๕ ปลอบจตใหราเรง ดจเวลาท นกรบประสงคจะพก กเขาไปซมแผนกระดาน เวลาทพระโยคาวจรครนปลอบจตใหราเรงดวยพละ ๕ แลวเจรญวปสสนาอก กหนกลบมายดพระอรหตไวไดพงทราบเหมอนเวลาทนกรบพกผอนกนดมแลว กลบเขาสสงความตอไป. กในสตรนตรสพละ และอนทรยคละกน จบอรรถกถาอสภสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 393 ๔. ปฐมขมสตร วาดวยปฏปทา ๔ [๑๖๔] ดกอนภกษทงหลาย ปฏปทา ๔ น ปฏปทา ๔ เปนไฉน คอ อกขมา ปฏปทา ปฏบตไมอดทน ขมา ปฏปทา ปฏบตอดทน ทมา ปฏปทา ปฏบตขมใจ สมา ปฏปทา ปฏบตรางบ ปฏบตไมอดทนเปนไฉน ? บคคลบางคนเขาดา ยอมดาตอบ เขาโกรธ ยอมโกรธตอบ เขาววาท ยอมววาทตอบ นเรยกวา ปฏบตไมอดทน. ปฏบตอดทนเปนไฉน ? บคคลบางคน เขาดา ไมดาตอบ เขาโกรธไมโกรธตอบ เขาววาท ไมววาทตอบ นเรยกวา ปฏบตอดทน. ปฏบตขมเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนย เหนรปดวยตาแลวเปนผไมถอโดยนมต ไมถอโดยอนพยญชนะ อภชฌา โทมนส อกศลบาป-ธรรมทงหลาย จะพงไหลไปตามภกษผไมสารวมอนทรยคอตา เพราะเห ตความไมสารวมอนทรยคอตาอนใด ปฏบตเพอปดกนเสยซงอนทรยคอตาอนนน รกษาอนทรยคอตา ถงความสารวมในอนทรยคอตา ฟงเสยงดวยหแลว ดมกลนดวยจมกแลว ลมรสดวยลนแลว ถกตองโผฏฐพพะดวยกายแลวรธรรมารมณดวยใจแลว เปนผไมถอโดยนมต ไมถอโดยอนพยญชนะ.อภชฌาโทมนสอกศลบาปธรรมทงหลายจะพงไหลไปตามภกษ ผไมสารวมอนทรย คอ ห จมก ลน กาย ใจ เพราะเหตความไมสารวมอนทรย คอห จมก ลน กาย ใจอนใด ปฏบตเพอปดกนเสยซงอนทรย คอ ห จมก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 394ลน กาย ใจอนนน รกษาอนทรย คอ ห จมก ลน กาย ใจ นเรยกวา ปฏบตขมใจ ปฏบตรางบเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยน ไมรบเอากาม-วตกทเกดขน ยอมละเสย ถายถอนเสย รางบเสย ทาใหหายสนไปเสยทาใหไมมในภายหลงอก ไมรบเอาพยาบาทวตกทเกดขนแลว ...วหงสา-วตก ทเกดขนแลว ...อกศลบาปธรรมทงหลายทเกด ๆ ขนแลวไว ละเสยถายถอนเสย รางบเสย ทาใหหายสนไปเสย ทาใหไมมในภายหลงอก นเรยกวา ปฏบตรางบ. ภกษทงหลาย นแล ปฏปทา ๔. จบปฐมขมสตรท ๔ อรรถกถาปฐมขมสตร พงทราบวนจฉยในปฐมขมสตรท ๔ ดงตอไปน :- บทวา อกขมา ไดแก ปฏปทาของผไมอดทน. บทวา ขมา ไดแกปฏปทาของผอดทน. บทวา ทมา ไดแก ปฏปทาของผฝกอนทรย. บทวาสมา ไดแก ปฏปทาของผสงบอกศลวตก. บทวา โรสนต ปฏโรสตไดแก เขากระทบ ยอมกระทบตอบ. บทวา ภณฑนต ปฏภณฑต ไดแกเขาประหาร ยอมประหารตอบ. จบอรรถกถาปฐมขมสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 395 ๕. ทตยขมสตร วาดวยปฏปทา ๔ [๑๖๕] ดกอนภกษทงหลาย ปฏปทา ๔ น ปฏปทา ๔ เปนไฉน คอ อกขมา ปฏปทา ปฏบตไมอดทน ขมา ปฏปทา ปฏบตอดทน ทมา ปฏปทา ปฏบตขมใจ สมา ปฏปทา ปฏบตรางบ ปฏบตไมอดทนเปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผไมทนทานตอหนาว รอน หว ระหาย ตอสมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเสอกคลานทงหลาย ตอถอยคาหยาบคายรายแรง ไมอดกลนตอเวทนาทเกดในรางกาย อนเปนทกขกลาแขงเผดรอนขมขนไมชนใจ พอทจะปลนชวตเสยได นเรยกวา ปฏบตไมอดทน. ปฏบตอดทนเปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผทนทานตอหนาว รอนฯลฯ ตอถอยคาอนหยาบคายรายแรง อดกลนตอเวทนาทเกดในรางกาย ฯลฯพอทจะปลนชวตเสยได นเรยกวา ปฏบตอดทน ปฏบตขมใจเปนไฉน ? ภกษในพระธรรมวนยน เหนรปดวยตาแลวฟงเสยงดวยหแลว ดมกลนดวยจมกแลว ลมรสดวยลนแลว ถกตองโผฏฐพพะดวยกายแลว รธรรมารมณดวยใจแลว ฯลฯ ถงความสารวมในอนทรยคอตาห จมก ลน กาย ใจ นเรยกวา ปฏบตขมใจ ปฏบตรางบเปนไฉน ภกษในพระธรรมวนยนไมรบเอากาม-วตก พยาบาทวตก วหงสาวตก อกศลบาปธรรมทเกด ๆ ขนไว ฯลฯ ทาใหไมมในภายหลงอก นเรยกวา ปฏบตรางบ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 396 ภกษทงหลาย นแลปฏปทา ๔. จบทตยขมสตรท ๕ ทตยขมสตรท ๕ มเนอความงายทงนน. ๖. อภยสตร วาดวยปฏปทา ๔ [๑๖๖] ดกอนภกษทงหลาย ปฏปทา ๔ น ปฏปทา ๔ เปนไฉน คอ ทกขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตลาบาก ทงรไดชา ทกขา ปฏปทา ขปปาภา ปฏบตลาบาก แตรไดเรว สขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตสะดวก แตรไดชา สขา ปฏปทา ขปปาภ า ปฏบตสะดวก ทงรไดเรว ในปฏปทา ๔ นน ปฏปทาทลาบากทงรไดชา จดวาเลวทงสองสถานคอเลวทงโดยทลาบาก ทงโดยทชา ปฏปทาทลาบากแตรไดเรว จดวาเลวโดยทลาบาก ปฏปทาทสะดวกแตรไดชา จดวาเลวโดยทชา ปฏปทาทสะดวก ทงรไดเรว จดวาดทงสองสถาน คอ ดทงโดยทสะดวก ทงโดยทเรว. ภกษทงหลาย นแลปฏปทา ๔. จบอภยสตรท ๖ อภยสตรท ๖ มเนอความงายทงนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 397 ๗. โมคคลลานสตร วาดวยพระสารบตรไปหาพระมหาโมคคลลานะ [๑๖๗] ครงนน ทานพระสารบตรไปหาทานพระมหาโมคคล- ลานะถงทอย ไดปราศรยชนชมกบพระมหาโมคคลลานะ ครนกลาวถอยคาททาใหเกดความยนดตอกนเปนทระลกถงกนแลว นงลง ณ ทควรขางหนงไดถามพระมหาโมคคลลานะวา อาวโส โมคคลลานะ ปฏปทา ๔ น คอทกขาปฏปทา ทนธาภา ฯลฯ สขาปฏปทา ขปปาภา จตของทานสนความยดถอ หลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะอาศยปฏปทาอยางไหนในปฏปทา ๔ น พระมหาโมคคลลานะตอบวา อาวโสสารบตร ปฏปทา ๔ น คอทกขาปฏปทา ทนธาภา ฯลฯ สขาปฏปทา ขปปาภา จตของขาพเจาสนความยดถอ หลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะอาศย ทกขา-ปฏปทา ขปปาภา จบโมคคลลานสตรท ๗ อรรถกถาโมคคลลานสตร พงทราบวนจฉยในโมคคลลานสตรท ๗ ดงตอไปน :- มรรค ๓ เบองตา ของพระมหาโมคคลลานเถระไดเปน สขาปฏปทาทนธาภา (ปฏบตงายรไดชา) อรหตมรรค เปนทกขาปฏปทา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 398ขปปาภา (ปฏบตยากรไดเรว). เพราะฉะนน ทานมหาโมคคลลานะ จงกลาวอยางนวา ยาย ปฏปทา ทกขา ขปปาภา อม เม ปฏปทอาคมม อนปาทาย อาสเวห จตต วมตต (จตของผมหลดพนแลวจากอาสวะทงหลาย ไมถอมนดวยอปาทาน เพราะอาศย ทกขาปฏปทาขปปาภา (ปฏบตลาบาก รไดเรว) ดงน. จบอรรถกถามหาโมคคลลานสตรท ๗ ๘. สารปตตสตร วาดวยพระมหาโมคคลลานะไปหาพระสารบตร [๑๖๘] ครงนน พระมหาโมคคลลานะ ไปหาพระสารบตรไดปราศรยชนชมกบพระสารบตร ฯลฯ ไดถามพระสารบตรวา อาวโสสารบตรปฏปทา ๔ น คอ ทกขาปฏปทา ทนธาภา ฯลฯ สขาปฏปทาขปปาภา จตของทานสนความยดถอ หลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะอาศยปฏปทาอยางไหนในปฎปทา ๔ น พระสารบตรตอบวา อาวโสโมคคลลานะ ปฎปทา ๔ น คอทกขาปฏปทา ทนธาภา ฯลฯ สขาปฏปทา ขปปาภา จตของขาพเจาสนความยดถอ หลดพนจากอาสวะทงหลาย เพราะอาศย สขาปฏปทาขปปาภา. จบสารบตตสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 399 อรรถกถาสารปตตสตร พงทราบวนจฉยในสารปตตสตรท ๘ ดงตอไปน :- มรรค ๓ เบองตา ของพระธรรมเสนาบดเถระไดเปน สขาปฏปทาทนธาภา (ปฏบตงาย รชา) อรหตมรรคเปน สขาปฏปทาขปปาภา (ปฏบตงาย รเรว) เพราะฉะนน ทานพระสารบตรเถระจงกลาววา ยาย ปฏปทา สขา ขปปาภา ดงน เปนอาท. กในสองสตรเหลาน พงทราบวาทานกลาวปฏปทาคละกน . จบอรรถกถาสารปตตสตรท ๘ ๙. สสงขารสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๖๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน บคคลบางคนเปนสสงขรปรนพพายในภพปจจบน ๑บคคลบางคนเปนสงขารปรนพพายเพราะกายแตกไป ๑ บคคลบางคนเปนอสง-ขารปรนพพายในภพปจจบน ๑ บคคลบางคนเปนอสงขารปรนพพายเพราะกายแตกไป ๑ บคคลเปนสสงขารปรนพพายในภพปจจบนเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนพจารณาเปนความไมงามในรางกาย มความสาคญปฏกลในอาหาร มความสาคญไมนาเพลดเพลนดในโลกทงปวง พจารณาเหนความ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 400ไมเทยงในสงขารทงหมด อนง ตงความกาหนดความตายไวอยางดในภายใน ภกษนนอาศยเสขพละ ๕ น คอ สทธา หร โอตตปปะ วรยะ ปญญา อยอนทรย ๕ คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเธอแกกลา เพราะอนทรย ๕ นแกกลา เธอยอมเปนสสงขารปรนพพายในภพปจจบนนเองอยางนแล บคคลเปนสสงขารปรนพพานยในภพปจจบน บคคลเปนสสงขารปรนพพายเพราะกายแตกไปเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยนพจารณาเหนความไมงามในรางกาย มความสาคญปฏกลในอาหาร มความสาคญไมนาเพลดเพลนยนดในโลกทงปวง พจารณาเหนความไมเทยงในสงขารทงหมด อนง ตงความกาหนดความตายไวอยางดในภายในภกษนนอาศยเสขพละ ๕ นคอ สทธา หร โอตตปปะ วรยะ ปญญา อยแตอนทรย ๕ คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเธอออน เพราะอนทรย ๕ นออน เธอยอมเปนสสงขารปรนพพายเพราะกายแตกไป อยางนแลบคคเปนสสงขารปรนพพายเพราะกายแตกไป บคคลเปนอสงขารปรนพพายในภพปจจบนเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลาย ไดปฐมฌาน ฯลฯไดทตยฌาน ฯลฯ ไดตตยฌาน ฯลฯ ไดจตตถฌาน ฯลฯ ภกษนนอาศยเสขพละ ๕ นคอ สทธา หร โอตตปปะ วรยะ ปญญา อย ทงอนทรย๕ คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเธอกแกกลา เพราะอนทรย๕ นแกกลา เธอยอมเปนอสงขารปรนพพายในภพปจจบน อยางนแล บคคลเปนอสงขารปรนพพายในภพปจจบน บคคลเปนอสงขารปรนพพายเพราะกายแตกไปเปนอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลาย ไดปฐมฌาน ฯลฯไดทตยฌาน ฯลฯ ไดตตยฌาน ฯลฯ ไดจตตถฌาน ฯลฯ ภกษนนอาศย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 401เสขพละ ๕ นคอ สทธา หร โอตตปปะ วรยะ ปญญา อย แตอนทรย ๕ คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ของเธอออน เพราะอนทรย ๕นออน เธอยอมเปนอสงขารปรนพพายเพราะกายแตกไป อยางนแล บคคลเปนอสงขารปรนพพายเพราะกายแตกไป ภกษทงหลาย นแลบคคล ๔ จาพวกมอยในโลก. จบสสงขารสตรท ๙ อรรถกถาสสงขารสตร พงทราบวนจฉยในสสงขารสตรท ๙ ดงตอไปน :- บคคลท ๑ ท ๒ เปนสกขวปสสก ยงสงขารนมตใหปรากฏดวยความเพยรเรยวแรง. ในบคคลเหลานน คนหนง ยอมปรนพพานดวยกเลสปรนพพานในอตภาพน เพราะอนทรยคอวปสสนามกาลง คนหนงปรนพานไมไดในอตภาพน เพราะอนทรยไมมกาลง ตอไดมลกรรมฐานนนเทานนในอตภาพลาดบไป ยงสงขารนมตใหปรากฏดวยความเพยรเรยวแรงแลวจงปรนพพานดวยกเลสปรนพพาน บคคลท ๓ ท ๔ เปนสมถยานก (สมถะนาไป).บรรดาบคคลเหลานน พงทราบวา คนหนงทากเลสใหสนไปในอตภาพนเพราะอนทรยมกาลงดวยไมตองใชความเพยรเรยวแรง คนหนงทากเลสใหสนไปไมไดอตภาพในโลกน เพราะอนทรยไมมกาลง ตอไดมลกรรมฐานนน เทานน ในอตภาพลาดบไปทากเลสใหสนไปดวยไมตองใชความเพยรเรยวแรงดงน. จบอรรถกถาสสงขารสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 402 ๑๐. ยคนทธสตร วาดวยมรรค ๔ ประการ [๑๗๐] สมยหนง พระอานนทอย ณ โฆสตาราม กรงโกสมพ ทานเรยกภกษทงหลายในทนนมา ฯลฯ แสดงธรรมวา อาวโสทงหลายสหธรรมกผใดผหนง เปนภกษกตาม ภกษณกตาม พยากรณ การบรรลพระอรหตในสานกของเรา ดวยมรรค ๔ โดยประการทงปวง หรอวาดวยมรรคใดมรรคหนงในมรรค ๔ นน มรรค ๘ เปนไฉน ภกษในพระธรรมวนยนบาเพญวปสสนามสมถะเปนเบองหนาเมอเธอบาเพญวปสสนามสมถะเปนเบองหนาอย มรรคยอมบงเกดขน เธอสองเสพเจรญกระทาใหมากซงมรรคนน เมอเธอสองเสพเจรญการทาใหมากซงมรรคนนอย ยอมละสงโยชนได อนสยกยอมสนไป อกอยางหนง ภกษในพระธรรมวนยนบาเพญสมถะมวปสสนาเปนเบองหนา เมอเธอบาเพญสมถะมวปสสนาเปนเบองหนาอย มรรคยอมบงเกดขน เธอสองเสพเจรญกระทาใหมากซงมรรคนน เมอเธอสองเสพเจรญการทาใหมากซงมรรคนนอย ยอมละสงโยชนได อนสยกยอมสนไป อกอยางหนง ภกษในธรรมวนยนบาเพญสมถะและวปสสนาเปนคกนไป เมอเธอบาเพญสมถะและวปสสนาเปนคกนไปอย มรรคยอมบงเกดขนเธอสองเสพเจรญกระทาใหมากซงมรรคนนเมอเธอสองเสพเจรญกระทาใหมากซงมรรคนนอย ยอมละสงโยชนได อนสยกยอมสนไป อกอยางหนง ใจของภกษปราศจากอทธจจะในธรรมแลว สมยนนจตนนยอมตงมน หยดนงอยภายในเปนหนงแนวแนเปนสมาธ มรรคยอมเกดแก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 403ภกษนน เธอสองเสพเจรญกระทาใหมากซงมรรคนน เมอเธอสองเสพเจรญ กระทาใหมากซงมรรคนน ยอมละสงโยชนได อนสยกยอมสนไป อาวโสทงหลาย ผใดผหนง เปนภกษกตาม ภกษณกตาม มาพยากรณการบรรลพระอรหตในสานกของเรา ดวยมรรค ๔ น โดยประการทงปวง หรอดวยมรรคใดมรรคหนงใน ๔ มรรคนน. จบยคนนธสตรท ๑๐ จบปฏปทาวรรคท ๒ อรรถกถายคนทธสตร พงทราบวนจฉยในยคนทธสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา สมถปพพงคม ไดแก ทาสมถะไปเบองหนา คอ ใหเปนปเรจารก. บทวา มคโค สชายต ไดแก โลกตรมรรคท ๑ ยอมเกดขน.บทวา โส ต มคค . ความวา ชอวาอาเสวนะเปนตน ไมมแกมรรคอนเปนไปในขณะจตเดยว. แตเมอยงมรรคท ๒ ใหเกดขน ทานกลาววา เธอสองเสพเจรญทาใหมากซงมรรคนนนนแล. บทวา วปสสนา ปพพงคมไดแกทาวปสสนาไปเบองหนา คอ ใหเปนปเรจารก บทวา สมถ ภาเวตความวา โดยปกตผไดวปสสนาตงอยในวปสสนา ยอมยงสมาธใหเกดขน. บทวา ยคนทธ ภเวต ไดแก เจรญทาใหเปนคตดกนไป. ในขอนน ภกษไมสามารถจะใชจตดวงนนเขาสมาบต แลวใชจตดวงนนนนแลพจารณาสงขารได. แตภกษนเขาสมาบตเพยงใด ยอมพจารณาสงขารเพยงนน พจารณาสงขารเพยงใด ยอมเขาสมาบตเพยงนน. ถามวา อยางไร.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 404ตอบวา ภกษเขาปฐมฌาน ครนออกจากปฐมฌานแลว พจารณาสงขารทงหลาย ครน พจารณาสงขารทงหลายแลว เขาทตยฌาน ฯลฯ เนวสญญานาสญญายตน-สมาบต ครนออกจากเนวสญญานาสญญายตนสมาบตแลว พจารณาสงขาร-ทงหลาย ดวยอาการอยางน ภกษนชอวาเจรญปฐมวปสสนาใหเปนคตดกนไป.บทวา ธมมทธจจวคคหต ความวา อนอทธจจะไดแกวปสสนปกเลส ๑๐ในธรรมคอสมถะและวปสสนาจบแลว คอ จบดแลว . ดวยบทวา โหต โสอาวโส สมโย นทานกลาวถงกาลทไดสปปายะ ๗. บทวา ยนต จตตไดแก จตทกาวลงสวถแหงวปสสนาในสมยใดเปนไปแลว. บทวา อชฌตต -เยว สนตฏต ความวา จตกาวลงสวถแหงวปสสนาแลวหยดอยในอารมณอนไดแก อารมณภายในนนนนเอง. บทวา สนนสทต ไดแก นงโดยชอบดวยอานาจของอารมณ. บทวา เอโกท โหต ไดแก จตมอารมณเปนหนง.บทวา สมาธยต ไดแกจตตงไวโดยชอบ คอตงไวดแลว. คาทเหลอในสตรน มเนอความงายทงนน. จบอรรถกถายคนทธสตรท ๑๐ จบปฏปทาวรรควรรณนาท ๒ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สงขตตสตร ๒. วตถารสตร ๓. อสภสตร ๔. ปฐมขมสตร๕. ทตยขมสตร ๖. อภยสตร ๗. โมคคลลานสตร ๘. สารปตตสตร๙. สสงขารสตร ๑๐. ยคนทธสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 405 สญเจตนยวรรคท ๓

๑๐. เจตนาสตร วาดวยความไดอตภาพ ๔ ประการ [๑๗๑] ดกอนภกษทงหลาย เมอกายมอย สขทกขทเปนภายใน(เกดขนแกตน) ยอมเกดขนเพราะกายสญเจตนา (ความจงใจทาทางกาย)เปนเหต หรอเมอวาจามอย สขทกขทเปนภายในยอมเกดขน เพราะวจสญ-เจตนา (ความจงใจทาทางวาจา) เปนเหต หรอเมอใจมอย สขทกขทเปนภายในกยอมเกดขน เพราะมโนสญเจตนา (ความจงใจทาทางใจ) เปนเหตอกอยางหนง เพราะอวชชาเปนปจจย บคคลยอมปรงแตงกายสงขารวจสงขาร มโนสงขาร อนเปนปจจยใหสขทกขภายในนนเกดขนดวยตนเองบาง คนอนปรงแตงกายสงขาร วจสงขาร มโนสงขารของบคคลนน อนเปนปจจยใหสขทกขภายในเกดขนแกบคคลนนบาง บคคลนนรอยปรงแตงกายสงขาร วจสงขาร มโนสงขารนน อนเปนปจจยใหสขทกขภายในเกดขนบาง บคคลนนไมร ปรงแตงกายสงขาร วจสงขาร มโนสงขารนนอนเปนปจจยใหสขทกขภายในเกดขนบาง ดกอนภกษทงหลาย อวชชายอมตดตามไปในธรรมเหลาน เพราะอวชชาดบสนไปไมเหลอ กาย วาจา ใจ ยอมไมเปนปจจยใหสขทกขภายในนนเกดขนแกบคคลนน เขตอนเปนปจจยใหสขทกขภายในนนเกดขนยอมไมม วตถ อายตนะ อธกรณะ อนเปนปจจยใหสขทกขภายในนนเกดขน กยอมไมม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 406 ดกอนภกษทงหลาย ความไดอตภาพ ๔ น ความไดอตภาพ ๔ คอ อะไรบาง คอ ความไดอตภาพทสญเจตนาของตนนาไป มใชสญเจตนาของผอนนาไปกม ความไดอตภาพทสญเจตนาของผอนนาไป มใชสญเจตนาของคนนาไปกม ความไดอตภาพทสญเจตนาของคนนาไปบาง สญเจตนาของผอนนาไปบางกม ความไดอตภาพทสญเจตนาของตนนาไปกมใช สญเจตนาของผอนนาไปกมใชกม ภกษทงหลาย นแลความไดอตภาพ ๔ เนอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว พระสารบตรกราบทลขนวาขาแตพระองคผเจรญ ธรรมทพระผมพระภาคเจาตรสโดยยอน ขาพระพทธเจาทราบเนอความกวางออกไปอยางนคอ ในความไดอตภาพ ๔ นน ความไดอตภาพทสญเจตนาของตนนาไป มใชสญเจตนาของผอนนาไปน การจตจากอตภาพนนแหงเหลาสตว (ผไดอตภาพนน) ยอมมเพราะสญเจตนาของตนเปนเหต ความไดอตภาพทสญเจตนาของผอนนาไป. มใชสญเจตนาของตนนาไปน การจตจากอตภาพนนแหงเหลาสตว (ผไดอตภาพนน) ยอมมเพราะสญเจตนาของผอนเปนเหต ความไดอตภาพทสญเจตนาของตนนาไปบางสญเจตนาของผอนนาไปบางน การจตจากอตภาพนนแหงเหลาสตว (ผไดอตภาพนน) ยอมมเพราะสญเจตนาของตนบาง สญเจตนาของผอนบางเปนเหตสวนความไดอตภาพทสญเจตนาของตนนาไปกมใช สญเจตนาของผอนนาไปกมใชน เหลาสตว (ผไดอตภาพนน) ไดแกเทวดาจาพวกไหน. พ. ตรสตอบวา ไดแกเทวดาเหลาเนวสตานาสญญายตนะ. พระสารบตรกราบทลถามตอไปวา อะไรหนอเปนเหต เปนปจจยพระพทธเจาขา ททาใหเหลาสตวบางพวกผจตจากอตภาพ (เนวสญญานา-สญญายตนะ) นนแลว เปนอาคาม มาสอตภาพอยางนอก อนง อะไรหนอเปนเหตเปนปจจย ททาใหเหลาสตวบางพวกผจตจากอตภาพนนแลว เปนอนาคาม ไมมาสอตภาพอยางนอก.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 407 พ. ตรสตอบวา บคคลละสงโยชนเบองตายงไมได แตไดเนว- สญญานาสญญายตนะในปจจบนน บคคลนนตดใจยนดปลมเปรมดวยเนวสญญานาสญญายตนะนน ยบยงอยในเนวสญญานาสญญายตนะนน ปกใจในเนวสญญานาสญญายตนะนน ชาอยดวยเนวสญญานาสญญายตนะนนไมเสอม จนทากาลกรยา ยอมไปเกดอยรวมกบเทวดาเหลาเนวสญญานาสญ-ญายตนะ บคคลนนจตจากอตภาพนนยอมเปนอาคาม มาสอตภาพอยางนอกสวนบคคลบางคนละสงโยชนเบองตาไดแลว ไดเนวสญญานาสญญายตนะในปจจบนน บคคลนนตดใจยนดปลมใจดวยเนวสญญานาสญญายตนะนน ฯลฯไมเสอม จนทากาลกรยา ยอมไปบงเกดอยรวมกบเทวดาเหลาเนวสญญานาสญญายตนะ บคคลนนจตจากอตภาพนนยอมเปน อนาคาม ไมมาสอตภาพอยางนอก ดกอนสารบตร นแลเปนเหตเปนปจจยททาใหเหลาสตวบางพวกจตจากอตภาพนนแลวเปนอาคาม มาสอตภาพอยางนอก บางพวกจตจากอตภาพนนแลวเปนอนาคาม ไมมาสอตภาพอยางนอก. จบเจตนาสตรท ๑ สญเจตนยวรรควรรณนาท ๓

อรรถกถาเจตนาสตร พงทราบวนจฉยในเจตนาสตรท ๑ แหงวรรคท ๓ ดงตอไปน :- บทวา กาเย ไดแก เมอกายทวาร อธบายวา เมอความเคลอนไหวทางกายมอย. ในบทวา กายสเจตนาเหต เปนตน ความสาเรจแหงเจตนา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 408ในกายทวารชอวา กายสญเจตนา (ความจงใจทาทางกาย) กายสญเจตนานน ม ๒๐ อยาง คอ กามาวจรกศล ๘ อยาง อกศล ๑๒ อยาง. วจสญเจตนา(ความจงใจทาทางวาจา) กเหมอนกน มโนสญญเจตนา (ความจงใจทาทางใจ) กเหมอนกน. อนง แมมหคคตเจตนา ๙ กไดในบทน. บทวากายสเจตนาเหต ไดแก เพราะกายสญเจตนาเปนปจจย. บทวา อปปชชตอชฌตต สขทกข ไดแก สขเกดขนภายในตนเพราะกศลกรรม ๘ เปนปจจย ทกขเกดขนเพราะอกศลกรรม ๑๒ เปนปจจย. แมในทวารทเหลอกมนยนเหมอนกน. บทวา อวชชาปจจยา วา ไดแก เพราะอวชชาเปนเหต.จรงอย ถาวาอวชชาทถกปกปดไวเปนปจจย เมอเปนเชนนน เจตนาอนเปนปจจยแหงสขและทกขในทวาร ๓ ยอมเกดขน. นทานกลาวดวยอานาจปจจยอนเปนมล ดวยประการฉะน. ในบทวา อวชชาปจจยา วา สาม วา เปนตน บคคลอนคนอนไมไดใช เมอปรงแตงดวยตนเอง ชอวา ปรงแตงกายสงขารเอง. ชกชวนคนอนใหปรงกายสงขารใด คนอน ชอวา ปรงกายสงขารนนของเขา.กบคคลใดรกศลวาเปนกศล รอกศลวาเปนอกศล รกศลวบากวาเปนกศลวบากรอกศลวบากวาเปนอกศลวบาก ยอมปรงสงขาร ๒๐ อยางในกายทวารบคคลนชอวา รปรงสงขาร บคคลใดไมรอยางนปรงสงขาร บคคลน ชอวา ไมรปรงสงขาร. แมในทวารทเหลอกนยนเหมอนกน. ในขอนนพงทราบการการทาโดยไมรตวดงน. พวกเดกรน คดวาเราจะทากจทมารดาบดาทาไว จงไหวเจดย บชาดวยดอกไม ไหวหมภกษสงฆแมทงทเขาไมรวาเปนกศล การกระทานนกเปนกศลทงนน. สตวเดยรจฉานมเนอและนกเปนตนกเหมอนกน ฟงธรรม ไหวสงฆ ไหวเจดย ทงทมนรบางไมรบาง กระทานนกเปนกศลเหมอนกน. แตพวกเดกรน เอามอและเทา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 409เตะดมารดาบดา ยกมอขตะคอกขวางกอนดนดา. แมโคไลตามหมภกษ. เหลา สนขไลตามกด. สหะและพยคฆเปนตน ไลตามฆา. ทงทมนรบางไมรบางพงทราบวาเปนอกศลกรรม. บดน พงรวบรวมเจตนาอนประมวลลงในทวารแมทง ๓. ถามวาอยางไร. ตอบวา ในกายทวาร เจตนาททาดวยตนเองเปนมล ๒๐ ทคนอนใชเปนมล ๒๐ ทรตวเปนมล ๒๐ ทไมรตวอยเปนมล ๒๐ รวมเปนเจตนา ๘๐.ในวจทวารกเหมอนกน. แตในมโนทวาร วกปหนง ๆ วกปละ ๒๙ (๔ วกป)รวมเปน ๑๑๖. ดงนน เจตนาแมทงหมดในทวาร ๓ มสองรอยเจดสบหก(๒๗๖) เจตนาแมทงหมดนน ยอมนบไดวา เปนสงขารขนธทงนน การเสวยอารมณสมปยตดวยสงขารนนเปนเวทนาขนธ อาการรจาเปนสญญา จตเปนวญญาณขนธ กายเปนอปาทารป ธาต ๔ ทเปนปจจยแหงอปาทารมณเปนภตรป ๔ ขนธ ๕ ดงกลาวมาเหลาน ชอวาทกขสจ. บทวา อเมสภกขเว ธมเมส อวชชานปตตา ความวา อวชชาตกไปแลวในเจตนา-ธรรมมประเภทดงกลาวแลวเหลาน ดวยอานาจสหชาตปจจย และอปนสสย-ปจจย. เปนอนทานแสดงถงวฏฏะและอวชชา ทเปนมลแหงวฏฏะ ดวยอาการอยางน. บดน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงสรรเสรญพระขณาสพผเจรญวปสสนาดวยเหตเพยงเทานแลวบรรลพระอรหต จงตรสวา อวชชายเตววอเสสวราคนโรธา ดงนเปนอาท. ในบทเหลานน บทวา อเสสวราค-นโรธา ไดแก สารอกโดยไมเหลอ และดบโดยไมเหลอ. บทวา โส กาโยน โหต ความวา การกระทาทางกายของพระขณาสพ ยอมปรากฏเปนตนอยางน คอ การกวาดลานเจดย การกวาดลานโพธ การกาวไปและการถอยกลบ การทาวตรปฏบต. แตในกายทวาร เจตนา ๒๐ ของพระขณาสพนน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 410ยอมถงความเปนกจไมมวบากเปนธรรมดา. ดวยเหตนนทานจงกลาววา โส กาโย น โหต ยมปจจยาสส ต อปปชชต อชฌตต สขทกข(กายอนเปนปจจยใหสขทกขภายในของพระขณาสพนนเกดไมม) เจตนาอนเปนไปในกายทวาร ทานประสงควา กายในทน. แมในสองบททเหลอกนยนเหมอนกน. แมบทมอาทวา เขตต ดงน กเปนชอของกรรมทงทเปนกศลและอกศลนนแล. จรงอย สขและทกขนนทานกลาววาชอวาเขต เพราะอรรถกถาวา เปนทงอกแหงวบาก ชอวาวตถ เพราะอรรถวา เปนพนทตงชอวา อายตนะ เพราะอรรถวาเปนเหต ชอวา อธกรณะ เพราะอรรถวาเปนเรองราว. พระศาสดา ครนทรงแสดงกรรมอนประมวลลงดวยทวาร ๓ โดยฐานะประมาณเทานแลว บดน เพอจะทรงแสดงถงฐานะอนเปนผลของกรรมนนจงตรสวา จตตาโรเม ภกขเว ดงน เปนอาท. ในบทนน บทวา อตตภาว-ปฏลาภา ไดแก อตภาพททนไดแลว. บทวา อตตสเจตนา กมตไดแก เจตนาทตนดารไวยอมนาไป คอ ยอมเปนไป. ในบทมอาทวาอตตสเจตนาเหต เตส สตตาน ตมหา กายา จต โหต (การจตจากกายนนของสตวทงหลายเหลานนยอมม เพราะสญเจตนาของคนเปนเหต)ไดแก พวกเทพผเปนขฑฑาปโทสกะ (มงแตจะเลน. ) ยอมจตเพราะสญเจตนาของตนเปนเหต. ดวยวา เมอทวยเทพเหลานนดมดาอยในความพอใจของทพยในสวนนนทวน จตรลดาวนและปารสกวนเปนตน เหนอยออน ลมดมและบรโภค. เขายอมแหงไปเพราะขาดอาหาร เหมอนดอกไมทเหวยงไปในแดด. มโนปโทสกา (ทวยเทพผทารายทางใจ) ยอมจตเพราะสญเจตนาของผอนเปนเหต ไดแก ทวยเทพชนจาตมมหาราชกา ไดยนวา บรรดาทวยเทพเหลานน เทพบตรองคหนง หมายจกเลนนกขตฤกษ จงพรอมดวย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 411บรวาร ขนรถไปตามทาง ทนนเทพบตรอกองคหนง ออกไปเหนเทพบตรนน กาลงไปขางหนา จงโกรธวา อะไรกนพอเอย คนขอทานผเหนเทพบตรองคหนงทาเหมอนไมเคยเหนแลวเหอผยองราวกระบวนแหไปตามถนน. เทพ-บตรผเดนไปขางหนาเหลยวดเหนเทพบตรนนโกรธ คดวา ขนชอวา คนโกรธรไดงาย ครนรวาเทพบตรนนโกรธจรง จงโกรธตอบวาทานโกรธจกทาอะไรเราได เราไดสมบตนมาดวยอานาจทานและศลเปนตน ไมใชไดมาดวยอานาจของทาน กเมอเทพบตรองคหนงโกรธ อกองคหนงไมโกรธยงรกษาไวไดแตเมอทงสองโกรธ ความโกรธของเทพบตรองคหนงเปนปจจยของอกองคหนงความโกรธของเทพบตรองคนนกเปนปจจยของเทพบตรอกองคหนง เพราะฉะนน เทพบตรทงสองยอมจตทงทสนมเทพอปสรคราครวญอย. มนษยทงหลายยอมจตเพราะสญเจตนาของตนและสญเจตนาของผอนเปนเหต อธบายวา มนษยทงหลายยอมจต เพราะเหตแหงสญเจตนาของตนและแหงสญเจตนาของผอน. จรงอย มนษยทงหลายครนโกรธแลวกเอามอบางเทาบาง ทบตตนดวยตนเอง ผกดวยเครองผกคอเชอกเปนตนบาง ตดศรษะดวยดาบบาง กนยาพษบาง ยอมกระโดดเหวบาง กระโดดนาบาง เขากองไฟบาง เอาทอนไมศสตราประหาร แมคนอนใหตายบาง. สญเจตนาของตนกดสญเจตนาของผอนกด ยอมเปนไปในมนษยเหลานน ดวยอาการอยางน. บทวา กตเม เตน เทวา ทฏพพา ความวา จะพงเหนทวยเทพเหลานนเปนไฉน หรอความวาจะพงเหนทวยเทพดวยอตภาพนนเปนไฉนดงนบาง. ถามวา เพราะเหตไร พระเถระจงถามปญหาน การกลาวดวยตนเองยงไมพอหรอ. ตอบวา ยงไมพอ. กบทนเปนปญหาพทธวสยโดยสภาวะของปญหา เพราะเหตนน พระเถระจงไมกลาว. บทวา เตน ทฏพพา ไดแกพงเหนดวยอตภาพนน. กปญหานยอมไดในกามาวจรบาง รปาวจรบาง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 412ในเบองตา แตตรสกาหนดดวยภวคคพรหม เปนอนตรสโดยสนเชง เพราะ เหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสอยางน. บทวา อาคนตาโร อตถตตไดแก เปนผกลบมาสความเปนอยางน คอ สความเปนกามาวจรและเบญจ-ขนธนนเอง หาไดเกดในภพนนไม มไดเกดในภพเบองบน. บทวา อนาคน-ตาโร อตถตต ไดแก เปนผไมกลบมาสขนธบญจกนคอเปนผไมเกดในเบองตา อธบายวา เปนผเกดในภพนนบาง เปนผเกดในเบองบนบาง เปนผปรนพพานในภพนนนนเองบาง. ในบทนพงทราบสตวผเกดในเบองบน แมดวยอานาจสตวทงหลายผเกดแลวในภพชนตา. กขนธบญจกนไมมในภวคค-พรหม. คาทเหลอในบททงปวงงายทงนนแล. จบอรรถกถาเจตนาสตรท ๑ ๒. วภตตสตร วาดวยพระสารบตรปฏญญาวาไดปฏสมภทา ๔ [๑๗๒] พระสารบตร เรยกภกษทงหลายมา ฯลฯ กลาววา อาวโสทงหลาย ขาพเจาอปสมบทไดกงเดอนกไดทาใหแจงอตถปฏสมภทา ธมมปฏ-สมภทา นรตตปฏสมภทา ปฏภาณปฏสมภทา โดยเปนสวน โดยพยญชนะขาพเจาบอก แสดง แตงตง เปดเผย จาแนกทาใหตน ซงอตถปฏสมภทาธมมปฏสมภทา นรตตปฏสมภทา ปฏภาณปฏสมภทานนไดโดยอเนกปรยายผใดมความสงสยหรอเคลอบแคลง เชญถามขาพเจา ขาพเจาจกกลาแกพระศาสดาผทรงฉลาดเลศในธรรมทงหลาย กประทบอยตอหนาเราทงหลาย. จบวภตตสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 413 อรรถกถาวภตตสตร พงทราบวนจฉยในวภตตสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อตถปฏสมภทา ไดแก ญาณอนถงความแตกฉานในอรรถทงหลาย ๕. บทวา โอธโส คอโดยเหต. บทวา พยชนโส คอ โดยอกษร.บทวา อเนกปรยาเยน คอ โดยเหตหลายอยาง. บทวา อาจกขาม แปลวาบอก บทวา เทเสม คอ บอกกลาวทาใหปรากฏ. บทวา ปาเปม คอใหเขาร. บทวา ปฏเปม คอ กลาวยกขนใหเปนไปแลว บทวา ววรามคอ บอกแบบเปดเผย. บทวา วภชาม คอ บอกแบบจาแนก. บทวาอตตานกโรม คอ บอกทาขอทลกซงใหตน. บทวา โส ม ปเหนไดแก ผนนจงเขาไปถามปญหาเรา. บทวา อห เวยยากรเณน ความวาขาพเจาจกยงจตของผนนใหยนดดวยการแกปญหา. บทวา โย โน ธมมานสกสโล ความวา พระศาสดาผทรงฉลาดเลศในธรรมทเราบรรลแลว พระองคประทบอยตอหนาเรา ตรสวา ผวา อตถปฏสมภทา เรายงไมทาใหเจาดกอนสารบตร เธอจงทาใหแจงกอนแลว จกทรงหามเสย. เพราะเหตนนพระสารบตรชอวานงตอพระพกตรพระศาสดา บนลอสหนาท. พงทราบความในบททงหมดดวยอบายน. กและในปฏสมภทาเหลาน ปฏสมภทา ๓ เปนโลกยะ อตถปฏสมภทา เปนทงโลกยะและโลกตระ ดวยประการฉะน. จบอรรถกถาวภตตสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 414 ๓. โกฏฐตสตร วาดวยผสสายตนะ ๖ ดบไมเหลอ [๑๗๓] ครงนนพระมหาโกฏฐตะไปหาพระสารบตร ฯลฯ ถามพระสารบตรวา อาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบไปไมเหลอแลว อะไร ๆ อนยงมหรอ. พระสารบตรตอบวา ไมใชอยางนน อาวโส. มหา. เพราะผสสาตนะ ๖ ดบไปไมเหลอแลว อะไร ๆ อนไมมหรอ. สา. ไมใชอยางนน. มหา. เพราะผสสายตนะ ๖ ดบไปไมเหลอแลว อะไร ๆ อนยงมกมใชไมมบางหรอ. สา. ไมใชอยางนน. มหา. เพราะผสสายตนะ ๖ ดบไปไมเหลอแลว อะไร ๆ อนยงมกมใชไมมกมใชหรอ. สา. ไมใชอยางนน. มหา. เมอขาพเจาถามวา เพราะผสสายตนะ ๖ ดบไปไมเหลอแลวอะไรอนยงมหรอ ทานกตอบวาไมใชอยางนน...ไมมหรอ กวาไมใช...มบางไมมบางหรอ กวาไมใช...มกมใชไมมกมใชหรอ กวาไมใช กความแหงคาทกลาวนจะพงเขาใจไดอยางไร. สา. ดกอนอาวโส เมอกลาววา เพราะผสสายตนะ ๖ ดบไปไมเหลอแลว อะไรอนยงมอก ดงน ชอวาทาเรองไมเปนไมเนนชาใหเนนชา เมอกลาววาเพราะผสสายตนะ ๖ ดบไปไมเหลอแลว อะไร ๆ อนไมม ... มบางไมมบาง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 415... มกมใชไมมกมใช ดงน ๆ กชอวาทาเรองทไมเนนชาใหเนนชา นแนะ อาวโส ผสสายตนะ ๖ ยงเปนไปอยเพยงใด ปปญจธรรม (ธรรมอนทาใหเนนชา) กยงเปนไปอยเพยงนน ปปญจธรรมยงเปนไปอยเพยงใด ผสสาย-ตนะ ๖ กยงเปนไปอยอยางนน ผสสายตนะ ๖ ดบไปไมเหลอแลว ปปญจ-ธรรมกดบรางบไป. จบโกฏฐตสตรท ๓ อรรถกถาโกฏฐตสตร พงทราบวนจฉยในโกฏฐตสตรท ๓ ดงตอไปน:- บทวา ผสสายตนาน ไดแก บอเกดแหงผสสะ. อธบายวา ททเกดแหงผสสะ. บทวา อตถ กจ ความวา ทานมหาโกฏฐตะถามวาเมอผสสายตนะเหลานนดบ โดยไมเหลอ กเลสไรๆ นอกจากนนแมจานวนนอยยงมอยหรอ. แมในบทวา นตถ กจ ทานมหาโกฏฐตะกถามวากเลสแมจานวนนอยกไมมหรอ. แมในสองบททเหลอกนยนเหมอนกน. ทาน-มหาโกฎฐตะถามปญหาแม ๔ ขอเหลานดวยอานาจสสสตทฏฐ อจเฉททฏฐเอกจจสสสตทฏฐ (ความเหนวาเทยงเปนบางอยาง) และอมราวกเขปทฏฐ(ความเหนดนไดไมตายตว). ดวยเหตนน พระเถระ (พระสารบตร) เมอจะคดคานปญหาททานมหาโกฏฐตะถามแลวถามอก จงกลาววา มาเหว ดงน.คาวา ห ในคาน (มาเหว ) เปนเพยงนบาต. อธบายวา ทานอยาพดอยางน.ทานมหาโกฏฐตะถามโดยอาการมสสสตทฏฐเปนตนวา สงใด ๆ อนดวยอานาจการเขาไปถอวามอตตามอยหรอ คอชอวา อตตาไร ๆ อนมอยหรอ. ถามวากพระเถระ (พระมหาโกฏฐตะ) นเปนอตตปลทธถอลทธวามอตตา หรอ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 416ตอบวา ไมใชอตตปลทธ แตภกษรปหนงซงนงอยในทนนมลทธอยางน ภกษ นนไมอาจถามได. ทานมหาโกฏฐตะถามอยางนเพอจะใหพระสารบตรแก ลทธในทนน. พระมหาโกฏฐตะ คดวา พระมหาสาวกทงหลายแกปญหาน แมในพทธกาลแกผทจกมลทธอยางนในอนาคตกาล จงถามเพอตดโอกาสทจะพดกน . บทวา อปปมจ ปปเจต ไดแก ไมทาความเนนชาในทอนควรทาใหเนนชา คอหนวงทางอนไมควรหนวง. บทวา ตาวตา ปจสส-คต ความวา คตแหงผสสายตนะ ๖ ยงมอยเพยงใด คตแหงปปญจธรรม(ธรรมอนทาใหเนนชา) อนตางดวย ตณหา ทฏฐ มานะกยงมอยเพยงนนบทวา ฉนน อาวโส ผสสายตนาน อเสสวราคนโรธา ปปจนโรโธ ปปจวปสโม (ดกอนผอาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบดวยสารอกโดยไมเหลอ ปปญจธรรมกดบ ปปญจธรรมกระงบไป) ความวา เมออายตนะ ๖เหลาน ดบโดยประการทงปวง แมปปญจธรรมกเปนอนดบไป เปนอนระงบไป แตในอรปภพ ผสสายตนะ ๕ ของเทวดาผเปนปถชนดบไปกจรงถงดงนน เพราะผสสายตนะท ๖ ยงไมดบ ปปญจธรรมแม ๓ กชอวา ยงละไมได. กและทานกลาวปญหาน ดวยสามารถปญจโวหารภพ ของสตวทมขนธ ๕ เทานน. จบอรรถกถาโกฏฐตสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 417 ๔. อานนทสตร วาดวยอายตนะดบไมเหลอ [๑๗๔] ครงนนแล ทานพระอานนทเขาไปหาทานพระมหาโกฏฐตะถงทอย ไดปราศรยกบทานพระมหาโกฏฐตะ ครน ผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดถามทานพระ-มหาโกฏฐตะวา ดกอนอาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลอ อะไร ๆ อนมอยหรอ ? ทานพระมหาโกฏฐตะกลาววา ดกอนอาวโสอยาไดกลาวอยางนน. อา. ดกอนอาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลออะไร ๆ อนไมมอยหรอ มหา. ดกอนอาวโส อยาไดกลาวอยางนน. อา. ดกอนอาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลออะไรอน ๆ มอยดวย ไมมอยดวยหรอ ? มหา. ดกอนอาวโส อยาไดกลาวอยางนน. อา. ดกอนอาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลออะไร ๆ อนมอยกมใช ไมมอยกมใชหรอ ? มหา. ดกอนอาวโส อยาไดกลาวอยางนน. อา. ผมถามวา เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลออะไร ๆ อนมอยหรอ ทานกลาววา ดกอนอาวโส อยาไดกลาวอยางนน ผมถามวา ดกอนอาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลออะไร ๆ อนไมมหรอ ทานกกลาววา ดกอนอาวโส อยาไดกลาวอยนน ผมถามวา ดกอนอาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 418อะไร ๆ อนมอยดวย ไมมอยดวยหรอ ทานกกลาววา ดกอนอาวโส อยาได กลาวอยางนน ผมถามวา ดกอนอาวโส เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลอ อะไร ๆ อนมอยกมใช ไมมอยกมใชหรอ ทานกกลาววาดกอนอาวโส อยาไดกลาวอยางนน ดกอนอาวโส กเนอความแหงคาตามททานกลาวแลวน จะพงเหนไดอยางไร ? มหา. อาวโส เมอกลาววา เพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลอ อะไร ๆ อนมอยหรอ...ไมมอยหรอ...มอยดวย ไมมอยดวยหรอ... มอยกมใช ไมมอยกมใชหรอ ดงน ชอวาทาความไมเนนชาใหเนนชาผสสายตนะ ๖ ยงดาเนนไปเพยงใด ปปญจธรรมกดาเนนไปเพยงนน ปปญจ-ธรรมยงดาเนนไปเพยงใด ผสสายตนะ ๖ กดาเนนไปเพยงนน ดกอนอาวโสเพราะผสสายตนะ ๖ ดบสนทโดยสารอกไมเหลอ ปปญจธรรมกดบสนทสงบระงบ. จบอนนทสตรท ๔*

๕. อปวานสตร วาดวยการกระทาทสดทกข [๑๗๕] ครงนนแล ทานพระอปวานเขาไปหาทานพระสารบตรถงทอย ไดปราศรยกบทานพระสารบตร ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดถามทานพระสารบตรวาดกอนอาวโส บคคลกระทาทสดแหงทกขดวยวชชาหรอหนอ ? ทานพระ-สารบตรกลาววา ดกอนอาวโส ไมใชอยางนน.* สตรทไมมอรรถกถา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 419 อ. ดกอนอาวโส บคคลกระทาทสดแหงทกขดวยจรณะหรอ ? สา. ดกอนอาวโส ไมใชอยางนน. อ. ดกอนอาวโส บคคลกระทาทสดแหงทกขดวยวชชาและจรณะหรอ ? สา. ดกอนอาวโส ไมใชอยางนน. อ. ดกอนอาวโส บคคลกระทาทสดแหงทกขอนจากวชชาและจรณะหรอ ? สา. ดกอนอาวโส ไมใชอยางนน. ผมถามวา ดกอนอาวโส บคคลกระทาทสดแหงทกข ดวยวชชาหรอทานกลาววา ดกอนอาวโส ไมใชอยางนน ผมถามวา ดกอนอาวโส บคคลกระทาทสดแหงทกขดวยจรณะหรอ... ดวยวชชาและจรณะหรอ... อนจากวชชาและจรณะหรอ ทานกกลาววา ดกอนอาวโส ไมใชอยางนน ดกอนอาวโส กบคคลกระทาทสดแหงทกขไดอยางไรเลา ? สา. ดกอนอาวโส ถาบคคลจกกระทาทสดแหงทกขไดดวยวชชาแลวไซร กจกเปนผมอปาทานเทยวกระทาทสดแหงทกขได ถาบคคลจกกระทาทสดไดดวยจรณะแลวไซร กจกเปนผมอปาทานเทยวกระทาทสดแหงทกขไดถาบคคลจกกระทาทสดแหงทกขไดดวยวชชาและจรณะไซร กจกเปนผมอปาทานเทยวกระทาทสดแหงทกขได ถาบคคลจกการทาทสดแหงทกขไดนอกจากวชชาและจรณะไซร ปถชนกจกกระทาทสดแหงทกขได เพราะปถชนเวน จากวชชาและจรณะ ดกอนอาวโส บคคลผมจรณะสมบรณจงรจงเหนตามความเปนจรง ยอมกระทาทสดแหงทกขได. จบอปวานสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 420 อรรถกถาอปวานสตร พงทราบวนจฉยในอปวานสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา วชชายนตกโร โหต ความวา บคคลทาทสดวฏทกขไดดวยวชชา คอทาทางวฏทกขทงสนใหขาดเสยสนตงอย. แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน. บทวา สอปาทาโน แปลวา เปนผยงมความยดถออย. บทวาอนตกโร อภวสส คอบคคลจกทาทสดแหงวฏทกขอยได. บทวา จรณ-สมปนโน คอถงพรอมแลวดวยจรณธรรม ๑๕ ประเภท. บทวา ยถาภต ชาน ปสส อนตกโร โหต ความวา บคคลรเหนดวยมรรคปญญาตามความเปนจรงแลว ชอวา เปนผทาทสดแหงวฏทกขตงอย เพราะฉะนนพระสารบตรเถระ จงใหปญหาจบลงดวยอดธรรมคอพระอรหต. จบอรรถกถาอปวานสตรท ๕ ๖. อายาจนสตร วาดวยบรษท ๔ ปรารถนา [๑๗๖] ดกอนภกษทงหลาย ภกษผมศรทธาเมอปรารถนาโดยชอบพงปรารถนาอยางนวา ขอเราจงเปนเชนพระสารบตร และพระโมคคลลานะเถด ดกอนภกษทงหลาย สารบตรและโมคคลลานะนเปนตราช เปนประมาณแหงภกษทงหลายผสาวกของเรา ดกอนภกษทงหลาย ภกษณผมศรทธา เมอปรารถนาโดยชอบ พงปรารถนาอยางนวา ขอเราจงเปนเชนพระเขมาภกษณ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 421และพระอบลวรรณาภกษณเถด ดกอนภกษทงหลาย เขมาภกษณและอบล- วรรณาภกษณนเปนตราช เปนประมาณแหงภกษณทงหลายผสาวกาของเราดกอนภกษทงหลาย อบาสกผมศรทธา เมอปรารถนาโดยชอบ พงปรารถนาอยางนวา ขอเราจงเปนเชนจตตคฤหบดและหตถกอบาสกชาวเมองอาฬวเถดดกอนภกษทงหลาย จตตคฤหบดและหตถกอบาสกชาวเมองอาฬวนเปนตราชเปนประมาณแหงอบาสกทงหลายผเปนสาวกของเรา ดกอนภกษทงหลายอบาสกาผมศรทธาเมอปรารถนาโดยชอบ พงปรารถนาอยางนวา ขอเราจงเปนเชนนางขชชตราอบาสกา และนางเวฬกณฏกนนทมารดาเถด ดกอนภกษทงหลาย นางขชชตราอบาสกา และนางเวฬกณฏกนนทมารดานเปนตราชเปนประมาทของอบาสกาทงหลายผสาวกาของเรา. จบอายาจนสตรท ๖ อายาจนสตรท ๖ พงทราบโดยนยทกลาวแลวในอรรถกถาเอกนบาต ในหนหลง. ๗. ราหลสตร วาดวยตรสสอนพระราหลใหมนสการธาตกรรมฐาน [๑๗๗] ครงนนแล ทานพระราหลเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนงครนแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสกะทานพระราหลวา ดกอนราหลปฐวธาตทเปนภายในกด เปนภายนอกกด ปฐวธาตนนกเปนแตสกวาปฐวธาต เทานน พงเหนปฐวธาตนนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 422นนไมใชของเรา นนไมเปนเรา นนไมใชตวตนของเรา เพราะเหนดวย ปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนน จตยอมเบอหนายในปฐวธาต ยอมคลายกาหนดในปฐวธาต ดกอนราหล อาโปธาตทเปนภายในกด เปนภายนอกกด อาโปธาตนนกเปนแตสกวาอาโปธาตเทานน พงเหนอาโปธาตนน ดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา นนไมเปนเรานนไมใชตวตนของเรา เพราะเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนน จตยอมเบอหนายในอาโปธาต ยอมคลายกาหนดในอาโปธาตดกอนราหล เตโชธาตทเปนภายในกด เปนภายนอกกด เตโชธาตนนกเปนแตสกวาเตโชธาตเทานน พงเหนเตโชธาตนนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา นนไมเปนเรา นนไมใชตวตนของเราเพราะเหนดวยปญญาอนชอบตามความจรงอยางนน จตยอมเบอหนายในเตโชธาต ยอมคลายกาหนดในเตโชธาต ดกอนราหล วาโยธาตทเปนภายในกด เปนภายนอกกด วาโยธาตนนกเปนแตสกวาวาโยธาตเทานน พงเหนวาโยธาตนนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรานนไมเปนเรา นนไมใชตวตนของเรา เพราะเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนน จตยอมเบอหนายในวาโยธาต ยอมคลายกาหนดในวาโยธาตดกอนราหล เพราะเหตทภกษพจารณาเหนวามใชตวตน ไมเนองในตนในธาต ๔ น ภกษนเรากลาววา ตดตณหาไดแลว รอถอนสงโยชนเสยไดกระทาทสดแหงทกขไดแลวเพราะละมานะไดโดยชอบ. จบราหลสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 423 อรรถกถาราหลสตร พงทราบวนจฉยในราหลสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา อชฌตตกา ไดแก ปฐวธาตใน ๒๐ สวน มผมเปนตนมลกษณะแขง. บทวา พาหรา ไดแก พงทราบปฐวธาตในแผนหนและภเขาเปนตน อนไมเนองดวยอนทรย เปนภายนอกมลกษณะแขง. พงทราบธาตแมทเหลอโดยนยน. บทวา เนต มม เนโสหมสม น เม โส อตตา(นนไมใชของเรา นนไมใชเปนเรา นนไมใชอตตาของเรา) น ทานกลาวดวยอานาจการปฏเสธความยดถอ. ดวยตณหามานะและทฏฐ. บทวา สม-มปปาย ทฏพพ ไดแก พงเหนดวยมรรคปญญาโดยเหตโดยการณ. บทวา ทสวา ไดแก เหนดวยมรรคปญญา พรอมดวยวปสสนา.บทวา อจเฉชช ตณห ไดแก ตดตณหาทพงฆาดวยมรรคพรอมดวยมล.บทวา ววฏฏย สโชน ไดแกรอ คอเพกถอนละสงโยชน ๑๐ อยาง.บทวา สมมามานาภสมยา ไดแก เพราะละมานะ ๙ อยาง โดยเหตโดยการณ.บทวา อนตมกาส ทกขสส ไดแก กระทาวฏทกขใหขาดทาง อธบายวากระทาแลวยงตงอย พระศาสดาตรสวปสสนาไวในราหลวาทสตรในสงยตตนกายดวยประการฉะน. แมในจฬราหโลวาทสตรกตรสวปสสนาไว. ตรสการเวนจากมสาวาทของภกษหนมไวในราหโลวาทสตร ณ อมพลฏฐการาม. ตรสวปสสนาเทานนในมหาราหโลวาทสตร. ตรสจตโกฏกสญญตาไวในองคคตร-นกายน. จบอรรถกถาราหลสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 424 ๘. ชมพาลสตร วาดวยบคคล ๔ จาพวก [๑๗๘] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกน มปรากฏอยในโลก ๔ จาพวกเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน บรรลเจโตวมตตอนสงบอยางใดอยางหนงอย ภกษนนมนสการสกกายนโรธ(ความดบสกกายะ คอ วฏฏะอน เปนไปในภม ๓) เมอเธอมนสการสกกาย-นโรธอย จตของเธอยอมไมแลนไป ไมเลอมใส ไมตงอย ไมนอมไปในสกกายนโรธ เมอเปนเชนน ภกษนนแลไมพงหวงไดสกกายนโรธ บรษมมอเปอนยางเหนยวจบกงไม มอของเขานนพงจบตดกงไมอย แมฉนใดภกษบรรลเจโตวมตตอนสงบอยางใดอยางหนงอย กฉนนนเหมอนกนแลเธอยอมมนสการสกกายนโรธ เมอเธอมนสการสกกายนโรธอย จตยอมไมแลนไป ไมเลอมใส ไมตงอย ไมนอมไปในสกกายนโรธอย เมอเปนเชนน ภกษนนแลไมพงหวงไดสกกายนโรธ. อนง ภกษในธรรมวนยน บรรลเจโตวมตตอนสงบอยางใดอยางหนงอย ภกษนนยอมมนสการสกกายนโรธ เมอเธอมนสการสกกายนโรธอยจตยอมแลนไป ยอมเลอมใส ยอมตงอย ยอมนอมไปในสกกายนโรธ เมอเปนเชนน ภกษนนแลพงหวงไดสกกายนโรธ บรษมมอหมดจดจบกงไม มอของเขานนไมพงจบตดอยทกงไม แมฉนใด ภกษบรรลเจโตวมตตอนสงบอยางใดอยางหนงอย กฉนนนเหมอนกนแล เธอยอมมนสการสกกายนโรธเมอเธอมนสการสกกายนโรธ จตยอมแลนไปยอมเลอมใส ยอมตงอย ยอมนอมไปในสกกายนโรธ เมอเปนเชนน ภกษนนแลพงหวงไดสกกายนโรธ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 425 อนง ภกษในธรรมวนยน บรรลเจโตวมตตอนสงบอยางใดอยางหนง อย ภกษนนยอมมนสการถงการทาลายอวชชา เมอเธอมนสการถงการทาลายอวชชาอย จตยอมไมแลนไป ไมเลอมใส ไมตงอย ไมนอมไปในการทาลายอวชชา เมอเปนเชนน ภกษนนแลไมพงหวงไดการทาลายอวชชา บอนาใหญนบไดหลายป คนพงปดทางไหลเขาของบอนานนเสย และเปดทางไหลออกไวทงฝนกไมตกเพมเดมตามฤดกาล เมอเปนอยางน บอนาใหญนนกไมพงหวงทจะมนาลนขอบออกไปได แมฉนใด ภกษบรรลเจโตวมตตอนสงบอยางใดอยางหนงอย กฉนนนเหมอนกน เธอยอมมนสการถงการทาลายอวชชา เมอเธอมนสการถงการทาลายอวชชาอย จตยอมไมแลนไป ไมเลอมใส ไมตงอยไมนอมไปในการทาลายอวชชา เมอเปนเชนน ภกษนนแลไมพงหวงไดการทาลายอวชชา อนง ภกษในธรรมวนยน บรรลเจโตวมตตอนสงบอยางใดอยางหนงอย ภกษนนมนสการถงการทาลายอวชชา เนอเธอมนสการถงการทาลายอวชชาอย จตยอมแลนไป ยอมเลอมใส ยอมตงอย ยอมนอมไปในการทาลายอวชชา เมอเปนเชนน ภกษนนพงหวงไดการทาลายอวชชา บอนาใหญนบไดหลายป คนพงเปดทางไหลเขาของบอนานน ไว และปดทางไหลออกเสยทงฝนกตกเพมเตมตามฤดกาล เมอเปนอยางน บอนาใหญนนกพงหวงทจะมนาลนขอบออกไปได แมฉนใด ภกษบรรลเจโตวมตตอนสงบอยางใดอยางหนงอย กฉนนนเหมอนกน ภกษนนยอมมนสการถงการทาลายอวชชา เมอเธอมนสการถงการทาลายอวชชาอย จตยอมแลนไป ยอมเลอมใส ยอมตงอย ยอมนอมไปในการทาลายอวชชา เมอเปนเชนน ภกษนนแลพงหวงไดการทาลายอวชชา. ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลก. จบชมพาลสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 426 อรรถกถาชมพาลสตร พงทราบวนจฉยในชมพาลสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา สนต เจโตวมตต ไดแก สมาบต ๘ อยางใดอยางหนง บทวา สกกายนโรธ ไดแก ดบสกกายะอนไดแกวฏฏะทเปนไปในภม ๓อธบายวา นพพาน. บทวา น ปกขนทต ไดแก ไมแลนไปดวยอานาจอารมณ. แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน บทวา น ปาฏกงโข ไดแกไมพงหวงได. บทวา ลปคเตน ไดแก เปอนยางเหนยว. กและในความน ควรนามาเปรยบดวยบรษผประสงคจะขามไปฝงโนน.เขาวาบรษผหนงประสงคจะขามไปฝงโนนของแมนา ซงมกระแสเชยวจดมากเตมไปดวยปลาราย คดวา ฝงในนารงเกยจ มภยเฉพาะหนา ฝงนอกเปนทเกษมปลอดภย เราจะทาอยางไรดหนอ จงจกขามไปฝงโนนได เหนตนกม ๘ ตนตงอยเรยงกน จงแนใจวาเรานาจะไปตามลาดบของตนไมนได ขนชอวาตนกมมกงเกลยง มอจะจบกงยดไวไมได จงเอายางของตนไทรและตนเลยบเปนตน ตนใดตนหนงทามอและเทา เอามอขวาจบกงหนงไว. มอกตดทกงนนเอง. เอามอซาย เทาขวา เทาซาย จบเกาะกตดอก เพราะเหตนน มอและเทาแมทง ๔ กตดอยทกงนนนนเอง. เขาหอยหวลง เมอฝนตกลงบนแมนา เขากจมลงในกระแสแมนาทเตม กลายเปนเหยอจระเขเปนตน . ในขอนน กระแสแหงสงสารพงเหนดจกระแสนา. พระโยคาวจรดจบรษประสงคจะขามฝงกระแสนา สกกายะดจฝงใน นพพานดจฝงนอก สมาบต ๘ ดจตนกม๘ ตนทตงเรยงอย การไมชาระธรรมทเปนอนตรายตอฌานและวปสสนาใหหมดจดแลว เขาสมาบตดจเอามอทเปอนยางเหนยวจบกงไม เวลาทถกความ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 427ตดใจคลองไวในปฐมฌาน ดจเอามอและเทาเกยวตดไวทกงไมหอยหวลง เวลาทกเลสเกดในทวาร ๖ ดจฝนตกกระแสนา เวลาทผจมอยในกระแสสงสาร เสวยทกขในอบาย ๔ ดจเวลาทผจมลงในกระแสแมนาทเตม เปนเหยอของจระเขเปนตน. บทวา สทเธน หตเถน ไดแก ดวยมอทลางสะอาดดแลว. แมในความขอนกพงเปรยบเทยบเชนนนเหมอนกน. บรษผประสงคจะขามฝง คดวาขนชอวาตนกมกงเกลยง ผทจบ ดวยมอทสกปรกมอกพงคด จงลางมอและเทาใหสะอาด แลวจบกงหนงขนตนท ๑ ลงจากตนท ๑ ขนตนท ๒ ฯลฯ ลงจากตนท ๗ ขนตนท ๘ ลงจากตนท ๘ แลวกถงพนทปลอดภย ณ ฝงโนน .ในขอนน เวลาทพระโยคคดวา เราจกเขาสมาบต ๘ ครนออกจากสมาบตแลวจกยดเอาพระอรหตใหไดดงน พงทราบดจเวลาทบรษนนคดวา เราจกขามไปฝงโนนดวยตนไมเหลาน การชาระธรรมอนเปนอนตรายตอฌานและวปสสนาแลวเขาสมาบต ดจการยดกงไมดวยมอสะอาด เวลาเขาปฐมฌาน ดจเวลาขนตนไมตนท ๑ ในตนไมเหลานน เวลาทไมถกความตดใจผกไวในปฐมฌานออกจากปฐมฌานนนแลวเขาทตยฌาน ฯลฯ ดจเวลาลงจากตนไมตนท ๑ แลวขนตนท ๒ ฯลฯ เวลาทไมถกความตดใจผกไวในอากญจญญายตนสมสมาบตออกจากอากญจญญายตนสมาบตนนแลว เขาเนวสญญานาสญญายตนสมาบตดจลงจากตนไมตนท ๗ แลวขนตนท ๘ เวลาทไมถกความตดใจผกไวในเนวสญญานาสญญายตนะ ออกจากสมาบตแลว พจารณาสงขารบรรลพระ-อรหต ดจเวลาทบรษลงจากตนไมตนท ๘ แลวกไปถงฝงโนนอนเปนพนท มความปลอดภย. บทวา อวชชาปปเภท มนสกโรต ไดแกภกษมนสการพระอรหตกลาวคอธรรมเครองทาลายอวชชาใหญหนาทบ อนเปนความไมรในฐานะ ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 428อวชชา ๘. บทวา น ปกขนทต ไดแก ไมแลนไปโดยอารมณ. บทวา ชมพาล ไดแก บอนาขนาดใหญเปนทขงนาซงไหลออกจากหมบาน. บทวาอเนกวสสคณกา ไดแก บอนาชอวา อเนกวสสคณกา เพราะมบอนาเกดขนนบไดหลายป เพราะบอนานนเกดขนในเวลาทหมบานหรอนครเกดขน.บทวา อายมขาน ไดแก ลารางไหลเขา ๔ แหง. บทวา อปายมขานไดแก ชองไหลออก. บทวา น ปาลปปเภโท ปาฏกงโข ไดแก ไมพงหวงทจะมนาลนขอบออกไปได เพราะวา นาทเออขนจากนน หาทาลายขอบแลวพดเอาหยากเยอไปลงสมหาสมทรไดไม เพอไขความนใหแจมแจง ควรนาเรองคนแสวงหาสวนมาเปรยบ. มเรองเลาวา กลบตรชาวเมองคนหนง แสวงหาสวนไดเหนบอใหญไมไกลไมใกลจากเมองนก. เขาเขาใจวา ณ ทนจกเปนสวนนารนรมย จงถอเอาจอบปดทาง ๔ ดานแลว เปดชองใหนาไหล. ฝนไมตกเพม. นาทเหลอกไหลไปตามชองนาไหล ชนหนงและผาขรวเปนตน กเกดเนาในทนนเอง. ชนทงหลายกหยดอยรอบ ๆ ไมยอมเขาไป. แมทเขาไปกตองปดจมกเดนหลกไป. ลวงไป ๒-๓ วน เขามาถอยไปฝนแลดไมอาจเขาไปไดแลว กหลกไป. ในขออปมานน โยคาวจรพงเหนดจกลบตรชาวเมอง. กายคอมหาภตรป ๔ ดจเวลาทกลบตรผแสวงหาสวนเหนบอนาใหญใกลประตบาน เวลาทตนไมไดนาคอการฟงธรรม ดจเวลาทปดทางนาไหลเขาเวลาทสละความสารวมในทวาร ๖ ดจเวลาทเปดทางนาไหลออก เวลาทไมไดกรรมฐานเปนทสบาย ดจเวลาทฝนไมตกถกตองตามฤดกาล เวลาทคณภายในเสอม ดจเวลาทนาทเหลอไหลไปทางนาไหลออก เวลาทไมสามารถทาลายขอบคนคออวชชาไดดวยอรหตมรรคแลว กาจดกองกเลสเสยทาพระนพพานใหแจง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 429ดจเวลาทนาเออ แลวไมสามารถทาลายขอบคนพดพาหยากเยอลงไปมหาสมทร ได เวลาทเตมไปดวยกเลสมราคะเปนตนในภายใน ดจชนหนงและผาขรวเปนตน เนาอยในบอนานนเอง เวลาทบคคลผมความพรอมเพรยงในวฏฏะเพลดเพลนในวฏฏะ ดจเวลาทเขามาเหน (บอนา) แลวมความรอนใจกลบไป. บทวา ปาลปปเภโท ปาฏกงโข ไดแก พงหวงนาลนขอบบอไปได. อธบายวา จรงอย นาทเออจากนนจกสามารถทาลายขอบบอแลวพดหยากเยอลงไปสมหาสมทรได. แมในขอนกพงนาขอเปรยบเทยบนนมาได.เวลาทไดฟงธรรมเปนทสบาย พงทราบดจเวลาทเปดทางนาไหลออกในบอนานน เวลาสารวมในทวาร ๖ ตงมนแลว ดจเวลาทปดทางไหลออก เวลาทคนไดกรรมฐานเปนทสบาย ดจเวลาทฝนตกตองตามฤดกาล เวลาคนทาลายอวชชาเสยไดดวยอรหตมรรคแลวกาจดกองกเลส ทานพพานใหแจง ดจเวลานาไหลเออขนทาลายขอบคนพดเอาหยากเยอลงไปสมหาสมทร เวลาทเตมเปยมดวยโลกตรธรรมในภายใน ดจเวลาทสระเตมเปยมดวยนาทเขาไปทางนาไหลเขา เวลาทขนสธรรมปราสาท นงเอบอมผลสมาบตมนพพานเปนอารมณดจการทบคคลสรางรวไวโดยรอบ แลวปลกตนไม สรางปราสาทในทามกลางสวน หานกฟอนมาบารงบาเรอแลวนงบรโภคอาหารทด. คาทเหลอในบทนมเนอความงายทงนน. กเทศนาตรสคละกนทงโลกยะและโลกตระ. จบอรรถกถาชมพาลสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 430 ๙. นพพานสตร วาดวยสญญา ๔ [๑๗๙] ครงนนแล ทานพระอานนทเขาไปหาทานพระสารบตรถงทอย ไดปราศรยกบทานพระสารบตร ครงผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดถามทานพระสารบตรวาดกอนอาวโสสารบตร อะไรหนอเปนเหตเปนปจจยใหสตวบางพวกในโลกน ไมปรนพพานในปจจบน ? ทานพระสารบตรตอบวา ดกอนอาวโสอานนท สตวทงหลายในโลกน ไมทราบชดตามความเปนจรงวา นหาน-ภาคยสญญา (สญญาฝายเสอม) นฐตภาคยสญญา (สญญาฝายดารงอย)นวเสสภาคยสญญา (สญญาฝายวเศษ) นนพเพธภาคยสญญา (สญญาฝายชาแรกกเลส) ดกอนอาวโสอานนท นแลเปนเหตเปนปจจยใหสตวบางพวกในโลกน ไมปรนพพานในปจจบน อา. ดกอนอาวโสสารบตร กอะไรเลาเปนเหตเปนปจจยใหสตวบางพวกในโลกน ปรนพพานในปจจบน ? สา. ดกอนอาวโสอานนท สตวทงหลายในโลกน ยอมทราบชดตามความเปนจรงวา นหานภาคยสญญา นฐตภาคยสญญา นวเสสภาคยสญญา.นนพเพธภาคยสญญา ดกอนอาวโสอานนท นแลเปนเหตเปนปจจยใหสตวบางพวกในโลกน ปรนพพานในปจจบน. จบนพพานสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 431 อรรถกถานพพานสตร พงทราบวนจฉยในนพพานสตรท ๙ ดงตอไปน :- ในบททงหลายมอาทวา หานภาคยา สา พงทราบความโดยนยททานกลาวไวแลวในอภธรรมนนแล อยางนวา การมนสการดวยสญญาอนสหรคตดวยกาม ยอมทาผไดปฐมฌานใหฟงซาน สญญากชอ หานภาคน(สญญาฝายเสอม). บทวา ยถาภต นปปชานาต ไดแก ไมรดวยมรรค-ญาณตามความเปนจรง. จบอรรถกถานพพานสตรท ๙ ๑๐. มหาปเทสสตร วาดวยมหาประเทศ ๔ [๑๘๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ อานนทเจดยใกลโภคนคร ณ ทนนแล พระผมพระภาคเจาตรสเรยกภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจาแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสวา ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงมหาประเทศ ๔ น เธอทงหลายจงฟง จงใสใจใหด เราจกกลาว ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจาแลวพระผมพระภาคเจาไดตรสวา ดกอนภกษทงหลาย กมหาประเทศ ๔ เปนไฉน ? ภกษในธรรมวนยน พงกลาวอยางนวา ดกอนอาวโส ขอนขาพเจาไดสดบมาไดรบมาเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจาวา นเปนธรรม นเปนวนย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 432นเปนคาสงสอนของพระศาสดา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายไมพงยนด ไมพงคดคานคากลาวของภกษนน ครนแลวพงเรยนบทและพยญชนะเหลานนใหด แลวพงเทยบเคยงในพระสตร พงสอบสวนในพระวนย ถาเมอเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย บทและพยญชนะเหลานน เทยบเคยงกนไมไดในพระสตร สอบสวนกนไมไดในพระวนย ในขอนพงลงสนนษฐานไดวา นมใชคาของพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาแนแท ภกษนรบมาผดแลว เธอทงหลายพงทงคานเสยทเดยว อนง ภกษในธรรมวนยนพงกลาวอยางนวา ดกอนอาวโส ขอนขาพเจาไดสดบมา ไดรบมาเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจาวา นเปนธรรม นเปนวนย นเปนคาสงสอนของพระศาสดา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายไมพงยนด ไมพงคดคานคากลาวของภกษนน ครนแลวพงเรยนบทและพยญชนะเหลานนใหด แลวเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย ถาเมอเทยบเคยงในพระสตรสอบสวนในพระวนย บทและพยญชนะเหลานน เทยบเคยงกนไดในพระสตรสอบสวนกนไดในพระวนย ในขอนพงลงสนนษฐานไดวา นเปนคาของพระ-ผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาแนแท และภกษนรบมาดแลว ดกอนภกษทงหลาย นเปนมหาประเทศขอท ๑ เธอทงหลายพงทรงจาไว. อนง ภกษในธรรมวนยน พงกลาวอยางนวา สงฆอยในอาราสชอโนน พรอมทงพระเถระพรอมทงทานทเปนประธาน ขาพเจาไดสดบมาไดรบมาเฉพาะหนาสงฆนนวา นเปนธรรม นเปนวนย นเปนคาสงสอนของ พระศาสดา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายไมพงยนด ไมพงคดคานคากลาวของภกษนน ครนแลวพงเรยนบทและพยญชนะเหลานนใหด แลวเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย ถาเมอเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย บทและพยญชนะเหลานน เทยบเคยงกนไมไดในพระสตร สอบสวน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 433กนไมไดในพระวนย ในขอนพงลงสนนษฐานไดวา นมใชคาของพระผม พระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาแนแท และสงฆนนรบมาผดแลว เธอทงหลายพงทงคานเสยทเดยว อนง ภกษในธรรมวนยน พงกลาวอยางนวาสงฆอยในอาวาสชอโนน พรอมทงพระเถระพรอมทงทานทเปนประธานขาพเจาไดสดบมา ไดรบมาเฉพาะหนาสงฆนนวา นเปนธรรม นเปนวนยนเปนคาสงสอนของพระศาสดา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายไมพงยนดไมพงคดคานคากลาวของภกษนน ครนแลวพงเรยนบทและพยญชนะเหลานนใหด แลวเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย ถาเมอเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย บทและพยญชนะเหลานนเทยบเคยงกนไดในพระสตร สอบสวนกนไดในพระวนย ขอนพงลงสนนษฐานไดวา นเปนคาของพระผมพระภาคอรหตสมมาสมพทธเจาแนแท และสงฆนนรบมาดแลวดกอนภกษทงหลาย นเปนมหาประเทศขอท ๒ เธอทงหลายพงทรงจาไว. อนง ภกษในธรรมวนยน พงกลาวอยางนวา ภกษผเปนพระเถระมากดวยกนอยในอาวาสชอโนน เปนพหสต ชานาญในนกาย ทรงธรรมทรงวนย ทรงมาตกา ขาพเจาไดสดบมา รบนาเฉพาะหนาพระเถระเหลานน... ขาพเจาไดสดบมารบมาเฉพาะหนาพระเถระเหลานนวา นเปนธรรม นเปนวนย นเปนคาสงสอนของพระศาสดา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายไมพงยนด ไมพงคดคานคากลาวของภกษนน ครนแลว พงเรยนบทและพยญชนะเหลานนใหด แลวพงเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย ถาเนอเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย บทและพยญชนะเหลานนเทยบเคยงกนไดในพระสตร สอบสวนกนไดในพระวนย ในขอนพงลงสนนษฐานไดวา นเปนคาของพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนนแนแท

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 434และพระเถระเหลานนรบมาดแลว ดกอนภกษทงหลาย นเปนมหาประเทศขอ ท ๓ เธอทงหลายพงทรงจาไว. อนง ภกษในธรรมวนยน พงกลาวอยางนวา ภกษผเปนเถระรปหนงอยในอาวาสชอโนน เปนพหสต ชานาญในนกาย ทรงธรรม ทรงวนยทรงมาตกา ขาพเจาไดสดบมา ไดรบมาเฉพาะหนาพระเถระรปนน... ขาพเจาไดสดบมา ไดรบมาเฉพาะหนาพระเถระรปนนวา นเปนธรรม นเปนวนยนเปนคาสงสอนของพระศาสดา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายไมพงยนดไมพงคดคานคากลาวของภกษนน ครนแลว พงเรยนบทและพยญชนะเหลานนใหด แลวพงเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนยถาเมอเทยบเคยงในพระสตร สอบสวนในพระวนย บทและพยญชนะเหลานนเทยบเคยงกนไดในพระสตร สอบสวนกนไดในพระวนย ในขอนพงลงสนนษฐานไดวา นเปนคาของพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนนแนแท และพระ-เถระรปนนรบมาดแลว ดกอนภกษทงหลาย นเปนมหาประเทศขอท ๔ เธอทงหลายพงทรงจาไว. ดกอนภกษทงหลาย มหาประเทศ ๔ นแล. จบมหาปเทสสตรท ๑๐ จบสญเจตนยวรรคท ๓ อรรถกถามหาปเทสสตร พงทราบวนจฉยในมหาปเทสสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา โภคนคเร วหรต ไดแก ในปรนพพานสมย พระผมพระภาคเจาเสดจจารกไปนครนนแลว ประทบอย. บทวา อานนทเจตเย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 435ไดแก ในวหารอนตงอยตรงสถานทเปนภพของอานนทยกษ. บทวา มหาป- เทเส แปลวา โอกาสใหญหรอขออางใหญ อธบายวา เหตใหญ ทกลาวอางคนใหญ ๆ มพระพทธเจาเปนตน . บทวา เนว อภนนทตพพ ความวาภาษตนน อนเธอทงหลายผราเรงยนด ใหสาธการแลวไมพงฟงกอนอยาเพงเชอ เพราะเมอมผกระทาอยางน ภกษนนแมจะถกตอวาในภายหลงวา คานไมสม กยงกลาววา เมอกอนนเปนธรรม บดน ไมใชธรรมเสยแลวหรอ ดงน แลวไมยอมสละลทธ. บทวา นปปฏกโกสตพพ ไดแกไมพงกลาวกอนวาคนโงนพดอะไร. เพราะเมอกลาวอยางนแลว ภกษนนจกไมกลาวถงแมขอทถกและไมถก. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสวา อนภนนทตวาอปปฏกโกสตวา ดงน. บทวา ปทพยชนาน ไดแก พยญชนะกลาวคอบท. บทวาสาธก อคคเหตวา ไดแก เรยนดวยดวา ทานกลาวบาลไวในทน กลาวความไวในทน กลาวอนสนธไวในทน กลาวคาตนคาปลายไวในทน ดงน. บทวา สตเต โอตาเรตพพาน ไดแก พงเทยบเคยงกนในพระสตร. บทวา วนเย สนทสเสตพพาน ไดแกพงสอบสวนในพระวนย.ในทนทานกลาววนยวาเปนสตร ดงททานกลาวไวในสตตวภงควา คดคานไวในทไหน คดคานไวในกรงสาวตถ. ขนธกะทานเรยกวาวนย ดงททานกลาวไววา โกสมพย วนยาตสาเร ดงน. ไมยดถอเอาแมวนยปฎกอยางน แตถอเอาวนยปฎกอยางนวา อภโตวภงคเปนพระสตร ขนธกะแลปรวารเปนพระวนยดงน. อกอยางหนง ถอเอาปฎกสองอยางนคอ สตตนตปฎกเปนพระสตร วนยปฎกเปนพระวนย. หรอวาไมถอเอาปฎกสามอยางนกอน คอสตตนตปฎก และอภธมมปฎกเปนพระสตร วนยปฎกเปนพระวนย จรงอย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 436ชอวา พทธพจนทไมมชอวาสตรมอย คอ ชาดก ปฏสมภทา นเทศ สตตนบาต ธรรมบท อทาน อตวตตกะ วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถาเถรคาถา อปทาน แตพระสทนนเถระคดคานพทธพจนนนทงหมดวาพทธพจนทไมมชอวาสตรนนไมมดงน แลวกลาววาปฎก ๓ เปนพระสตรแตวนยเปนการณะ. เมอจะแสดงถงการณะตอจากนน จงกลาวสตรนวาดกอนโคตม ทานพงรธรรมเหลาใด ธรรมเหลานยอมเปนไปเพอประกอบดวยราคะ ไมเปนไปเพออปราศจากราคะ ยอมเปนไปเพอสงโยชน ไมเปนไปเพอปราศจากสงโยชน ยอมเปนไปเพอความยดมน ไมเปนไปเพอความไมยดมน ยอมเปนไปเพอความเปนผมกมาก ไมเปนไปเพอความเปนผมกนอยยอมเปนไปเพอความไมสนโดษ ไมเปนไปเพอความสนโดษ ยอมเปนไปเพอความเกยจคราน ไมเปนไปเพอปรารภความเพยร ยอมเปนไปเพอความคลกคล ไมเปนไปเพอความวเวก ยอมเปนไปเพอความสะสม ไมเปนไปเพอความไมสะสม ดกอนโคตม ทานพงรโดยสวนเดยววา นไมใชธรรมนไมใชวนย นไมใชคาสอนของพระศาสดา ดงน ดกอนโคตม ทานพงรธรรมเหลาใด ธรรมเหลาน ยอมเปนไปเพอความปราศจากราคะ ไมเปนไปเพอความมราคะ ยอมเปนไปเพอปราศจากสงโยชน ไมเปนไปเพอสงโยชนยอมเปนไปเพอความไมยดมน ไมเปนไปเพอความยดมน ยอมเปนไปเพอความมกนอย ไมเปนไปเพอความมกมาก ยอมเปนไปเพอความสนโดษ ไมเปนไปเพอความไมสนโดษ ยอมเปนไปเพอความปรารภความเพยร ไมเปนไปเพอความเกยจคราน ยอมเปนไปเพอวเวก ไมเปนไปเพอความคลกคลยอมเปนไปเพอความไมสะสม ไมเปนไปเพอความสะสม ดกอนโคตม ทานพงรโดยสวนเดยววา นเปนธรรม นเปนวนย นเปนคาสงสอนของพระศาสดา.เพราะฉะนน ความในขอนจงมดงนวา บทวา สตเต ไดแก พงเทยบเคยง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 437ในพทธพจนคอปฎก ๓. บทวา วนเย น ไดแก พงสอบสวนในเหตแหงการ กาจดกเลส มราคะเปนตน อยางหนง. บทวา น เจว สตเต โอตรนต ความวา บทพยญชนะทงหลายไมมาในทไหน ๆ ตามลาดบ ในพระสตร ยกเปลอกขนแลว ปรากฏชดวามาจากคมภร คฬหเวสสนตระ คฬหอมมคคะ คฬหวนยและเวทลลปฎกอยางใด อยางหนง (เปนคมภรปายมหายาน). กบทพยญชนะทมาแลวอยางน และไมปรากฏในการนากเลสมราคะเปนตนออกไป กพงทงเสย. ดวยเหตนน พระ-ผมพระภาคเจา จงตรสวา อต หท ภกขเว ฉฑเฑยยาถ ดงน. พงทราบความในบททกบท โดยอบายน. บทวา อท ภกขเว จตตถ มหาปเทสธาเรยยาถ ความวา ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงทรงจาไว ซงโอกาสเปนทประดษฐานธรรมขอท ๔ นไว. จบอรรถกถามหาปเทสสตรท ๑๐ จบสญเจตนยวรรควรรณนาท ๓ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. เจตนาสตร ๒. วภตตสตร ๓. โกฏฐตสตร ๔. อานนทสตร๕. อปวานสตร ๖. อายจนสตร ๗. ราหลสตร ๘. ชมพาลสตร ๙.นพพานสตร ๑๐. มหาปเทสสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 438 โยธาชววรรคท ๔

๑. โยธสตร วาดวยองค ๔ ของนกรบและของพระภกษ [๑๘๐] ดกอนภกษทงหลาย นกรบประกอบดวยองค ๔ จงเปนผควรแกพระราชา เปนผควรทพระราชาใชสอย ยอมถงซงการนบ วาเปนองคา-พยพของพระราชาทเดยว องค ๔ เปนไฉน ? คอ นกรบในโลกนเปนผฉลาดในฐานะ ๑ เปนผยงไดไกล ๑ เปนผยงไดเรว ๑ ทาลายขาศกหมใหญได ๑ดกอนภกษทงหลาย นกรบประกอบดวยองค ๔ เหลานแล ยอมเปนผควรแกพระราชา เปนผควรทพระราชาใชสอย ยอมถงการนบวาเปนองคาพยพของพระราชาทเดยว ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการกฉนนนเหมอนกนแล ยอมเปนผควรของคานบ เปนผควรของตอนรบ เปนผควรแกทกษณา เปนผควรทาอญชล เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวาธรรม ๔ ประการเปนไฉน ? คอ ภกษในธรรมวนยน เปนผฉลาดในฐานะ ๑ เปนผยงไดไกล ๑ เปนผยงไดเรว ๑ ทาลายขาศกหมใหญได ๑ ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผฉลาดในฐานะอยางไร ? ภกษในธรรมวนยนเปนผมศล ฯลฯ สมาทานศกษาในสกขาบททงหลาย ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผฉลาดในฐานะอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผยงไดไกลอยางไร ภกษในธรรมวนยน ยอมเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา รปอยางใดอยางหนงทงทเปนอดต อนาคตและปจจบนเปนภายในหรอภายนอก หยาบ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 439หรอละเอยด เลวหรอประณต ทงไกลและใกล รปทงหมดนนไมใชของเรา ไมเปนเรา ไมใชตวตนของเรา ยอมเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา เวทนาอยางใดอยางหนง.. .สญญาอยางใดอยางหนง. . . สงขารเหลาใดเหลาหนง... วญญาณอยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคตและปจจบน เปนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณตทงไกลและใกล วญญาณทงหมดนนไมใชของเรา ไมเปนเรา ไมใชตวตนของเรา ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผยงไดไกล อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผยงไดเรวอยางไร ภกษในธรรมวนยน ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข นเหตใหเกดทกข นความดบทกขนปฏปทาใหถงความดบทกข ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผยงไดเรวอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผทาลายขาศกหมใหญได อยางไร ?ภกษในธรรมวนยน ยอมทาลายกองอวชชาใหญเสยได ดกอนภกษทงหลายภกษเปนผทาลายขาศกหมใหญได อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ภกษประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเปนผควรของคานบ เปนผควรของตอนรบ เปนผควรแกทกษณา เปนผควรทาอญชล เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวา. จบโยธสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 440 โยธาชววรรควรรณนาท ๔

อรรถกถาโยธสตร พงทราบวนจฉยในโยธสตรท ๑ แหงวรรคท ๔ ดงตอไปน :- บทวา านกสโล ไดแก เปนผฉลาดในฐานะทตนยนอยสามารถยงไมผด. บททเหลอพงทราบโดยนยทกลาวแลวในหนหลงนนแล จบอรรถกถาโยธสตรท ๑ ๒. ปาฏโภคสตร วาดวยธรรมทไมมใครรบประกนได ๔ [๑๘๒] ดกอนภกษทงหลาย ใคร ๆ ซงจะเปนผรบประกนธรรม ๔อยางได ไมม จะเปนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทวดา หรอมาร หรอพรหม หรอใคร ๆ กตามในโลก ธรรม ๔ อยางเปนไฉน คอ ๑. ใครๆ ซงจะเปนผรบประกนวา สงทมความแกเปนธรรมดาอยาแก ดงนไมมเลย จะเปนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทวดา หรอมารหรอพรหม หรอใคร ๆ กตามในโลก ๒. ใคร ๆ ซงจะเปนผรบประกนวา สงทมความเจบไขเปนธรรมดา อยาเจบไข ดงนไมมเลย จะเปนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทวดาหรอมาร หรอพรหม หรอใครๆ กตามในโลก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 441 ๓. ใครๆ ซงจะเปนผรบประกนวาสงทมความตายเปนธรรมดา อยาตาย ดงนไมมเลย จะเปนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทวดา หรอมารหรอพรหม หรอใคร ๆ กตามในโลก ๔. ใคร ๆ ซงจะเปนผรบประกนวาบาปกรรมเหลาใดอนประกอบดวยสงกเลส ทาใหมภพใหม เปนไปกบดวยความเรารอน มทกขเปนวบากอานวยใหมชาตชรามรณะตอไป วบากของกรรมเหลานนอยาเกดขนดงนไมมเลย จะเปนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทวดา หรอมาร หรอพรหมหรอใคร ๆ กตามในโลก ภกษทงหลาย ใครๆ ซงจะเปนผรบประกนธรรม ๔ อยางนแล ไมมจะเปนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทวดา หรอมาร หรอพรหม หรอใครๆกตามในโลก. จบปาฏโภคสตรท ๒ อรรถกถาปาฏโภคสตร พงทราบวนจฉยในปาฏโภคสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา นตถ โกจ ปาฏโภโค ความวา ชอวาผสามารถจะเปนผรบประกนอยางนวา เราเปนผรบประกนในธรรมนดงน ยอมไมม. บทวาชราธมม ไดแก ภาวะทมความแก. ในบททงหมดกนยนเหมอนกน . จบอรรถกถาปาฏโภคสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 442 ๓. สตสตร วาดวยสงทควรกลาวและไมควรกลาว [๑๘๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร-เวฬวน กลนทกนวาปสถาน ใกลพระนครราชคฤห ครงนนแล วสสการ-พราหมณผเปนมหาอามาตยในแควนมคธ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ไดปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผมพระ-ภาคเจาวา พระโคดมผเจรญ ขาพเจามวาทะอยางน มทฏฐอยางนวา ผใดผหนงยอมกลาวสงทตนเหนวา เราเหนอยางน โทษแตการพดนนไมม ผใดผหนงยอมกลาวสงทตนไดฟงมาวา เราไดฟงมาอยางน โทษแตการพดนนไมม ผใดผหนงยอมกลาวสงทตนทราบ (ทางจมก ลน กาย) วา เราทราบอยางน โทษแตการพดนนไมม ผใดผหนงยอมกลาวสงทตนรแจง (ทางใจ)วา เรารแจงอยางน โทษแตการพดนนไมม. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณ เราไมกลาวสงทเหนทงหมดวา ควรกลาว และไมกลาวสงทเหนทงหมดวา ไมควรกลาว เราไมกลาวสงทไดฟงทงหมดวา ควรกลาว และไมกลาวสงทไดฟงทงหมดวา ไมควรกลาว เราไมกลาวสงททราบทงหมดวา ควรกลาว และไมกลาวสงททราบทงหมดวา ไมควรกลาว เราไมกลาวสงทรแจงทงหมดวา ควรกลาวและไมกลาวสงทรแจงทงหมดวา ไมควรกลาว ดกอนพราหมณ แทจรงเมอบคคลกลาวสงทไดเหนอนใด ทาใหอกศลธรรมเจรญขน กศลธรรมเสอมไป เรากลาวสงทไดเหน เหนปานนนวา ไมควรกลาว แตเมอบคคล

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 443กลาวสงทไดเหนอนใด ทาใหอกศลธรรมเสอมไป กศลธรรมเจรญขน เรา กลาวสงทไดเหน เหนปานนนวา ควรกลาว ดกอนพราหมณ เมอบคคลกลาวสงทไดฟงมาอนใด... สงทไดทราบอนใด ... สงทรแจงมาอนใดทาใหอกศลธรรมเจรญขน กศลธรรมเสอมไป เรากลาวสงทไดฟงมาเหนปานนน ...สงทไดทราบมาเหนปานนน . . . สงทรแจงเหนปานนนวา ไมควรกลาว แตเมอบคคลกลาวสงทไดฟงมาอนใด... สงทไดทราบมาอนใด. . . สงทรแจงอนใด ทาใหอกศลธรรมเสอมไป กศลธรรมเจรญขน เรากลาวสงทไดฟงมาเหนปานนน ... สงทไดทราบมาเหนปานนน . . . สงทรแจงเหนปานนนวาควรกลาว. ครงนนแล วสสการพราหมณ มหาอามาตยในแควนมคธ ชนชมอนโมทนาภาษตของพระผมพระภาคเจา ลกจากอาสนะแลวหลกไป. จบสตสตรท ๓ อรรถกถาสตสตร พงทราบวนจฉยในสตสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา นตถ ตโต โทโส ความวา ชอวา โทษในการพดนนไมม. จบอรรถกถาสตสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 444 ๔. อภยสตร วาดวยบคคลทกลวและไมกลวตาย ๔ จาพวก [๑๘๔] ครงนนแล พราหมณชอชานโสณเขาไปเฝาพระผมพระ-ภาคเจาถงทประทบ ไดปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ขาพเจามวาทะอยางน มทฏฐอยางนวา สตวผมความตายเปนธรรมดา ยอมไมกลว ไมถงความสะดงตอความตาย ไมม. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณ สตวผมความตายเปนธรรมดา ยอมกลว ถงความสะดงตอความตาย มอย สตวผมความตายเปนธรรมดา ไมกลว ไมถงความสะดงตอความตาย มอย ดกอนพราหมณ กสตวผมความตายเปนธรรมดา ยอมกลว ถงความสะดงตอความตายเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผยงไมปราศจากความกาหนด ยงไมปราศจากความพอใจ ยงไมปราศจากความรก ยงไมปราศจากความกระหาย ยงไมปราศจากความเรารอน ยงไมปราศจากควานทะยานอยากในกามทงหลาย มโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองเขา เมอเขามโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองแลว ยอมมความปรวตกอยางนวา กามอนเปนทรกจกละเราไปเสยละหนอและเรากจะตองละกามอนเปนทรกไป เขายอมเศราโศก ยอมลาบากใจ ยอมราไร ทบอกคราครวญถงความหลงใหล ดกอนพราหมณ บคคลนแล ผมความตายเปนธรรมดา ยอมกลว ยอมถงความสะดงตอความตาย.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 445 อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน เปนผยงไมปราศจากความ กาหนด ยงไมปราศจากความพอใจ ยงไมปราศจากความรก ยงไมปราศจากความกระหาย ยงไมปราศจากความเรารอน ยงไมปราศจากความทะยานอยากในกาย มโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองเขา เมอเขามโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองแลว ยอมมความปรวตกอยางนวา กายอนเปนทรกอยางใดไปละหนอ และเรากจกละกายอนเปนทรกไป เขายอมเศราโศก... ดกอน-พราหมณ แมบคคลนแล ผมความตายเปนธรรมดา ยอมกลว ยอมถงความสดงตอความตาย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน เปนผไมไดทาความดไวไมไดทากศลไว ไมไดทาความปองกนความกลวไว ทาแตบาป ทาแตกรรมทหยาบชา ทาแตกรรมทเศราหมอง มโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองเขาเมอเขามโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองแลว ยอมมความปรวตกอยางนวาเราไมไดทาความดไว ไมไดทากศลไว ไมไดทาความปองกน ความกลวไวทาแตบาป ทาแตกรรมทหยาบชา ทาแตกรรมทเศราหมอง ดกอนพราหมณคตของคนไมไดทาความด ไมไดทากศล ไมไดทาความปองกนความกลวทาแตบาป ทาแตกรรมทหยาบชา ทาแตกรรมทเศราหมอง มประมาณเทาใดเราละไปแลวยอมไปสคตนน เขายอมเศราโศก...ดกอนพราหมณ แมบคคลนแล ผมความตายเปนธรรมดา ยอมกลว ยอมถงความสะดงตอความตาย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน เปนผมความสงสยเคลอบแคลง ไมถงความตกลงใจในพระสทธรรม มโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองเขา เมอเขามโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองแลว ยอมมความปรวตกอยางนวา เรามความสงสยเคลอบแคลง ไมถงความตกลงใจในพระสทธรรมเขายอมเศราโศก...ดกอนพราหมณ แมบคคลนแล มความเปนธรรมดา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 446ยอมกลว ยอมถงความสะดงตอความตาย ดกอนพราหมณ บคคล ๔ จาพวกน มความตายเปนธรรมดา ยอมกลว ถงความสะดงตอความตาย. ดกอนพราหมณ บคคลมความตายเปนธรรมดา ยอมไมกลว ไมถงความสะดงตอความตาย เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน เปนผปราศจากความกาหนด ปราศจากความพอใจ ปราศจากความรก ปราศจากความกระหาย ปราศจากความเรารอน ปราศจากควานทะยานอยากในกามทงหลายมโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองเขา เมอเขามโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองแลว ยอมไมมความปรวตกอยางนวา กามทงหลายอนเปนทรกจกละเราไปเสยละหนอ และเรากจกละกามอนเปนทรกไป เขายอมไมเศราโศกไมลาบาก ไมราไร ไมทบอกคราครวญ ไมถงความหลงใหล ดกอนพราหมณบคคลนแล ผมความตายเปนธรรมดา ยอมไมกลว ไมถงความสะดงตอความตาย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน เปนผปราศจากความกาหนดปราศจากความพอใจ ปราศจากความรก ปราศจากความกระหาย ปราศจาก ความเรารอน ปราศจากความทะยานอยากในกาย มโรคหนกอยางหนงถกตองเขา เมอเขามโรคหนกยางใดอยางหนงถกตองแลว ยอมไมมปรวตกอยางนวา กายอนเปนทรกจกละเราไปละหนอ และเรากจกละกายอนเปนทรกนไป เขายอมไมเศราโศก...ดกอนพราหมณ บคคลแมนแล มความตายเปนธรรมดา ยอมไมกลว ยอมไมถงความสะดงตอความตาย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน เปนผไมไดกระทาบาปไมไดทากรรมทหยาบชา ไมไดทากรรมทเศราหมอง เปนผทาความดไวทากศลไว ทาธรรมเครองปองกนความกลวไว มโรคอยางใดอยางหนงถกตองเขา เมอเขามโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองแลว ยอมมความปรวตก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 447อยางนวา เราไมไดทากรรมอนเปนบาป ไมไดทากรรมหยาบชา ไมไดทา กรรมทเศราหมอง เปนผทากรรมดไว ทากศลไว ทากรรมเครองปองกนความกลวไว คตของบคคลผไมไดทาบาปไว ไมไดทากรรมหยาบชา ไมไดทากรรมทเศราหมอง ทากรรมดไว ทากศลไว ทากรรมเครองปองกนความกลวไวเพยงใด เราละไปแลว จกไปสคตนน เขายอมไมเศราโศก...ดกอนพราหมณ แมบคคลนนแล มความตายเปนธรรมดา ยอมไมกลว ยอมไมถงความสะดงตอความตาย. อกประการหนง บคคลบางคนในโลกน เปนผไมมความสงสย ไมมความเคลอบแคลง ถงความตกลงใจในพระสทธรรม มโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองเขา เมอเขามโรคหนกอยางใดอยางหนงถกตองแลว ยอมมความปรวตกอยางนวา เราไมมความสงสย ไมมความเคลอบแคลง ถงความตกลงใจในพระสทธรรม เขายอมไมเศราโศก ไมลาบากใจ ไมราไร ไมทบอกคราครวญ ไมถงความหลงใหล ดกอนพราหมณ แมบคคลนแลมความตายเปนธรรมดา ยอมไมกลว ยอมไมถงความสะดงตอความตายดกอนพราหมณ บคคล ๔ จาพวกนแล มความตายเปนธรรมดา ยอมไมกลวยอมไมถงความสะดงตอความตาย. พราหมณชานโสณไดกราบทลวา ขาแตพระโคดมผเจรญ ภาษต-ของพระองคแจมแจงนก ฯลฯ ขอทานพระโคดมโปรดทรงจาขาพระองควาเปนอบาสกผถงสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. จบอภยสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 448 อรรถกถาอภยสตร พงทราบวนจฉยในอภยสตรท ๔ ดงตอไปน :- โรคนนแหละ ชอวา โรคาตวกะ เพราะอรรถวา เปนเหตทาชวตใหลาบาก. บทวา ผฏสส ไดแกประกอบดวยโรคาตงกะนน . บทวา อรตตาฬกนทต ไดแก ทบตอกคาไห. บญกรรมทานเรยกวา กลยาณะ ในบทมอาทวา อกตกลยาโณ ดงน. ชอวา อกตกลยาโณ เพราะเขาไมไดทาบญกรรมนนไว. แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน. จรงอย บญกรรมนนแลชอวา กศล เพราะเกดจากความฉลาด. กศลทานเรยกวา ภรตตาณะ เพราะเปนเครองปองกนสาหรบคนกลว. อกศลกรรมอนลามก ทานเรยกวา บาปในบทมอาทวา กตปาโป ดงน. บทวา ลทท ไดแก กรรมหยาบชา. บทวากพพส ไดแก กรรมไมบรสทธมมลทน. บทวา กงข โหต ไดแกเปนผประกอบดวยความสงสยในฐานะทง ๘ คอ ในพทธคณ ธรรมคณ และสงฆคณ ในสกขา ในอดต ในอนาคต ทงในอดตและอนาคต และในปฏจจสมปบาท. บทวา วจกจฉ ไดแก เปนผประกอบดวยความลงเลใจคอไมถงความตกลงใจในพระสทธรรมคาสงสอน ไมสามารตกลงใจดวยการเรยนและการสอบถาม. พงทราบความในบททงหมดโดยนยน . จบอรรถกถาอภยสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 449 ๕. พราหมณสจจสตร วาดวยสจจะของพราหมณในธรรมวนย ๔ อยาง [๑๘๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ภเขาคชฌกฎใกลพระนครราชคฤห สมยนนแล ปรพาชกผมชอเสยงมากดวยกน คอปรพาชกชออนนภาระ ชอวธระ ชอสกลทาย และปรพาชกผมชอเสยงเหลาอนอาศยอยในปรพาชการามฝงแมนาสปปน ครงนนแล พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทเรนในเวลาเยน แลวเสดจเขาไปทางปรพาชการามรมฝงแมนาสปปน สมยนนแล ปรพาชกอญญเดยรถยเหลานน กาลงประชมสนทนากนอยวา สจจะของพราหมณแมอยางน ๆ ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเสดจเขาไปหาปรพาชกเหลานน ประทบนงบนอาสนะทเขาปลาดไว ครนแลวไดตรสถามปรพาชกเหลานนวา ดกอนปรพรชกทงหลาย บดนทานทงหลายนงประชมสนทนากนดวยเรองอะไรหนอ และทานทงหลายกาลงนงสนทนาอะไรกนคางอย ? ปรพาชกเหลานนกราบทลวา พระโคดมผเจรญ ขาพระองคทงหลายกาลงนงประชมสนทนากนอยวา สจจะของพราหมณ แมอยางน ๆ. วาดวยสจจะของพราหมณ ๔ ประการ พ. ดกอนปรพาชกทงหลาย สจจะของพราหมณ ๔ ประการน อนเรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเอง ประกาศแลว ๔ ประการเปนไฉน ? คอพราหมณบางคนในโลกน กลาวอยางนวา สตวทงปวงไมควรฆา เมอพราหมณกลาวดงน ชอวากลาวจรง มใชกลาวเทจ และดวยการกลาวจรงนน เขาไมสาคญตววา เราเปนสมณะ เราเปนพราหมณ เราเปนผประเสรฐกวาเขา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 450เราเปนผเสมอกบเขา เราเปนผเลวกวาเขา อนง เขารยงสจจะในความปฏบต นนแลวเปนผปฏบตเพอเอนดอนเคราะหเหลาสตวนนแหละ. อกประการหนง พราหมณกลาวอยางนวา กามทงปวงไมเทยงเปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา เมอพราหมณกลาวดงน ชอวากลาวจรง มใชกลาวเทจ และดวยการกลาวจรงนน เขายอมไมสาคญตววาเราเปนสมณะ... อนง เขารยงสจจะในความปฏบตนนแลว เปนผปฏบต เพอความเบอหนาย เพอคลายกาหนด เพอดบกามทงหลายนนแหละ. อกประการหนง พราหมณกลาวอยางนวา ภพทงปวงไมเทยงเปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา เมอพราหมณกลาวดงน ชอวากลาวจรง มใชกลาวเทจ และดวยการกลาวจรงนน เขายอมไมสาคญตววาเราเปนสมณะ... อนง เขารยงสจจะในความปฏบตนนแลว เปนผปฏบตเพอความเบอหนาย เพอคลายกาหนด เพอดบภพทงหลายนนแหละ... อกประการหนง พราหมณกลาวอยางนวา เรายอมไมมในอะไร ๆเรายอมไมมในความเปนอะไร ๆ ของใคร ๆ อนง ใคร ๆ ยอมไมมในอะไร ๆความเปนอะไร ๆ ของใคร ๆ ยอมไมมในความเปนอะไร ๆ ของเรา เมอเขากลาวดงน ชอวากลาวจรง มใชกลาวเทจ และดวยการกลาวจรงนนเขายอมไมสาคญตววา เราเปนสมณะ เราเปนพราหมณ เราเปนผประเสรฐกวาเขา เราเปนผเสมอเขา เราเปนผเลวกวาเขา อนง เขารยงสจจะในความปฏบตนนแลว ยอมเปนผดาเนนปฏปทาอนหาความกงวลมไดทเดยว ดกอนปรพาชกทงหลาย สจจะของพราหมณ ๔ ประการนแล อนเราทาใหแจงดวยปญญาอนยงเอง ประกาศแลว. จบพราหมณสจจสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 451 อรรถกถาพราหมณสจจสตร พงทราบวนจฉยในพราหมณสจจสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา พราหมณสจจาน แปลวา สจจะของพราหมณทงหลาย.บทวา โส เตน น สมโณต มต ความวา โดยสจจะนน พระ-ขณาสพนน ยอมไมสาคญดวยตณหา มานะ ทฏฐ วาเราเปนสมณะ ดงน แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน . บทวา ยเทว ตตถ สจจ ตทภาย ความวา สจจะใดเปนความจรงแท ไมแปรผนในการปฏบตนนวา สตวทงปวงไมควรฆา ดงน. ดวยบทน ทรงทาวจสจไวในภายใน แสดงนพพานเปนปรมตถสจ. บทวา ตทภาย ไดแก รสจจะทงสองนน ดวยปญญาอนวเศษยง. บทวา อนทยาย อนกมปาย ปฏปนโน โหต ความวา เปนผปฏบตปฏปทาเพอความเอนด และเพอความอนเคราะห อธบายวา เปนผบาเพญเตมท. บทวา สพเพ กามา ไดแก วตถกานทงหมด กเลสกามทงหมด. แมในปฏปทาทเหลอกนยนเหมอนกน. บทวา อต วท พราหมโณสจจ อาห ไดแก พราหมณผเปนขณาสพ แมกลาวอยอยางน กชอวากลาวจรงทงนน. บทวา สพเพ ภวา ไดแก ภพ ๓ มกามภพเปนตน. กในบทวา นาห กวจน น ตรสสญญตาความสญไว ๔ เงอนจรงอย พระขณาสพนไมเหนตนในทไหน ๆ วาเรายอมไมมในอะไร ๆ. บทวากสสจ กจนตสม ความวาไมเหนตนของตน ทพงนาเขาไปในความกงวลสาหรบใครอน อธบายวาไมเหนวาพชายควรสาคญนาเขาไปในฐานะพชายสหายในฐานะสหายหรอบรขารในฐานะบรขาร ดงน . ในบทวา น จ มม กวจน น เวนมมศพทไวกอน มความดงนวา พระขณาสพไมเหนตนวามกงวลอยในสง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 452ไหน ๆ ของใคร และความกงวลในสงไหน ๆ ในใคร บดน นามมศพทมา มความวา ความกงวลในสงไร ๆ ไมมแกเรา เพราะเหตนน ผใดไมเหนวาตนของคนอนยอมมแกเราในความกงวลในสงไหน ๆ ผนนชอวา ไมเหนตนของคนอนควรนาเขามาดวยความกงวลน ไมวาในฐานะไร ๆ คอ พชายในฐานะเปนพชายของตน สหายในฐานะเปนสหาย บรขารในฐานะเปนบรขารดงน. เพราะเหตทพราหมณนเปนอยางน ฉะนนจงไมเหนตนในทไหน ๆไมเหนตน ทควรนาเขาไปในความกงวลของคนอน ไมเหนตนของคนอนทควรนาเขาไปในความกงวลของตน. บทวา อต วท พรหมโณ พงทราบความวา พราหมณผเปนขณาสพ แมกลาวสญญตาความสญทง ๔ เงอนชอวากลาวความจรงทงนน เพราะรแจงโดยชอบปฏปทานนแลว มไดกลาวเทจเลย ทงไมสาคญ เพราะตนละความสาคญทงหลายในทกวาระไดแลว. บทวา อากจ เยว ปฏปท ไดแก ปฏปทาอนเวนจากความกงวล ไมมหวงใย ไมยดถอนนเอง. บทวา ปฏปนโน โหต ไดแกบาเพญเตมท. บทวา อมาน โข ปรพพาชกา ฯเปฯ ปเวทตานความวา เรารสจจะ ๔ เหลานของพราหมณผมบาปอนลอยแลว นอกไปจากสจจะของทานพราหมณ ททานกลาวดวยมรรค ๔ กจ ๑๖ อยาง แลวจงประกาศแสดงอยางชดแจง ในสตรนตรสวจสจอยางเดยวสาหรบพระขณาสพในฐานะแม ๔ แล. จบอรรถกถาพราหมณสจจสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 453 ๖. อมมงคสตร พระพทธองคทรงตอบปญหาของพระภกษ [๑๘๖] ครงนนแล ภกษรปหนงเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงท ประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนงครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ โลกอนอะไรหนอแลนาไป โลกอนอะไรชกมา และบคคลยอมลอานาจของอะไรทบงเกดขนแลว ? พระผมพระภาคเจาตรสวา ดละ ดละ ภกษ ปญญาของเธอหลกแหลม ปฏภาณของเธอดจรง ปรปจฉาของเธอเขาท เธอถามอยางนวาโลกอนอะไรหนอแลนาไป โลกอนอะไรชกมา และบคคลยอมลอานาจของอะไรทบงเกดขนแลว ดงนหรอ ? ภก. อยางนน พระเจาขา. พ. ดกอนภกษ โลกอนจตแลนาไป อนจตชกมา และบคคลยอมลอานาจของจตทบงเกดขนแลว. ภกษนนชนชมอนโมทนาภาษตของพระผมพระภาคเจาวา ดแลวพระเจาขา แลวไดทลถามปญหายงขนไปวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวาบคคลเปนพหสต เปนผทรงธรรม เปนพหสต เปนผทรงธรรม ดงน ? ดวยเหตเพยงเทาไรหนอแล บคคลจงเปนพหสต เปนผทรงธรรม ? พ. ดละ ดละ ภกษ ปญญาของเธอหลกแหลม ปฏภาณของเธอดจรง ปรปจฉาของเธอเขาท เธอถามอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญทเรยกวา บคคลเปนพหสต เปนผทรงธรรม เปนพหสต เปนผทรงธรรมดงน ดวยเหตเพยงไรหนอแล บคคลจงเปนพหสต เปนผทรงธรรมดงนหรอ ?

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 454 ภก. อยางนน พระเจาขา. พ. ดกอนภกษ เราแสดงธรรมเปนอนมาก คอ สตตะ.. .เวทลละถาแมภกษรทวถงอรรถ รทวถงธรรมแหงคาถา ๔ บาทแลว เปนผปฏบต ธรรมสมควรแกธรรมไซร กควรเรยกวา เปนพหสต เปนผทรงธรรม. ภกษนนชนชมอนโมทนาภาษตของพระผมพระภาคเจาวา ดแลวพระเจาขา แลวไดทลถามปญหายงขนไปวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวาบคคลผสดบมปญญาชาแรกกเลส ผสดบมปญญาชาแรกกเลส ดงน ดวยเหต เพยงเทาไรหนอแลบคคลจงเปนผสดบมปญญาชาแรกกเลส พ. ดละ ดละ ภกษ ปญญาของเธอหลกแหลม ปฏภาณของเธอดจรง ปรปจฉาของเธอเขาท เธอถามอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา บคคลผสดบมปญญาชาแรกกเลส ผสดบมปญญาชาแรกกเลส ดงนดวยเหตเพยงเทาไรหนอแล บคคลจงเปนผสดบมปญญาชาแรกกเลส ดงนหรอ ? ภก. อยางนน พระเจาขา. พ. ดกอนภกษ ภกษในธรรมวนยนไดสดบวา นทกข และเหนแจงแทงตลอดเนอความ. แหงคาทสดบนนดวยปญญา ไดสดบวา นทกขสมทยและไดเหนแจงแทงตลอดเนอความแหงคาทสดบนนดวยปญญา ไดสดบวานทกขนโรธ และเหนแจงแทงตลอดเนอความแหงคาทสดบนนดวยปญญาไดสดบวา นทกขนโรธคามนปฏปทา และเหนแจงแทงตลอดเนอความแหงคาทสดบนนดวยปญญา ดกอนภกษ บคคลเปนผสดบมปญญาชาแรกกเลสอยางนแล. ภกษนนชนชมอนโมทนาภาษตของพระผมพระภาคเจาวา ดแลวพระเจาขา แลวไดทลถามปญหายงขนไปวา ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 455บคคลผเปนบณฑตมปญญามาก ผเปนบณฑตมปญญามาก ดงน ดวยเหต เพยงเทาไรหนอแล บคคลจงเปนบณฑตมปญญามาก ? พ. ดละ ดละ ภกษ ปญญาของเธอหลกแหลม ปฏภาณของเธอดจรง ปรปจฉาของเธอเขาท เธอถามอยางนวา ขาแตพระองคผเจรญทเรยกวาบคคลผเปนบณฑตมปญญามาก บคคลผเปนบณฑตมปญญามากดงน ดวยเหตเพยงเทาไรหนอแล บคคลจงเปนบณฑตมปญญามาก ดงนหรอ ? ภก. อยางนน พระเจาขา. พ. ดกอนภกษ บคคลผเปนบณฑตมปญญามากในธรรมวนยนยอมไมคดเพอเบยดเบยนตน ยอมไมคดเพอเบยดเบยนผอน ยอมไมคดเพอเบยดเบยนคนและผอน เมอคด ยอมคดเพอเกอกลแกตน เกอกลแกผอนเกอกลแกตนและผอน และเกอกลแกโลกทงหมดทเดยว ดกอนภกษ บคคลเปนบณฑตมปญญามากอยางนแล. จบอมมงคสตรท ๖ อรรถกถาอมมงคสตร พงทราบวนจฉยในอมมงคสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา ปรกสสต ไดแก อนสงอะไรครามา. บทวา อมมงโคไดแก ผดขน อธบายวา ไปดวยปญญา. อกอยางหนง ปญญานนเองเรยกวาอมมงคะ เพราะอรรถกถาวา ผดขน อมมงคปญญานน ชอวาปฏภาณเพราะอรรถวา แจมแจงทนท. บทวา จตตสส อปปนนสส วส คจฉตความวา บคคลเหลาใด ยอมตกอยในอานาจจต พงทราบการยดถอของบคคล

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 456เหลานนในเพราะอานาจจตน. บทวา อตถมาย ธมมมาย ไดแก รอรรถและบาล. บทวา ธมมานธมมปฏปนโน โหต ความวา เปนผปฏบตธรรม คอ ปฏปทาอนเปนสวนเบองตน พรอมดวยศลทสมควรแกโลกตรธรรม. บทวา นพเพธกปโ ไดแก ปญญาเปนเครองชาแรก.บทวา อท ทกข ทานอธบายวา ขนธหาเปนไปในภมสามทเหลอ เวนตณหาเปนทกข. บทวา ปาย คอดวยมรรคปญญา. บทวา อย ทกข-สมทโย ทานอธบายวา ตณหาเปนมลของวฏฏะ เปนเหตเกดทกขนน. แมในสองบททเหลอ พงทราบเนอความโดยอบายน. อรหตผล พงทราบวาตรสดวยการตอบปญหาขอท ๔. จบอรรถกถาอมมงคสตรท ๖ ๗. วสสการสตร พระพทธองคทรงตอบปญหาวสสการพราหมณ [๑๘๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหาร-เวฬวน กลนทกนวาปสถาน ใกลพระนครราชคฤห ครงนน แล วสสการ-พราหมณมหาอามาตยของแควนมคธ เขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบไดปราศรยกบพระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศรยพอใหระลกถงกนไปแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวาขาแตพระโคดมผเจรญ อสตบรษจะพงรอสตบรษดวยกนไดหรอหนอวาทานผนเปนอสตบรษ ? พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนพราหมณ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 457ขอทอสตบรษจะพงรอสตบรษดวยกนวา ทานผนเปนอสตบรษ ดงน ไมใช ฐานะ ไมใชโอกาสทจะเปนไดเลย. วส. ขาแตพระโคดมผเจรญ อสตบรษจะพงรสตบรษไดหรอหนอวาทานผนเปนสตบรษ. พ. ดกอนพราหมณ แมขอทอสตบรษจะพงรสตบรษวา ทานผนเปนสตบรษ ดงน กไมใชฐานะ ไมใชโอกาสจะพงเปนได. วส. ขาแตพระโคดมผเจรญ สตบรษพงรสตบรษดวยกนไดหรอหนอแลวา ทานผนเปนสตบรษ. พ. ดกอนพราหมณ ขอทสตบรษพงรสตบรษดวยกนวา ทานผน เปนสตบรษ ดงน เปนฐานะเปนโอกาสทมได. วส. ขาแตพระโคดมผเจรญ สตบรษพงรอสตบรษไดหรอหนอวาทานผนเปนอสตบรษ. พ. ดกอนพราหมณ แมขอทสตบรษพงรอสตบรษวา ทานผนเปนอสตบรษ ดงน กเปนฐานะเปนโอกาสทมได. วส. ขาแตพระองคผเจรญ นาอศจรรย ไมเคยมมาแลว ขาแตพระโคดมผเจรญ ขอทพระโคดมตรส ชอบแลววา ขอทอสตบรษจะพงรอสตบรษดวยกนวา ทานผนเปนอสตบรษ ดงน ไมใชฐานะไมใชโอกาสทจะเปนได ขอทอสตบรษจะพงรสตบรษวา ทานผนเปนสตบรษ ดงน กไมใชฐานะไมใชโอกาสทจะเปนได ขอทสตบรษจะพงรสตบรษดวยกนวาทานผนเปนสตบรษ ดงน เปนฐานะเปนโอกาสทมได และขอทสตบรษจะพงรอสตบรษวา ทานผนเปนอสตบรษ ดงน กเปนฐานะเปนโอกาสทมไดขาแตพระโคดมผเจรญ สมยหนง ในบรษทของโตเทยยพราหมณ พวกบรษทกลาวตเตยนผอนวา พระเจาเอเฬายยะผทรงเลอมใสยงนกในสมณรามบตร

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 458เปนพาล ทรงการทาความเคารพอยางยงเหนปานน คอ ทรงอภวาท ทรง ลกรบ ทรงกระทาอญชลกรรม และสามจกรรมในสมณรามบตร แมขาราช-บรพารของพระเจาเอเฬยยะเหลาน คอ ยมกะ โมคคลละ อคคะ นาวนากคนธพพะ และอคคเวสสะ ผเลอมใสยงนกในสมณรามบตร กเปนพาล และกระทาความเคารพอยางยงเหนปานน คอ อภวาท ลกรบ อญชลกรรมและสามจกรรม ในสมณรามบตร สวนโตเทยยพราหมณแนะนาบรษทเหลานนโดยนยนวา ทานผเจรญทงหลาย จะสาคญความขอนน เปนไฉน พระเจาเอเฬยยะเปนบณฑต ทรงสามารถเลงเหนประโยชนยงกวาผสามารถเลงเหนประโยชน ในกจทควรทาและกจทควรทาอนยง ในคาทควรพดและคาทควรพดอนยง ? พวกบรวารรบวา เปนอยางนน ทานผเจรญ โตเทยย-พราหมณกลาวตอไปวา ทานผเจรญทงหลาย เพราะเหตทสมณรามบตรเปนผฉลาดกวาพระเจาเอเฬยยะ เปนผสามารถเลงเหนประโยชนยงกวา ฉะนนพระเจาเอเฬยยะจงทรงเลอมใสยงนกในสมณรามบตร และทรงกระทาความเคารพอยางยงเหนปานน คอ ทรงอภวาท ทรงลกรบ ทรงทาอญชลกรรมและสามจกรรมในสมณรามบตร ทานผเจรญทงหลายจะสาคญความขอนนเปนไฉน ขาราชบรพารของพระเจาเอเฬยยะ คอ ยมกะ โมคคลละ อคคะนาวนาก คนธพพะ อคคเวสสะ เปนผฉลาดสามารถเลงเหนประโยชนยงกวาผสามารถเลงเหนประโยชน ในกจทควรทาและกจทควรทาอนยง ในคาทควรพดและคาทควรพดอนยง ? พวกบรวารรบวาเปนอยางนนทานผเจรญโตเทยยพราหมณกลาวตอไปวา เพราะเหตทสมณรามบตร เปนบณฑตยงกวาขาราชบรพารผเปนบณฑตของพระเจาเอเฬยยะ เปนผสามารถเลงเหนประโยชนยงกวาผสามารถเลงเหนประโยชน ในกจทควรทาและกจทควรทาอนยง ในคาทควรพดและคาพดทควรพดอนยง ฉะนน พวกขาราชบรพารของพระเจา-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 459เอเฬยยะ จงเลอมใสยงนกในสมณรามบตร และกระทาความเคารพ อยางยง เหนปานน คอ อภวาท ลกรบ อญชลกรรม และสามจกรรม ในสมณ-รามบตร ขาแตพระโคดมผเจรญ นาอศจรรย ไมเคยมมาแลว ขอทพระ-โคดมผเจรญตรสนนชอบแลว ...ขาแตพระโคดมผเจรญ บดน ขาพระองคทงหลายขอทลลาไป ขาพระองคทงหลายมกจมาก มกรณยะมาก พ. ดกอนพราหมณ ทานจงรกาลอนควรในบดนเถด. ครงนนแล วสสการพราหมณมหาอามาตยของแควนมคธ ชนชมอนโมทนาภาษตของพระผมพระภาคเจา ลกจากอาสนะแลวหลกไป. จบวสสการสตรท ๗ อรรถกถาวสสการสตร พงทราบวนจฉยในวสสการสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา โตเทยยสส คอพราหมณชาวตทคาม. บทวา ปรสตไดแก ในบรษทผประชมพรอมกนแลว. บทวา ปรปารมภ วตเตนตความวา ประพฤตแลวตเตยนผอน. บทวา พาโล อย ราชา เปนอาททานกลาวเพอแสดงคาตเตยน ซงชนเหลานนประพฤตกน. บทวา สมเณรามปตเต ไดแก อททกดาบสรามบตร. บทวา อภปปสนโน ไดแกเลอมใสเหลอเกน. บทวา ปรมนปจจการ ไดแก กรยาทออนนอมอยางยงยวด คอประพฤตถอมตน. บทวา ปรหารกา ไดแก บรวาร. บทเปนตน วา ยมโก เปนชอของบรวารชนเหลานน จรงอย บรรดาบรวารชนเหลานน คนหนงชอยมกะ คนหนงชอโมคคลละ คนหนงชออคคะ คนหนง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 460ชอนาวนาก คนหนงชอคนธพพะ คนหนงชออคคเวสสะ. บทวา อสสท ในบทวา ตยาสสท น เปนเพยงนบาต. อธบายวา ซงบรวารชนเหลานนผนงในบรษทของตน. บทวา อมนา นเยน เนต ความวา โตเทยย-พราหมณกลบแนะนา คอ ใหเขารดวยเหตน. บทวา กรณยาธกรณเยส ความวา ในกจอนบณฑตควรทา และกจทควรทาอนยง. บทวา วจนยาธวจนเยส ความวา ในถอยคาควรกลาว และถอยคาควรกลาวอนยง. ในบทวา อลมตถทสตเรหน ความวา ผสามารถเหนประโยชนทงหลาย ชอวา อลมตถวาส ผสามารถเหนประโยชนเกนบรวารชนเหลานน ชอวาอลมตถทสตระกวาชนเหลานนผสามารถเหนประโยชน. บทวา อลมตถทสตโร ความวา พระเจาเอเฬยยะเปนผยงกวา เพราะสามารถเหนประโยชน. โตเทยยพราหมณ เมอถามวาสมณรามบตรเปนผฉลาดกวาผฉลาดทงหลาย เปนบณฑตกวาบณฑตทงหลายจงกลาวอยางน. เมอเปนเชนนน บรวารเหลานน เมอจะยอนถาม จงกลาวคาเปนตนวา เอว โภ แตโตเทยยพราหมณนน . ดงนน พราหมณสรรเสรญพระเจาเอเฬยยะบาง บรวารของพระเจาเอเฬยยะนนบาง อททกดาบสรามบตรบาง เพราะคนเปนสตบรษ. อสตบรษเปนเหมอนคนบอด สตบรษเปนเหมอนคนมจกษ. คนบอดยอมมองไมเหนทงคนไมบอด ทงคนบอดดวยกน ฉนใดอสตบรษยอมไมรจกทงสตบรษ ทงอสตบรษฉนนน. คนมจกษ ยอมเหนทงคนบอด ทงคนไมบอดฉนใด สตบรษ ยอมรจกทงสตบรษ ทงอสตบรษฉนนน. พราหมณไดอาศยอานาจประโยชนนวา แมโตเทยยพราหมณไดรแลวซงอสตบรษทงหลาย เพราะเปนสตบรษ ดงน จงมใจยนดกลาวคาเปนอาทวา อจฉรย โภ โคตม ดงน อนโมทนาภาษตของพระตถาคตแลวทาสกการะกกลบไป. จบอรรถกถาวสสการสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 461 ๘. อปกสตร พระพทธองคทรงโตวาทะกบอปกมณฑกาบตร [๑๘๘] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ ภเขาคชฌกฏใกลกรงราชคฤห ครงนนแล อปกมณฑกาบตรเขาไฝเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาแลว นง ณ ทควรสวนขางหนงครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพเจามวาทะอยางน มทฏฐอยางนวา ผใดผหนงกลาวตเตยนผอน ผนนทงหมดยอมไมอาจใหกศลกรรมเกดขนได เมอไมอาจใหกศลกรรมเกดขนได ยอมเปนผถกครหาตเตยน พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอปกะ ถาบคคล. กลาวตเตยนผอน เมอเขากลาวตเตยนผอนอย ยอมไมอาจใหกศลกรรมเกดขนไดเมอไมอาจใหกศลกรรมเกดขนได ยอมเปนผถกครหาตเตยนไซร ดกอนอปกะทานนนแหละกลาวตเตยนผอนยอมไมอาจใหกศลกรรมเกดขนได เมอไมอาจใหกศลกรรมเกดขนได ยอมเปนผถกครหาตเตยน. อป. ขาแตพระองคผเจรญ บคคลพงจบปลาทพอผดขนเทานน ดวยแหใหญ แมฉนใด ขาพระองคกฉนนน เหมอนกน พอเอยขนเทานนพระผมพระภาคเจากทรงจบดวยบวงคอวาทะอนใหญ. พ. ดกอนอปกะ เราบญญตแลววา นเปนอกศลแล บท พยญชนะธรรมเทศนาของตถาคตในขอนน หาประมาณมไดวา นเปนอกศลแมเพราะเหตน อนง เราบญญตวา อกศลนนนแล ควรละเสย บท พยญชนะ ธรรมเทศนา ของตถาคตในขอนน หาประมาณมไดวา แมเพราะเหตนอกศลนควรละเสย อนง เราบญญตไวแลววา นเปนกศลแล บทพยญชนะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 462ธรรมเทศนาของตถาคตในขอนน หาประมาณมไดวา นเปนกศลแมเพราะ เหตน อนง เราบญญตวา กศลนนนแลควรบาเพญ บท พยญชนะ ธรรม-เทศนาของตถาคตในขอนน หาประมาณมไดวา กศลนควรบาเพญแมเพราะเหตน. ลาดบนนแล อปกมณฑกาบตรชนชมอนโมทนาภาษตของพระผม-พระภาคเจา ลกจากอาสนะ ถวายอภวาท การทาประทกษณแลว เขาไปเฝาพระเจาแผนดนมคธพระนามวาอชาตศตรเวเทหบตร ครนแลวไดกราบทลการสนทนาปราศรยกบพระผมพระภาคเจาทงหมดนน แกพระเจาแผนดนมคธพระนามวาอาชาตศตรเวเทหบตร เมออปกมณฑกาบตรกราบทลอยางนแลว พระเจาแผนดนมคธพระนามวา อชาตศตรเวเทหบตรทรงกรว ไมทรงพอพระทย ไดตรสกะอปกมณฑกาบตรวา เจาเดกลกชาวนาเกลอนอวดดปากกลา บงอาจ จกสาคญพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจา พระองคนนวาควรรกราน เจาอปกจงหลกไป จงพนาศ ฉนอยาไดเหนเจาเลย. จบอปกสตรท ๘ อรรถกถาอปกสตร พงทราบวนจฉยในอปกสตรท ๘ ดงตอไปน :- บทวา อปโก เปนชอของมณฑกาบตรนน. บทวา มณฑกาปตโตแปลวา บตรของนางมณฑกา. บทวา อปสงกม ความวา ไดยนวา อปก-มณฑกาบตรนน เปนอปฏฐากของเทวทต จงเขาไปเฝา เพอกาหนดวาเมอเราเขาไปเฝา พระศาสดาจกตรสยกยองหรอตรสตาหนหนอ อาจารยบางพวกกลาวดงนกม วาเขาไปเฝาประสงคจะฟงคาวา เทวทตตกนรก ดารง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 463อยชวกป ใครกแกไขมไดดงน แลวจะไดเสยดสพระศาสดา. บทวา ปรปารมภ วตเตต ไดแก กลาวตเตยนผอน บทวา สพโพ โส น อปปาเทตความวา ผนนทงหมด ไมทากศลธรรมใหเกดขน หรอไมอาจเพอจะทาคาของตนใหสมควรไดเลย. บทวา อนปปาเทนโต คารยโห โหต ความวาเมอไมอาจใหกศลธรรมเกดขนได เมอไมอาจทาคาของตนใหสมควรได กยอมเปนผถกตเตยน. บทวา อปวชโช ความวา ยอมเปนผถกตถกวาเหมอนกนหรอเปนผประกอบดวยโทษ อธบายวา มโทษ. ครงนน พระผมพระภาคเจา ทรงจบวาทะของอปกะนนแลว เมอจะทรงสวมคอของอปกะนนแล จงตรสวา ปรปารมภ เปนอาท. บทวาอมมชชมานก เยว ไดแก พอยกหวขนจากนาเทานน. ในบทวา ตตถอปรมาณา ปทา เปนอาท พงทราบวนจฉยดงน. บทกด อกขระกดธรรมเทศนากด นบไมไดในการบญญตวา อกศลนน. บทวา อตปทอกสล ความวา แมบททงหลายทมาแลวในอกศลบญญตอยางนวา แมนกอกศล แมเพราะเหตน ๆ กอกศลดงนกนบไมได. แมเมอเปนดงนน พระ-ตถาคต พงทรงแสดงธรรมนน ดวยอาการอยางหนง เทศนาของพระองคอยางน กพงนบไมได. เหมอนททานกลาววาธรรมเทศนาของพระตถาคตนนกาหนดถอเอาไมได บทพยญชนะแหงธรรมกกาหนดถอเอาไมได เนอความในทกวาระพงทราบดวยอบายน. บทวา ยาวธ ส วตาย คอ เจาเดกนชางลบลางคณ. โลณการ-กทารโก คอ เดกในหมบานชาวนาเกลอ. คาวา ยตร ห นาม แกบทเปนโย ห นาม แปลวา ชอใด. บทวา อปสาเทตพพ ม สสต คอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 464จกสาคญพระพทธเจาวาควรระราน. บทวา อเปห ความวา เจาจงหลกไป อยามายนตอหนาขานะ กพระเจาอชาตศตร ตรสอยางนแลว โปรดใหบรวารจบคอคราออกไปแล. จบอรรถกถาอปกสตรท ๘ ๙. สจฉกรยสตร วาดวยธรรมทควรทาใหแจง ๔ ประการ [๑๘๙] ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทควรกระทาใหแจง ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ธรรมทควรกระทาใหแจงดวยกายกม ทควรกระทาใหแจงดวยสตกม ทควรกระทาใหแจงดวยจกษกม ท ควรกระทาใหแจงดวยปญญากม ดกอนภกษทงหลาย กธรรมทควรกระทาใหแจงดวยกายเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย วโมกข ๘ ควรกระทาใหแจงดวยกาย. กธรรมทควรกระทาใหแจงดวยสตเปนไฉน ? ปพเพนวาสควรกระทาใหแจงดวยสต. กธรรมทควรกระทาใหแจงดวยจกษเปนไฉน การจตและอปบตของสตวทงหลาย ควรกระทาใหแจงดวยจกษ. กธรรมทควรกระทาใหแจงดวยปญญาเปนไฉน ? ความสนอาสวะทงหลาย ควรกระทาใหแจงดวยปญญา. ดกอนภกษทงหลาย กธรรมทควรกระทาใหแจง ๔ ประการนแล. จบสจฉกรยสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 465 อรรถกถาสจฉกรยสตร พงทราบวนจฉยในสจฉกรยสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา กาเยน ไดแก ดวยนามกาย. บทวา สจฉกรณยา ไดแกพงทาใหประจกษ. บทวา สตยา ไดแก ดวยปพเพนวาสานสต. บทวาจกขนา คอดวยทพจกษ. บทวา ปาย ความวา วปสสนาปญญาพงทาใหแจงดวยฌานปญญา มรรคปญญา พงทาใหแจงดวยวปสสนาปญญาผลปญญา พงทาใหแจงดวยมรรคปญญา ปจจเวกขณปญญา พงทาใหแจงดวยผลปญญา. อธบายวา พงบรรล. สวนพระอรหตกลาวคอความสนอาสวะชอวา พงทาใหแจงดวยปจจเวกขณปญญา. จบอรรถกถาสจฉกรยสตรท ๙ ๑๐. อโปสถสตร พระพทธองคทรงสรรเสรญภกษบรษท [๑๙๐] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ บพพาราม-ประสาทของมคารมารดา ใกลพระนครสาวตถ กโดยสมยนนแล พระผม-พระภาคเจาแวดลอมดวยภกษสงฆ ประทบนงในวนอโบสถ ครงนนแลพระผมพระภาคเจาทรงตรวจดภกษสงฆซงเปนผนงเงยบแลว ตรสกะภกษทงหลายวา ดกอนภกษทงหลาย บรษทนเงยบ ปราศจากเสยงสนทนาบรสทธ ตงอยในสาระ ดกอนภกษทงหลาย ภกษนกเปนเชนนน บรษท

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 466เชนใดทบคคลหาไดยาก แมเพอจะเหนในโลก ภกษสงฆนเปนเชนนน บรษทนกเปนเชนนน บรษทเชนใดเปนผควรของคานบ เปนผควรของตอนรบ เปนผควรของทาบญ เปนผควรทาอญชล เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงไปกวา ภกษสงฆนกเปนเชนนน บรษทนกเปนเชนนน แมของนอยทเขาใหในบรษทเชนใด ยอมเปนของมาก ของมากทเขาใหในบรษทเชนใด ยอมเปนของมากยงกวา ภกษสงฆนกเปนเชนนน บรษทนกเปนเชนนน การไปเพอจะดบรษทเชนใด แมจะนบดวยโยชน ถงจะตองเอาเสบยงทางไปกควร ภกษสงฆนกเปนเชนนน ภกษสงฆนเหนปานนน คอในภกษสงฆน ภกษทงหลายทถงความเปนเทพกม ภกษทงหลายทถงความเปนพรหมกม ภกษทงหลายทถงชนอาเนญชากม ภกษทงหลายทถงความเปนอรยะกม ดกอนภกษทงหลาย กอยางไรภกษจงชอวาถงความเปนเทพ ? ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ บรรลทตยฌาน ฯลฯบรรลตตยฌาน ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย อยางนแลภกษชอวาถงความเปนเทพ. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษจงชอวาถงความเปนพรหม ภกษในธรรมวนยน มใจประกอบดวยเมตตาแผไปสทศหนงอย. ทศทสองทศทสาม ทศทส กเหมอนกน ตามนยน ทงเบองบน เบองตาเบองขวาง แผไปตลอดโลก ทวสตวทกเหลา ในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยเมตตาอนไพบลย ถงความเปนใหญ หาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยนอย มใจประกอบดวยกรณา ... มใจประกอบดวยมทตา ...มใจประกอบดวยอเบกขา แผไปสทศหนงอย ทศทสอง ทศทสาม ทศทสกเหมอนกน ตามนยน ทงเบองบน เบองลาง เบองขวาง แผไปตลอดโลก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 467ทวสตวทกเหลา ในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยอเบกขาอนไพบลย ถง ความเปนใหญ หาประมาณมได ไมมเวร ไมมความเบยดเบยนอย ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ภกษจงชอวาถงความเปนพรหม. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไรภกษจงชอวาถงชนอาเนญชา ? ภกษในธรรมวนยน เพราะลวงรปสญญาโดยประการทงปวง เพราะดบสนปฏฆ-สญญา เพราะไมมนสการถงนานตตสญญา บรรลอากาสานญจายตนฌานดวยบรกรรมวา อากาศไมมทสด เพราะลวงอากาสานญจายตนะโดยประการทงปวง บรรลวญญาจายตนฌาน ดวยบรกรรมวา วญญาณไมมทสด เพราะลวงวญญาณญจายตนะโดยประการทงปวง บรรลอากญจญญายตนฌาน ดวยบรกรรมวา อะไร ๆ ไมม เพราะลวงอากญจญญายตนะโดยประการทงปวงบรรลเนวสญญานาสญญายตนฌาน ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล ภกษจงชอวาถงชนอาเนญชา. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร ภกษจงชอวาถงความเปนอรยะ ?ภกษในธรรมวนยน ยอมรชดตามความจรงวา นทกข นทกขสมทย น ทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา ดกอนภกษทงหลาย อยางนแลภกษจงชอวาถงความเปนอรยะ. จบอโปสถสตรท ๑๐ จบโยธาชวรรคท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 468 อรรถกถาอโปสถสตร พงทราบวนจฉยในอโปสถสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา ตณหภต ตณหภต ความวา พระผมพระภาคเจาทรงเหลยวดทางทศใด ๆ ทางทศนน ๆ ภกษสงฆนงเงยบอย. บทวา ภกขอามนเตส ความวา ทรงเหลยวดดวยพระจกษอนเลอมใสแลว เกดปราโมทยในธรรม จงตรสกะภกษทงหลาย ผถงพรอมดวยขอปฏบต เพราะทรงประสงคจะยกยองธรรม. บทว1 อปปลาปา ไดแก บรษทเวนการสนทนา. บท นอกนเปนไวพจนของบทวา อปปลาปา นนนนเอง. บทวา สทธา คอหมดมลทน. บทวา สาเร ปตฏ ตา ไดแก ตงอยในธรรมสาระมศลสาระเปนตน. บทวา อล แปลวา ควร. บทวา โยชนคณนาน ความวาระยะทางโยชนหนง แม ๑๐ โยชน มากกวานน กเรยกวานบเปนโยชน. แตในทนประสงคเอารอยโยชนบาง พนโยชนบาง. บทวา ปโฏเสนาป ไดแกเสบยงทาง เรยก ปโฏส อธบายวา แมจะตองถอเอาเสบยงทางเขาไปหา กควรแท. บาลวา ปฏ เสน ดงนกม. เนอความของบทนนวา หอของมอยทบาของบคคลนน เหตนน บคคลนนชอวา มหออยทบาดวย หออยทบานน.มอธบายวา สะพายเสบยงไปดงน. บดน ตรสวา สนต ภกขเว เปนอาท เพอทรงแสดงวา ภกษทงหลายผประกอบดวยคณทงหลายทเหนปานน มอยในทน. บรรดาบทเหลานน บทวา เทวปปตตา ความวา ภกษทงหลาย ถงชนทพวหารทเปนเหตเกด เปนอปปตตเทพ และชนพระอรหตดวยทพวหาร. บทวา พรหมปปตตาความวา ภกษทงหลาย ถงชนพรหมวหารเหตสาเรจเปนพรหม ดวยอรรถ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 469วาไมมโทษ และชนพระอรหตดวยพรหมวหาร. บทวา อาเนชปปตตา ความวา ภกษทงหลาย ถงชนอาเนญชาเหตสาเรจเปนความไมหวนไหว และชนพระอรหตดวยอาเนญชา. บทวา อรยปปตตา ความวา ลวงภาวะปถชนถงภาวะพระอรยะ. ในบทวา เอว โข ภกขเว ภกข เทวปปตโต โหต เปนอาทมวนจฉยดงน ภกษตงอยในจตตถฌานทเปนรปาพจร อยางนแลว จงกลบจตไปบรรลพระอรหต ชอวาเปนผถงชนเทพ. ภกษตงอยในพรหมวหาร ๔กลบจตไปบรรลพระอรหต ชอวาเปนผถงชนพรหม. ตงอยในอรปฌาน ๔กลบจตไปบรรลพระอรหต ชอวาเปนผถงชนอาเนญชา. มรรค ๔ และผล ๓ตรสดวยสจจะ มบทวา อท ทกข ดงน เปนอาท เพราะฉะนน ภกษผบรรลอรยธรรมน จงไดชอวาเปนผถงชนอรยะ. จบอรรถกถาอโปสถสตรท ๑๐ จบโยธาชวรรควรรณนาท ๔ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. โยธสตร ๒. ปาฏโภคสตร ๓. สตสตร ๔. อภยสตร๕. พราหมณสจจสตร ๖. อมมงคสตร ๗. วสสการสตร ๘. อปกสตร๙. สจฉกรยสตร ๑๐. อโปสถสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 470 มหาวรรคท ๕

๑. โสตานคตสตร วาดวยอานสงสการฟงธรรม ๔ ประการ [๑๙๑] ดกอนภกษทงหลาย อานสงส ๔ ประการแหงธรรมทงหลายทบคคลฟงเนอง ๆ คลองปาก ขนใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐ อนบคคลพงหวงได อานสงส ๔ ประการเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนยอมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ...เวทลละ ธรรมเหลานนเปนธรรมอนภกษนนฟงเนอง ๆ คลองปาก ขนใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐเธอมสต หลงลม เมอการทากาละ ยอมเขาถงเทพนกายหมใดหมหนงบทแหงธรรมทงหลาย ยอมปรากฏแกเธอผมความสขในภพนน สตบงเกดขนชาแตสตวนนยอมเปนผบรรลคณวเศษ เรวพลน ดกอนภกษทงหลาย นเปนอานสงสประการท ๑ แหงธรรมทงหลายทบคคลฟงเนอง ๆ คลองปาก ขนใจแทงตลอดดวยดดวยทฏฐ อนบคคลพงหวงได. อกประการหนง ภกษยอมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ...เวทลละธรรมเหลานนเปนธรรมอนภกษนนฟงเนอง ๆ คลองปาก ขนใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐ เธอมสตหลงลม เมอกระทากาละ ยอมเขาถงเทพนกายหมใดหม หนง บทแหงธรรมทงหลายยอมไมปรากฏแกเธอ ผมความสขอยในภพนนเลย แกภกษผมฤทธ ถงความชานาญแหงจต แสดงธรรมแกเทพบรษทเธอมความปรวตกอยางนวา ในกาลกอนเราไดประพฤตพรหมจรรยในธรรม-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 471วนยใด นคอธรรมวนยนน สตบงเกดขนชา แตวาสตวนนยอมบรรลคณวเศษ เรวพลน ดกอนภกษทงหลาย บรษผฉลาดตอเสยงกลอง เขาเดนทางไกลฟงไดยนเสยงกลอง เขาไมพงมความสงสย หรอเคลอบแคลงวา เสยงกลองหรอไมใชหนอ ทแทเขาพงถงความตกลงใจวา เสยงกลองทเดยว ฉนใดภกษกฉนนนเหมอนกน ยอมเลาเรยนธรรม ฯลฯ ยอมเปนผบรรลคณวเศษเรวพลน ดกอนภกษทงหลาย นเปนอานสงสประการท ๒ แหงธรรมทงหลายทภกษฟงเนอง ๆ คลองปาก ขนใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐ อนบคคลพงหวงได. อกประการหนง ภกษยอมเลาเรยนธรรม คอสตตะ...บทแหงธรรมทงหลาย ยอมไมปรากฏแกเธอผมความสขอยในภพนนเลย ทงภกษผมฤทธ ถงความชานาญแหงจต กไมไดแสดงธรรมในเทพบรษท แตเทพบตรยอมแสดงธรรมในเทพบรษท เธอมความคดอยางนวา ในกาลกอนเราไดประพฤตพรหมจรรยในธรรมวนยใด นคอธรรมวนยนนเอง สตบงเกดขนชา แตวาสตวนนยอมเปนผบรรลคณวเศษ เรวพลน ดกอนภกษทงหลาย บรษผฉลาดตอเสยงสงขเขาเดนทางไกล พงไดฟงเสยงสงขเขา เขาไมพงมความสงสยหรอเคลอบแคลงวา เสยงสงขหรอมใชหนอ ทแทเขาพงถงความตกลงใจวา เสยงสงขฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน ยอมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ ฯลฯ ยอมเปนผบรรลคณวเศษ เรวพลน ดกอนภกษทงหลาย นเปนอานสงสประการท ๓แหงธรรมทงหลายทภกษฟงเนองๆคลองปาก ขนใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐอนบคคลพงหวงได. อกประการหนง ภกษยอมเลาเรยนธรรม คอ สตตะ...บทแหงธรรมทงหลาย ยอมไมปรากฏแกเธอผมความสขอยในภพนนเลย แมภกษ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 472ผมฤทธ ถงความชานาญแหงจต กมไดแสดงธรรมในเทพบรษท แมเทพบตร กไมไดแสดงธรรมในเทพบรษท แตเทพบตรผเกดกอนเตอนเทพบตรผเกดทหลงวา ทานผนฤทกขยอมระลกไดหรอวา เราไดประพฤตพรหมจรรยในกาลกอน เธอกลาวอยางนวา เราระลกไดทานผนฤทกข ๆ สตบงเกดขนชาแตวาสตวนนยอมเปนผบรรลคณวเศษ เรวพลน ดกอนภกษทงหลาย สหายของคนเลนฝนดวยกน เขามาพบกน บางครงบางคราว ในทบางแหง สหาย คนหนง พงกลาวกะสหายคนนนอยางนวา สหาย ทานระลกกรรมแมนไดหรอเขาพงกลาวอยางนวา เราระลกได เราละลกได ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกนยอมเลาเรยนธรรม ฯลฯ ยอมเปนผบรรลคณวเศษ เรวพลน ดกอนภกษ-ทงหลาย นเปนอานสงสประการท ๔ แหงธรรมทงหลายทภกษฟงเนอง ๆคลองปาก ขนใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐ อนบคคลพงหวงได. ดกอนภกษทงหลาย อานสงส ๔ ประการน แหงธรรมทงหลายทภกษฟงแลวเนอง ๆ คลองปาก ขนใจ แทงตลอดดวยดดวยทฏฐ อนบคคลพงหวงได. จบโสตานคตสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 473 มหาวรรควรรณนาท ๕

อรรถกถาโสตานคตสตร พงทราบวนจฉยในโสตานคตสตรท ๑ ดงตอไปน :- บทวา โสตานคตาน ความวา ธรรมทบคคลเงยโสตประสาทฟงแลวกาหนดดวยโสตญาณ. บทวา จตตาโร อานส สา ปาฏกงขา ความวาคณานสงส ๔ ประการ พงหวงได. กสตรน พระผมพระภาคเจาทรงปรารภดวยอานาจอตถปปตต เหตเกดเรอง. ถามวา ดวยอานาจเหตเกดเรองอะไร.ตอบวา ดวยอานาจเหตเกดเรอง คอ การทภกษทงหลายไมเขาไปฟงธรรม.ไดยนวา พวกพราหมณ ๕๐๐ บวชแลว ไมไปฟงธรรมดวยคดวา พระ-สมมาสมพทธเจา เมอตรสแตลงค วจนะ วภต บท และพยญชนะเปนตนจกตรสแตขอทพวกเรารแลวทงนน ขอทเรายงไมร จกตรสอะไรได ดงน .พระศาสดาไดสดบเรองนนแลว จงใหเรยกพราหมณทบวชเหลานนมาแลวตรสวา เพราะอะไร พวกเธอจงทาอยางน พวกเธอจงฟงธรรมโดยความเคารพเมอฟงธรรมโดยความเคารพ และสาธยายธรรม อานสงสเหลาน เทานเปนหวงไดดงน เมอทรงแสดงจงเรมเทศนาน. บรรดาบทเหลานน บทวา ธมม ปรยาปณาต ความวา ภกษยอมเลาเรยนธรรม คอ บาล ซงเปนนวงคสตถศาสนคาสอนของพระศาสดามองค ๙ มสตตะ เคยยะเปนอาท. บทวา โสตานคตา โหนต ความวาธรรมเหลานนกยอมตามไปเขาโสตเนอง ๆ. บทวา มนสานเปกขตาไดแก ตรวจดดวยจต. บทวา ทฏ ยา สปปฏวทธา ความวา รทะลปรโปรงด คอทาใหแจมแจงดวยปญญาทงโดยผล ทงโดยเหต. พระพทธพจนบทวา มฏสสต กาล กรมาโน น มใชตรส เพราะไมมสตระลกถง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 474แตตรสหมายถง การตายของปถชน. จรงอย ปถชนชอวาหลงลมสตตาย. บทวา อปปชชต ความวา ภกษตงอยในศลอนบรสทธแลว ยอมเกดขนเทวโลก. บทวา ธมมปทา ปลปนต ความวา ธรรมคอพระพทธวจนะทคลองปาก อนมการสาธยายเปนมลมาแตกอนทงหมด ยอมลอยเดนปรากฏรไดชด แกภกษผมสข ซงเกดในระหวางภพ เหมอนเงาในกระจกใส. บทวาทนโธ ภกขเว สตปปาโท ความวา การระลกถงพระพทธพจนเกดขนชาคอ หนก. บทวา อล โส สตโร ขปปเมว วเสสคาม โหต ความวายอมบรรลนพพาน. บทวา อทธมา เจโตวสปปตโต ไดแก พระขณาสพผถงพรอมดวยฤทธถงความเชยวชาญแหงจต. ในบทวา อย วา โส ธมม-วนโย น วา ศพทมอรรถวา กระจางแจง. บทวา ยตถ คอ ในธรรมวนยใด. บทวา พรหมจรย อจรไดแก เราไดอยประพฤตพรหมจรรย. บทนน ตรสดวยอานาจการะลกถงพระพทธพจนวา ชอวาพระพทธพจนแมน เรากไดเลาเรยนมาแลวแตกอน.บทวา เทวปตโต ไดแก เทวบตรผเปนธรรมกถกองคหนง ดจปญจาล-จณฑเทวบตร ดจหตถกมหาพรหมและดจสนงกมารพรหม. บทวา โอปปา-ตโก โอปปาตก สาเรต ความวา เทวบตรผเกดกอนใหเทวบตรผเกดภายหลงระลก ทรงแสดงความทสหายเหลานนสนทสนมกนมานาน ดวยบทวาสหป สกฬกานน. บทวา สมาคจเฉยย ความวา สหายเหลานน พงไปพรอมหนากนทศาลาบาง ทโคนตนไมบาง. บทวา เอว วเทยย ความวาสหายผนงกอนทศาลาบาง ทโคนตนไมบาง พงกลาวอยางนกะสหายผมาภายหลง. บททเหลอทกแหง พงทราบโดยนยทกลาวมาแลวแล. จบอรรถกถาโสตานคตสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 475 ๒. ฐานสตร วาดวยฐานะ ๔ ทพงรดวยฐานะ ๔ [๑๙๒] ดกอนภกษทงหลาย ฐานะ ๔ ประการน พงรดวยฐานะ ๔ฐานะ ๔ เปนไฉน ? ดกอนภกษทงหลาย ศลพงรไดดวยการอยรวมกนและศลนน พงรไดดวยกาลนาน ไมใชเลกนอย มนสการอยจงจะร ไมมนสการอยหารไม คนมปญญาจงจะร คนมปญญาทรามหารไม ความสะอาดพงรไดดวยถอยคา และความสะอาดนนพงรไดโดยกาลนาน ไมใชเลกนอย มนสการอยจงจะร ไมมนสการหารไม คนมปญญาจงจะร คนมปญญาทรามหารไมกาลงใจพงรไดในอนตราย และกาลงใจนนแล พงรไดโดยกาลนาน ไมใชเลกนอย มนสการจงจะร ไมมนสการหารไม คนมปญญาจงจะร คนมปญญา-ทรามหารไม ปญญาพงรไดดวยการสนทนา และปญญานนแลพงรไดโดยกาลนาน ไมใชเลกนอย มนสการจงจะร ไมมนสการหารไม คนมปญญาจงจะร คนมปญญาทรามหารไม. ดกอนภกษทงหลาย กคาทเรากลาววา ศลพงรไดดวยการอยรวมกน... คนมปญญาทรามหารไม ดงน นเรากลาวแลวเพราะอาศยอะไร ? บคคลในโลกน เมออยรวมกบบคคลยอมรอยางนวา ทานผนมกทาศลใหขาดมกทาใหทะล มกทาใหดาง มกทาใหพรอย ตลอดกาลนานแล ไมกระทาตดตอไป ไมประพฤตตดตอในศลทงหลาย ทานผนเปนคนทศล หาใชเปนคนมศลไม อนง บคคลในโลกน เมออยรวมกบบคคลยอมรอยางนวาทานผนมปกตไมทาศลใหขาด ไมทาใหทะล ไมทาใหดาง ไมทาใหพรอยตลอดกาลนาน มปกตทาตดตอไป ประพฤตตอในศลทงหลาย ทานผน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 476เปนผมศล หาใชเปนผทศลไม ดกอนภกษทงหลาย คาทเรากลาววา ศลพงร ไดดวยการอยรวมกน...คนปญญาทรามหารไม ดงน นเรากลาวแลวเพราะอาศยขอน. ดกอนภกษทงหลาย กคาทเรากลาววา ความสะอาดพงรไดดวยถอยคา...คนมปญญาทรามหารไม ดงน นเรากลาวแลวเพราะอาศยอะไร บคคลในโลกน สนทนาอยกบบคคลยอมรอยางนวา ทานผนพดกนตวตอตวเปนอยางหนง พดกนสองตอสองเปนอยางหนง พดกนสามคนเปนอยางหนงพดกนมากคนเปนอยางหนง ทานผนพดคาหลงผดแผกไปจากคากอน ทานผนมถอยคาไมบรสทธ ทานผนหามถอยคาบรสทธไม อนง บคคลในโลกน เมอสนทนาอยกบบคคลยอมรอยางนวา ทานผนพดกนตวตอตวเปนอยางไรพดกนสองคน สามคน มากคน กอยางนน ทานผนพดคาหลงไมผดแผกจากคากอ มถอยคาบรสทธ ทานผนหามถอยคาไมบรสทธไม ดกอนภกษทงหลายคาทเรากลาววา ความสะอาดพงรไดดวยถอยคา ... คนมปญญาทรามหารไมดงน นเรากลาวแลวเพราะอาศยขอน. ดกอนภกษทงหลาย กคาทเรากลาววา กาลงใจพงรไดในอนตราย... คนมปญญาทรามหารไม ดงน นเรากลาวแลวเพราะอาศยอะไร ? บคคลบางคนในโลกน กระทบความเสอมญาต กระทบความเสอมโภคทรพย หรอกระทบความเสอมเพราะโรค ยอมไมพจารณาอยางนวา โลกสนนวาสนเปนอยางนนเอง การไดอตภาพเปนอยางนน ในโลกสนนวาสตามทเปนแลวในการไดอตภาพตามทเปนแลว โลกธรรม ๘ คอ ลาภ ๑ ความเสอมลาภ ๑ยศ ความเสอมยศ ๑ นนทา ๑ สรรเสรญ ๑ สข ๑ ทกข ๑ ยอมหมนเวยนไปตามโลก และโลกยอมหมนไปตามโลกธรรม ๘ ดงน บคคลนนกระทบ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 477ความเสอมญาต กระทมความเสอมโภคทรพย หรอกระทบความเสอมเพราะ โรค ยอมเศราโศก ลาบากใจ ราไร ทนบอกคราครวญ ถงความหลงใหลสวนบคคลบางคนในโลกน กระทบความเสอมญาต กระทบความเสอมโภค-ทรพย หรอกระทบความเสอมเพราโรค ยอมพจารณาอยางนวาโลกสนนวาสนเปนอยางนนเอง การไดอตภาพเปนอยางนน ในโลกสนนวาสตามทเปนแลวในการไดอตภาพตามทเปนแลว โลกธรรม ๘ คอ ลาภ ๑ ความเสอมลาภ ๑ยศ ๑ ความเสอมยศ ๑ นนทา ๑ สรรเสรญ ๑ สข ๑ ทกข ๑ หมนเวยนไปตามโลก และโลกยอมหมนเวยนตามโลกธรรม ๘ ดงน บคคลนนกระทบความเสอมญาต กระทบความเสอมโภคทรพย หรอกระทบความเสอมเพราะโรค ยอมไมเศราโศก ไมลาบากใจ ไมราไร ไมทบบอกคราครวญ ไมถงความหลงใหล ดกอนภกษทงหลาย คาทเรากลาววา กาลงใจพงรไดในอนตราย...คนมปญญาทรามหารไม ดงน นเรากลาวแลวเพราะอาศยขอน. ดกอนภกษทงหลาย กคาทาเรากลาววา ปญญาพงรไดดวยการสนทนา... คนมปญญาทรามหารไม ดงน นเรากลาวแลวเพราะอาศยอะไร บคคลบางคนในโลกน สนทนากบบคคลยอมรอยางนวา ความลกซงของทานผน เพยงไร อภนหารของทานผนเพยงไร และการถามปญหาของทานผนเพยงไรทานผนปญญาทราม ทานผนไมมปญญา ขอนนเพราะเหตไร เพราะทานผน ไมอางบทความอนลกซง อนสงบ ประณต ทสามญชนคาดไมถง ละเอยดอนบณฑตพงรได อนง ทานผนกลาวธรรมอนใด ทานผนไมสามารถจะบอกแสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนก กระทาใหตน ซงเนอความแหงธรรมเปนได โดยยอหรอโดยพสดาร ทานผนมปญญาทราม ทานผนไมมปญญา ดกอนภกษทงหลาย บรษผมจกษยนอยทฝงหวงนา พงเหนปลาเลก ๆผดอย เขาพงทราบไดวา กรยาผดของปลาตวนเปนอยางไร ทาใหเกดคลน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 478เพยงไหน และมความเรวเพยงไร ปลาตวนเลก ไมใชปลาตวใหญ ดงน ฉนใด บคคลเมอสนทนากบบคคลกฉนนนเหมอนกน ยอมรอยางนวา ความลกซงของทานผนเพยงไร ฯลฯ ทานผนมปญญาทราม ทานผนไมมปญญาดงน สวนบคคลในโลกน สนทนาอยกบบคคลยอมรอยางนวา ความลกซงของทานผนเพยงไร อภนหารของทานผนเพยงไร การถามปญหาของทานผนเพยงไร ทานผนมปญญา ทานผนไมใชทรามปญญา ขอนนเพราะเหต อะไร เพราะทานผนยอมอางบทความลกซง สงบ ประณต สามญชนคาด-ไมถง ละเอยด อนบณฑตพงรได และทานผนยอมกลาวธรรมใด ทานผนเปนผสามารถเพอจะบอก เพอแสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนกกระทาใหตน ซงเนอความแหงธรรมนน ทงโดยยอหรอพสดารได ทานผนเปนผมปญญา ทานผนหาใชเปนผมปญญาทรามไม ดงน ดกอนภกษทงหลายบรษผมจกษยนอยทฝงหวงนา พงเหนปลาตวใหญกาลงผด เขาพงรอยางนวากรยาผดของปลาตวนเปนอยางไร ทาใหเกดคลนไดเพยงไหน มความเรวเพยงไร ปลาตวนใหญ หาใชปลาตวเลกไม ดงน ฉนใด บคคลสนทนาอยกบบคคลกฉนนนเหมอนกน ยอมรอยางนวา ความลกซงของทานผนเพยงไรฯลฯ ทานผนมปญญา หาใชเปนผมปญญาทรามไม ดงน ดกอนภกษทงหลายคาทเรากลาววา ปญญาพงรไดดวยการสนทนา... คนมปญญาทรามหารไมดงน นเรากลาวแลวเพราะอาศยขอน. ดกอนภกษทงหลาย ฐานะ ๔ ประการนแล อนบคคลพงรไดดวยฐานะ ๔ น. จบฐานสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 479 อรรถกถาฐานสตร 1 พงทราบวนจฉยในฐานสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา านาน คอเหตทงหลาย. บทวา าเนห คอดวยเหตทงหลาย. ความสะอาดชอ โสเจยย . บทวา ส วสมาโน แปลวา เมออยรวมกน. บทวา น สตตการ น สตตวตต สเลส ความวา ทานผนจะมชวตเปนอยดวยศลอยเนองนตยทกเวลา กหามได. บทวา ส โวหรมาโนคอเมอพด. บทวา เอเกน เอโก โวหรต ความวา ทานผนพดกนตวตอตว. บทวา โวกกมต คอพด. บทวา ปรมโวหารา ปจฉมโวหาร คอทานผนพดคาหลบผดแผกไปจากคากอน. อธบายวา คาหลงกบคากอน และคากอนกบคาหลงไมสมกน. ในบทเปนตนวา าตพยสเนน คอเสอมญาตอธบายวา เสยญาต. แมในบททสอง กนยนแล. สวนในการเกดโรค โรคนนแล ชอวาเสย เพราะทาความไมมโรคใหเสยไป. บทวา อนปรวตตนต คอตดตาม. ในบทวา ลาโภ จ เปนอาทพงนานยไปอยางนวา ลาภยอมหมนไปตามอตภาพหนง ความเสอมลาภยอมหมนไปตามอตภาพหนง. บทวา สากจฉายมาโน ความวา เมอทาการสนทนาดวยอานาจการถามและการตอบปญหา. บทวา ยถา แปลวาโดยอาการใด. อมมงคแหงปญญา ชอ อมมงคะ. อภนหารแหงจตดวยอานาจการแตงปญหา ชอ อภนหาร. การถามปญหา ชอ สมทาหาร. บทวาสนต ความวา ไมกลาวใหสงบ เพราะขาศกสงบ. บทวา ปณต ไดแกถงความลาเลศ. บทวา อตกกาวจร ความวา ทานผนไมกลาวโดยประการ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 480ทอาจถอเอาไดดวยการเดา ดวยการคาดคะเน. บทวา นปณ แปลวา ละเอยด. บทวา ปณฑตเวทนย แปลวา อนพวกบณฑตพงรได. บททเหลอในททกแหง พงทราบโดยทานองทกลาวแลวนนแล. จบอรรถกถาฐานสตรท ๒ ๓. ภททยสตร วาดวยไมควรเชอถอโดยอาการ ๑๐ อยาง [๑๙๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กฎาคารศาลาปามหาวน ใกลเมองเวสาล ครงนนแล ภททยลจฉวเขาไปเฝาพระผมพระ-ภาคเจาถงทประทบ ถวายอภวาทแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคไดสดบมาดงนวา พระสมณโคดมทรงมมายา ยอมทรงรมายาเครองกลบใจสาวกของพวกอญญเดยรถยใหมานบถอ พวกเขาเหลานนพากนกลาวอยางนวา พระ-สมณโคดมทรงมมายา ยอมทรงรมายาเครองกลบใจสาวกของพวกอญญเดยรถยใหมานบถอ ขาแตพระองคผเจรญ คนเหลานนเปนอนกลาวตามทพระผม-พระภาคเจาตรสแลหรอ ไมไดกลาวตพระผมพระภาคเจาดวยคาไมเปนจรงยอมพยากรณธรรมสมควรแกธรรม และการคลอยตามวาทะอนชอบแกเหตไร ๆ ยอมไมมาถงฐานะอนควรตเตยนแลหรอ แทจรง ขาพระองคไมประสงคจะกลาวตพระผมพระภาคเจาเลย. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภททยะ ทานจงมาเถด ทานทงหลายอยาไดถอโดยฟงตามกนมา อยาไดถอโดยสบตอกนมา อยาได

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 481ถอโดยตนขาว อยาไดถอโดยอางตารา อยาไดถอโดยนกเดาเอาเอง อยาไดถอโดยคาดคะเน อยาไดถอโดยตรกตามอาการ อยาไดถอโดยชอบใจวาถกกบลทธของตน อยาไดถอโดยเหนวาผพดเปนคนควรเชอได อยาไดถอโดยเชอวาสมณะเปนครของเรา ดกอนภททยะเมอใด ทานพงรไดดวยตนเองวา ธรรมเหลานเปนอกศล ธรรมเหลานมโทษ ธรรมเหลานอนวญชนตเตยน ธรรมเหลานอนบคคลสมาทานใหบรบรณแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชนเกอกลเพอทกข เมอนน ทานทงหลายพงละเสยเถด ดกอนภททยะ ทานจะพงสาคญความขอนนเปนไฉนความโลภเมอเกดขนภายในบคคล ยอมเกดขนเพอประโยชน หรอเพอมใชประโยชน ? ภท. เพอมใชประโยชน พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ กบคคลผโลภมาก ถกความโลภครอบงายายจต ยอมฆาสตวกได ลกทรพยกได คบชกได พดเทจกได ยอมชกชวนผอนเพอความเปนอยางนนกได ขอนยอมเปนไปเพอมใชประโยชน เพอทกขตลอดกาลนานหรอ ? ภต. อยางนน พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน โทสะ...โมหะ...การแขงด เมอเกดขนในภายในของบรษ ยอมเกดขนเพอประโยชนหรอเพอมใชประโยชน ภต. เพอมใชประโยชน พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ บคคลผแขงด ถกความแขงดครอบงายายจตยอมฆาสตวกได ลกทรพยกได คบชกได พดเทจกได ชกชวนผอนเพอความเปนอยางนนกได ขอนยอมเปนไปเพอมใชประโยชน เพอทกขตลอดกาลนานหรอ ?

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 482 ภท. อยางนน พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน ธรรมเหลานเปนกศลหรอเปนอกศล ? ภต. เปนอกศล พระเจาขา. พ. มโทษหรอไมมโทษ ? ภท. มโทษ พระเจาขา. พ. วญชนตเตยนหรอวญชนสรรเสรญ ? ภต วญชนตเตยน พระเจาขา. พ. บคคลสมาทานใหบรบรณแลว เปนไปเพอมใชประโยชน เพอทกข หรอมใช หรอวาทานมความเหนอยางไรในขอน. ภท. ขาแตพระองคผเจรญ ธรรมเหลาน บคคลสมาทานใหบรบรณแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชน เพอทกข ขาพระองคมความเหนอยางนในขอนพระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ เราไดกลาวคาใดกะทานวา ทานทงหลายอยาถอโดยฟงตามกนมา... เมอใด ทานพงรไดดวยตนเองวาธรรมเหลานเปนอกศล... ทานทงหลายควรละเสยเถด ดงน คานนเรากลาวเพราะอาศยขอน ดกอนภททยะ ทานทงหลายอยาไดถอโดยฟงตามกนมา.... เมอใด ทานทงหลายพงรไดดวยตนเองวา ธรรมเหลานเปนกศล ธรรมเหลานไมมโทษธรรมเหลานวญชนสรรเสรญ ธรรมเหลานบคคลสมาทานใหบรบรณแลวยอมเปนไปเพอประโยชน เพอสข เมอนน ทานทงหลายพงเขาถงธรรมเหลานนอยเถด ดกอนภททยะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน ความไมโลภเมอเกดขนในภายในของบรษ ยอมเกดขนเพอประโยชนหรอเพอมใชประโยชน ?

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 483 ภท. เพอประโยชน พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ กบคคลผไมโลภน ไมถกความโลภครอบงายายจต ยอมไมฆาสตว ไมลกทรพย ไมคบช ไมพดเทจ และชกชวนผอนเพอความเปนอยางนน ขอนยอมเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสขตลอดกาลนานหรอ ? ภท. อยางนน พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน ความไมโกรธ...ความไมหลง. ..ความไมแขงด เกดขนในภายในของบรษ ยอมเกดขนเพอประโยชนเกอกล หรอเพอมใชประโยชนเกอกล ? ภท. เพอประโยชนเกอกล พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ กบคคลผไมแขงดน ไมถกความแขงดครอบงายายจต ยอมไมฆาสตว ไมลกทรพย ไมคบช ไมพดเทจ และชกชวนผอนเพอความเปนอยางนน ขอนยอมเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสขตลอดกาลนานหรอ ? ภท. อยางนน พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ ทานจะสาคญความขอนน เปนไฉน ธรรมเหลาน เปนกศล หรอเปนอกศล ? ภท. เปนกศล พระเจาขา. พ. มโทษหรอหาโทษมได ? ภท. หาโทษมได พระเจาขา. พ. วญชนตเตยนหรอสรรเสรญ ? ภท. วญชนสรรเสรญ พระเจาขา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 484 พ. ธรรมเหลานอนบคคลสมาทานใหบรบรณแลว ยอมเปนไปเพอ ประโยชนเกอกล เพอสขหรอมใช หรอทานมความเหนอยางไรในขอน. ภท. ธรรมเหลานอนบคคลสมาทานใหบรบรณแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสข ขาพระองคมความเหนอยางนในขอน พระเจาขา. พ. ดกอนภททยะ เราไดกลาวคาใดกะทานวา ทานทงหลายจงมาเถดทานทงหลายอยาไดถอฟงตามกนมา . .. ทานทงหลายพงเขาถงธรรมเหลานนอยเถด ดงน คานนเรากลาวแลวเพราะอาศยขอน ดกอนภททยะ คนเหลาใดเปนคนสงบเปนสตบรษ คนเหลานนยอมชกชวนสาวกอยางนวา บรษผเจรญทานจงมา จงปราบปรามความโลภเสยเถด เมอปราบปรามความโลภได จก-ไมกระทากรรมอนเกดแตความโลภดวยกายวาจาใจ จงปราบปรามความโกรธเสยเถด เมอทานปราบปรามความโกรธได จกไมกระทากรรมอนเกดแตความโกรธดวยกาย วาจา ใจ จงปราบปรามความหลงเสยเถด เมอปราบปรามความหลงได จกไมกระทากรรมอนเกดแตความหลงดวยกาย วาจา ใจจงปราบปรามความแขงดเสยเถด เมอปราบปรามความแขงดได จกไมกระทากรรมอนเกดแตความแขงดดวยกาย วาจา ใจ. เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว ภททยลจฉวไดกราบทลพระ-ผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก ฯลฯขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงจาขาพระองควาเปนอบาสก ผถงสระตลอดชวตตงแตวนนเปนตนไป. พ. ดกอนภททยะ กเราไดกลาวชกชวนทานอยางนวา ดกอนภททยะขอทานจงมาเปนสาวกของเราเถด เราจกเปนศาสดาของทาน ดงน หรอ ? ภต. มใชเชนนน พระเจาขา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 485 พ. ดกอนภททยะ สมณพราหมณพวกหนงกลาวตเราผมปกตกลาว อยางน มปกตบอกอยางน ดวยคาอนไมแนนอน เปนคาเปลา คาเทจคาไมจรง วาพระสมณโคดมมมายา รจกมายาเครองกลบใจสาวกของพวกอญญเดยรถยใหนานบถอ. ภต. ขาแตพระองคผเจรญ มายาเครองกลบใจนดนก งามนก ถาญาตสาโลหตอนเปนทรกของขาพระองค พงกลบใจมาดวยมายาเปนเครองกลบใจชนดน ขอนนจะพงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสข แกบรรดาญาตสาโลหตอนเปนทรกของขาพระองค ตลอดกาลนาน ถาแมกษตรยทงปวงจะพงกลบใจมาดวยมายาเปนเครองกลบใจชนดน ขอนนกจะพงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสข แกกษตรยทงปวงตลอดกาลนาน ถาพราหมณทงปวง...แพศย...ศทรทงปวงจะพงกลบใจมาดวยมายาเปนเครองกลบใจชนดน ขอนนกจะพงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสข แกศทรแมทงปวงตลอดกาลนาน. ดกอนภททยะ คาททานกลาวนเปนอยางนน ๆ ถาแมกษตรยทงปวงพงทรงกลบใจมาเพอละอกศลธรรม บาเพญกศลธรรม ขอนนกจะพงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสข แกกษตรยทงปวงตลอดกาลนาน ถาแมพราหมณ...แพศย...ศทรพงกลบใจมาเพอละอกศลธรรม บาเพญกศลธรรม ขอนนกพงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสข แกศทรทงปวง ตลอดกาลนานถาแมโลกพรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก หมสตวพรอมทงสมณพราหมณเทวดาและมนษย พงกลบใจมาเพอละอกศลธรรม บาเพญกศลธรรม ขอนนกพงเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอสขแกโลกพรอมทงเทวโลก มารโลกพรหมโลก แกหมสตวพรอมทงสมณพราหมณ เทวดาและมนษย ตลอดกาลนานดกอนภททยะถาแมพวกมหาศาลเหลาน จะพงกลบใจมาดวยมายาเครองกลบใจ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 486น เพอละอกศลธรรม บาเพญกศลธรรม ขอนน กจะพงเปนไปเพอประโยชน เกอกล เพอสข แกพวกมหาศาลเหลานตลอดกาลนาน ถามหาศาลเหลานพงตงใจ จะปวยกลาวไปไยถงผทเปนมนษยเลา. จบภททยสตรท ๓ อรรถกถาภททยสตร พงทราบวนจฉยในภททยสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา อปสงกม ความวา เจาภททยลจฉว ผบรโภคอาหารเชาเสรจแลว ถอดอกไมของหอมและเครองลบไล เขาไปเฝาดวยคดวา เราจกถวายบงคมพระผมพระภาคเจาดงน. ในบทวา มา อนสลเวน เปนอาทพงทราบเนอความโดยนยนวา ทานทงหลายอยาถอคาของเราดวยอานาจการฟงตามกนมา. บทวา สารมโภ ไดแก ความคดแขงดกนเปนลกษณะแขงกนเกนกวาเหต. ธรรมมอโลภะเปนตน พงทราบโดยนยทตรงกนขามกบความโลภเปนตน . บทวา กสลธมมปสมปทาย ไดแก เพอบาเพญกศลธรรมใหถงพรอม ทานอธบายวา เพอใหไดกศลธรรม. บทวา อเม เจป ภททยมหาสาลา ความวา พระผมพระภาคเจา เมอทรงแสดงตนสาละทยนตนอยขางหนา จงตรสอยางน . บททเหลอในสตรน พงรไดงายเพราะมนยอนกลาวแลวในหนหลง และเพราะมอรรถงาย. แตเมอพระศาสดาทรงยกเยองเทศนาเจาภททยะกเปนโสดาบนบคคลแล. จบอรรถกถาภททยสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 487 ๔. สามคยสตร องคเปนทตงแหงความเพยรเพอความบรสทธ ๔ [๑๙๔] สมยหนง ทานพระอานนท อยทนคมของพวกโกฬยะ ชอสาปคะ ในแควนโกฬยะ ครงนนแล โกฬยบตรชาวนคมสาปคะมากดวยกน เขาไปหาทานพระอานนทถงทอย อภวาทแลวนง ณ ทควรสวนขางหนงครนแลวทานพระอานนทไดกลาวกะโกฬยบตรชาวสาปคนคมวา ดกอนพยคฆ-ปชชะทงหลาย องคเปนทตงแหงความเพยรเพอความบรสทธ ๔ ประการนพระผมพระภาคเจาผร ผเหน เปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนนตรสไวชอบแลว เพอความหมดจดของสตวทงหลาย เพอกาวลวงความโศกและความราไร เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรมเพอทาใหแจงซงนพพาน องค ๔ ประการเปนไฉน คอองคเปนทตงแหงความเพยรเพอความบรสทธ คอ ศล ๑ จต ๑ ทฏฐ ๑ วมตต ๑ ดกอนพยคฆปชชะทงหลาย กองคเปนทตงแหงความเพยร เพอความบรสทธ คอศลเปนไฉน ภกษในธรรมวนยนเปนผมศล ฯลฯ สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย นเรยกวา สลปารสทธ ความพอใจ ความพยายาม ความอตสาหะความขะมกเขมน ความไมทอถอย สตและสมปชญญะในสลปารสทธนนวาเราจกยงสลปารสทธเหนปานนนอนยงไมบรบรณ ใหบรบรณ จกใชปญญาประคบประคองสลปารสทธอนบรบรณไวในฐานะนน ๆ นเรยกวาองคเปนทตงแหงความเพยร คอ สลปารสทธ. ดกอนพยคฆปชชะทงหลาย กองคเปนทตงแหงความเพยร คอจตตปารสทธเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม ฯลฯ บรรลปฐมฌาน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 488...ทตยฌาน...ตตยฌาน...จตตถฌานอย นเรยกวาจตตปารสทธ ความ. พอใจ ...สตและสมปชญญะในจตตปารสทธนนวา เราจกยงจตตปารสทธเหนปานนนอนยงไมบรบรณใหบรบรณ จกใชปญญาประดบประคองจตต-ปารสทธอนบรบรณไวในฐานะนน ๆ นเรยกวาองคเปนทตงแหงความเพยรคอ จตตปารสทธ. ดกอนพยคฆปชชะทงหลาย กองคเปนทตงแหงความเพยร คอทฏฐปารสทธเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน ยอมรชดตามความเปนจรงวานทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา นเรยกวาทฏฐปารสทธ ความพอใจ... สตและสมปชญญะในทฏฐปารสทธนนวา เราจกยงทฏฐปารสทธ เหนปานนนอนยงไมบรบรณใหบรบรณ จกใชปญญาประดบประคองทฏฐปารสทธอนบรบรณไวในฐานะนน ๆ นเรยกวาองคเปนทตงแหงความเพยร คอ ทฏฐปารสทธ. ดกอนพยคฆปชชะทงหลาย กองคเปนทตงแหงความเพยร คอวมตตปารสทธเปนไฉน อรยสาวกนแล เปนผประกอบดวยองคเปนทตงแหงความเพยร คอ สลปารลทธ...จตตปารสทธ...ทฏฐปารสทธแลว ยอมคลายจตในธรรมเปนทตงแหงความกาหนด ยอมเปลองในธรรมทควรเปลองครนแลวยอมถกตองสมมาวมตต นเรยกวา วมตตปารสทธ ความพอใจ...สตและสมปชญญะในวมตตปารสทธนนวา เราจกยงวมตตปารสทธเหนปานน อนยงไมบรบรณใหบรบรณ จกใชปญญาประดบประคองวมตตปารสทธอนบรบรณไวในฐานะนน ๆ นเรยกวา องคเปนทตงแหงความเพยร คอวมตตปารสทธ. ดกอนพยคฆปชชะทงหลาย องคเปนทตงแหงความเพยรเพอความบรสทธ ๔ ประการนแล อนพระผมพระภาคเจา ผร ผเหน เปนพระ-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 489อรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน ตรสไวชอบแลว เพอความหมดจดของ สตวทงหลาย เพอกาวลวงความโศกและการคราครวญ เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอกระทาใหแจงซงนพพาน. จบสามคยสตรท ๔ อรรถกถาสามคยสตร พงทราบวนจฉยในสามคยสตรท ๔ ดงตอไปน :- บทวา สาปคยา ไดแก กลบตรชาวนคมสาปคะ. บทวา พยคฆปชชความวา พระอานนท เมอเรยกโกฬยบตรเหลานน จงกลาวอยางน โกฬนครมสองชอ คอ นครโกฬะ เพราะเขานาไมกระเบามาสราง ๑ ชอวา พยคฆปช-ชะ เพราะเขาสรางในทางเสอผาน ๑. บรรพบรษของชาวโกฬยะเหลานน อาศยอยในพยคฆปชชนครนน เพราะฉะนน ทานเรยกวา พยคฆปชชะ เพราะ อาศยอยในพยคฆปชชนคร. ดวยเหตนน พระอานนทเมอเรยกชาวโกฬยะเหลานน จงกลาวอยางน. บทวา ปารสทธปธานยงคาน ไดแกองคเปนทตงแหงความเพยรเพอความบรสทธ อธบายวา องคคอสวนแหงความเพยรทควรตงไว. บทวาสลปารสทธปธานยงค นเปนชอของความเพยรอนยงศลใหบรสทธ. จรงอยปารสทธปธานยงค นเปนองคเปนทตงแหงความเพยรเพอใหความบรสทธแหงศลเตมบรบรณ เพราะเหตนน จงชอวา สลปารสทธปธานยงคะ. แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน .

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 490 บทวา ตตถ ตตถ ปาย อนคคเหสสาม ความวา เราจก ประคบประคองดวยวปสสนาปญญาไวในทนน ๆ. ในบทวา โย ตตถ ฉนโทเปนตน พงทราบความโดยนยนวา กตตกมมยตาฉนทะความพอใจ คอ ความใครทาในการประคบประคองนนอนใด. ก สต สมปชญญะ ทานกลาวในทนเพอภกษเขาไปตงสตไวแลวกาหนดดวยญาณ ยงความเพยรใหดาเนนไป บทวา รชชนเยส ธมเมส จตต วราเชต ความวา ยอมทาโดยอาการทจตคลายกาหนดในอฏฐารมณอนเปนปจจยแหงราคะ. บทวา วโมจนเยสธมเมส จตต วโมเจต ความวา ยอมทาโดยอาการทจตเปลองไปจากอารมณซงจตควรจะเปลอง. ในบทวา วราเชตวา นชอวา คลายกาหนดในขณะแหงมรรค ชอวา คลายกาหนดแลวในขณะแหงผล. แมในบททสองกนยน เหมอนกน . บทวา สมมาวมตต ผสต ไดแก ถกตองอรหตผลวมตตตามเหตตามนยดวยญาณผสสะ. จบอรรถกถาสามคยสตรท ๔ ๕. วปปสตร วาดวยเจาวปปะเสดจเขาไปหาพระมหาโมคคลลานะ [๑๙๕] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอยในนโครธารามเมองกบลพสด แควนสกกะ ครงนนแล เจาศากยะพระนามวาวปปะ เปนสาวกของนครนถ เสดจเขาไปหาทานพระมหาโมคคลลานะถงทอย ทรงอภวาทแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวทานพระมหาโมคคลลานะไดกลาววา ดกอนวปปะ บคคลในโลกน พงเปนผสารวมดวยกาย สารวม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 491ดวยวาจา สารวมดวยใจ เพราะวชชาดบไป วชชาเกดขน ทานเหนฐานะ ทเปนเหตใหอาสวะอนเปนปจจยแหงทกขเวทนาไปตามบคคลในสมปรายภพหรอไม วปปศากยราชตรสวา ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาเหนฐานะนน บคคลกระทาบาปกรรมไวในปางกอนซงยงใหผลไมหมด อาสวะทงหลายอนเปนปจจยแหงทกขเวทนา พงไปตามบคคลในสมปรายภพอนมบาปกรรมนนเปนเหต ทานพระมหาโมคคลลานะสนทนากนวปปศากยราชสาวกของนครนถคางอยเพยงนเทานน ครงนนแล เวลาเยน พระผมพระภาคเจาเสดจออกจากทเรน เสดจเขาไปยงอปฏฐานศาลา ประทบนงบนอาสนะทปลาดไว ครนแลวไดตรสถามทานพระมหาโมคคลลานะวา ดกอนโมคคลลานะ บดน เธอทงหลายประชมสนทนากนดวยเรองอะไร และเธอทงหลายพดอะไรคางกน ไวในระหวาง. ทานพระมหาโมคคลลานะกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาส ขาพระองคไดกลาวกะวปปศากยราชสาวกของนครนถวาดกอนวปปะ บคคลในโลก พงเปนผสารวมดวยกาย สารวมดวยวาจาสารวมดวยใจ เพราะอวชชาดบไป วชชาเกดขน ทานเหนฐานะทเปนเหตใหอาสวะอนเปนปจจยแหงทกขเวทนาไปตามบคคลในสมปรายภพนนหรอไมเมอขาพระองคกลาวอยางนแลว วปปศากยราชสาวกของนครนถ ไดกลาวกะขาพระองควา ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาเหนฐานะนน บคคลกระทาบาป-กรรมไวในปางกอนซงยงใหผลไมหมด อาสวะทงหลายอนเปนปจจยแหงทกขเวทนาพงไปตามบคคลในสมปรายภพ อนมบาปกรรมนนเปนเหต ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคสนทนากบวปปศากยราชสาวกของนครนถคางอยเพยงนแล ลาดบนน พระผมพระภาคเจากเสดจมาถง. ครงนนแล พระผมพระภาคเจาไดตรสกบวปปศากยราชสาวกของนครนถวา ดกอนวปปะ ถาทานจะพงยนยอมขอทควรยนยอม และคดคาน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 492ขอทควรคดคานตอเรา และทานไมรความแหงภาษตของเราขอใด ทานพง ซกถามในขอนนยงขนไปวา ขอนอยางไร ความแหงภาษตขอนอยางไรดงนไซร เราพงสนทนากนในเรองนได วปปศากยราชกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองคจกยนยอมขอทควรยนยอม และจกคดคานขอท ควรคดคานตอพระผมพระภาคเจา อนง ขาพระองคไมรความแหงภาษตของพระผมพระภาคเจาขอใด ขาพระองคจกซกถามพระผมพระภาคเจาในขอนน ยงขนไปวา ขอนอยางไร ความแหงภาษตขอนอยางไร ขอเราจงสนทนากนในเรองนเถด พระเจาขา. พ. ดกอนวปปะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน อาสวะเหลาใดกอทกข เดอดรอน เกดขนเพราะการกระทาทางกายเปนปจจย เมอบคคลงดเวนจากการกระทาทางกายแลว อาสวะเหลานนทกอทกข เดอนรอน ยอมไมมแกเขา เขาไมทากรรมใหมดวย รบผลกรรมเกาแลวทาใหสนไปดวยนเปนปฏปทาเผากเลสใหพนาศ ผปฏบตพงเหนไดเอง ไมประกอบดวยกาลควรเรยกใหมาด ควรนอมเขามา วญชนพงรเฉพาะตน ดกอนวปปะ ทานยอมเหนฐานะทเปนเหตใหอาสวะอนเปนปจจยแหงทกขเวทนา พงไปตามบคคลในสมปรายภพนนหรอไม. วป. ไมเหน พระเจาขา. พ. ดกอนวปปะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน อาสวะเหลาใดกอทกข เดอดรอน เกดขนเพราะการกระทาทางวาจาเปนปจจย เมอบคคลงดเวนจากการกระทาทางวาจาแลว อาสวะเหลานนทกอทกข เดอดรอนยอมไมมแกเขา เขาไมทากรรมใหมดวย รบผลกรรมเกาแลวทาใหสนไปดวยนเปนปฏปทาเผากเลสใหพนาศ...วญชนพงรเฉพาะตน ดกอนวปปะ ทานยอมเหนฐานะทเปนเหตใหอาสวะอนเปนปจจยแหงทกขเวทนา พงไปตามบคคลในสมปรายภพนนหรอไม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 493 วป. ไมเหน พระเจาขา. พ. ดกอนวปปะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน อาสวะเหลาใด กอทกข เดอดรอน เกดขนเพราะการการทาทางใจเปนปจจย เมอบคคลงดเวนจากการกระทาทางใจแลว อาสวะทกอทกข เดอดรอน ยอมไมมแกเขาเขาไมทากรรมใหมดวย รบผลกรรมเกาแลวทาใหสนไปดวย นเปนปฏปทาเผากเลสใหพนาศ...วญชนพงรเฉพาะตน ดกอนวปปะ ทานยอมเหนฐานะทเปนเหตใหอาสวะอนเปนปจจยแหงทกขเวทนาพงไปตามบคคลในสมปรายภพนนหรอไม. วป. ไมเหน พระเจาขา. พ. ดกอนวปปะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน อาสวะเหลาใดกอทกข เดอดรอน เกดขนเพราะอวชชาเปนปจจย เพราะอวชชาดบไปวชชาเกดขน อาสวะทกอทกข เดอดรอน เหลานนยอมไมมแกเขา เขาไมทากรรมใหมดวย รบผลกรรมเกาแลวทาใหสนไปดวย นเปนปฏปทาเผากเลสใหพนาศ...อนวญชนพงรเฉพาะตน ดกอนวปปะ ทานยอมเหนฐานะทเปนเหตใหอาสวะอนเปนปจจยแหงทกขเวทนาพงไปตามบคคลในสมปรายภพนนหรอไม. วป. ไมเหน พระเจาขา. พ. ดกอนวปปะ เมอภกษมจตหลดพนโดยชอบอยางนแลว ยอม บรรลธรรมเปนเครองอยเปนนตย ๖ ประการ เธอเหนรปดวยจกษแลวไมดใจไมเสยใจ มอเบกขา มสตสมปชญญะอย ฟงเสยงดวยห....สดกลนดวยจมก...ลมรสดวยลน...ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย...รแจงธรรมารมณดวยใจแลวไมดใจ ไมเสยใจ มอเบกขา มสตสมปชญญะอย เธอเมอเสวยเวทนามกายเปนทสด ยอมรชดวา เราเสวยเวทนามกายเปนทสด เมอเสวยเวทนามชวตเปน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 494ทสด ยอมรชดวา เราเสวยเวทนามชวตเปนทสด ยอมรชดวา เมอกายแตก สนชวตไป เวทนาทงปวงอนไมนาเพลดเพลนในโลกน จกเปนของเยนดกอนวปปะ เงาปรากฏเพราะอาศยตนไม ครงนน บรษพงถอจอบและตะกรามา เขาตดตนไมนนทโคน ครนแลว ขดคยเอารากขน โดยทสดแมเทาตนแฝกกไมใหเหลอ เขาตดผาตนไมนนใหเปนชนเลกชนนอย กระทาใหเปนซก ๆ แลวผงลมและแดด ครนผงลมและแดดแหงแลวเผาไฟ กระทาใหเปนขเถา โปรยในทมลมพดจดหรอลอยในกระแสนาอนเชยวในแมนา เมอเปนเชนนน เงาทปรากฏเพราะอาศยตนไมนน มรากขาดสญ ประดจตาลยอดดวน ทาใหไมม ไมใหเกดขนตอไปเปนธรรมดา แมฉนใด ดกอนวปปะฉนนนเหมอนกนแล เมอภกษมจตหลดพนโดยชอบอยางนแลว ยอมไดบรรลธรรมเปนเครองอยเนองนตย ๖ ประการ เธอเหนรปดวยจกษแลวไมดใจ ไมเสยใจ มอเบกขา มสตสมปชญญะอย ฟงเสยงดวยห... สดกลนดวยจมก... ลมรสดวยลน... ถกตองโผฎฐพพะดวยกาย... รแจงธรรมารมณดวยใจแลวไมดใจ ไมเสยใจ มอเบกขา มสตสมปชญญะอย เธอเมอเสวยเวทนามกายเปนทสด ยอมรชดวา เราเสวนเวทนามกายเปนทสด เมอเสวยเวทนามชวตเปนทสด ยอมรชดวา เราเสวยเวทนามชวตเปนทสด ยอมรชดวาเมอกายแตกสนชวตไป เวทนาทงปวงอนไมนาเพลดเพลนในโลกน จกเปนของเยน. เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว วปปศากยราชสาวกของนครนถ ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ บรษตองการกาไร เลยงลกมาไวขาย (ถาลกมาตายหมด) เขาพงขาดทน ซายงตองเหนดเหนอยลาบากใจยงขนไป แมฉนใด ขาพระองคหวงกาไรเขาคบหานครนถผโง ตองขาดทน ทงตองเหนดเหนอยลาบากใจยงขนไป กฉนนน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 495เหมอนกน ขาแตพระองคผเจรญ ตงแตวนนเปนตนไป ขาพระองคนจก โปรยความเลอมใสในพวกนครนถผโงเขลาเสยในทลมพดจด หรอลอยเสยในแมนา อนมกระแสเชยว ขาแตพระองคผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนกขาแตพระองคผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก พระผมพระภาคเจาทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยาย เปรยบเหมอนหงายของทควา เปดของทปดบอกทางแกคนหลงทาง หรอตามประทปไวในทมดดวยหวงวา คนผมจกษจกเหนรปได ฉะนน ขาพระองคนขอถงพระผมพระภาคเจา กบทงพระธรรมและพระภกษสงฆ วาเปนสรณะ ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงจาขาพระองควาเปนอบาสก ผถงสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. จบวปปสตรท ๕ อรรถกถาวปปสตร พงทราบวนจฉยในวปปสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา วปโป ไดแก เจาศากยะผเปนพระเจาอาของพระทศพล บทวา นคณสาวโก ไดแก เปนอปฐากของนคณฐนาฏบตร ดจสหเสนาบดในกรงเวสาล และดจอปาลคฤหบดในเมองนาฬนทา. บทวา กาเยน ส วโตความวา ชอวา สารวมดวยกาย เพราะสารวมคอปดกายทวาร. แมในสองบททเหลอกนยนเหมอนกน . บทวา อวชชาวราคา ไดแก เพราะอวชชาคลายสนไป. บทวา วชชปปาทา ไดแก เพราะมรรควชชาเกดขน. บทวา ตาน แปลวาเหตนน . บทวา อวปกกวปาก ไดแก ยงไมถงวาระไดรบผล.บทวา ตโตนทาน ไดแก มกรรมนนเปนเหต มบาปกรรมนนเปนปจจย.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 496บทวา ทกขเวทนยา อาสวา อสสเวยย ความวา กเลสทงหลายอนเปน ปจจยแหงทกขเวทนา พงไหลไปตาม คอพงเขาไปตาม อธบายวา กเลสทงหลายพงเกดขนแกบรษนน. บทวา อภสมปราย ไดแก ในอตภาพทสองนนแล. บทวา กายสมารมภปจจยา แปลวา เพราะกายกรรมเปนปจจย.บทวา อาสวา ไดแก กเลสทงหลาย. ในบทวา วฆาตปรฬาหา น ทกขชอวาวฆาคะ ความเรารอนทางกายและทางจต ซงวาปรฬาหะ. บทวา ผสสผสสพยนตกโรต ความวา กรรมทญาณจะพงฆา พอกระทบญาณสมผสกสนไป กรรมทวบากจะพงฆา พอกระทบวบากสมผส กสนไป. บทวานชชรา ไดแก ปฏปทาททากเลสใหโซมไป. แมในวาระทเหลอกนยน เหมอนกน. ภกษนดารงอยในปฏปทาน ควรเปนพระขณาสพ. ควรนามหาภต-รป ๔ ออกแลวแสดงการกาหนดดวยอรยสจ ๔ แลวพงบอกกรรมฐาน จนถงอรหตผล. กบดน พระผมพระภาคเจาเพอจะทรงแสดงสตตวหารธรรมธรรมเครองอยประจาของพระขณาสพนน จงตรสคามอาทวา เอว สมมา-วมตตจตตสส ดงน . ในบทเหลานน บทวา สมมาวมตตสส ไดแกพนแลวโดยชอบ โดยเหตการณ โดยนย. บทวา สตตวหารา ไดแกธรรมเปนเครองอยเปนนจ ธรรมเปนเครองอยประจา. บทวา เนว สมโนโหต ไดแก เปนผไมเกดโสมนสดวยอานาจความกาหนดในอฏฐารมณ. บทวาน ทมมโน ไดแกไมเปนผเกดโทนนสดวยอานาจความขนใจในอนฏฐารมณ.บทวา อเปกขโก วหรต สโต สมปชาโน ไดแก เปนผมอเบกขามความเปนกลางในอารมณเหลานน ดวยอเบกขา มอาการคอความเปนกลางเปนลกษณะกาหนดถอเอา ดวยสตสมปชญญะอย.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 497 บทวา กายปรยนตก ไดแก เวทนามกายเปนทสด คอกาหนด ดวยกาย อธบายวา เวทนาเปนไปในทวาร ๕ ยงเปนไปอยตราบเทาทกาย คอทวาร ๕ ยงเปนไปอย. บทวา ชวตปรยนตก ไดแกเวทนามชวตเปนทสดคอ กาหนดดวยชวต อธบายวา เวทนาอนเปนไปในมโนทวาร ยงเปนไปอยตราบเทาทชวตยงเปนไปอย. ในเวทนาเหลานน เวทนาอนเปนไปในทวาร ๕เกดทหลงแตดบกอน. เวทนาอนเปนไปในมโนทวารเกดกอนแตดบทหลง เพราะเวทนานนตงอยในวตถรปในขณะปฏสนธ. เวทนาอนเปนไปในทวาร ๕ยงเปนไปอยดวยอานาจปญจทวารในปจจบน คราวมอาย ๒๐ ป ในปฐมวยยงมกาลงแขงแรงดวยอานาจความรก ความโกรธและความหลง คราวมอาย๕๐ ป ยงคงทอย จะลดลงตงแตอาย ๖๐ ป คราวอาย ๘๐ - ๙๐ ป กนอยเตมท. ดวยวาในครงนนสตวทงหลาย แมเมอมผกลาววา พวกเรานงนอนรวมกนมานานแลว กพดวา เราไมรดงนกม พดวา เราไมเหนอารมณมรปเปนตน แมมประมาณมาก เราไมไดยน เราไมรกลนหอม กลนเหมน รสอรอยรสไมอรอย หรอแขงออน ดงนกม. เวทนาเปนไปในทวาร ๕ ของสตวเหลานน ถงจะดบไป . แตเวทนาเปนไปในมโนทวาร กยงเปนไปอยดวยประการฉะน. เวทนานนเสอมไปโดยลาดบ ในเวลาใกลตายอาศยสวนของหทยวตถเทานนยงเปนไปอยได. กเวทนานนยงเปนไปอยไดเพยงใด ทานกลาววาสตวยงมชวตอยไดเพยงนน. เมอใดเวทนาเปนไปไมได เมอนนทานกลาววา สตวตายแลว ดบแลว ดงน. พงเปรยบความขอนนนดวยหนองนา. เหมอนอยางวา บรษพงทาหนองนาใหมทางนา ๕ ทาง เมอฝนตกครงแรก พงใหนาเขาไปโดยทางนาทง ๕ แลวขงนาไวในบอ ภายในหนองนาใหเตม เมอฝนตกบอย ๆ นาเตมในทางของนา แลวทวมลนออกไปประมาณ คาวตหนงหรอกงโยชน นายงขงอย นาเมอไหลออกจากนน เมอชาวนาเปด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 498คนกนนา ทางานในนา นาไหลออก คราวขาวกลาแกนากไหลออก นางวดไป ชาวนากพดวา เราจะจบปลา จากนนลวงไป ๒-๓ วน นากขงอยแตในบอเทานน กตราบใดนานนยงมในบอ ตราบนนกนบไดวา นายงมในหนองนาแตเมอใด นาในบอนนขาด เมอนน กเรยกไดวา นาไมมในหนองนา ฉนใดขออปไมยพงทราบฉนนน. เวลาทเวทนาอนเปนไปในมโนทวาร ตงอยในวตถรปในขณะปฏสนธครงแรก เหมอนเวลาทเมอฝนตกครงแรก เมอนาไหลเขาไปโดยทางทง ๕บอกเตม เมอวตถรปยงเปนไปอย เวทนาอนเปนไปในทวาร ๕ กเปนไปอยไดเหมอนเวลาทเมอฝนตกบอย ๆ นาเตมทางทง ๕ ความทเวทนานนมกาลงมากยงดวยอานาจความรกเปนตน คราวทมอาย ๒๐ ป ในปฐมวยเหมอนการทนาทวมลนไปประมาณคาวตหนงแสะกงโยชน เวลาทเวทนานนยงคงทอยคราวทมอาย ๕๐ ป เหมอนเวลาทนายงขงอยเตมในหนองนา ตราบเทาทนายงไมไหลออกจากหนองนานน เวทนาเสอมตงแตเวลาทมอาย ๖๐ ป เหมอนเวลาทเมอเปดคนกนนา เมอทางานนากไหลออก เวลาทเวทนาอนเปนไปในทวาร ๕ ออนลง เมอมอาย ๘๐ - ๙0 ป เหมอนเวทนาทเมอนางวด ยงม นาเหลออยนดหนอยททางนา เวลาทเวทนาในมโนทวารยงเปนไปอยไดเพราะอาศยสวนแหงหทยวตถ เหมอนเวลาทนายงขงอยในบอนนเอง ตราบใดทเวทนานน ยงเปนไปอยได ตราบนนกเรยกไดวา สตวยงมชวตอย เหมอนเวลาทควรจะพดไดวา เมอในบอมนาแมนดหนอย นาในหนองนากยงมอย.กเมอนาในบอขาด กเรยกไดวา ไมมนาในหนองนา ฉนใด เมอเวทนาเปนไปในมโนทวารเปนไปไมได กเรยก ไดวา สตวตายฉนนน. บทวา ชวต-ปรยนตก เวทน เวทยมาโน ทานกลาวหมายถงเวทนานแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 499 บทวา กายสส เภทา ไดแก กายแตก. บทวา อทธ ชวตปรยา- ทานา ไดแก เบองหนาแตสนชวตไป. บทวา อเธว ไดแก ในโลกนเทานนไมไปขางหนา ดวยอานาจปฏสนธ. บทวา สต ภวสสนต ไดแก เวทนาทงปวง เวนจากความเปนไป ความดนรนและความกระวนกระวายกจกเปนของเยน มอนไมเปนไปเปนธรรมดา . บทวา ถณ ปฏจจ ไดแก อาศยตนไม. บทวา กททาลปฏก อาทาย ความวา ถอจอบ เสยม และตะกรา แตเทศนาทานมงแตจอบเทานน. บทวา มเล ฉนเทยย ไดแก พงเอาจอบตดทโคน. บทวา ปลขเณยยไดแก เอาเสยมขดโดยรอบ. ในขอวา เอวเมว โข น เทยบดวยอปมา ดงน.อตภาพพงเหนเหมอนตนไม กศลกรรมและอกศลกรรมเหมอนเงาอาศยตนไม พระโยคาวจรเหมอนบรษผประสงคจะทาเงาไมใหเปนไป ปญญาเหมอนจอบ สมาธเหมอนตะกรา วปสสนาเหมอนเสยม เวลาทตดอวชชาดวยอรหตมรรค เหมอนเวลาทเอาเสยมขดราก เวลาทเหนเปนกอง เหมอนเวลาททาใหเปนชนเลกชนนอย เวลาทเหนเปนอายตนะเหมอนเวลาทผาออกเวลาทเหนเปนธาตเหมอนเวลาททาใหเปนผง เวลาททาความเพยรทางกายทางจต เหมอนเวลาทตากใหเเหงทลมและแดด เวลาทเผากเลสดวยญาณเหมอนเวลาทเอาไฟเผา เวลาทขนธ ๕ ยงทรงอย เหมอนเวลาททาเปนเขมาการดบขนธ ๕ ทมรากตดขาดแลวโดยไมมปฏสนธ เหมอนเวลาทโปรยไปในพายใหญ เหมอนเวลาทลอยไปในกระแสนา ความทไมมบญญต เพราะวบากขนธไมเกดในภพใหม พงทราบเหมอนการเขาไปสความไมมบญญตโดยโปรยไปและลอยไป. บทวา ภควนต เอตทโวจ ความวา เมอพระศาสดาทรงยกเยองเทศนาอย วปปศากยราชบรรลโสดาปตตผลแลว ไดกราบทลคาเปนตนวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 500เสยยถาป ภนเต ดงน. ในบทเหลานน บทวา อทรยตถโก คอเปนผมความตองการกาไร. บทวา อสสปณย โปเสยย ความวา พงเลยง ดวยคดวา เราจกซอลกมา ๕๐๐ ตว แลวจงขายในภายหลง. ตองใชเครองอปกรณประมาณ ๕๐๐ เปนคาเลยงดมาทมราคาพนหนง โดยเปนของหอมและดอกไมเปนตน . ตอมามาเหลานนของเขาเกดโรควนเดยวเทานนกตายหมด เพราะเหตนน เขากลาวอยางน ดวยความประสงคน. บทวา อทรยเจว นาธ-คจเฉยย ไดแก ไมไดทงกาไร ทงทนทลงไป. บทวา ปยรปาส ไดแกบารงดวยปจจย ๔. บทวา โสห อทรยเจว นาธคจฉ ความวา ขา-พระองคไมไดกาไร ทงขาดทนอกดวย. ทานแสดงวา เราชอวาเปนคนบารงมาไวขาย. คาทเหลอในบทนมเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถาวปปสตรท ๕ ๖. สาตถสตร วาดวยตรสองคแหงสมณธรรม [๑๙๖] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ กฎาคาร ศาลาปามหาวน ใกลนครเวสาล ครงนนแล เจาลจฉวพระนามวาสาฬหะและอภยเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ทรงถวายอภวาทแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลว เจาสาฬหลจฉวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ มสมณพราหมณพวกหนงบญญตการรอถอนโอฆะ เพราะเหต ๒ อยาง คอ เพราะเหตสลวสทธ ๑ เพราะเหตเกลยดตบะ ๑ สวนในธรรมวนยน พระผมพระภาคเจาตรสอยางไร พระเจาขา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 501 พระผมพระภาคเจาตรสตอบวา ดกอนสาฬหะ เรากลาวสลวสทธ เเลวา เปนองคแหงสมณธรรมอยางหนง สมณพราหมณเหลาใด มวาทะยกยองการเกลยดตบะ ถอการเกลยดตบะเปนสาระ ตดอยในการเกลยดตบะสมณพราหมณเหลานนไมควร เพอจะรอถอนโอฆะออกได อนง สมณ- พราหมณเหลาใดมความประพฤตทางกายไมบรสทธ มความประพฤตทางวาจาไมบรสทธ มความประพฤตทางใจไมบรสทธ มอาชพไมบรสทธ สมณพราหมณเหลานนไมควรเพอญาณทศนะ เพอความตรสรชนเยยม ดกอนสาฬหะเปรยบเหมอนบรษใครจะขามแมนา พงถอผงอนคมเขาไปสปา เขาพบตนรงใหญในปานน ลาตนตรง ยงหนม ไมมทนารงเกยจ เขาพงตดทโคนตดทปลาย รดกงและใบเรยบรอยดแลว ถากดวยผง แลวเกลาดวยมด ขดลงพอเปนรอย ขดดวยลกหนแลวปลอยลงแมนา ดกอนสาฬหะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน บรษนนควรจะขามแมนานนไดหรอ. สาฬหะ. ขอนนเปนไมได พระเจาขา. พ. ขอนน เพราะเหตไร. สาฬหะ. ขาแตพระองคผเจรญ เพราะตนรงนนเขาแตงเกลยงเกลาในภายนอกไมเรยมรอยในภายใน บรษนน พงหวงขอนไดวา ไมรงจะตองจมและบรษนนจกถงความพนาศ พระเจาขา. พ. ดกอนสาฬหะ ฉนนนเหมอนกนแล สมณพราหมณเหลาใดมวาทะยกยองการเกลยดตบะ ถอการเกลยดตบะเปนสาระ ตดอยในการเกลยดตบะ สมณพราหมณเหลานน ไมควรเพอรอถอนโอฆะออก อนง สมณพราหมณเหลาใดมความพระพฤตทางกายไมบรสทธ มความประพฤตทางวาจาไมบรสทธมความประพฤตทางใจไมบรสทธ มอาชพไมบรสทธ สมณพราหมณเหลานนไมควรเพอญาณทศนะ เพอความตรสรชนเยยม สวนสมณพราหมณเหลาใด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 502ไมเปนผมวาทะยกยองการเกลยดตบะ ไมถอการเกลยดตบะเปนสาระ ไมตด อยในการเกลยดตบะ สมณพราหมณเหลานนควรเพอรอถอนโอฆะออกไดอนง สมณพราหมณเหลาใดมความประพฤตทางกายบรสทธ มความประพฤตทางวาจาบรสทธ มความประพฤตทางใจบรสทธ มอาชพบรสทธ สมณ-พราหมณเหลานนควรเพอญาณทศนะ เพอความตรสรชนเยยม เปรยบเหมอนบรษใครจะขามแมนา ถอเอาผงอนคมเขาไปสปา เขาเหนตนรงใหญในปานนลาตนตรง ยงหนม ไมมทนารงเกยจ เขาพงตดมนทโคน แลวตดปลายรดกงและใบเรยบรอยดแลว ถากดวยผง เกลาดวยมด ขดแตงดวยสว ทาภายในใหเรยบรอย ขดเปนรอง แลวขดดวยลกหน กระทาใหเปนเรอ ตดกรรเชยงและหางเสอ แลวปลอยลงแมนา ดกอนสาฬหะ ทานจะสาคญความขอนนเปนไฉน บรษนนควรขามแมนาไดหรอไม. สาฬหะ. ได พระเจาขา. พ. ขอนน เพราะเหตไร. สาฬหะ. ขาแตพระองคผเจรญ เพราะตนรงนนเขาแตงเกลยงเกลาดในภายนอก เรยบรอยในภายใน ทาเปนเรอ ตดกรรเชยงและหางเสอ บรษนนพงหวงขอนไดวา เรอจกไมจม บรษจกถงฝงไดโดยสวสด พระเจาขา. พ. ดกอนสาฬหะ ฉนนนเหมอนกนแล สมณพราหมณเหลาใดไมมวาทะยกยองการเกลยดตบะ ไมถอการเกลยดตบะเปนสาระ ไมตดอยในการเกลยดตบะ สมณพราหมณเหลานนควรเพอรอถอนโอฆะออกได อนงสมณพราหมณเหลาใด มความประพฤตทางกายบรสทธ มความประพฤตทางวาจาบรสทธ มความประพฤตทางใจบรสทธ มอาชพบรสทธ สมณพราหมณเหลานนควรเพอญาณทศนะ เพอความตรสรชนเยยม ดกอนสาพหะ เปรยบเหมอนนกรบ ถงแมจะรกระบวนลกศรเปนอนมาก ถงกระนน เขาจะได

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 503ชอวาเปนนกรบคควรแกพระราชา เปนผควรทพระราชาใชสอย ยอมถงการนบ วาเปนองคของพระราชาทเดยว กดวยสถาน ๓ ประการ ๓ ประการเปนไฉน คอเปนผยงไดไกล ๑ ยงไดไว ๑ ทาลายขาศกหมใหญได ๑ ดกอนสาฬหะนกรบผยงไดไกล แมฉนใด อรยสาวกผมสมมาสมาธ กฉนนน อรยสาวกผมสมมาสมาธ ยอมเหนดวยปญญาอน ชอบตามความเปนจรงอยางนวา รปอยางใดอยางหนง เปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในหรอภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ใกลหรอไกล รปทงหมดน ไมใชของเราไมเปนเรา ไมใชตวตนของเรา ยอมเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา เวทนาอยางใดอยางหนง. .. สญญาอยางใดอยางหนง.. . สงขารอยางใดอยางหนง...วญญาณอยางใดอยางหนง เปนอดต อนาคต ปจจบนเปนภายในหรอภายนอน หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ใกลหรอไกลวญญาณทงหมดนไมใชชองเรา ไมเปนเรา ไมใชตวตนของเรา ดงนดกอนสาฬหะ นกรบผยงไดไวฉนใด อรยสาวกผมสมมาทฏฐกฉนนน อรย-สาวกผมสมมาทฏฐยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย น ทกขนโรธ นทกชนโรธคามนปฏปทา ดกอนสาฬหะ นกรบผทาลายขาศกหมใหญได ฉนใด อรยสาวกผมสมมาวมตตกฉนนน อรยสาวกผมสมมา-วมตตยอมทาลายกองอวชชาอนใหญเสยได. จบสาตถสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 504 อรรถกถาสาตถสตร พงทราบวนจฉยในสาตถสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา ทวเยน คอ เพราะสวนสอง. บทวา โอฆสส นตถรณไดแก การรอถอนโอฆะ ๔. บทวา ตโปชคจฉาเหต ไดแก เพราะเหตเกลยดบาปดวยตบะ กลาวคอการทาทกรกรยา. บทวา อตร สามงคไดแก สวนแหงสมณธรรมอยางหนง. ในบทมอาทวา อปรสทธกายสมา-จารา พระผมพระภาคเจาทรงแสดงถงศล ความประพฤตทางกาย วาจา และใจไมบรสทธ ดวยสามบทน แลวจงทรงแสดงถงความเปนผมอาชวะไมบรสทธดวยบทหลง. บทวา าณทสสนาย ไดแก ทสสนะอนไดแกมรรคญาณ. บทวา อนตตราย สมโพธาย ไดแกพระอรหต. ทานอธบายวา ไมควรเพอสมผสดวยญาณผสสะ คอ อรหต. บทวา สาลลฏ ไดแก ตนสาละ. บทวา นว คอ หนม. บทวาอกกกจจกชาต คอ ไมเกดความรงเกยจวา ควรหรอไมควร. บทวาเลขณยา ลเขยย ไดแก ขดพอเปนรอย. บทวา โธเปยย ไดแก ขด.บทวา อนโตอวสทธา ไดแก ไมเรยบในภายใน คอ ไมเอาแกนออก.ในบทวา เอวเมว โข น เทยบดวยอปมาดงน. จรงอย อตภาพพงเหนเหมอนตนสาละ กระแสสงสารเหมอนกระแสนา คนยดถอทฏฐ ๖๒ เหมอนคนทตองการจะไปฝงโนน เวลาทยดมนในอารมณภายนอก เหมอนเวลาททาตนสาละใหเรยบดในภายนอก เวลาทศลในภายในไมบรสทธ เหมอนเวลาท ไมทาขางในของตนสาละใหเรยบ การทคนถอทฏฐจมลงไปในกระแสสงสารวฏพงทราบเหมอนการทตนสาละจมลงไปขางลาง.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 505 บทวา ชยารตต พนเธยย ไดแก ตดกรรเชยงและหางเสอ. บทวา เอวเมว โข เทยบดวยอปมาดงน อตภาพเหมอนตน สาละหนม. กระแสสงสารวฏเหมอนกระแสนา พระโยคาวจร เหมอนคนผประสงคจะไปฝงโนนเวลาทความสารวมตงมนในทวาร ๖ เหมอนเวลาททาภายนอกใหเรยบศลอาจาระบรสทธในภายใน เหมอนความททาภายในใหเรยบ การทาความเพยรทางกายและใจ เหมอนการตดกรรเชยงและหางเสอ การบาเพญศล สมาธ ปญญาโดยลาดบ แลวถงนพพาน พงเหนเหมอนการไปถงฝงโนนไดโดยสวสด. บทวา กณฑจตตกาน ไดแก กระบวนการทควรทาดวยลกศรมไมนอย เปนตนวา คนศร เชอกศร รางศร ฉากศร สายศร ดอกศร.บทวา อถโข โส ตห าเนห ความวา เขาแมรกระบวนการลกศรมากอยางน กไมคควรแกพระราชา แตจะดควรโดยฐานะ ๓ เทานน. บทวา สมมาสมาธ โหต ในบทนมความวา เปนผตงมนแลวดวยมรรคสมาธ และผลสมาธ. บทวา สมมาทฏ ไดแก ประกอบแลวดวยมรรคสมมาทฏฐ. ทานกลาวมรรค ๔ ผล ๓ ดวยสจจะ ๔ มอาทวา อททกข ดงน. พงทราบความวา กผประกอบดวยสมมาทฏฐน พงทราบวาชอวา ยงไมพลาดดวยมรรคเทานน. บทวา สมมาวมตต ไดแก ประกอบแลวดวยวมตต คอ อรหตผล. บทวา อวชชากขนธ ปทาเลต ความวาผประกอบดวยสมมาวมตต ทานกลาววา ชอวาทาลายกองอวชชาดวยอรหต-มรรค. จรงอย กองอวชชาถกทาลายดวยอรหตมรรคนในภายหลง แตในทนควรกลาววา ยอมทาลายอาศยกองอวชชาทถกทาลายแลว. จบอรรถกถาสาตถสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 506 ๗. มลลกสตร ตรสเหตททาใหมาตคามมรปงาม - ทราม [๑๙๗] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ พระวหารเชตวนอารามของทานอนาถบณฑกเศรษฐ ใกลพระนครสาวตถ ครงนนแล พระ-นางมลลกาเทวเสดจเขาไปเฝาพระผมพระภาณเจงถงทประทบ ทรงถวายอภวาทแลว ประทบนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดทลถามพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอเปนเหตเปนปจจยใหมาตคามบางคนในโลกน มผวพรรณทราม รปชว ไมนาด ยากจนขดสนทรพยสมบตและตาศกด ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอเปนเหตเปนปจจยใหมาตคามบางคนในโลกน มผวพรรณทราม รปชว ไมนาด แตเปนคนมงคง มทรพยมาก มโภคสมบตมากและสงศกด ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอเปนเหตเปนปจจยใหมาตคามบางคนในโลกน มรปงาม นาด นาชม ประกอบดวยความเปนผมผวพรรณอนงามยงนก แตเปนคนยากจน ขดสนทรพยสมบต และตาศกด? ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอเปนเหตเปนปจจยใหมาตคามบางคนในโลกน มรปงาม นาด นาเลอมใส ประกอบดวยความเปนผมผวพรรณงามยงนก ทงเปนผมงคง มทรพยมาก มโภคสมบตมากและสงศกด. พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพระนางมลลกา มาตคามบางคนในโลกน เปนผมกโกรธ มากไปดวยความแคนใจ ถกวาแมเลกนอยกขดเคองฉนเฉยว กระฟดกระเฟยด กระดางกระเดอง แสดงความโกรธความขดเคองและความไมพอใจใหปรากฏ เปนผไมใหทาน คอ ขาว นา ยวดยานระเบยบ ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศย และประทปโคมไฟ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 507แกสมณะหรอพราหมณ และเปนผมใจรษยาในลาภ สกการะ ความเคารพ ความนบถอ การไหวและการบชาของผอน เกยดกน ตดรอน ผกความรษยาถามาตคามนนจตจากอตภาพนนมาสความเปนอยางน กลบมาเกดในชาตใด ๆยอมเปนผมผวพรรณทราม รปชว ไมนาด ทงเปนคนยากจน ขดสนทรพยสมบตและตาศกด. ดกอนพระนางมลลกา มาตคามบางคนในโลกน เปนผมกโกรธมากไปดวยความแคนใจ ถกวาแมเลกนอยกขดเคอง ฉนเฉยว กระฟดกระเฟยด กระดางกระเดอง แสดงความโกรธความขดเคอง และความไมพอใจใหปรากฏ แตเขาเปนผใหทาน คอ ขาว นา ผา ยวดยาน ระเบยบของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศย และประทปโคมไฟ แกสมณะหรอพราหมณ และไมเปนผมใจรษยาในลาภ สกการะ ความเคารพ ความนบถอ การไหวและบชาของผอน ไมเกยดกน ไมตดรอน ไมผกความรษยาถามาตคามนนจตจากอตภาพนนมาสความเปนอยางน กลบมาเกดในชาตใด ๆยอมเปนผมผวพรรณทราม รปชว ไมนาด แตเปนคนมงคง มทรพยมากมโภคสมบตมากและสงศกด. ดกอนพระนางมลลกา มาตคามบางคนในโลกน ไมเปนผมกโกรธไมมากไปดวยความคบแคนใจ ถกวาแมมากกไมขดเคอง ไมฉนเฉยว ไม-กระฟดกระเฟยด ไมกระดางกระเดอง ไมแสดงความโกรธความขดเคองและความไมพอใจใหปรากฏ แตเปนผไมใหทาน คอ ขาว นา ผา ยวดยานระเบยบ ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศย และประทปโคมไฟแกสมณะหรอพราหมณ และเปนผมใจรษยาในลาภ สกการะ ความเคารพความนบถอ การไหวและการบชาของผอน เกยดกน ตดรอน ผกความรษยา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 508ถามาตคามนนจตจากอตภาพนนแลว มาสความเปนอยางน กลบมาเกดใน ชาตใด ๆ ยอมเปนผมรปงาม นาด นาชม ประกอบดวยความเปนผมผวพรรณงามยงนก แตเปนคนเขญใจ ยากจน ขดสนและตาศกด. ดกอนพระนางมลลกา มาตคามบางคนในโลกน ไมเปนผมกโกรธไมมากไปดวยความคบแคนใจ ถกวาแมมากกไมขดเคอง ไมฉนเฉยว ไมกระพดกระเฟยด ไมกระดางกระเดอง ไมแสดงความโกรธความขดเคองและความไมพอใจใหปรากฏ เปนผใหทาน คอ ขาว นา ผา ยวดยาน ระเบยบของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศย และประทป โคมไฟ แกสมณะหรอพราหมณ แลวถามาตคามนนจตจากอตภาพนนแลว มาสความเปนอยางนกลบมาเกดในชาตใด ๆ ยอมเปนผมรปงาม นาด นาชม ประกอบดวยความเปนผมผวพรรณงามยงนก ทงเปนผมงคง มทรพยมาก มโภคสมบตมากและสงศกด. ดกอนพระนางมลลกา นแลเปนเหตเปนปจจยใหมาตคามบางคนในโลกน มผวพรรณทราม รปชว ไมนาด ทงเปนคนเขญใจ ยากจนขดสนและตาศกด อนง นเปนเหตเปนปจจยใหมาตคามบางคนในโลกนมผวพรรณทราม รปชว ไมนาด แตเปนผมงคง มทรพยมาก มโภคสมบตมากและสงศกด นแลเปนเหตเปนปจจยใหมาตคามบางคนในโลกนมรปงาม นาดนาชม ประกอบดวยความเปนผมผวพรรณงามยงนก แตเปนคนเขญใจ ยากจนขดสนและตาศกด อนง นเปนเหตเปนปจจยใหมาตคามบางคนในโลกนมรปงาม นาด นาชม ประกอบดวยความเปนผมผวพรรณงามยงนก ทงเปนผมงคง มทรพยมาก มโภคสมบตมากและสงศกด. เมอพระผมพระภาคเจาตรสอยางนแลว พระนางมลลกาเทวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ในชาตอนชรอย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 509หมอมฉนจะเปนผมกโกรธ มากไปดวยความแคนใจ ถกวาแมเลกนอยก ขดเคอง ฉนเฉยว กระฟดกระเฟยด กระดางกระเดอง แสดงความโกรธความขดเคองและความไมพอใจใหปรากฏ ในบดน หมอมฉนจงมผวพรรณทราม รปชว ไมนาด แตในชาตอน หมอมฉนคงไดใหทาน คอ ขาว นายวดยาน ระเบยบ ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศย และประทปโคมไฟ บดน หมอมฉนจงเปนคนมงคง มทรพยมาก มโภคสมบตมากในชาตอน หมอมฉนคงจะไมมใจรษยาในลาภ สกการะ ความเคารพ ความนบถอ การไหวและการบชาของผอน ไมเกยดกน ไมตดรอน ไมผกความรษยา ในบดน หมอมฉนจงมศกดสง ขาแตพระองคผเจรญกนางกษตรยบางนางพราหมณบาง นางคฤหบดบาง มอยในราชสกลน หมอมฉนไดดารงความเปนใหญยงกวาหญงเหลานน ขาแตพระองคผเจรญ ตงแตวนตนไปหมอมฉนจกไมโกรธ ไมมากไปดวยความแคนใจ ถงถกวากลาวมากกจกไมขดเคอง ไมฉนเฉยว ไมกระฟดกระเฟยด ไมกระดางกระเดอง ไมแสดงความโกรธความขดเคองและความไมพอใจใหปรากฏ จกใหทาน คอ ขาวนา ผา ยวดยาน ระเบยบ ของหอม เครองลบไล ทนอน ทอยอาศยและประทปโคมไฟ แกสมณพราหมณ จกไมมใจรษยาในลาภ สกการะความเคารพ ความนบถอ การไหว และบชาของผอน จกไมเกยดกน ไมตดรอน ไมผกความรษยา ขาแตพระองคผเจรญ ภาษตของพระองคแจมแจงนก ฯลฯ ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงจาหมอมฉนวาเปนอบาสกา ผถงสรณะตลอดชวต ตงแตวนนเปนตนไป. จบมลลกสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 510 อรรถกถามลลกสตร n พงทราบวนจฉยในมลลกสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา มลลกา เทว ไดแก พระเทวของพระเจาปเสนทโกศล.บทวา เยน มเธกจโจ มาตคาโม ไดแก หญงบางคนในโลกน. บทวาทพพณโณ ไดแก มผวนาเกลยด. บทวา ทรโป ไดแกมทรวดทรงไมด.บทวา สปาปโก ไดแก แสนชว แสนทราม. บทวา ทสสนาย แปลวาเพอเหน. บทวา ทลทโท ไดแก จนทรพย. บทวา อปปสสโก ไดแกเวน จากทรพยและขาวเปลอกเปนของตนเอง บทวา อปปโภโค ไดแกเวนจากเครองใชสอย. บทวา อปเปสกโข ไดแก มบรวารนอย. บทวาอทโธ ไดแก เปนอสระ. บทวา มหทธโน ไดแก มทรพยมาก โดยทรพยสาหรบใชสอย. บทวา มหาโภโค คอ มโภคะมาก ดวยโภคะเครองอปโภคบรโภค (ของใช ของกน). บทวา มเหสกโข คอ มบรวารมาก.บทวา อภรโป คอ มรปงาม. บทวา ทสสนโย คอ ควรด. บทวา ปาสาทโกคอ มใจเลอมใสดวยการชม. บทวา วณณโปกขรตาย คอ ดวยผวพรรณและทรวดทรงแหงเรอนราง. บทวา อภสชชต แปลวา ขดของ. บทวา พยาปชชต ไดแกละปกต. บทวา ปฏตถยต ไดแก ถงความเปนผหดหและกระดาง ดวยความโกรธ. บทวา น ทาตา โหต คอ เปนหญงไมให. ในบทวา เสยยา-วสถปทเปยย น ทนอน คอ เตยงและแผนกระดานเปนตน ชอวาทนอน.เรอน ทอยอาศย ชอวา ทอย. เครองประกอบประทปมไสและนามนเปนตนทานเรยกวา ปทเปยย . บทวา อสสามนโก ไดแก มจตประกอบดวยความ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 511รษยา. พงทราบความในบททงหมดโดยนยน. บทวา โกธนา อโหส คอ เปนหญงมกโกรธ. บทวา อนสสามนกา อโหส คอ ไดเปนหญงมจต เวนจากความรษยา. คาทเหลอในสตรนมเนอความงายทงนนแล. จบอรรถกถามลลกสตรท ๗ ๘. อตตนตปสตร บคคลททาตนหรอผอนใหเดอดรอน ๔ จาพวก [๑๙๘] ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนมปรากฏอยในโลก๔ จาพวกเปนไฉน คอ บคคลบางคนในโลกน เปนผทาตนใหเดอดรอนประกอบความขวนขวายในการทาตนใหเดอดรอน ๑ บางคนเปนผทาผอนใหเดอดรอน ประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน ๑ บางคนทาคนใหเดอดรอน ประกอบความขวนขวายในการทาตนใหเดอดรอน และทาผอนใหเดอดรอน ประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน ๑บางคนไมทาตนใหเดอดรอน ไมประกอบความขวนขวายในการทาคนใหเดอดรอน และไมทาผอนใหเดอดรอน ไมประกอบความขวนขวายในการทาใหผอนเดอดรอน ผไมทาตนใหเดอดรอน และไมทาผอนใหเดอดรอน เปนผไมหว ดบรอน เยนใจ เสวยสข มตนอนประเสรฐ อยในปจจบนเทยว ๑. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร บคคลชอวาเปนผทาตนใหเดอดรอนประกอบความขวนขวายในการทาตนใหเดอดรอน บคคลบางคนในโลกนเปนชเปลอย ไรมารยาท เลยมอ เขาเชญใหมารบภกษากไมมา เขาเชญใหหยดกไมหยด ไมยนดภกษาทเขานามาเฉพาะ ไมยนดภกษทเขาทาเฉพาะ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 512ไมยนดการเชญ ไมรบภกษาทเขาแบงไวกอน ไมรบภกษาจากปากหมอขาว ไมรบภกษาทคนยนครอมธรณประตให ไมรบภกษาทคนยนครอมทอนไมใหไมรบภกษาทคนยนครอมสากให ไมรบภกษาของคนสองคนผกาลงบรโภคอยไมรบภกษาของหญงมครรภ ไมรบภกษาของหญงผกาลงใหลกดดนม ไมรบภกษาของหญงผคลอเคลยบรษ ไมรบภกษาทนดแนะกนไว ไมรบภกษาในทซงสนขไดรบเลยงด ไมรบภกษาในทมแมลงวนไตตอมเปนกลม ไมกนปลาไมกนเนอ ไมดมสรา ไมดมเมรย ไมดมยาดอง เขารบภกษาทเรอนหลงเดยวเยยวยาอตภาพดวยขาวคาเดยวบาง รบภกษาทเรอนสองหลง เยยวยาอตภาพดวยขาวสองคาบาง รบภกษาทเรอน ๗ หลง เยยวยาอตภาพดวยขาว ๗ คาบาง เยยวยาอตภาพดวยภกษาในถาดนอยใบเดยวบาง ๒ ใบบาง ๗ ใบบางกนอาหารทเกบคางไววนหนงบาง ๒ วนบาง ๗ วนบาง เปนผประกอบความขวนขวายในการบรโภคภตทเวยนมาตงกงเดอนเชนนบาง ชเปลอยนน เปนผมผกดองเปนภกษาบาง มขาวฟางเปนภกษาบาง มลกเดอยเปนภกษาบางมกากขาวเปนภกษาบาง มยางเปนภกษาบาง มสาหรายเปนภกษาบาง มราเปนภกษาบาง มขาวตงเปนภกษาบาง มกายานเปนภกษาบาง มหญาเปนภกษาบาง มโคมยเปนภกษาบาง มเหงาและผลไมในปาเปนอาหาร บรโภคผลไมหลนเยยวยาอตภาพ ชเปลอยนนทรงผาปานบาง ผาแกมกนบาง ผา-หอศพบาง ผาบงสกลบาง ผาเปลอกไมบาง หนงเสอบาง หนงเสอทงเลบบาง ผาคากรองบาง ผาเปลอกปอกรองบาง ผาผลไมกรองบาง ผากมพลทาดวยผมคนบาง ผากมพลทาดวยขนสตวบาง ผาทาดวยขนปกนกเคาบางเปนผถอนผมและหนวด ประกอบดวยความขวนขวนในการถอนผมและหนวดบาง เปนผยน คอ หามอาสนะบาง เปนผกระโหยง ประกอบควานขวนขวายในการกระโหยงบาง เปนผนอนบนหนาม คอ สาเรจการนอนบนหนามบาง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 513เปนผอาบนาวนละ ๓ ครง คอ ประกอบความขวนขวายในการลงนาบาง เขา เปนผประกอบความขวนขวายในการทากายใหเดอดรอน ใหเรารอนมอยางตาง ๆ เหนปานนอย ดวยประการฉะน ดกอนภกษทงหลาย อยางนแลบคคลชอวาเปนผทาคนใหเดอดรอน ประกอบความขวนขวายในการทาตนใหเดอดรอน. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร บคคลชอวาเปนผทาผอนใหเดอดรอนประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน บคคลบางคนในโลกน เปนผฆาแพะ ฆาสกร เปนนายพรานนก เปนนายพรานเนอ เปนผหยาบชาเปนคนฆาปลา เปนโจร เปนผฆาโจร เปนนกโทษ หรอเปนผทากรรมอนหยาบชาชนดใดชนดหนงกตาม ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล บคคลชอวาเปนผทาผอนใหเดอดรอน ประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร บคคลชอวาเปนผทาผอนใหเดอดรอนประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน และเปนผทาผอนใหเดอดรอน ประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน บคคลบางคนในโลกน เปนพระราชามหากษตรยไดมรธาภเษก หรอวาเปนพราหมณ.มหาศาล บคคลนนใหสรางสณฐาคารใหมทางทศตะวนออกแหงพระนคร แลวปลงผมและหนวด นงหนงสตวมเลบ ชโลมกายดวยเนยและนามน เกาหลงดวยเขามฤค เขาไปสสณฐาคารพรอมดวยมเหสและพราหมณปโรหต บคคลนนสาเรจการนอนบนพน อนปราศจากการปลาด ไลดวยมลโคสด นานมใดมอยในนมเตาหนงของแมโคลกออนตวหนง พระราชายอมยงพระชนมใหเปนไปดวยนานมเตานน นานมใดมอยในนมเตาท ๒ พระมเหสยอมยงพระชนมใหเปนไปดวยนานมเตานน นานมใดมอยในนมเตาท ๓ พราหมณปโรหตยอมยงอตภาพใหเปนไปดวยนานมเตานน นานมใดมอยในนมเตาท ๔ ยอม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 514บชาไฟดวยนานมเตานน ลกโคยอมยงอตภาพใหเปนไปดวยนานมทเหลอ พระราชานนตรสอยางนวา ทานทงหลายจงฆาโคเทานเพอบชายญ จงฆาลกโคผเทานเพอบชายญ จงฆาลกโคเมยเทานเพอบชายญ จงฆาแพะเทาน เพอบชายญ จงฆาแกะเทานเพอบชายญ จงตดตนไมเทานเพอทาหลก จงเกยวหญาคาเทานเพอบงและลาด แมชนเหลาใดทเปนทาสกด เปนคนรบใชกด เปนคนงานกด ของพระราชานน แมชนเหลานนกสะดงตออาญา สะดงตอภย มหนานองดวยนาตารองไหทาการงานอย ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล บคคลชอวาเปนผทาคนใหเดอดรอน ประกอบดวยความขวนขวายในการทาคนใหเดอดรอน และเปนผทาผอนใหเดอดรอน ประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน. ดกอนภกษทงหลาย กอยางไร บคคลชอวาไมทาทนใหเดอดรอนไมประกอบความขวนขวายในการทาตนใหเดอดรอน และไมทาผอนใหเดอดรอน ไมประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน บคคลนนเปนผไมทาคนใหเดอดรอน และไมทาผอนใหเดอดรอน เปนผไมมความหวดบรอน เยนใจ เสวยสข มตนอนประเสรฐอยในปจจบนเทยว ดกอนภกษทงหลาย พระตถาคตเสดจอบตขนในโลกน เปนพระอรหนต ตรสรเองโดยชอบ ถงพรอมดวยวชชาและจรณะ เสดจไปดแลว ทรงรแจงโลก เปนสารถฝกบรษทควรฝก ไมมผอนยงกวา เปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนผเบกบานแลว เปนผจาแนกธรรม พระตถาคตพระองคนนทรงทาโลกน พรอมทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ใหแจงชดดวยพระ-ปญญาอนยงของพระองคเองแลว ทรงสอนหมสตวพรอมทงสมณพราหมณเทวดาและมนษยใหรตาม พระองคทรงแสดงธรรมอนงามในเบองตน งานในทามกลาง งามในทสด ทรงประกาศพรหมจรรย พรอมทงอรรถ พรอมทง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 515พยญชนะ บรสทธบรบรณสนเชง คฤหบดหรอบตรแหงคฤหบด หรอบคคล ผเกดในตระกลใดตระกลหนง ยอมฟงธรรมนน เขาฟงธรรมนนแลว ยอมไดศรทธาในพระตถาคต เขาประกอบดวยการไดซงศรทธานน ยอมเหนตระหนกชดดงนวา ฆราวาสดบแคบ เปนทางมาแหงธล บรรพชาเปนทางปลอดโปรง การทบคคลผครองเรอน จะประพฤตพรหมจรรยใหบรบรณโดยสวนเดยว ใหบรสทธโดยสวนเดยว ดจสงขขด ไมใชทาไดงาย ถากระไรเราพงปลงผมและหนวด นงหมผากาสายะ ออกบวชเปนบรรพชตเถด สมย- ตอมา เขาละกองโภคสมบตนอยใหญ ละเครอญาตนอยใหญ ปลงผมและหนวดนงหมผากาสายะ ออกบวชเปนบรรพชต เมอเขาบวชแลวอยางน ถงความเปนผมสกขาและสาชพ เสมอดวยภกษทงหลาย ละปาณาตบาต งดเวนจากปาณาตบาท วางอาชญา วางศาสตรา มความละอาย มความเอนด อนเคราะหเกอกลสรรพสตวอยเสมอ ละอทนนาทาน งดเวนจากอทนนาทาน ถอเอาแตของทเขาให จานงแตของทเขาให มตนไมเปนขโมย สะอาดอยเสมอละกรรมอนเปนขาศกแกพรหมจรรย ประพฤตพรหมจรรย ประพฤตหางไกล เวน จากเมถนอนเปนกจของชาวบาน ละมสาวาท งดเวน จากมสาวาท พดแตคาจรง ดารงคาสตย พดเปนหลกฐาน ควรเชอได ไมพดลวงโลก ละคาสอเสยด เวนขาดจากคาสอเสยด ฟงจากขางนแลวไมไปบอกขางโนน เพอใหคนหมนแตกราวกน หรอฟงจากขางโนนแลวไมมาบอกขางน เพอใหคนหมโนนแตกราวกน สมานคนทแตกราวกนแลวบาง สงเสรมคนทพรอมเพรยงกนแลวบาง ชอบคนผพรอมเพรยงกน ยนดในคนผพรอมเพรยงกนเพลดเพลนในคนผพรอมเพรยงกน กลาวแตคาททาใหพรอมเพรยงกน ละวาจาหยาบ เวนขาดจากวาจาหยาบ กลาวแตคาทปราศจากโทษ เสนาะโสตชวนใหรก จบใจ สภาพ คนสวนมากรกใคร พอใจ ละคาเพอเจอ เวนขาด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 516จากคาเพอเจอ พดถกกาล พดแตคาทเปนจรง พดองอรรถ พดองธรรม พดองวนย พดแตคามหลกฐาน มทอาง มทกาหนด ประกอบดวยประโยชน โดยกาลอนควร เธอเวนขาดจากการพรากพชคามและภตคาม ฉนหนเดยวเวนการฉนในราตร งดจากการฉนในเวลาวกาล เวนขาดจากการฟอนราขบรอง ประโคมดนตร และดการเลนอนเปนขาศกแกกศล เวนขาดจากการทดทรง ประดบและตกแตงรางกายดวยดอกไม ของหอม และเครองประเทองผว อนเปนฐานะแหงการแตงตว เวนขาดจากการนงนอนบนทนงทนอนอนสงใหญ เวนขาดจากการรบทองและเงน เวนขาดจากการรบธญชาต ดบ เวนขาดจากการรบเนอดบ เวนขาดจากการรบสตรและกมาร เวนขาดจากการรบทาสและทาส เวนขาดจากการรบแพะและแกะ เวนขาดจากการรบไกและสกร เวนขาดจากการรบชาง โค มาและฬา เวนขาดจากการรบไรนาและทดน เวนขาดจากการประกอบทตกรรมและการรบใช เวนขาดจากการซอขาย เวนขาดจากการฉอโกงดวยตาชง โกงดวยของปลอมและโกงดวยเครองตวงวด เวนขาดจากการรบสนบน การลอลวงและการตลบแตลง เวนขาดจากการตด การฆา การจองจา การตชง การปลนและกรรโชก เธอเปนผสนโดษดวยจวรเปนเครองบรหารกาย ดวยบณฑบาตเปนเครองบรหารทองเธอจะไปทางทศาภาคใด ๆ กถอไปไดเอง นกมปกจะบนไปทางทศาภาคใด ๆกมแตปกของตวเปนภาระบนไป ฉนใด ภกษกฉนนนแล เปนผสนโดษดวยจวรเปนเครองบรหารกาย ดวยบณฑบาตเปนเครองบรหารทอง เธอจะไปทางทศาภาคใด ๆ กถอไปไดเอง เธอเปนผประกอบดวยศลขนธอนเปนอรยะเชนนแลว ยอมเสวยสขอนปราศจากโทษในภายใน เธอเหนรปดวยจกษแลวไมถอนมตร ไมถออนพยญชนะ ยอมปฏบตเพอสารวมจกขนทรย ทเมอไมสารวมแลว จะเปนเหตใหอกศลธรรมอนลามก คอ อภชฌา และโทมนส

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 517ครอบงานน ชอวารกษาจกขนทรย ถงความสารวมในจกขนทรย ฟงเสยง ดวยห...ดมกลนดวยจมก.. .ลมรสดวยลน...ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย...รแจงธรรมารมณดวยใจแลว ไมถอนมต ไมถออนพยญชนะ เธอยอมปฏบตเพอสารวมมนนทรย ทเมอไมสารวมแลว จะเปนเหตใหอกศลธรรมอนลามกคอ อภชฌาและโสมนสครอบงานน ชอวารกษามนนทรย ถงความสารวมในมนนทรย เธอประกอบดวยอนทรยสงวรอนเปนอรยะ เชนน ยอมไดเสวยสขอน บรสทธไมระคนดวยกเลสในภายใน เธอยอมทาความรสกตวในการกาวไป ในการถอยกลบ ยอมทาความรสกตวในการแล ในการเหลยว ยอมทาความรสกตวในการคเขา ในการเหยยดออก ยอมทาความรสกตวในการทรงสงฆาฏบาตรและจวร ยอมทาความรสกตวในการฉน การดมการเคยวการลม ยอมทาความรสกตวในการถายอจจาระปสสาวะ ยอมทาความรสกตวในการเดน การยน การนง การหลบ การตน ความนง เธอประกอบดวยศลขนธ อนทรยสงวร และสตสมปชญญะ อนเปนอรยะเชนน ยอมเสพ-เสนาสนะอนสงด คอ ปา โคนไม ภเขา ซอกเขา ถา ปาชา ปาชฏทแจง ลอมฟาง เธอกลบจากบณฑบาตภายหลงภตแลว นงคบลลงก ตงกายตรง ดารงสตไวเฉพาะหนา เธอละความโลภในโลก มใจปราศจากความโลภอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากความโลภ ละความประทษราย คอพยาบาทไมคดพยาบาท มความกรณา หวงประโยชนเกอกล แกสตวทงปวงอย ยอมชาระจตใหบรสทธจากความประทษรายคอ พยาบาท ละถนมทธะแลว มความกาหนดหมายอยทแสงสวาง มสต มสมปชญญะ ยอมชาระจตใหบรสทธ จากถนมทธะ ละอทธจจกกกจจะแลว เปนผไมฟงซาน มจตสงบภายในยอมชาระจตใหบรสทธจากอทธจจกกกจจะ ละวจกจฉาแลว เปนผขามวจกจฉา ไมมความสงสยในกศลธรรมทงหลาย ยอมชาระจตใหบรสทธจาก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 518วจกจฉา เธอละนวรณเหลานอนเปนอปกเลสของใจ เปนเครองทาปญญาให ทรพลแลว สงดจากกาม ฯลฯ บรรลจตตถฌาน ภกษนน เมอจตเปนสมาธบรสทธ ผองแผว ไมมกเลส ปราศจากอปกเลส เปนจตออน ควรแกการงานตงมน ไมหวนไหวอยางน ยอมโนมนอมจตไปเพอบพเพนวาสานสตญาณเธอยอมระลกถงชาตกอนไดเปนอนมาก คอ ระลกไดชาตหนงบาง สองชาตบาง สามชาตบาง สชาตบาง หาชาตบาง สบชาตบาง ยสบชาตบาง สามสบชาตบาง สสบชาตบาง หาสบชาตบาง รอยชาตบาง พนชาตบาง แสนชาต บาง ตลอดสงวฏกปเปนอนมากบาง ตลอดววฏกปเปนอนมากบาง ตลอดสงวฏววฏกปเปนอนมากบางวา ในภพโนนเรามชอออยางนน มโคตรอยางนนมผวพรรณอยางนน มอาหารอยางนน เสวยสขและทกขอยางนน ๆ มกาหนดอายเพยงเทานน ครนจตจากภพนนแลวไดไปเกดในภพโนน แมในภพนน เรากไดมชออยางนน มโคตรอยางนน มผวพรรณอยางนน มอาหารอยางนนเสวยสขและทกขอยางนน ๆ มกาหนดอายเพยงเทานน ครนจตจากภพนนแลวไดมาเกดในภพน เธอยอมระลกถงชาตกอนไดเปนอนมาก พรอมทงอาการพรอมทงอเทศ ดวยประการฉะน ภกษนน เมอจตเปนสมาธ บรสทธผองแผว ไมมกเลส ปราศจากอปกเลส เปนจตออน ควรแกการงาน ตงมนไมหวนไหวอยางน ยอมโนมนอมจตไปเพอรจต และอปบตของสตวทงหลายเธอยอมเหนหมสตวทกาลงจต กาลงอปบต เลว ประณต มผวพรรณดมผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษยยอมรชดซงหมสตวผเปนไปตามกรรมวา สตวเหลานประกอบดวยกายทจรตวจทจรต มโนทจรต ตเตยนพระอรยเจา เปนมจฉาทฏฐ ยดถอการกระทาดวยอานาจมจฉาทฏฐ เมอตายไป เขาเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรกสวนสตวเหลานประกอบดวย กายสจรต วจสจรต มโนสจรต ไมตเตยน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 519พระอรยเจา เปนสมมาทฏฐ ยดถอการกระทาดวยอานาจสมมาทฏฐ เมอตาย ไป เขาเขาถงสคตโลกสวรรค เธอยอมเหนหมสตวกาลงจต กาลงอปบตเลว ประณต มผวพรรณด มผวพรรณทราม ไดด ตกยาก ดวยทพยจกษอนบรสทธ ลวงจกษของมนษย ยอมรชดซงหมสตว ผเปนไปตามกรรมดวยประการฉะน ภกษนน เมอจตเปนสมาธ บรสทธ ผองแผว ไมมกเลสปราศจากอปกเลส เปนจตออน ควรแกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางน ยอมโนมนอมจตไปเพออาสวขยญาณ ยอมรชดตามความเปนจรงวา นทกขนทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคานนปฏปทา เหลานอาสวะ นเหตใหเกดอาสวะ นความดบอาสวะ นขอปฏบตใหถงความดบอาสวะ เมอเธอรเหนอยางน จตยอมหลดพนแมจากกามาสวะ แมจากภวาสวะ แมจากอวชชาสวะ เมอจตหลดพนแลว กมญาณหยงรวา หลดพนแลว รชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดม. ดกอนภกษทงหลาย อยางนแล บคคลชอวาเปนผไมทาคนใหเดอดรอน ไมประกอบความขวนขวายในการทาตนใหเดอดรอนและไมทาผอนใหเดอดรอน ไมประกอบความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอนและบคคลนนเปนผไมทาตนใหเดอดรอน ไมทาผอนใหเดอดรอนเปนผไมมความหว เปนผดบ เยนใจ เสวยสข มตนอนประเสรฐ อยในปจจบน. ดกอนภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกนแล มปรากฏอยในโลก. จบอตตนตปสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 520 อรรถกถาอตตนตปสตร พงทราบวนจฉยในอตตนตปสตรท ๘ ดงตอไปน :- บรรดาบทวา อตตนตโป เปนตน ชอวา ทาตนใหเดอดรอนเพราะเผาตน คอ ทาตนใหถงทกข. การประกอบความเพยรทาตนเองใหเดอดรอน ชอวาความขวนขวายในการทาตนใหเดอดรอน ชอวา ทาผอนใหเดอดรอน เพราะเผาผอน. การประกอบความเพยรทาผอนใหเดอดรอนชอวา ความขวนขวายในการทาผอนใหเดอดรอน บทวา ทฏเว ธมเมไดแก ในอตภาพนแหละ. ในบทวา นจฉาโต ตณหา ทานเรยกวา ฉาตะชอวา นจฉาตะ เพราะไมมตณหา. ชอวา นพพตะ เพราะกเลสทง หมดดบ ชอวา สตภตะ เพราะเปนผเยน เหตทไมมกเลสเผาในภายใน ชอวา สขปฏส เวท เพราะเสวยสขใน ฌาน มรรค ผล และนพพาน. บทวาพรหมภเตน อตตนา ไดแก มตนประเสรฐ. บทมอาทวา อเจลโกมเนอความดงกลาวไวแลว. ในบทม การฆาแพะ เปนตน แพะ ทานเรยก อรพภา ชอวา โอรพภกะเพราะฆาแพะ. แมในคาวา สกรกะ คนฆาสกรเปนตน กนยนเหมอนกน .บทวา ลทโท คอ ทารณ หยาบชา. บทวา มจฉฆาตโก ไดแก คนลาปลาคอ คนจบปลาชาวประมง. บทวา พนธนาคารโก ไดแก ผคมเรอนจา.บทวา กรรกมมนตา ไดแก ผมการงานหยาบชา. บทวา มทธาภสตโต ไดแก พระราชาผอนเขารดนาบนพระเศยรโดยอภเษกเปนกษตรย. บทวา ปรตถเมน นครสส ไดแก ทางทศตะวนออกจากนคร. บทวา สณาคาร ไดแกโรงบชายญ. บทวา ขราชนนวาเสตวา ไดแก นงหนงเสอมเลบตด. บทวา สปปเตเลน ไดแก ดวย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 521เนยใสและนามน. เวนเนยใสนอกนนของมยางทเหลอ ทานกเรยกวา นามน. บทวา กณฑวมาโน ไดแก เพราะตดเลบหมด คราวจะตองเกากเกาดวยเขาสตวนน. บทวา อนตถรหตาย ไดแก ไมมเครองปลาด. บทวา สรป-วจฉาย ไดแก ลกโคมสเหมอนกน. อธบายวา หากแมโคมสขาว แมลกโคกมสขาว หากแมโคมสดาแดงหรอสแดง แมลกโคกมสเชนนนเหมอนกนเพราะเหตนน จงชอวา แมโคมลกทมสเหมอนกน. บทวา โส เอวมาหคอ พระราชานนตรสอยางน. บทวา วจฉตรา ไดแก โคมกาลง (โคงาน)เคยเปนโคหนมแลว แมในโคสาวกนยนเหมอนกน. บทวา พรหสตถายไดแก เพอลอมและเพอลาด ณ พนทบชายญ. พระผมพระภาคเจา เพอทรงแสดงถงบคคลท ๔ ตงแตพระพทธเจาทรงอบต จงตรสคาเปนอาทวา อธ ภกขเว ตถาคโต ดงน. ในบทเหลานนบทวา ตถาคโต เปนตน มเนอความไดกลาวไวแลว. บทวา ต ธมมไดแกธรรมอนสมบรณโดยประการ ดงทไดกลาวไวแลวนน. บทวา สณาตคหปตวา ถามวา เพราะเหตไรจงทรงชคฤหบดกอน. ตอบวา เพราะคฤหบดกาจดมานะแลว และเพราะมจานวนมาก จรงอย โดยมากผทบวชจากตระกลกษตรย ทามานะถอตวเพราะอาศยชาต. ผทบวชจากตระกลพราหมณ ทามานะเพราะอาศยมนต. ผทบวชจากตระกลทมชาตตา ไมสามารถดารงอยได เพราะคาทตนมชาตตา. กพวกทารกของคหบด มเหงอไหลจากรกแร ขเกลอเตมหลง ไถพนทเปนผหมดมานะและหยง เพราะไมมมานะเชนนน. ทารกพวกนนครนบวชแลวกไมทามานะหรอหยง เรยนพทธวจนะตามกาลง บาเพญวปสสนากมมฏฐาน สามารถดารงอยในพระอรหตได. สวนผทออกบวชจาก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 522ตระกลนอกนมไมมาก ผเปนคหบดออกบวชมมาก. เพราะเหตนน พระผม พระภาคเจา จงทรงชคหบดกอนเพราะจะกาจดมานะ และเพราะมจานวนมากแล. บทวา อตรสม วา ไดแก ตระกลนอกน ตระกลใดตระกลหนง.บทวา ปจฉาชาโต ไดแก เกดในภายหลง. บทวา ตถาคเต สทธ ปฏลภต ความวา เขาไดฟงธรรมอนบรสทธแลว ยอมไดศรทธาในพระตถาคตผเปนธรรมสามเจาของธรรมวาพระผมพระภาคเขาพระองคนน เปนพระสมมาสมพทธะหนอ. บทวา อตปฏสจกขต แปลวา พจารณาอยางน. บทวา สมพาโธ ฆราวาโสความวา ถงแมวาคสามภรรยาจะอยในเรอนขนาด ๖๐ ศอก หรอระหวางรอยโยชนกตาม การอยครองเรอนกชอวา คบแคบทงนน เพราะคสามภรรยายงมความกงวลและความหวงใย. บทวา รชาปโถ ทานกลาวไวในมหา อรรถกถาวาเปนทเกดของธลมราคะเปนตน . จะกลาววา อาคมนปโถ เปนทางมาดงนบางกควร. ชอวา อพโภกาส เพราะเปนดจทแจงดวยอรรถวาไมมทเกยวของ จรงอย บรรพชตผบวชแลว แมอยในกฎาคาร รตนปราสาทเทพวมานเปนตน ทมประตและหนาตางปดสนทเปนทกาบง กไมเกยวไมของไมคด. ดวยเหตนน จงตรสวา บรรพชาเปนทแจงดงน. อกอยางหนง ฆราวาสเปนทคบแคบ เพราะไมมโอกาสจะทากศลความดไดตามสบาย. ชอวา เปนทางมาแหงธล เพราะเปนทรวมของธล คอ กเลส ดจกองหยากเยอทไมไดปดไว.บรรพชาชอวา เปนทแจง เพราะมโอกาสทากศลความดไดตามสบาย. ในคาวา นยท สกร ฯเปฯ ปพพเชยย น กลาวโดยยอดงน.พรหมจรรยคอสกขา ๓ นไดชอวาบรบรณโดยสวนเดยว เพราะผบวชทาไมใหขาดแมวนเดยว แลวกพงใหบรรลจรมกจตได. และชอวา บรสทธ โดยสวนเดยว เพราะผบวชทาไมใหมมลทน ดวยมลทนคอกเลสแมวนเดยว กพง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 523ใหบรรลจรมกจตได. บทวา สงขลขต ไดแก พงประพฤตใหเปนเสมอน สงขขด คอเทยบดวยสงขทขดแลว. อนผอยครองเรอนอยทามกลางเรอน จะประพฤตพรหมจรรยคอสกขา ๓ น ใหบรสทธบรบรณโดยสวนเดยว ไมทาไดงายเลย ถากระไรเราพงปลงผมและหนวด นงหมผาอนสมควรแกผประพฤตพรหมจรรย ชอวาผากาสายะ เพราะยอมดวยนาฝาด ออกจากเรอนบวชไมมเรอนเกด. กเพราะเหตทกสกรรม พาณชกรรมเปนตน เปนประโยชนเกอกลแกเรอน ทานจงเรยกวา อคารย ก อคารยกจนนไมมในการบรรพชา ฉะนน บรรพชาพงทราบวาเปน อนคารยะ ไมมเรอน ในขอน ไมมเรอนนน. บทวา ปพพเชยย ไดแก พงปฏบต. บทวา อปป วา ไดแก กองโภคะตากวาพน ชอวา นอย ตงแตพนขนไป ชอวา มาก. ญาตนนแล ชอวา ญาตปรวฏ เครอญาต เพราะอรรถวาเกยวพนกน เครอญาตตากวา ๒๐ ชอวานอย ตงแต ๒๐ ขนไปชอวามาก.บทวา ภกขน สกขาสาชวสมาปนโน ความวา สกขาอนใดอนไดแกอธสล ของภกษทงหลาย และภกษเหลานนอยรวมกน เปนอยเปนอนเดยวกนมความประพฤตเสมอกน ในสกขาใด บรรพชตเขาถงสกขานน และสาชพแกสกขาบททพระผมพระภาคเจาทรงบญญตไวแลวนน เพราะเหตนน บรรพชตนนชอวา เปนผถงพรอมแลวดวยสกขาและความอยรวมกนของภกษทงหลาย.บทวา สมาปนโน ความวา บรรพชตบาเพญสกขาใหบรบรณ และไมละเมดสาชพความอยรวมกน อธบายวา เขาถงสกขาและสาชพทงสองนน. บทวา ปาณาตปาต ปหาย เปนตน มเนอความดงทกลาวแลวนนแล. บทวา อเมส เภทาย ไดแก เพอใหผทตนฟงมาขางน แตกกน.บทวา ภนนาน วา สนธาตา ความวา เมอมตรสองคน หรอผรวมอปชฌายกนแตกกน ดวยเหตไร ๆ บรรพชตเขาไปหาแตละคน แลวกลาวคา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 524เปนตนวา นไมสมควรแกทาน ผเกดในตระกลเชนน ผคงแกเรยนอยางน ดงน ชอวา ทาความสมานกน. บทวา อนปปาทาตา ความวา สงเสรมคนทสมานกน อธบายวา บรรพชตเหนคนสองคนสมครสมานกน แลวกลาวคาเปนตนวา นสมควรแกพวกทาน ผเกดในตระกลเหนปานน ผประกอบดวยคณเหนปานน ดงน และทาใหมนคงขน. ชอวา สมคคาราม เพราะวามความสามคคเปนทมายนด อธบายวา ไมปรารถนาแมแตจะอยในททไมมความสามคคกน ดงน. บาลวา สมคคราโม ดงนกม ความกอยางเดยวกนน.บทวา สมคครโต แปลวา ยนดแลวในผทสามคคกน อธบายวา ไมปรารถนาแมละผทสามคคเหลานนแลวไปทอน. ชอวา สมคคนนท เพราะเหนกดไดยนกด ซงคนสามคคกนกชนชม. บทวา สมตถกรณ วาจ ภาสตาความวา วาจาใดทาใหคนสามคคกน ยอมกลาววาจานนอนแสดงถงคณของสามคคเทานน ไมกลาวนอกเหนอไปจากน. ในบทวา เนลา โทษทานเรยกวา เอละ. ชอวา เนลา เพราะไมมโทษ อธบายวา หาโทษมได. ดจ เนล ศพทททานกลาวไวในบทนวาเนลงโค เสตปจฉาโท รถมเครองประกอบไมมโทษ หลงคาขาว ดงน.บทวา กณณสขา ไดแก เปนทสบายห เพราะไพเราะดวยพยญชนะ ไมเกดเปนดงหอกทมห ดจแทงดวยเขม. ชอวา ชวนใหรก เพราะไมเกดความเคองในสกลกาย เกดแตความรก เพราะไพเราะดวยอรรถ. ชอวา จบใจ เพราะจบถงใจไมกระทบกระทงเขาไปถงใจโดยสะดวก. ชอวา โปร (สภาพ) เพราะเปนคาชาวเมอง เพราะบรบรณดวยคณ. ชอวา โปร เพราะละเอยดออนดจนารผเจรญในเมองดงนกม. ชอวา โปร เพราะเปนคาของชาวเมองดงน กม อธบายวา คาวา ปรสส เอสา ไดแก คาพดของชาวเมอง จรงอย

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 525ชาวเมองยอมกลาวคาทสมควร เรยกคนปนพอวา พอ คนปนพวา พ ดงน. ชอวา พหชนกนตา เพราะคาพดเหนปานน เปนทรกใครของชนเปนอนมาก. ชอวา พหชนมนาปา เพราะเปนทพอใจ คอทาความเจรญจตของชนเปนอนมาก โดยเปนคานารกใคร. ชอวา กาลวาท เพราะพดถกกาละ อธบายวา กาหนดกาลอนควรพดแลวจงพด. ชอวา ภตวาท เพราะพดแตเรองทจรงแททมอยเทานน.ชอวา อตถวาท เพราะพดองประโยชนปจจบน และประโยชนในภพหนา.ชอวา ธมมวาท เพราะพดองนวโลกตรธรรม. ชอวา วนยวาท เพราะพดองสงวรวนยและปหานวนย. โอกาสเปนทตงไว ชอวา นธาน กนธานคอหลกทตงของวาจานนมอย เหตนน วาจานน ชอวา นธานวต มหลกทตง อธบายวา เปนผกลาวถอยคาควรฝงไวในใจ. บทวา กาเลน ไดแก แมเมอกลาววาจาเหนปานน กคดวา เราจกกลาววาจาทนาจดจาดงน ไมกลาวพราเพรออธบายวา พจารณาถงกาลทควรกอนแลวจงกลาว ดงน . บทวา สาปเทสไดแก มขออปมา อธบายวา มเหตผล. บทวา ปรยนตวต ไดแก แสดงหวขอ อธบายวา กลาวโดยอาการทวาจานนปรากฏหวขอ. บทวา อตถ-สหต ไดแก มผจาแนกไวแมมากนยกไมอาจกาหนดเอาได ชอวา ถงพรอมดวยอรรถ. อกอยางหนง ทานอธบายไววา ยอมกลาววาจาทประกอบดวยประโยชน เพราะวาจานนประกอบดวยประโยชน ทผกลาวอาศยประโยชนมงกลาว หาใชยกเรองหนงขนแลวกลาวเรองอนเสยใหม. บทวา พชคามภตคามสมารมภา ความวา เปนผเวนจากกาจดคอ การทาลายโดยการตดและการเผาซงพชคาม ๕ อยาง คอ พชเกดแตราก ๑พชเกดแตลาตน ๑ พชเกดแตขอ ๑ พชเกดแตยอด ๑ พชเกดแตเมลด ๑และซงพชคามมหญาสเขยว และตนไมเปนตน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 526 บทวา เอกภตตโก ไดแก ภตร (อาหาร) ๒ อยาง คอ ภตรใน เวลาเชา ๑ ภตรในเวลาเยน ๑ ในภตร ๒ อยางนน ภตรในเวลาเชากาหนดไวภายในเทยง ภตรในเวลาเยนกาหนดไวหลงเทยงวนไป เพราะฉะนนแมจะบรโภคสก ๑๐ ครง ภายในเทยง กชอวา เปนเอกภตตกะ (บรโภคมอเดยว) ทานหมายถง เอกภตตกะนนจงกลาววา เอกภตตโก ดงน.การบรโภคในกลางคน ชอวา รตต ชอวา รตตปรตโต เพราะเวนจากการบรโภคในกลางคน. เมอเลยเทยงไปแลวบรโภคจนถงพระอาทตยตก ชอวาบรโภคผดเวลา เพราะเวนจากบรโภคผดเวลานนชอวา วรโต วกาลโภชนางดเวนการบรโภคอาหารในเวลาวกาล. บทวา ชาตรป ไดแก ทอง. บทวา รชต ไดแกเงนทชาวโลกเขาเรยกกนวา กหาปณะ โลหมาสก ชตมาสก (มาสกยางไม) ทารมาสก(มาสกไม) เวนจากการรบ ทองและเงน แมทงสองนน อธบายวา ไมรบเอง ไมใหผอนรบ ไมยนด ของทเขาเกบไว. บทวา อามกธปฏคคหณา ไดแกเวน จากการรบขาวดบ ๗ อยางกลาวคอ ขาวสาล ๑ ขาวเปลอกจาว ๑ ขาวเหนยว ๑ ขาวละมาน ๑ ขาวฟาง ๑ ขาวลกเดอย ๑ หญากบแก ๑. ไมใชแตรบขาวเหลานนอยางเดยวเทานนไมควร แมลบคลากไมควรแกภกษทงหลายโดยแท. ในบทวา อามกม สปฏคคหณา น การรบเนอและปลาสดกไมควรลบคลากไมควรแกภกษทงหลายเวนแตทพระพทธเจาทรงอนญาตไวโดยเฉพาะ. ในบทวา อตถกมารกา ปฏคคหณา น หญงทอยกบชาย ชอวาอตถ(นาง) หญงนอกนนชอวา กมารกา (นางสาว) การรบกด การลบคลากดซงหญงเหลานน เปนอกปปยยะ (ไมควร). ในบทวา ทาสทาสปฏคคหณา น

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 527การรบคนเปนทาสหญง ทาสชาย ไมควร กแตวาเมอยอยางนวา เราถวาย เปนกปปยการก เราถวายเปนคนวด ดงน กควร. แมในแพะและแกะเปนตน มนาและสวนเปนทสด ควรตรวจสอบทเปนกปปยะและอกปปยะโดยทางวนย. ในขอนน ปบพณณชาต (ขาว)งอกขนในทใด ทนนชอวา นา อปรพณณชาต (ถวงา) งอกขนในทใดทนนชอวา สวน. อกอยางหนง ทงสองอยาง งอกขนในทใดทนนชอวา นา.พนททยงมไดทาเพอประโยชนแกนานน ชอวา ทสวน. แมบงและหนองเปนตน ทานกสงเคราะหเขาในบทน ดวยหวขอวาพาและสวน. บทวา กยวกกยา ไดแก การซอและการขาย ทตกรรมการทาเปนทต ไดแก การรบหนงสอ หรอขาวของพวกคฤหสถแลวไปในทนน ๆทานเรยกวา ทเตยยะ (ความเปนทต) การทภกษถกคฤหสถสงจากเรอนหลงหนงสเรอนหลงหนงเลก ๆ นอย ๆ ทานเรยกวา ปหณคมนะ (รบใช). ทาทงสองอยางนนชอวา อนโยคะ (ประกอบเนองๆ) เพราะฉะนน พงทราบความในบทนอยางนวา เวนจากประกอบเนอง ๆ ซงการเปนทตและรบ ใชคฤหสถ. พงทราบวนจฉยการโกงตาชงเปนตน การหลอกลวง ชอวา โกง.ในการโกงนน การโกงตาชงม ๔ อยาง คอ โกงดวยฟ ๑ โกงดวยอวยวะ๑ โกงดวยการจบ ๑ โกงดวยการกาบง ๑. ในการโกง ๔ อยางนน เขาทาตาชงสองอนมรปเทา ๆ กน เมอรบกรบดวยตาซงอนใหญ เมอใหกใหดวยตาชงอนเลก ชอวา โกงดวยรป. เมอรบกใชมอกดตาชงขางหลงไว เมอใหกใชมอกดคาชงขางหนาไว ชอวาโกงดวยอวยวะ. เมอรบกจบเชอกไวทโคนตาชง เมอใหกจบเชอกไวทปลายตาชง ชอวาโกงดวยการจบ. ทาตราชงใหกลวง ใสผงเหลกไวภายใน เมอรบกเลอนผงเหลกนนไปปลายตาชง เมอใหกเลอนผงเลกนนไวหวตาชง ชอวาโกงดวยการกาบง ถาดทองทานเรยกวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 528กงสะ การหลอกลวงดวยถาดทองนน ชอวา กงสกฏะ โกงดวยสารด. ถาม วาโกงอยางไร. ตอบวา ทาถาดทองไวใบหนง แลวทาถาดโลหะอน ๒-๓ ใบใหมสเหมอนทอง จากนนเขากไปสชนบท เขาไปสตระกลทมงคงตระกลหนงแลวพดวา ทานไดโปรดซอภาชนะทองเถด เมอถามถงราคา ประสงคจะใหราคาเทา ๆ กน เมอผซอถามวา จะรไดอยางไรวาถาดเหลานเปนทองผหลอกลวงกลาววาทดลองแลวคอยรบไป แลวขดถาดทองลงทหน ขายถาดทงหมดแลวกไป. การโกงดวยเครองวดม ๓ อยางคอ หทยเภท ทาลายดวยร ๑ สขาเภททาลายยอด ๑ รชชเภท ทาลายดวยเชอก ๑. ใน ๓ อยางนน หทยเภทไดในเวลาตวงเนยใสและนามนเปนตน ดวยวา เมอรบของเหลานน ใชเครองวดอนมรขางลาง บอกวาใหคอย ๆ เท แลวใหไหลลงในภาชนะของตนมาก ๆแลวรบเอาไป เมอใหกปดรรบทาใหเตมแลวให. สขาเภทไดในเวลาตวงงาและขาวสารเปนตน ดวยวาเมอรบของเหลานนคอย ๆ ทายอดใหสง รบเอาไปเมอใหรบทาใหเตมแลวปาดยอดเสยจงให. รชชเภทไดในเวลาวดนาและทดนเปนตน ดวยวาเมอไมไดสนบน แมนาไมใหญ กวดใหใหญได. พงทราบวนจฉยในการฉอโกงเปนตน บทวา ฉอโกง ไดแก รบสนบนเพอทาเจาของไมใหเปนเจาของ. บทวา วจน ไดแกการหลอกลวงผอนดวยอบายนน ๆ.ในบททงสองนนมเรองหนงเปนตวอยางดงน ไดยนวา พรานคนหนง จนเนอและลกเนอเดนมา. นกเลงคนหนงพดกะพรานนนวา พอพราน เนอราคาเทาไร ลกเนอราคาเทาไร. เมอพรานบอกวา พอเนอสองกหาปณะ ลกเนอหนงกหาปณะ. นกเลงจงใหกหาปณะหนงแลวเอาลกเนอไป ครนไปไดหนอยหนงกกลบมาอก พดวา พอพรานเราไมตองการลกเนอ จงใหพอเนอแกเรา. พรานพดวา ถาเชนนน ทานจง

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 529ใหเราสองกหาปณะ. นกเลงนน พดวา พอพราน. เราใหไปหนงกหาปณะ กอนแลวมใชหรอ. พรานบอกวา จรงทานใหหนงกหาปณะแลว. นกเลงพดวานนกหาปณะหนง และลกเนอนกมราคาหนงกหาปณะ เพราะฉะนนจงรวมเปนสองกหาปณะ. พรานเขาใจวา นกเลงพดดวยเหตผล จงรบลกเนอคนมาแลวใหเนอไป. บทวา นกต ไดแกหลอกลวงดวยของเทยม คอ ทาสงทมใชสงวาลใหเปนสงวาล ทาสงทมใชแกวมณ ใหเปนแกวมณ ทาสงทมใชทอง ใหเปนทอง โดยประกอบขนหรอดวยกลลวง. บทวา สาวโยโค ไดแก วธโกงคานเปนชอของการฉอโกงเปนตนเหลานนแล. เพราะฉะนน พงทราบความในบทนอยางนวา วธโกงดวยการฉอโกง การหลอกลวง วธโกงดวยการทาของเทยม ดงน . อาจารยบางพวกกลาววา การแสดงของอยางหนงแลวเปลยนเปนของอกอยางหนง ชอวา วธโกง. กบทนนสงเคราะหดวยการหลอกลวงนนเอง. พงทราบวนจฉยในการตดเปนตน. บทวา เฉทน ไดแก การตดมอเปนตน . บทวา วโธ ไดแก ทาใหตาย. บทวา พนโธ ไดแกมดดวยเครองมดคอเชอกเปนตน. บทวา วปราโมโส ไดแก การตชง สองอยาง คอหมวปราโมสะ บงหมะตชง ๑ คมพวปราโมสะ บงพมไมตชง ๑ ในคราวหมะตก โจรทงหลายเอาหมะกาบงตชงชนเดนทาง ชอวา หมวปราโมสะ โจรทงหลายเอาพมไมเปนตนกาบงแลวตชง ชอคมพวปราโมสะ วธโกงดวยการปลนชาวบานและชาวนคมเปนตน ทานเรยกวา อาโลปะ (ปลน ). บทวา สหสา-กาโร ไดแกการทาอยางรนแรง. คอ การเขาไปเรอนเอาศสตราจออกของพวกมนษยแลวเกบของทคนตองการ. เพราะฉะนน ภกษนนเปนผเวนขาดจากการทารนแรง คอ ฟนแทง ฆา มด ตชง ปลน ดวยประการฉะนแล

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 530 บทวา โส สนตฏโ โหต ไดแก ภกษนนนเปนผประกอบ ดวยความสนโดษดวยปจจยตามมตามได ๑๒ อยางในปจจย ๔ ทกลาวไวแลวในหนหลง. บรขาร ๘ คอ ไตรจวร บาตร มดเหลาไมสฟน เขม ๑ เลมรดประคต เครองกรองนา ยอมสมควรแกภกษผประกอบดวยสนโดษความยนดดวยปจจยตามมตามได ๑๒ อยางน ดงททานกลาวไว วา ตจวรจ ปตโต จ วาส สจ จ พนธน ปรสสาวเนน อฏเเต ยตตโยคสส ภกขโน. บรขาร ๘ เหลาน คอ ไตรจวร บาตร มด เขม รดประคต เครองกรองนา สาหรบภกษผประกอบความเพยร. บรขารเหลานนทงหมด เปนเครองบรหารกายบาง บรหารทองบาง.ถามวา บรหารอยางไร. ตอบวา กอนอนไตรจวรยอมบรหารรกษากายในเวลาภกษนงและหมแลวจารกไป เพราะฉะนน จงเปนเครองบรหารกาย.ไตรจวรยอมบรหารหลอเลยงตองในเวลาเอาชายจวรกรองนาดม และในเวลาหอของควรเคยวและผลไม เพราะฉะนน จงเปนเครองบรหารทอง. แมบาตรกเปนเครองบรหารกาย ในเวลาเอาบาตรนนตกนาอาบ และในเวลาทาความสะอาดกฎ เปนเครองบรหารตองในเวลารบอาหารบรโภค. แมมดกเปนเครองบรหารกายในเวลาเอามดนนเหลาไมสฟน และในเวลาตกแตงสวนแหงเทาของเตยงและตง และคนกลด เปนเครองบรหารทองในเวลาควนออย และปอกมะพราวเปนตน. เขมเปนเครองบรหารกายในเวลาเยบจวร เปนเครองบรหารทองในเวลาจมขนมหรอผลไมเคยวกน. รดประคตเปนเครองบรหารกายในเวลารดกายเทยวไป เปนเครองบรหารทองในเวลามดออยเปนตนแลวหวไป. เครองกรองนา เปนเครองบรหารกายในเวลาเอาเครองกรองนา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 531นนกรองนาอาบ และในเวลาทาความสะอาดเสนาสนะ เปนเครองบรหารทอง ในเวลากรองนาดม และในเวลาเถอเอางา ขาวสาร และขาวเมาเปนตน ดวยเครองกรองนานนเคยวกน. นเปนเพยงบรขารของภกษผมบรขาร ๘ เทานน.แตสาหรบภกษผมบรขาร ๙ ผเขาไปยงทนอน เครองลาดอนตงอยบนทนอนนนหรอกญแจ ยอมควร. สาหรบภกษผมบรขาร ๑๐ ทนงหรอแผนหนงยอมควร. สาหรบภกษผมบรขาร ๑๑ ไมเทา หรอขวดนามน ยอมควร.สาหรบ ภกษผมบรขาร ๑๒ รม หรอรองเทา ยอมควร. บรรดาภกษผมบรขารเหลาน ภกษผมบรขาร ๘ เทานนเปนผสนโดษ. ไมควรวา ภกษนอกนนวาเปนผไมสนโดษ เปนผมกมากอยากใหญ. แมภกษเหลาน กเปนผมกนอยสนโดษ เลยงงาย มความประพฤตเบา. แตพระผมพระภาคเจามไดตรสพระสตรน โดยหมายเอาภกษเหลานน. ตรสโดยหมายเอาภกษผมบรขาร ๘.จรงอย ภกษผมบรขาร ๘ นน ใสมดเลกและเขมลงในหมอกรองนาแลววางไวในบาตร คลองบาตรทบา กระทาจวรใหกระชบกาย หลกไปหาความสขตามปรารถนา. ชอวา ภกษนนจะกลบมาถอเอาอะไรอกเปนไมม ดงนนพระผมพระภาคเจาเมอจะทรงแสดงวา ภกษนเปนผมความประพฤตเบา จงตรสวา สนตฏโ โหต กายปรหารเกน จวเรน ภกษเปนผสนโดษดวยจวรเปนเครองบรหารกายเปนตน . ในบทเหลานน บทวา กายปรหารเกน ไดแก เปนเพยงเครองบรหารกาย. บทวา กจฉปรหารเกน ไดแก เปนเพยงเครองบรหารทอง.บทวา สมาทาเยว ปกกมต ความวา ภกษถอเอาบรขารนนทงหมดเพยง๘ อยาง ตดไปกบกาย. ภกษนนมไดมความเกยวของผกพนวา วหารของเราบรเวณของเรา อปฐากของเรา ดงน . ภกษนน ใชสอยเสนาสนะ ไพรสณฑโคนไม ปา เงอมภเขา ทตนปรารถนาแลว ๆ ดจลกศรพนจากสายธน ดจ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 532ชางซบมนหลกออกจากโขลง ฉะนน ยนรปเดยว นงรปเดยว รปเดยวทก อรยาบถไมมเพอน ถงความเปนดจนอแรด ททานพรรณนาไวอยางนวา ภกษผสนโดษดวยปจจยตามมตามได เทยวไปทง ๔ ทศ ไมกระทบกระทง อดทนตออนตราย ไมหวนสะดง เทยวไป ผเดยว เชนกบนอแรด บดน พระผมพระภาคเจาเมอจะทรงสาธกเนอความนน ดวยขออปมาจงตรสคาเปนอาทวา เสยยถาป ดงน. ในบทเหลานน บทวา ปกข สกโณไดแก นกมปก. บทวา เฑต แปลวา บนไป. ความยอในเรองนมดงนธรรมดานกทงหลาย รวาถนโนนมตนไม มผลสก จงพากนมาจากทศตาง ๆเอาเลบ ปก และจะงอยปากเปนตน แทง จก กน ผลไมของตนไมนนนกเหลานนมไดคดวา ผลไมนสาหรบวนน ผลนสาหรบพรงน กเมอผลไมหมด นกทงหลายมไดวางการปองกนรกษาตนไม มไดวางปก ขน เลบ หรอจะงอยปากไวทตนไมนน ไมหวงใยตนไมนน ปรารถนาจะไปทศใด กมภาระคอปกเทานน บนไปทางทศนน ภกษนกเหมอนกน หมดความของ หมดความหวงใย หลกไป คอ ถอเอาเพยงบรวาร ๘ แลวกหลกไป. บทวา อรเยน ไดแก ไมมโทษ. บทวา อชฌตต ไดแก ในอตภาพของตน. บทวา อนวชชสข ไดแก ความสขอนไมมโทษ. บทวาโส จกขนา รป ทสวา ความวา ภกษนนผประกอบแลวดวยสลขนธอนเปนอรยะน เพราะเหนรปดวยจกขวญญาณ. แมในบททเหลอคาทควรกลาว กไดกลาวไวหมดแลวในคมภรวสทธมรรค. บทวา อพยาเสกสข ไดแก ความสขทไมชมดวยกเลส. ทานกลาววา อวกณณสข ดงนบาง. ดวยวา สขเกดจาก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 533อนทรสงวร ชอวา เปนความสขทไมวนวาย เพราะเปนไปเพยงสกวาเหน เปนตน ในอารมณมรปทตนเหนเปนอาทเทานน. บทวา โส อภกกนเต ปฏกกนเต ความวา ภกษผประกอบดวยความสารวมอนทรย อนมใจเปนทหก ยอมเปนผทาความรตวดวยสต-สมปชญญะในฐานะ ๗ มกาวไป และถอยกลบเปนตน. ในบทเหลานน บทวาอภกกนต ไดแก เดนไปขางหนา. บทวา ปฏกกนต ไดแก ถอยกลบบทวา สมปชานการ โหต ความวา ภกษเขาไปตงสตไวดวยสามารถสมปชญญะ อนสมปยตดวยสต ๔ เหลาน คอ สาตถกสมปชญญะ (ความรตวในกจทเปนประโยชนแกตน) สปปายสมปชญญะ (ความรตวในปจจยทสบาย) โคจรสมปชญญะ (ความรตวในธรรมเปนโคจร) อสมโมห-สมปชญญะ (ความรตวในความไมหลงงมงาย) แลวกาหนดดวยญาณ กระทา การกาวไปและถอยกลบเหลานน แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน. นเปนความยอในทน สวนความพสดารผปรารถนาพงดไดจากอรรถกถาสามญญผล-สตรในทฆนกาย หรอจากอรรถกถาสตปฏฐานสตร ในมชฌมนกาย. ถามวา พระผมพระภาคเจาทรงแสดงอะไรดวยบทเปนอาทวา โสอมนา จ ดงน. ตอบวา ทรงแสดงถงปจจยสมบตของภกษผอยปา. ดวยวาปจจย ๔ เหลาน ไมมแกภกษใด การอยปาของภกษนนยอมไมสาเรจ ภกษนนนาจะตองถกกลาวดวยสตวเดยรจฉาน หรอพวกพราน. เทวดาทสงอยในปาจะพากนสงเสยงอนนากลววา ประโยชนอะไรดวยการอยในปาของภกษลามกเหนปานน ดงน แลวเขกศรษะไลใหหนไป. ความไมมเกยรตยศกจะแพรออกไปวา ภกษรปโนนเขาไปปา ไดกระทากรรมอนลามกอยางน ๆ. กปจจย ๔ เหลานมอยแกภกษใด การอยปาของภกษนนยอมสาเรจ.ดวยวาภกษนนพจารณาศลของคนเมอไมเหนจดดา หรอตกกระไร ๆ เกดปต

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 534เมอเหนปตนนโดยความสน โดยความเสอม ยอมหยงลงสอรยภม. เหลาเทวดา ทสงอยในปามใจเปนของตนกพากนสรรเสรญ เกยรตยศของภกษนน ยอมแพรออกไปดจหยาดนามนทเขาใสลงในนา ดวยประการฉะน. บทวา ววตต ไดแกปามเสยงนอย. อธบายวา มเสยงอกทกนอย.ในวภงคหมายถง เสยงอกทกนอยนน จงกลาวไววา บทวา ววตต ความวาแมหากวาเสนาสนะอยใกลกน แตเสนาสนะนนไมวนวายดวยคฤหสถบรรพชต ดวยเหตนน เสนาสนะนนจงชอวาสงด. ชอเสนาสนะเพราะเปนทนอนและทนง. คานเปนชอของเตยงและตงเปนตน. ดวยเหตนนทานจงกลาววา บทวาเสนาสน ไดแก เตยงบาง ทนอนทนงบาง ตงบาง ฟกบาง หมอนบางวหารบาง เรอนมงดานเดยวบาง ปราสาทบาง ปราสาทโลนบาง ถาบางปอมบาง เรอนยอดบาง ปราสาทบาง ปราสาทโลนบาง ถาบางกหรอวาภกษทงหลายหลกออกไปในทใด ททงหมดนนชอวา เสนาสนะ. อกอยางหนง เสนาสนะนคอ วหาร เรอนมงดานเดยว ปราสาท ปราสาทโลน ถาชอเสนาสนะคอวหาร. เสนาสนะนคอ เตยง ตง ฟก หมอน ชอวาเสนาสนะคอเตยงตง. เสนาสนะน คอ แผนหนงทาปลอกหมอน เครองลาดดวยหญาเครองลาดดวยใบไม ชอวา เสนาสนะคอสนถต . บทวา ยตถ วา ปน ภกขปฏกกมนต กหรอวา ภกษทงหลายหลกออกไปในทใด น ชอวา เสนาสนะคอโอกาส เสนาสนะม ๔ อยาง ดวยประการฉะน. แมเสนาสนะนน ทานใชศพทวา เสนาสนะเหมอนกนหมด. กพระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงถงเสนาสนะอนสมควรแกภกษผจารกไปในทศทง ๔ เชนกบนกน จงตรส วา อร รกขมล เปนอาท.ในบทเหลานน บทวา อร ไดแก ทๆ ออกไปภายนอกเสาเขอนทงหมด.บทวา อร นจดวาปาทมาเพราะอานาจภกษณ. (บทบญญตของภกษณ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 535หามไมใหอยปา) ชอวาเสนาสนะปา ไดแก เสนาสนะทกาหนดไว ชว ๕๐๐ ลกธน. เพราะฉะนน เสนาสนะนจงสมควรแกภกษน. ลกษณะของเสนาสนะ นน กลาวไวแลวในธตงคนเทศคมภรวสทธมรรค. บทวา รกขมล ไดแก โคนไมทสงดมเงาทบแหงใดแหงหนงบทวา ปพพต ไดแก ภเขาศลา. จรงอยในทนน ภกษอาบนาทแองนาแลวนงใตเงาไมอนเยนเมอทศตาง ๆ ปรากฏอย ถกลมเยนโชยมา จตกมอารมณเปนหนง. บทวา กนทร ความวา นา ทานเรยกวา ก เอกเทศแหงภเขาทถกนาเซาะพงเพราะนา ทเขาเรยกวานตมพะไหลเขาบาง นทกญชะทองเขาบาง. กในทนนมทรายสคลายแผนเงน. นาคลายกอนแกวมณไหลไปเบองบนปาชฏ เหมอนเพดานแกวมณ ภกษลงไปสแองนา เหนปานน ดมนาเอานาลบตวใหเยน พนทรายขนแลวปผาบงสกลจวร นงบาเพญสมณธรรมจตกมอารมณเปนหนง. บทวา ครคห ไดแก ระหวางภเขาสองลก หรอชองใหญคลายอโมงคในภเขาลกหนง ลกษณะปาชา กลาวไวแลวในคมภรวสทธมรรค. บทวา วนปตถ ไดแก ทอนเลยอปจาระของพวกมนษย ซงเขาไมไถ ไมหวาน. ดวยเหตนนแล ทานจงกลาวคาเปนอาทวา คาวาวนปตถ นเปนชอของเสนาสนะทอยไกล. บทวา อพโภกาส ไดแกทไมไดมงบงไว. กภกษเมอหวงกทากลดในทนแลวอยได. บทวา ปลาลปชไดแก ลอมฟาง. จรงอย ภกษทงหลายชกฟางมาจากลอมฟางใหญแลวทาใหเปนทอยคลายทเรนในเงอมเขา ใสฟางไวขางบนกอไม พมไมเปนตน แลวนงภายใตบาเพญสมณธรรม. ทานกลาวคานหมายถงลอมฟางนน. บทวา ปจฉาภตต ไดแก ภายหลงภตร (อาหาร). บทวาปณฑปาตปฏกกนโต ไดแก กลบจากการแสวงหาบณฑบาต. บทวาปลลงก ไดแก นงขดขาโดยรอบ (นงขดสมาธ). บทวา อาภชตวา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 536ไดแก ขด. บทวา อช กาย ปณธาย ไดแก ตงสรระเบองบนใหตรง ใหปลายกบปลายกระดกสนหลง ๑๘ ขอจดเรยงกน เมอนงอยางนหนงเนอ และเอนกไมคอม เมอเปนเชนนน เวทนาเหลาใดอนมความคอมเปนปจจยจงเกดขนทกขณะแกภกษเหลานน เวทนานนกจะไมเกดขน เมอเวทนาเหลานนไมเกด จตกยอมมอารมณเปนหนง กรรมฐานกไมตก มแตเจรญงอกงาม. บทวา ปรมข สต อปฏเปตวา ความวา ตงสตอนมหนาเฉพาะตอกรรมฐาน หรอกระทาไวใกลหนา. ดวยเหตนนแล ทานจงกลาวไวในวภงควา สตนเปนอนเขาไปทงไวแลว เขาไปตงไวแลวดวยด ทปลายจมกหรอทมขนมตใกลหนา ดวยเหตนนทานจงกลาววา ปรมข สต อปฏเปตวา (เขาไปจงสตไวเฉพาะหนา) ดงน. อกนยหนง ศพท ปร มอรรถวา กาหนด.ศพทวา มข มอรรถวา นาออกไป. บทวา สต มอรรถวา เขาไปตงไว.ดวยเหตนนทานจงกลาววา ปรมข สต ดงน พงทราบความในบทนโดยนยทกลาวไวแลวในปฏสมภทา ดวยประการฉะน. ความยอในปฏสมภทานนวาการทาสตอนกาหนดไวและนาออกไป. ในบทวา อภชฌ โลเก น อปาทานขนธ ๕ ชอวาโลก เพราะอรรถวาชารดทรดโทรมไป. เพราะฉะนน พงเหนความในบทนอยางนวาละราคะ ขมกามฉนทะในอปาทานขนธ ๕ ดงน . บทวา วคตาภชเฌนความวา มใจ ชอวาปราศจากอภชฌา เพราะละไดดวยการขมไวมใชมใจเชนกบจกขวญญาณ. บทวา อภชฌาย จตต ปรโสเธต ไดแก ชาระจตใหหมดจดจากอภชฌา. อธบายวา ภกษกระทาโดยประการทาอภชฌาปลอยจตนนแลวจะไมกลบมาเกาะจตอก. แมในบทวา พยาปาทปปโทส ปหายเปนตน กนยนเหมอนกน . ชอวา พยาบาทเพราะเบยดเบยน คอจต ตองละ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 537ปกตทเคยมมาในกอนดวยพยาบาทนดจขนมบดเปนตน . ชอโทสะ เพราะยอม ประทษรายเอง หรอใหผอนประทษราย คอใหพนาศโดยใหถงความพการ.ทงสองนเปนชอของความโกรธนนแล. ความปวยทางจต ชอวา ถนะ ความปวยทางเจตสกชอวา มทธะถนะความงวงเหงาและมทธะความหาวนอน ชอวา ถนมทธะ. บทวาอาโลกส ความวา ภกษประกอบดวยสญญาอนบรสทธปราศจากนวรณสามารถจาหมายแสงสวางทเหนทงกลางคนทงกลางวน . บทวา สโต สมป-ชาโน ไดแก ประกอบดวยสตและญาณ. ทานกลาวไวทงสองนกเพราะเปนธรรมอปการะแกอาโลกสญญา. ความฟงซาน และความราคาญ ชอวาอทธจจกกกจจะ. บทวา ตณณวจกจโฉ ไดแก ขาม คอลวงวจกจฉาได. ชอวาอกถ กถ (ไมมความสงสย) เพราะไมมความสาคญ หมายวานอยางไร. บทวากสเลส ธมเมส ไดแก ในธรรมอนไมมโทษ. อธบายวา ไมสงสย คอไมแคลงใจอยางนวา ธรรมเหลานไมเปนกศล ธรรมเหลานเปนกศลอยางไร.นเปนความสงเขปในบทน. กในนวรณเหลาน คาทควรกลาวโดยตางแหงถอยคา ความ และลกษณะเปนตน กกลาวไวหมดแลวในคมภรวสทธมรรค. บทวา ปาย ทพพลกรเณ ความวา เพราะเหตทนวรณ ๕เหลานเมอเกด ยอมไมใหเกดปญญาอนเปนโลกยะและโลกตระซงยงไมเกดขนแมเกดขนแลวกกาจดสมาบต ๘ หรออภญญา ๕ ใหตกไป ฉะนน จงตรสวาปาย ทพพลกรณา (ทาปญญาใหหมกกาลง) ดงน. บททงหลายมอาทวา ววจเจว กเมห กลาวไวพสดารแลวในคมภรวสทธมรรค. บทเปนตนวา อเม อาสวา ตรสเพอประกาศสจจะสโดยปรยาย อนอก พระผมพระภาคเจาทรงแสดงความทลทธภายนอกไมมผล ดวยองค ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 538ในภายหลงแลว ทรงประกาศความทคาสอนของพระองคลกซงดวยองคท ๔ ทรงจบเทศนาดวยอดธรรมคอพระอรหต ดวยบทเพยงเทานวา นาปรอตถตตายาต ปชานาต ดงน บดน เมอจะทรงกระชบพระเทศนาใหหนกแนน จงตรสคาเปนอาทวา เอว โข ภกขเว ดงน จบอรรถกถาอตตนตปสตรท ๘ ๙. ตณหาสตร วาดวยตณหาเปนดงขาย [๑๙๙] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงตณหาเชนดงขาย ทองเทยวไป แผซานไป เกาะเกยวอยในอารมณตาง ๆ เปนเครองปกคลมหมหอสตวโลกน ซงนงเหมอนกลมดายอนยงเหยง ขอดเปนปมเปนเหมอนหญาปลองไมไหลวงพนอบาย ทคต วนบาต และสงสารไปได เธอทงหลายจงพงจงใสใจใหด เราจกกลาว ภกษเหลานนทลรบพระผมพระภาคเจาแลว พระ-ผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย กตณหาเชนดงขาย ทองเทยวไปแผซานไป เกาะเกยวอยในอารมณตาง ๆ เปนเครองปกคลมหมหอสตวโลกนซงนงเหมอนกลมดายอนยงเหยง ขอดเปนปม เปนเหมอนหญามงกระตายและหญาปลอง ไมใหลวงพนอบาย ทคต วนบาต และสงสารไปไดนนเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ตณหาวจรต ๑๘ ประการน อาศยขนธบญจกภายใน ตณหาวจรต ๑๘ ประการน อาศยขนธบญจกภายนอก ตณหาวจรต๑๘ ประการอนอาศยขนธบญจกภายในเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย เมอมความถอวา เราม กยอมมความถอวา เราเปนอยางน เราเปนอยางนน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 539เราเปนอยางอน เราไมเปนอย เราพงเปนอยางน เราพงเปนอยางนน เรา พงเปนอยางอน แมไฉนเราพงเปน แมไฉนเราพงเปนอยางน แมไฉนเราพงเปนอยางนน แมไฉนเราพงเปนอยางอน เราจกเปน เราจกเปนอยางน เราจกเปนอยางนน เราจกเปนอยางอน ตณหาวจรต ๘ ประการนอาศยขนธบญจกภายใน. ตณหาวจรต ๑๘ ประการอนอาศยขนธบญจกภายนอกเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย เมอมความถอวา เรามดวยขนธบญจกน กยอมมความถอวา เราเปนอยางนดวยขนธบญจกน เราเปนอยางนนดวยขนธบญจกน เราเปนอยางอนดวยขนธบญจกน เราเปนอยดวยขนธบญจกนเราไมเปนอยดวยขนธบญจกน เราพงเปนดวยขนธบญจกน เราพงเปนอยางน ดวยขนธบญจกน เราพงเปนอยางอนดวยขนธบญจกน เราพงเปนอยางอนดวยขนธบญจกน แมไฉนเราพงเปนอยางนนดวยขนธบญจกน แมไฉนเราพงเปนอยางนนดวยขนธบญจกน แมไฉนเราพงเปนอยางอนดวยขนธบญจกนเราจกเปนดวยขนธบญจกน เราจกเปนอยางนดวยขนธบญจกน เราจกเปนอยางนนดวยขนธบญจกน เราจกเปนอยางอนดวยขนธบญจกน ตณหาวจรต๑๘ ประการนอาศยขนธบญจกภายนอก ตณหาวจรต ๑๘ ประการอาศยขนธ-บญจกภายใน ตณหาวจรต ๑๘ ประการอาศยขนธบญจกภายนอก ดวยประการฉะน รวมเรยกวา ตณหาวจรตเหนปานน ทเปนอดต ๓๖ อนาคต ๓๖ เปนปจจบน ๓๖ รวมเปนตณหาวจรต ๑๐๘ ดวยประการฉะน. ดกอนภกษทงหลาย ตณหานนนแล เชนดงขายทองเทยวไปแผซานไปเกาะเกยวอยในอารมณตางๆ เปนเครองปกคลมหมหอสตวโลกน ซงนงเหมอนดายอนยงเหยง ขอดเปนปมเปนเหมอนหญามงกระตายและหญาปลอง ไมใหลวงพนอบาย ทคตวนบาต และสงสารไปได. จบตณหาสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 540 อรรถกถาตณหาสตร พงทราบวนจฉยในตณหาสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา ชาลน คอ เสมอนตาขาย. อธบายวา ขนชอวาตาขายทเขาถกไวยงเหยงโดยรอบ ฉนใด แมตณหากฉนนน ทานเรยกวา ชาลนเพราะเปนเสมอนตาขาย. ตณหาชอวา ชาลน เพราะตณหานครอบงาภพ๓ อย มตาขายอนเปนสวนของตนในภพนน ๆ ดงนกม. บทวา ส สรต คอทองไปในภพนน ๆ อย. บทวา วสฏ ไดแก แผไป คอ ซานไป. บทวาวสตตก ไดแก ของตดอยในภพนน ๆ. อกอยางหนง พงเหนความโดยนยเปนตนวา ตณหาชอวสตตกา มรากเปนพษ ตณหาชอวสตตกา มผลเปนพษดงน. บทวา อทธสโต ไดแก ปกคลมเบองบน. บทวา ปรโยนทโธ ไดแก หมรดไวโดยรอบ บทวา ตนตากลกชาโต คอ ยงเหยงเหมอนดายยง. อธบายวาดายของชางหก เกบไวไมด ถกหนกด ยอมยงเหยงในทนน ๆ ยากทจะกาหนดปลายกบปลาย หรอโคนกบโคน วานปลาย นโคนดงน ฉนใด สตวทงหลายกฉนนนเหมอนกน ถกตณหานรงรด วนวายยงเหยง ไมสามารถจะทาทางเลนออกแหงตณหาของตนใหตรงได. บทวา คลาคณฑกชาโต ไดแกดายทชบนาขาวของชางหก ทานเรยกวา คลาคณฑกะ (ดายชบนาขาว)อาจารยพวกหนงกลาววา รงของนางนกชอวา คลา ดงนกม พงประกอบความโดยนยกอนวา แมทงสองนน กยงยากทจะกาหนดปลายกบปลาย หรอโคนกบโคน ฉนใด.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 541 บทวา มชปพพชภโต ไดแก เกดเปนดจหญามงกระตาย และ หญาปลอง คอ โลกเกดเปนเชนนน. การทจะถอเอาเชอกทเขาทบหญาเหลานน ๆทาแลวตกไปในทไหนๆในเวลาทมนเกาแลว กยากทจะเกบกาหนดปลายหรอโคนของหญาเหลานนไดวา นปลาย นโคน ดงน ผทตงอยในความพยายามเฉพาะตวจงสามารถทาเชอกแมนนใหตรงได เวนพระโพธสตวเสย สตวอนกไมสามารถจะทาลายตาขาย คอตณหา โดยธรรมดาของตนแลว ทาทางแลนออกจากทกขของตนใหตรงได ฉนใด โลกนกฉนนน ถกตาขายคอตณหาหมรดไวยอมไมลวงพนอบาย ทคต วนบาต วฏสงสารไปได. ในบทเหลานน บทวา อปาโย ไดแก นรก กาเนดเดยรจฉานเปตตวสยและอสรกาย. แมทงหมดเหลานนทานเรยกวา อบาย เพราะไมมความเจรญ กลาวคอ ความงอกงาม. อนง ชอวาทคตเพราะความเปนทางไปแหงทกข. ชอวนบาต เพราะตกไปจากกายทเปนสข. สวนนอกน มอธบายวา ลาดบแหงขนธ ธาต อายตนะ เปน ไปอยไมขายสาย ทานเรยกวา สงสาร. โลกไมลวงไมพนทงหมดนน โดยทแทโลกถอเอาจตและปฏสนธบอย ๆ อยางน คอ ตอจากจตถอเอาปฏสนธ ตอจากปฏสนธถอเอาจต ยอมหมนเวยนไปในภพ ๓ กาเนด ๔ คต ๕ วญญาณฐต ๗ สตตาวาส ๙ ดจเรอถกลมซดไปในมหาสมทร ดจโคทเทยมยนต. บทวา อชฌตตกสส อปาทาย แปลวา อาศยขนธบญจกภายใน.บทวา อชฌตตกสส นเปนฉฏฐวภตตลงในอรรถแหงทตยาวภตต. บทวาพาหรสส อปาทาย แปลวา อาศยขนธบญจกภายนอก. บทวา อสมต-ภกขเว สต ความวา ดกอนภกษทงหลาย การรวมถอเอาดวยอานาจตณหามานะทฏฐ อาศยขนธบญจกภายในนใด ยอมมความนกวาเราเปนยอมม คอความนกในขนธบญจกนน. กในบททงหลายมอาทวา อตถสมต โหต

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 542ดงน เมอมการยดถอโดยรวบรดอยางนวา เปนเรา ยอมเปนอนยดถอโดย สวนสอง คอ ไมเทยบและเทยบ ในบทเหลานนบทวา อนปนธาย ความวาไมเทยบเหตอน คอ ความนกวาเราเปนอยางน ยอมม เพราะทาใหเปนอารมณในธรรม คอความลามกตามภาวะของตน อธบายวา ความนกวาในบรรดากษตรยเปนตน เราเปนอยางน ยอมมดวยอานาจตณหามานะและทฏฐอยางน. นคอการไมเทยบยดถอ. สวนการเทยบยดถอมสองอยาง คอ โดยเสมอกน โดยไมเสมอกน เพอทรงแสดงขอนน จงตรสวา เราเปนอยางนและเราเปนอยางอน. ในบทเหลานนบทวา เอวสม นไดแก เทยบยดถอโดยเสมอกนวา เราเปนเหมอนกษตรยองคน เปนเหมอนพราหมณผน. บทวาอถาสม ความวา กยดถอโดยไมเสมอกนดงนวา เราเปนคนเลว หรอเปนคนดกวา นอกจากกษตรยองคน พราหมณผน. พงทราบตณหาวจรต(ความคดนกดวยอานาจตณหา) ๔ อยาง เหลานโดยอานาจปจจบนกาลกอน.กตณหาวจรตสองเหลานคอ อสสมต สตสมต พงทราบวา เพราะเหตทบทวา อสสม นเปนชอของความเทยงของสงทไมเทยง บทวา สตสมเปนชอของความไมเทยงของสงทเทยง ฉะนนจงตรสดวยอานาจสสสตทฏฐและอจเฉททฏฐ. ตณหาวจรต ๔ มคาวาสนตเปนตน ตอจากนตรสดวยอานาจความสงสยและความปรวตก. ในตณหาวจรตทงหลายมอาทอยางนวา สนตโหต พงทราบความอยางนวา ความนกวา เราพงเปนยอมม. สวนอธบายในบทนพงถอเอาโดยนยทกลาวแลวในหมวด ๔ กอน ๆ อกอยางหนง ตณหาวจรต ๔ มคาวาสนตเปนอาท ตรสดวยอานาจความปรารถนา และความตงใจอยางนวา ไฉนเราจะพงเปนดงน . ตณหาวจรตแมเหลานนพงทราบโดยนยทกลาวแลวในหมวด ๔ กอนๆ กตณหาวจรต ๔ มคาวา ภวสสนต เปนอาทตรสดวยอานาจอนาคตกาล. พงทราบเนอความแหงตณหาวจรตเหลานน โดยนยทกลาวแลวในหมวด ๔ กอน ๆ นนแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 543 บณฑตพงทกใหแจงตณหาวจรต ๑๘ เหลาน คอ ทฏฐสสะ ๒ สทธสสะ ๔ สสมลกะ ๑๒. กในคณหาวจรตเหลานน ๒ หวขอเหลานคอ อสมต ความนกวาเราเปน ๑ อตถสมต ความนกวาเราเปนอยางน ๑ ชอวา ทฏ สสะ.๔ หวขอเหลานนคอ เอวสมต ความนกวาเราเปนอยางนน ๑ อาถาสมตความนกวาเราเปนอยางอน ๑ อสสมต ความนกวาเราเปนคนไมด ๑ สตสมตความนกวา เราเปนคนด ๑ ชอสทธสสะ. ๑๒ หวขอ คอ ตณหาวจรต ๓มอาทวา อตถสมต ชอวาสสมลกะ พงทราบธรรมคอตณหาวจรต ๑๘เหลานคอ ทฏฐสสะ ๒ สทธสสะ ๔ สสมลกะ ๑๒ ดงกลาวมาฉะน. พงทราบตณหาวจรต ๑๘ อาศยขนธปญจกภายในเหลานกอน. สวนในตณหาวจรตอาศยขนธปญจกภายนอกกนยนเหมอนกน . บทวา อมนา พงทราบความตางกนนคอ ดวยรปนหรอ ฯลฯ ดวยวญญาณน. บททเหลอเปนเชนนนเหมอนกน.บทวา อต เอวรปาน อตตาน ฉตตส ไดแกตณหาวจรต ๓๖ ในกาลเปนอดตของบคคลแตละคน. บทวา อนาคตาน ฉตตส ไดแกตณหาวจรต ๓๖ในอนาคตกาล ของบคคลแตละคน. บทวา ปจจปปนนาน ฉตตส ไดแกตณหาวจรต ๓๖ ในปจจบนกาลของบคคลคนหนง หรอมากคนตามเหตทเปนจรง. ตณหาวจรตในอดตกาล ๓๖ ในอนาคตกาล ๓๖ ในปจจบนกาล ๓๖โดยทานองนแหละของสตวทงหมด. จรงอย สตวทงหลายอนตางกนดวยตณหามานะทฏฐ หาประมาณมได ไมมทสด. กในบทวา อฏตณหาวจรตสต โหต น พงเหนความอยางนวา ตณหาวจรตรวมเปน ๑๐๘ ดงน. จบอรรถกถาตณหาสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 544 ๑๐. เปมสตร วาดวยธรรมชาต ๔ ประการ [๒๐๐] ดกอนภกษทงหลาย ธรรมชาต ๔ ประการนยอมเกด ๔ประการเปนไฉน คอ ความรกยอมเกดเพราะความรก ๑ โทสะยอมเกดเพราะความรก ๑ ความรกยอมเกดเพราะโทสะ ๑ โทสะยอมเกดเพราะโทสะ ดกอนภกษทงหลาย กความรกยอมเกดเพราะความรกอยางไร บคคลในโลกนเปนทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจของบคคล คนอนๆมาพระพฤตตอบคคลทรกนน ดวยอาการทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เขายอมมความคดอยางนวา คนอนมาประพฤตตอบคคลทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจของเราดวยอาการอนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เขายอมเกดความรกในคนเหลานน ดกอนภกษทงหลาย ความรกยอมเกดเพราะความรกอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กโทสะยอมเกดเพราะความรกอยางไร บคคลในโลกนเปนทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจของบคคล คนอนมาประพฤตตอบคคลนนดวยอาการอนไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ บคคลนนยอมมความคดอยางนวา คนอนมาประพฤตตอบคคลทนาปรารถนา นาใครนาพอใจของเราดวยอาการอนไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ เขายอมเกดโทสะในคนเหลานน ดกอนภกษทงหลาย โทสะยอมเกดเพราะความรก อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กความรกยอมเกดเพราะโทสะอยางไร บคคลในโลกนไมเปนทนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจของบคคล คนอน ๆมาประพฤตตอบคคลนน ดวยอาการอนไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 545บคคลนนยอมมความคดอยางนวา คนอน ๆ มาประพฤตตอบคคลทไมนา ปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจของเรา ดวยอาการอนไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ เขายอมเกดความรกใครในคนเหลานน ดกอนภกษ-ทงหลาย ความรกยอมเกดเพราะโทสะอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กโทสะยอมเกดเพราะโทสะอยางไร บคคลในโลกนไมเปนทนาปรารถนา ไมนารกใคร ไมนาพอใจของบคคล คนอน ๆมาประพฤตตอบคคลนน ดวยอาการอนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจบคคลนนยอมมความคดอยางนวา คนอน ๆ มาประพฤตตอคนทไมนาปรารถนาไมนาใคร ไมนาพอใจของเรา ดวยอาการอนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจเขายอมเกดโทสะในบคคลเหลานน ดกอนภกษทงหลาย โทสะยอมเกดเพราะโทสะอยางนแล ดกอนภกษทงหลาย ธรรมชาต ๔ ประการนแล ยอมเกด. ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษสงดจากกาม ฯลฯ เขาปฐมฌานอยสมยนน แมความรกทเกดเพราะความรก ยอมไมมแกภกษนน แมโทสะทเกดเพราะความรก ยอมไมมแกภกษนน แมความรกทเกดเพราะโทสะ ยอมไมมแกภกษนน แมโทสะทเกดเพราะโทสะ ยอมไมมแกภกษนน ดกอน-ภกษทงหลาย สมยใด ภกษเขาทตยฌาน ฯลฯ ตตยฌาน ฯลฯ จตตถฌานสมยนน แมความรกทเกดเพราะความรก ยอมไมมแกภกษนน แมโทสะทบงเกดเพราะความรก ยอมไมมแกภกษนน แมความรกทเกดเพราะโทสะยอมไมมแกภกษนน ดกอนภกษทงหลาย สมยใด ภกษกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไปดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย สมยนน แมความรกทเกดเพราะความรก เปนธรรมชาตอนภกษนนละไดแลว ตดรากขาดแลว ทาใหเปนเหมอนตาลยอดดวยทาใหไมใหม ไมเกดขนตอไปเปนธรรมดา แมโทสะทเกด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 546เพราะความรก.. . แมความรกทเกดเพราะโทสะ . . . แมโทสะทเกดเพราะโทสะ เปนธรรมชาตอนภกษนนละไดแลว ตดรากขาดแลวทาใหเปนเหมอนตาลยอดดวน ทาใหไมใหม ไมเกดขนตอไปเปนธรรมดา ภกษนเราเรยกวาไมยดถอ ไมโตตอบ ไมบงหวนควน ไมลกโพลง ไมถกไฟไหม. ดกอนภกษทงหลาย กภกษชอวายดถออยางไร ภกษในธรรมวนยนยอมเหนรปโดยความเปนตน เหนตนวามรป เหนรปในตนหรอเหนตนในรปยอมเหนเวทนาโดยความเปนตน เหนตนวามเวทนา เหนเวทนาในตนหรอเหนตนในเวทนา ยอมเหนสญญาโดยความเปนตน เหนตนวามสญญา เหนสญญาในตน หรอเหนตนในสญญา ยอมเหนสงขารทงหลาย โดยความเปนตนเหนตนวามสงขาร เหนสงขารในตน หรอเหนตนในสงขาร ยอมเหนวญญาณโดยความเปนตน เหนตนวามวญญาณ เหนวญญาณในตน หรอเหนตนในวญญาณ ภกษ ชอวา ยดถอ อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษชอวาไมยดถออยางไร ภกษในธรรมวนยนยอมไมเหนรปโดยความเปนตน ไมเหนตนวามรป ไมเหนรปในตน หรอไมเหนตนในรป ไมเหนเวทนา... ไมเหนสญญา... ไมเหนสงขาร... ไมเหนวญญาณโดยความเปนตน ไมเหนตนวามวญญาณ ไมเหนวญญาณในตนหรอไมเหนตนในวญญาณ ภกษ ชอวา ไมยดถอ อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ภกษชอวายอมโตตอบอยางไร ภกษในธรรมวนยนยอมดาตอบผดาตน ยอมโกรธตอบผโกรธตน ยอมไมโตเถยงตอบผโตเถยงคน ภกษ ชอวา ยอมโตตอบ อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ภกษชอวายอมไมโตตอบอยางไร ภกษในธรรมวนยนยอมไมดา อบผดาคน ยอมไมโกรธตอบผโกรธ น ยอมไมโตเถยงตอบผโตเถยงตน ภกษ ชอวา ไมโตตอบ อยางนแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 547 ดกอนภกษทงหลาย ภกษยอมบงหวนควนอยางไร เมอมความถอวา เราเปนอยางน เราเปนอยางนน เราเปนอยางอน เราเปนอย เราไมเปนอยเราพงเปน เราพงเปนอยางน เราพงเปนอยางนน เราพงเปนอยางอน แมไฉนเราพงเปน แมไฉนเราพงเปนอยางน แมไฉนเราพงเปนอยางนน แมไฉนเราพงเปนอยางอน เราจกเปน เราจก เปนอยางน เราจกเปนอยางนนเราจกเปนอยางอน ภกษ ชอวา ยอมบงหวนควน อยางนนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษยอมไมบงหวนควนอยางไร ดกอนภกษทงหลายเมอไมมความถอวา เรามอย กยอมไมมความถอวา เราเปนอยางน...เราจกเปนอยางอน ภกษ ชอวา ยอมไมบงหวนควน อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษลกโพลงอยางไร ดกอนภกษทงหลายเมอมความถอวา เรามขนธบญจกน กยอมมความถอวา เราเปนอยางนดวยขนธบญจกน เราเปนอยดวยขนธบญจกน เราไมเปนอยดวยขนธบญจกน เราพงเปนขนธบญจกน เราพงเปนอยางนนดวยขนธบญจกน เราพงเปนอยางอนดวยขนธบญจกน แมไฉนเราพงเปนดวยขนธบญจกน แมไฉนเราพงเปนอยางนนดวยขนธบญจกน เราจกเปนอยางนดวยขนบญจกน เราจกเปนอยาง อนดวยขนธบญจกน ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ชอวา ลกโพลง อยางนแล ดกอนภกษทงหลาย กภกษไมลกโพลงอยางไร ดกอนภกษทงหลายเมอไมมความถอวา เรามดวยขนธบญจกน กยอมไมมความถอวา เราเปนอยางนดวยขนธบญจกน...เราจกเปนอยางอนดวยขนธบญจกน ดกอนภกษทงหลายภกษ ชอวา ไมลกโพลงอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษถกไฟไหมอยางไร ภกษในธรรมวนยนยงละอสมมานะ ตดรากขาด ทาใหเปนเหมอนตาลยอดดวน ทาไมใหมไมใหเกดอกตอไปเปนธรรมดาไมได ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ชอวาถกไฟไหมอยางนแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 548 ดกอนภกษทงหลาย กภกษไมถกไฟไหมอยางไร ภกษในธรรมวนยน เปนผละอสมมานะไดแลว ตดรากขาดแลว ทาใหเปนเหมอนตาลยอดดวนทาไมใหม ไมใหเกดขนอกตอไปเปนธรรมดา ดกอนภกษทงหลาย ภกษ ชอวาไมถกไฟไหมอยางนแล. จบเปมสตรท ๑๐ จบมหาวรรคท ๕ จบจตตถปณณาสก อรรถกถาเปมสตร พงทราบวนจฉยในเปมสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา น อสเสเนต ไดแก ไมยกขนดวยอานาจทฏฐ. บทวาปฏสเสเนต ไดแก มผโกรธกไมถอเปนเหตทะเลาะบาดหมาง. บทวา นธปายต ไดแก ไมบงหวนควน (ไมครนคด) ดวยอานาจตณหาวจรตอาศยขนธบญจกภายใน. บทวา น ปชชลต ไดแก ไมลกเปนเปลวดวยอานาจตณหาวจรตอาศยขนธบญจกภายนอก. บทวา น ปชฌายต ไดแก ไมไหมดวยอานาจอสมมานะ (การถอเราถอเขา). บททเหลอพงทราบโดยนยแหงบาลนนแล วฏฏะววฏฏะตรสไวแลวในสตรน. จบอรรถกถาเปมสตรท ๑๐ จบมหาวรรควรรณนาท ๕ จตตถปณณาสก จบบรบรณ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 549 รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. โสตานคตสตร ๒. ฐานสตร ๓. ภททยสตร ๔. สามคย-สตร ๕. วปปสตร ๖. สาตถสตร ๗. มลลกสตร ๘. อตตนตปสตร๙. ตณหาสตร ๑๐. เปมสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 550 วรรคทไมสงเคราะหเปนปณณาสก

สปปรสวรรคท ๑

๑. สกขาปทสตร ทรงแสดงอสปบรษทยงกวาอสปบรษ [๒๐๑] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอสปบรษ อสปบรษทยงกวาอสปบรษ สปบรษ และสปบรษทยงกวาสปบรษ แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงพง จงเอาใจใสใหด เราจกกลาว ภกษเหลานนทลรบพระผม.พระภาคเจาแลว พระผมพระภาคเจาไดตรสพระพทธพจนนวา ดกอนภกษทงหลาย กอสปบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกนเปนคนฆาสตวประพฤตผดในกาม พดเทจ ดมนาเมาคอสราและเมรยอนเปนฐานแหงความประมาทบคคลนเรยกวา อสปบรษ. ดกอนภกษทงหลาย กอสปบรษทยงกวาอสปบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนคนฆาสตวดวยตนเอง และชกชวนผอนในการฆาสตวอกดวย ลกทรพยดวยตนเอง และชกชวนผอนในการลกทรพยอกดวยประพฤตผดในกามดวยตนเอง และชกชวนผอนในการประพฤตผดในกามอกดวย พดเทจดวยตนเอง และชกชวนผอนในการพดเทจอกดวย ดมนาเมาคอสราและเมรยอนเปนฐานแหงความประมาทดวยตนเอง และชกชวนผอนในการดมนาเมาคอสราและเมรยอนเปนฐานแหงความประมาทอกดวย บคคลน เราเรยกวา อสปบรษยงกวาอสปบรษ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 551 ดกอนภกษทงหลาย กสปบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปน ผงดเวนจากการฆาสตว งดเวนจากการลกทรพย งดเวนจากการประพฤตผดในกาม งดเวนจากการพดเทจ งดเวนจากการดมนาเมาคอสราและเมรยอนเปนฐานแหงความประมาท บคคลนเราเรยกวา สปบรษ. ดกอนภกษทงหลาย กสปบรษผยงกวาสปบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผงดเวน จากการฆาสตวดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากการฆาสตวอกดวย เปนผงดเวนจากการลกทรพยดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากการลกทรพยอกดวย เปนผงดเวน จากการพระพฤตผดในกามดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวน จากการพระพฤตผดในกามอกดวย เปนผงดเวนจากการพดเทจดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากการพดเทจอกดวย เปนผงดเวนจากการดมนาเมาคอสราและเมรยอนเปนฐานแหงความประมาทดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากการดมนาเมาคอ สราและเมรยอนเปนฐานแหงความประมาทอกดวย บคคลนเราเรยกวาสปบรษทยงกวาสปบรษ. จบสกขาปทสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 552 สปปรสวรรควรรณนาท ๑

อรรถกถาสกขาปทสตร พงทราบวนจฉยในสกขาปทสตรท ๑ แหงปณณาสกท ๕ ดงตอไปน :- บทวา อสปปรส ไดแก บรษลามก บรษเปลา บรษหลงบรษผถกทาใหบอดหนาดวยอวชชา. บทวา อสปปรสตร ไดแกเกนอสตบรษ(อสตบรษยงกวาอสตบรษ) พงทราบสตบรษทงสองนอกน โดยตรงกนขามกบทกลาวแลว. คาทเหลอในบทน งายทงนน. จบสกขาบทสตรท ๑ ใน ๕ สตรตอจากนกเหมอนในสตรน จรงอยในสตรเหลานนสตรท๑ ตรสดวยเวร ๕ สตรท ๒ ตรสดวยอสทธรรม สตรท ๓ ตรสดวยกาย-ทวารวจทวาร สตรท ตรสดวยมโนทวาร สตรท ๕ ตรสดวยมจฉตตะ ๘สตรท ๖ ตรสดวยมจฉตตะ ๑๐. ๒. อสสทธสตร วาดวยอสตบรษและสตบรษ [๒๐๒] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอสตบรษ และอสตบรษยงกวาอสตบรษ กบอสตบรษ และสตบรษยงกวาสตบรษ ทานทงหลายจงฟงทาในใจใหด เราจกกลาว

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 553 ภกษทงหลายรบพระพทธพจนแลว พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนภกษทงหลาย อสตบรษเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเปนผไมมศรทธา ไมมหร ไมมโอตตปปะ มการสดบนอย เกยจครานหลงลมสตไมมปญญา นเรยกวา อสตบรษ. อสตบรษยงกวาอสตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ตนเองเปนคนไมมศรทธา ไมมหร ไมมโอตตปปะ มการสดบนอย เกยจครานหลงลมสต ไมมปญญา ยงชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย นเรยกวาอสตบรษยงกวาอสตบรษ. สตบรษ เปนไฉน บคคลบางคนในโลกนเปนผมศรทธา มหรมโอตตปปะ มการสดบมาก มความเพยร มสต มปญญา นเรยกวาสตบรษ. สตบรษยงกวาสตบรษเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน ตนเองเปนผถงพรอมดวยศรทธา มหร มโอตตปปะ มการสดบมาก มความเพยรมสต มปญญา ยงชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย นเรยกวา สตบรษยงกวาสตบรษ. จบอสสทธสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 554 ๓. สตตกมมสตร วาดวยอสปบรษและอสปบรษยงกวาอสปบรษ [๒๐๓] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอสปบรษ อสปบรษทยงกวาอสปบรษ สปบรษ และสปบรษทยงกวาสปบรษ แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงพง ฯลฯ ดกอนภกษทงหลาย กอสปบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกนเปนคนนกฆาสตว มกลกทรพย มกประพฤตผดในกาม มกพดเทจ มกพดคาสอเสยด มกพดคาหยาบ มกพดคาเพอเจอ ดกอนภกษทงหลาย บคคลนเราเรยกวา อสปบรษ. ดกอนภกษทงหลาย กอสปบรษทยงกวาอสปบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผมกฆาสตวดวยตนเอง และชกชวนผอนในการฆาสตวอกดวย เปนผมกลกทรพยดวยตนเอง และชกชวนผอนใหลกทรพยอกดวยเปนผมกประพฤตผดในกามดวยตนเอง และชกชวนผอนใหประพฤตผดในกามอกดวย เปนผมกกลาวเทจดวยตนเอง และชกชวนผอนใหกลาวเทจอกดวยเปนผมกกลาวคาสอเสยดดวยตนเอง และชกชวนผอนใหกลาวคาสอเสยดอกดวยเปนผมกกลาวคาหยาบดวยตนเอง และชกชวนผอนใหกลาวคาหยาบอกดวยเปนผมกกลาวคาเพอเจอดวยตนเอง และชกชวนผอนใหกลาวคาเพอเจออกดวยดกอนภกษทงหลาย บคคลนเราเรยกวา อสปบรษทยงกวาอสปบรษ. ดกอนภกษทงหลาย กสปบรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผงดเวนจากปาณาตบาต งดเวนจากอทนนาทาน งดเวนจากกาเมสมจฉาจารงดเวนจากมสาวาท งดเวนจากปสณวาจา งดเวนจากผรสวาจา งดเวนจากสมผปปลาปะ ดกอนภกษทงหลาย บคคลนเราเรยกวา สปบรษ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 555 ดกอนภกษทงหลาย กสปบรษทยงกวาสปบรษเปนไฉน บคคล บางคนในโลกน เปนผงดเวนจากปาณาตบาตดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากปาณาตบาตอกดวย เปนผงดเวนจากอทนนาทานดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากอทนนาทานอกดวย เปนผงดเวนจากกาเมสมจฉาจารดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากกาเมสมจฉาจารอกดวย เปนผงดเวนจากมสาวาทดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากมสาวาทอกดวย เปนผงดเวนจากปสณวาจาดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากปสณวาจาอกดวยเปนผงดเวนจากผรสวาจาดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากผรสวาจาอกดวย เปนผงดเวนจากสมผปปลาปะดวยตนเอง และชกชวนผอนใหงดเวนจากสมผปปลาปะอกดวย ดกอนภกษทงหลาย บคคลน เราเรยกวาสปบรษทยงกวาสปบรษ. จบสตตกมมสตรท ๓ ๔. ทสกมมสตร วาดวยอสตบรษและสตบรษ [๒๐๘] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอสตบรษ และอสตบรษยงกวาอสตบรษ กบสตบรษ และสตบรษยงกวาสตบรษ ทานทงหลายจงพงทาในใจใหด เราจกกลาว ภกษทงหลายรบพระพทธพจนแลว พระผมพระภาคเจาตรสวาภกษทงหลาย อสตบรษเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเปนผทาปาณาตบาตทาอทนนาทาน ทากาเมสมจฉาจาร พดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 556พดเพอเจอ มอภชฌา มจตพยาบาท มความเหนผด นเรยกวา อสตบรษ. อสตบรษยงกวาอสตบรษเปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผทาปาณาตบาตฯลฯ มความเหนผดดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย นเรยกวาอสตบรษยงกวาอสตบรษ. สตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผเวนจากปาณาตบาต เวนจากอทนนาทาน เวนจากกาเมสมจฉาจาร เวนจากพดเทจ เวนจากพดสอเสยดเวนจากพดคาหยาบ เวนจากพดเพอเจอ ไมมอภชฌา ไมมจตพยาบาทมความเหนชอบ นเรยกวา สตบรษ. สตบรษยงกวาสตบรษเปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ มความเหนชอบดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย นเรยกวา สตบรษยงกวาสตบรษ. จบทสกมมสตรท ๔ ๕. อกฐงคกสตร วาดวยอสตบรษและสตบรษ [๒๐๕] ดกอนภกษทงหลาย เราจะแสดงอสตบรษ และอสตบรษยงกวาอสตบรษ กบสตบรษและสตบรษยงกวาสตบรษ ทานทงหลายจงพงทาในใจใหด เราจกกลาว ภกษทงหลายรบพระพทธพจนแลว พระผมพระภาคเจาตรสวาอสตบรษเปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเปนผมความเหนผด ดารผดเจรจาผด ทาการงานผด เลยงชพผด เพยรผด ตงสตผด ทาสมาธผดนเรยกวา อสตบรษ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 557 อสตบรษยงกวาอสตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผมความ เหนผด ฯลฯ ทาสมาธผด ดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวยนเรยกวา อสตบรษยงกวาอสตบรษ. สตบรษเปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผมความเหนชอบ ฯลฯทาสมาธชอบ นเรยกวา สตบรษ. สตบรษยงกวาสตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผมความเหนชอบ ฯลฯ ทาสมาธชอบ ดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวยนเรยกวา สตบรษยงกวาสตบรษ. จบอฏฐงคกสตรท ๕ ๖. ทสมคคสตร วาดวยอสตบรษและสตบรษ [๒๐๖] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงอสตบรษ และอสตบรษยงกวาอสตบรษ กบสตบรษ และสตบรษยงกวาสตบรษ ทานทงหลายจงพงทาในใจใหด เราจกกลาว ภกษทงหลายรบพระพทธพจนแลว พระผมพระภาคเจาตรสวาอสต-บรษเปนไฉน บคคลบางคนในโลกนเปนผมความเหนผด ดารผด เจรจาผด ทาการงานผด เลยงชพผด เพยรผด ตงสตผด ทาสมาธผด มญาณผดมวมตตผด นเรยกวา อสตบรษ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 558 อสตบรษยงกวาอสตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผมความ เหนผด ฯลฯ มวมตตผดดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวยนเรยกวา อสตบรษยงกวาอสตบรษ. สตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผมความเหนชอบ ฯลฯมวมตตชอบ นเรยกวา สตบรษ. สตบรษยงกวาสตบรษ เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผมความเหนชอบ มวมตตชอบดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวยนเรยกวาสตบรษยงกวาสตบรษ. จบทสมคคสตรท ๖ ๗. ปฐมปาปธมมสตร วาดวยคนชวยงกวาคนชว [๒๐๗] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงคนชว และคนชวยงกวาคนชว กบคนด และคนดยงกวาคนด ทานทงหลายจงพง ทาในใจใหดเราจกกลาว ภกษทงหลายรบพระพทธพจนแลว พระผมพระภาคเจาตรสวา คนชว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเปนผทาปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมส-มจฉาจาร พดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ พดเพอเจอ มอภชฌา มจต-พยาบาท มความเหนผด นเรยกวา คนชว. คนชวยงกวาคนชว เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผทาปาณาตบาตฯลฯ มความเหนผดดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย นเรยกวา คนชวยงกวาคนชว

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 559 คนดเปนไฉน บคคลบางคนเปนผเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ มความ เหนชอบ นเรยกวา คนด. คนดยงกวาคนด เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผเวน จากปาณาตบาตฯลฯ มความเหนชอบดวยตนเองดวย ชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย น เรยกวา คนดยงกวาคนด. จบปฐมปาปธมมสตรท ๗ อรรถกถาปฐมปาปธมมสตร พงทราบวนจฉยในปฐมปาปธมมสตรท ๗ ดงตอไปน :- บทวา ปาป ไดแก คนลามก คอบคคลเศราหมอง. บทวา กลยาณไดแก คนเจรญ คอบคคลไมมโทษ. คาทเหลอในสตรนงายทงนน. จบอรรถกถาปฐมปาปธมมสตรท ๗ ๘. ทตยปาปธมมสตร วาดวยคนชวยงกวาคนชว [๒๐๘] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงคนชว และคนชวยงกวาคนชว กบคนด และคนดยงกวาคนด ทานทงหลายจงพง ทาในใจใหดเราจกกลาว ภกษทงหลายรบพระพทธพจนแลว พระผมพระภาคเจาตรสวาคนชว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเปนผความเหนผด ดารผด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 560เจรจาผด ทาการงานผด เลยงชพผด เพยรผด ตงสตผด ทาสมาธผด มญาณผด มวมตตผด นเรยกวา คนชว. คนชวยงกวาคนชว เปนไฉน ? บคคลบางคน ตนเองเปนผมความ เหนผด ฯลฯ มวมตตผด ยงชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย นเรยกวาคนชวยงกวาคนชว คนด เปนไฉน? บคคลบางคนเปนผมความเหนชอบ ฯลฯ มวมตตชอบ นเรยกวา คนด. คนดยงกวาคนด เปนไฉน ? บคคลบางคน ตนเองเปนผมความเหนชอบ ฯลฯ มวมตตชอบ ยงชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย นเรยกวาคนดยงกวาคนด. จบทตยปาปธมมสตรท ๘ แมในทตยปาปธรรมสตรท ๘ กนยนเหมอนกน ๙. ตตยปาปธมมสตร วาดวยบคคลผมธรรมลามก [๒๐๙] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงคนมธรรมชวและคนมธรรมชวยงกวาคนมธรรมชว กบคนมธรรมด และคนมธรรมดยงกวาคนมธรรมด ทานทงหลายจงฟง ทาในใจใหด เราจกกลาว ภกษทงหลายรบพระพทธพจนแลว พระผมพระภาคเจาตรสวา คนมธรรมชวเปนไฉน บคคลบางคนในโลกนเปนผทาปาณาตบาต อทนนาทาน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 561กาเมสมจฉาจาร พดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ พดเพอเจอ มอภชฌา มจตพยาบาท มความเหนผด นเรยกวา คนมธรรมชว. คนมธรรมชวยงกวาคนมธรรมชวเปนไฉน ? บคคลบางคนตนเองเปนผทาปาณาตบาต ฯลฯ มความเหนผด ยงชกชวนผอนใหทาอยางนนดวยนเรยกวา คนมธรรมชวยงกวาคนมธรรมชว. คนมธรรมดเปนไฉน บคคลบางคนเปนผเวนจากปาณาตบาต ฯลฯมความเหนชอบ นเรยกวา คนมธรรมด. คนมธรรมดยงกวาคนมธรรมด เปนไฉน ? บคคลบางคนตนเองเปนผเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ มความเหนชอบ ยงชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวย นเรยกวา คนมธรรมดยงกวาคนมธรรมด. จบตตยปาปธมมสตรท ๙ อรรถกถาตตยปาปธมมสตร พงทรามวนจฉยในตตยปาปธมมสตรท ๙ ดงตอไปน :- บทวา ปาปธมม ไดแก ธรรมลามก. บทวา กลยาณธมม ไดแกธรรมอน ไมมโทษ. คาทเหลอในสตรนงายทงนน. จบอรรถกถาตตยปาปธมมสตรท ๙

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 562 ๑๐. จตตถปาปธมมสตร วาดวยบคคลผมธรรมลามก [๒๑๐] ดกอนภกษทงหลาย เราจกแสดงคนมธรรมชวและคนมธรรมชวยงกวาคนมธรรมชว กบคนมธรรมด และคนมธรรมดยงกวาคนมธรรมด ทานทงหลายจงพง ทาในใจใหด เราจกกลาว ภกษทงหลายรบพระพทธพจนแลว พระผมพระภาคเจาตรสวา คนมธรรมชว เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกนเปนผมความเหนผด ดารผดเจรจาผด ทาการงานผด เลยงชวตผด เพยรผด ตงสตผด ทาสมาธผดมญาณผด มวมตตผด นเรยกวา คนมธรรมชว. คนมธรรมชวยงกวาคนมธรรมชว เปนไฉน ? บคคลบางคนตนเองเปนผมความเหนผด ฯลฯ มวมตตผด ยงชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวยนเรยกวา คนมธรรมชวยงกวาคนมธรรมชว. คนมธรรมด เปนไฉน ? บคคลบางคนเปนผมความเหนชอบ ฯลฯมวมตตชอบ นเรยกวา คนมธรรมด. คนมธรรมดยงกวาคนมธรรมด เปนไฉน ? บคคลบางคนตนเองเปนผมความเหนชอบ ฯลฯ มวมตตชอบ ยงชกชวนผอนใหเปนอยางนนดวยนเรยกวา คนมธรรมดยงกวาคนมธรรมด. จบจตตถปาปธมมสตรท ๑๐ จบสปปรสวรรคท ๑ แมในอรรกถาจตตถปาปธมมสตรท ๑๐ กมนยนเหมอนกน. ในวรรคน ทานกลาวถงปฏปทาของผครองเรอนในสตรแมทง ๑๐. หากคฤหสถเปนพระโสดาบน พระสกทาคาม ยอมควรเหมอนกน. จบสปปรสวรรควรรณนาท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 563 รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สกขาปทสตร ๒. อสสทธสตร ๓. สตตกมมสตร ๕. ทส-กมมสตร ๕. อฏฐงคกสตร ๖. ทสมคคสตร ๗. ปฐมปาปธมมสตร๘. ทตยปาปธมมสตร ๙. ตตยปาปธมมสตร ๑๐. จตตถปาปธมมสตรและอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 564 โสภนวรรคท ๒

๑. ปรสาสตร วาดวยบคคลผประทษรายบรษท ๔ จาพวก [๒๑๑] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประทษรายบรษท ๔ จาพวกน ๔ จาพวกเปนไฉน คอ ภกษผทศล มธรรมอนลามก ชอวาประทษรายบรษท ๑ ภกษณผทศล มธรรมอนลามก ชอวา ประทษรายบรษท ๑อบาสกผทศล มธรรมอนลามก ชอวา ประทษรายบรษท ๑ อบาสกาผทศลมธรรมอนลามก ชอวา ประทษรายบรษท ๑ ดกอนภกษทงหลาย บคคล๔ จาพวกนแล เปนผประทษรายบรษท. บคคลผทาบรษทใหงาม ๔ จาพวก ดกอนภกษทงหลาย บคคลผทาบรษทใหงาม ๔ จาพวกน ๔ จาพวกเปนไฉน คอ ภกษผมศล มธรรมอนงาม ชอวา ผทาบรษทใหงาม ๑ภกษณผมศล มธรรมอนงาม ชอวา ผทาบรษทใหงาม ๑ อบาสกผมศลมธรรมอนงาม ชอวา ผทาบรษทใหงาม ๑ อบาสกาผมศล มธรรมอนงามชอวา ผทาบรษทใหงาม ๑ ดกอนภกษทงหลาย บคคลผทาบรษทใหงาม ๔จาพวกนแล. จบปรสาสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 565 โสภนวรรควรรณนาท ๒

อรรถกถาปรสาสตร พงทราบวนจฉยในปรสาสตรท ๑ แหงวรรคท ๒ ดงตอไปน :- ชอวา ปรสทสนะ เพราะประทษรายบรษท. ชอวา ปรสโสภนะเพราะยงบรษทใหงาม. จบอรรถกถาปรสาสตรท ๑ ๒. ทฏฐสตร วาดวยบคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๐๒] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายทจรต ๑วจทจรต ๑ มโนทจรต ๑ มจฉาทฏฐ ๑ ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกนามาโยนลงในนรก. ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายสจรต ๑วจสจรต ๑ มโนสจรต ๑ สมมาทฏฐ ๑ ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค. จบทฏฐสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 566 อรรถกถาทฏฐสตร พงทราบวนจฉยในทฏฐสตรท ๒ ดงตอไปน :- มจฉาทฏฐ แมนบเนองอยในมโนทจรต ทานกลาวไวตางหากกเพราะมโทษมาก สวนสมมาทฏฐทานกลาวดวยเปนปฏปกษตอมจฉาทฏฐนน. จบอรรถกถาทฏฐสตรท ๒ ๓. อกตญญตาสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๑๓] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายทจรต ๑วจทจรต ๑ มโนทจรต ๑ ความเปนคนอกตญอกตเวท ๑ ดกอนภกษทงหลายบคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกนามาโยนลงในนรก. ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายสจรต ๑ วจสจรต ๑ มโนสจรต ๑ ความเปนคนกตญกตเวท ๑ ดกอนภกษทงหลายบคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค. จบอกตญตาสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 567 อรรถกถาอกตญตาสตร พงทราบวนจฉยในอกตญตาสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา อกตตา อกตเวทตา ไดแก ดวยความไมรคณทานดวยความไมตอบแทนคณทาน. แมทงสองบทนน โดยเนอความกอยางเดยวกนนนเอง. แมในสกปกษ (ธรรมฝายด) กนยนเหมอนกน. จบอรรถกถาอกตญตาท ๓ ๔. ปาณาตปาตสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๑๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ คอ บคคลเปนผทาปาณาตบาต อทน-นาทาน กาเมสมจฉาจาร มสาวาท บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกนามาโยนลงในนรก. ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค คอบคคลเปนผเวนจากปาณาตบาต เวนจากอทนนาทาน เวนจากกาเทสมจฉาจาร เวนจากมสาวาท บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค. จบปาณาตปาตสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 568 ปาณาตปาตสตรท ๔ ทานกลาวดวยกรรมกเลส ๔ และธรรมเปน ปฏปกษตอกรรมกเลสนน. ๕. ปฐมมคคสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๑๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ คอ บคคลเปนผมความเหนผด มความดารผด เจรจาผด ทาการงานผด บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกนามาโยนลงในนรก. ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค ฯลฯ คอ บคคลเปนผมความเหนชอบมความดารชอบ เจรจาชอบ ทาการงานชอบ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ประการนแล เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค. จบปฐมมคคสตรท ๕ ปฐมมคคสตรท ๕ ทานกลาวดวยมจฉตตะ ๔ เบองตนแหงสกปกษ(สมมตตะ)

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 569 ๖. ทตยมคคสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๑๖] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ คอ บคคลเปนผเลยงชพผด เพยรผดตงสตผด ทาสมาธผด บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกนามาโยนลงในนรก. ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค ฯลฯ คอ บคคลเปนผเลยงชพชอบ เพยรชอบตงสตชอบ ทาสมาธชอบ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค. จบทตยมคคสตรท ๖ ทตยมคคสตรท ๖ ทานกลาวดวยมจฉตตะ ๔ ทเหลอ. ๗. ปฐมโวหารปถสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๑๗] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ คอ บคคลเปนผกลาววาเหนในสงทไมไดเหน ๑ กลาววาไดยนในสงทไมไดยน ๑ กลาววาไดทราบในสงทไมทราบ ๑กลาววารในสงทไมร ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 570 บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐาน ไวในสวรรค ฯลฯ คอ บคคลเปนผกลาววาไมเหนในสงทไมไดเหน ๑กลาววาไมไดยนในสงทไมไดยน ๑ กลาววาไมทราบในสงทไมทราบ ๑ กลาววาไมรในสงทไมร ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลเหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค. จบปฐมโวหารปถสตรท ๗ ปฐมโวหารปถสตรท ๗ ทานกลาวอนรยโวหารและอรยโวหาร ๘. ทตยโวหารปถสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๑๘] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ คอ บคคลเปนผกลาววาไมเหนในสงทไดเหน ๑ กลาววาไมไดยนในสงทไดยน ๑ กลาววาไมทราบในสงทไดทราบ ๑กลาววาไมรในสงทร ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค ฯลฯ คอ บคคลเปนผกลาววาเหนในสงทไดเหน ๑ กลาววาไดยนในสงทไดยน ๑ กลาววาทราบในสงทไดทราบ ๑ กลาววารในสงทไดร ๑ บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกเชญมาประ-ดษฐานไวในสวรรค. จบทตยโวหารปถสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 571 ๙. อหรกสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๑๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ คอ บคคลเปนผไมมศรทธา ๑ ทศล ๑ไมมหร ๑ ไมมโอตตปปะ ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค ฯลฯ คอ บคคลเปนผมศรทธา ๑ มศล ๑ มหร ๑ มโอต-ตปปะ ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค. จบอหรกสตรท ๙ ๑๐. ทปญญาสตร วาดวยบคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ [๒๒๐] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ คอ บคคลเปนผไมมศรทธา ๑ ทศล ๑เกยจคราน ๑ ไมมปญญา ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลเหมอนถกนามาโยนลงในนรก ฯลฯ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค ฯลฯ คอ บคคลเปนผมศรทธา ๑ มศล ๑ ทาความเพยร ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 572มปญญา ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกเชญมา ประดษฐานไวในสวรรค จบทปญญาสตรท ๑๐ จบโสภนวรรคท ๒ ในสตรท ๘-๙-๑๐ ทานกลาวดวยอสทธรรมอนเปนปฏปกษตอสกก-ธรรมนน. กธรรมเปนสกกปกษ ทานกลาวคละทงโลกยะและโลกตระในสตรทงปวง. ใน ๙ สตรทานกลาวในมรรค ดงนกจรง ถงดงนนกยอมไดมรรค ๓และผล ๓. จบโสภนวรรควรรณนาท ๒ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ปรสาสตร ๒. ทฏฐสตร ๓. อกตญสตร ๔. ปาณาตปาต-สตร ๕. ปฐมมคคสตร ๖. ทตยมคคสตร ๗. ปฐมโวหารปถสตร๘. ทตยโวหารปถสตร ๙. อหรกสตร ๑๐. ทปญญาสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 573 ทจรตวรรคท ๓

๑. ทจรตสตร วาดวยวจทจรต และสจรต [๒๒๑] ดกอนภกษทงหลาย วจทจรต ๔ อยางน ๔ อยางเปนไฉน คอ คาเทจ ๑ คาสอเสยด ๑ คาหยาบ ๑ คาเพอเจอ ๑ ดกอนภกษทงหลายวจทจรต ๔ อยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย วจสจรต ๔ อยางน ๔ อยางเปนไฉน คอคาจรง ๑ คาไมสอเสยด ๑ คาออนหวาน ๑ คาพอประมาณ ๑ ดกอนภกษทงหลาย วจสจรต ๔ อยางน. จบทจรตสตรท ๑ ๒. ทฏฐสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๒๒๒] ดกอนภกษทงหลาย คนพาลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนผไมฉลาด เปนอสปบรษ ยอมบรหารตนใหถกขจดถกทาลาย เปนคนมโทษ วญชนตเตยน และยอมประสบกรรมมใชบญเปนอนมาก ธรรม๔ ประการเปนไฉน คอ กายทจรต ๑ วจทจรต ๑ มโนทจรต ๑ มจฉาทฏฐ ๑ดกอนภกษทงหลาย คนพาลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนผไมฉลาด เปนอสปบรษ ยอมบรหารตนใหถกขจด ถกทาลาย เปนคนมโทษวญชนตเตยน และยอมประสบกรรมมใชบญเปนอนมาก.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 574 ดกอนภกษทงหลาย บณฑตผประกอบดวยธรรม ประการ เปน ผฉลาด เปนสปบรษ ยอมบรหารคนไมใหถกขจด ไมใหถกทาลาย ไมมโทษวญชนไมตเตยน และยอมไดประสบบญเปนอนมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายสจรต ๑ วจสจรต ๑ มโนสจรต ๑ สมมาทฏฐ ๑ ดกอนภกษทงหลาย บณฑตผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนผฉลาดเปนสปบรษ ยอมบรหารคนไมใหถกขจด ไมใหถกทาลาย ไมมโทษ วญชนไมตเตยน และยอมไดประสบบญเปนอนมาก. จบทฏฐสตรท ๒ ๓. อกตญสตร วาดวยคนพาล และบณฑต [๒๒๓] ดกอนภกษทงหลาย คนพาลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนผไมฉลาด เปนอสปบรษ ยอมบรหารตนใหถกขจด ถกทาลาย เปนผมโทษ วญชนตเตยน และยอมประสบกรรมมใชบญเปนอนมาก ธรรม๔ ประการเปนไฉน คอ กายทจรต ๑ วจทจรต ๑ มโนทจรต ๑ ความเปนคนอกตญอกตเวท ๑ ดกอนภกษทงหลาย คนพาลผประกอบดวยธรรม๔ ประการนแล เปนผไมฉลาด เปนอสปบรษ ยอมบรหารตนใหถกขจดถกทาลาย เปนผมโทษ วญชนตเตยน และยอมประสบกรรมมใชบญเปนอนมาก. ดกอนภกษทงหลาย บณฑตผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนคนฉลาด เปนสปบรษ ยอมบรหารตนไมใหถกขจด ไมใหถกทาลาย ไมมโทษ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 575วญชนไมตเตยน และยอมประสบบญเปนอนมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายสจรต ๑ วจสจรต ๑ มโนสจรต ๑ ความเปนคนกตญกตเวท ๑ ดกอนภกษทงหลาย บณฑตผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนฉลาด เปนสปบรษ ยอมบรหารคนไมใหถกขจด ไมใหถกทาลาย ไมมโทษวญชนไมตเตยน และยอมประสบบญเปนอนมาก. จบอกตญสตรท ๓ ๔. ปาณาตปาตสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๒๒๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนคนพาล ฯลฯ และยอมประสบกรรมอนไมเปนบญมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผทาปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมส-มจฉาจาร มสาวาท บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนพาล ฯลฯ และยอมประสบกรรมอนไมเปนบญมาก บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมากดวย ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผเวนจากปาณา-ตบาต ฯลฯ เวนจากมสาวาท บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลเปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมาก. จบปาณาตบาตสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 576 ๕. ปฐมมคคสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๒๒๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนคนพาล ฯลฯ และไดประสบสงอนไมเปนบญมากดวย ธรรม ๔ ประการเปนไฉนคอ บคคลเปนผมความเหนผด ๑ ดารผด ๑ เจรจาผด ๑ ทาการงานผด ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนพาล ฯลฯและไดประสบสงอนไมเปนบญมาก บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมากดวย ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผมความเหนชอบ ๑ดารชอบ เจรจาชอบ ทาการงานชอบ ๑ บคคลประกอบดวยธรรม๔ ประการนแล เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมาก. จบปฐมมคคสตรท ๕ ๖. ทตยมคคสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๒๒๖] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนคนพาล ฯลฯ และไดประสบสงอน ไมเปนบญมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผเลยงชพผด ๑ เพยรผด ๑ ตงสตผด ๑ ทาสมาธผด ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนพาล ฯลฯและไดประสบสงอนไมเปนบญมาก

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 577 บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญ มากดวย ธรรม ๔ ประกอบคออะไร ? คอ บคคลเปนผเลยงชพชอบ ๑เพยรตอบ ๑ ตงสตชอบ ๑ ทาสมาธชอบ ๑ บคคลประกอบดวยธรรม๔ ประการนแล เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมาก. จบทตยมคคสตรท ๖ ๗. ปฐมโวหารปถสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๒๒๗] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนคนพาล ฯลฯ และไดประสบสงอนไมเปนบญมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผกลาววาเหนในสงทไมเหน ๑ กลาววาไดยนในสงทไมไดยน ๑ กลาววาทราบในสงทไมทราบ ๑ กลาววารในสงทไมร ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนพาล ฯลฯและไดประสบสงอนไมเปนบญมาก. บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมากดวย ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลกลาววาไมไดเหนในสงทไมไดเหน ๑ กลาววาไมไดยนในสงทไมไดยน ๑ กลาววาไมทราบในสงทไมทราบ ๑ กลาววาไมรในสงทไมร ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมาก. จบปฐมโวหารปถสตรท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 578 ๘. ทตยโวหารปถสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๒๒๘] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนคนพาล ฯลฯ และไดประสบสงอนไมเปนบญมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผกลาววาไมเหนในสงทไดเหน ๑ กลาววาไมไดยนในสงทไดยน ๑ กลาววาไมทราบในสงทไดทราบ ๑ กลาววาไมรในสงทร ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนพาลฯลฯ และไดประสบสงอนไมเปนบญมาก. บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมากดวย ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลกลาววาเหนในสงทไดเหน ๑ กลาววาไดยนในสงทไดยน ๑ กลาววาทราบในสงทไดทราบ ๑ กลาววารในสงทร ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมาก. จบทตยโวหารปถสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 579 ๙. อหรกสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๒๒๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนคนพาล ฯลฯ และไดประสบสงอนไมเปนบญมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผไมมศรทธา ๑ ทศล ๑ ไมมหร ๑ ไมมโอตตปปะ ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนพาล ฯลฯและไดประสบสงอน ไมเปนบญมาก. บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผมศรทธา ๑ มศล ๑มหร ๑ มโอตตปปะ ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมาก. จบอหรกสตรท ๙ ๑๐. ทปญญสตร วาดวยคนพาลและบณฑต [๒๓๐] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการเปนคนพาล ฯลฯ และไดประสบสงอนไมเปนบญมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผไมมศรทธา ๑ ทศล ๒ เกยจคราน ๑ปญญาทราม ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล เปนคนพาล ฯลฯและไดประสบสงอนไมเปนบญมาก.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 580 บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการ เปนบณฑต ฯลฯ และได บญมาก ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลเปนผมศรทธา ๑ มศล ๑มความเพยร ๑ มปญญา ๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลเปนบณฑต ฯลฯ และไดบญมาก. จบทปญญสตรท ๑๐ ๑๑. กวสตร วาดวยกว ๔ จาพวก [๒๓๑] ดกอนภกษทงหลาย กว ๔ จาพวกเหลาน กว ๔ เปนไฉนคอ จนตากว ผแตงโดยความคด สตกว ผแตงโดยไดฟงมา อตถกว ผแตงตามเนอความ ปฏภาณกว ผแตงโดยปฏภาณ จบกวสตรท ๑๑ จบทจรตวรรคท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 581 ทจรตวรรควรรณนาท ๓ ทจรตสตรท ๑ เปนตนแหงวรรคท ๓ มเนอความงายทงนน. ในกวสตรท ๑๐ พงทราบวนจฉยดงตอไปน ผทคดแลวจงแตงบทกว ชอวาจนตากว. ผทฟงแลวจงแตงบทกว ชอวา สตกว. ผทอาศยความแลวแตงบทกว ชอวา อตถกว. ผทแตงโดยปฏภาณของตนในขณะนนเอง ดจพระวง-คสเถระ ชอวา ปฏภาณกว. จบทจรตวรรควรรณนาท ๓ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. ทจรตสตร ๒. ทฏฐสตร ๓. อกตญสตร ๔. ปาณาตปาต-สตร ๕. ปฐมมคคสตร ๖. ทตยมคคสตร ๗. ปฐมโวหารปถสตร๘. ทตยโวหารปถสตร ๙. อหรกสตร ๑๐. ทปญญสตร ๑๑. กวสตรและอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 582 กรรมวรรคท ๔

๑. สงขตตสตร วาดวยกรรม ๔ ประเภท [๒๓๒] ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประเภทน เราทาใหแจงดวยปญญาอนยงดวยตนเองแลว จงประกาศใหทราบ กรรม ๔ ประเภทเปนไฉนคอ กรรมดา มวบากดากม กรรมขาว มวบากขาวกม กรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาวกม กรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว เปนไปเพอสนกรรมกม นแล กรรม ๔ ประเภท เราทาใหแจงดวยปญญาอนยงดวยตนเองแลว จงประกาศใหทราบ. จบสงขตตสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 583 กรรมวรรควรรณนาท ๔

อรรถกถาสงขตตสตร พงทราบวนจฉยในสงขตตสตรท ๑ แหงวรรคท ๔ ตงตอไปน :- บทวา กณห ไดแก กรรมดา คอ อกศลกรรมบถ ๑๐. บทวากณหวปาก ไดแก มวบากดา เพราะใหเกดในอบาย. บทวา สกก ไดแกกรรมขาว คอ กศลกรรมบถ ๑๐. บทวา สกกวปาก ไดแก มวบากขาวเพราะใหเกดในสวรรค. บทวา กณห สกก ไดแก กรรมคละกน. บทวากณหสกกวปาก ไดแก มวบากทงสขและทกข. จรงอย บคคลทากรรมคละกนแลว เกดในกาเนดเดยรจฉานดวยอกศลในฐานะเปนมงคลหตถเปนตนเสวยสขในปจจบนดวยกศล. บคคลเกดแมในราชตระกลดวยกศล ยอมเสวย-ทกขในปจจบนดวยอกศล. บทวา อกณห อสกก ทานประสงคเอามรรค-ญาณ ๔ อนทากรรมใหสนไป. จรงอย กรรมนนผวาเปนกรรมดา กพงใหวบากดา ผวาเปนกรรมขาว พงใหวบากขาว แตทไมดา ไมขาว เพราะไมใหวบากทงสอง ดงกลาวมานเปนใจความในขอน. จบอรรถกถาสงขตตสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 584 ๒. วตถารสตร วาดวยกรรม ๔ ประการ [๒๓๓] ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการน เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ กรรม ๔ ประการเปนไฉน คอกรรมดา มวบากดากม กรรมขาวมวบากขาวกม กรรมทงดาทงขาวมวบากทงดาทงขาวกม กรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมกม. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมดามวบากดาเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขารอนมความเบยดเบยน ยอมปรงแตงวจสงขารอนมความเบยดเบยน ยอมปรงแตงมโนสงขารอนมความเบยดเบยน ครนแลวยอมเขาถงโลกทมความเบยดเบยน ผสสะอนมความเบยดเบยนยอมถกตองบคคลนน ผเขาถงโลกทมความเบยดเบยน เขาอนผสสะทมความเบยดเบยนถกตองนน ยอมไดเสวยเวทนาทมความเบยดเบยน เปนทกขโดยสวนเดยวเปรยบเหมอนสตวนรก นเราเรยกวา กรรมดามวบากดา. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมขาวมวบากขาวเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขาร. . . วจสงขาร . ..มโนสงขารอนไมมความเบยดเบยน ครนแลวยอมเขาถงโลกทไมมความเบยดเบยน ผสสะอนไมมความเบยดเบยนยอมถกตองบคคลนน ผเขาถงโลกทไมมความเบยดเบยนเขาอนผสสะทไมมความเบยดเบยนถกตองแลว ยอมไดเสวยเวทนาอนไมมความเบยดเบยน เปนสขโดยสวนเดยว เปรยบเหมอนเทพชนสภกณหะ นเราเรยกวากรรมขาวมวบากขาว.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 585 ดกอนภกษทงหลาย กกรรมทงดาทงขาวมวบากทงดาทงขาวเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขาร. . . วจสงขาร . . . มโนสงขารอนมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง ครนแลวยอมเขาถงโลกทมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง ผสสะอนมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง ยอมถกตองบคคลนน ผเขาถงโลกทมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง เขาอนผสสะทมความเบยดเบยนบางไมมความเบยดเบยนบางถกตองแลว ยอมไดเสวยเวทนาอนมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง มทงสขและทงทกขระคนกน เปรยบเหมอนมนษย เทพบางพวก และวนปาตกสตวบางพวก นเราเรยกวา กรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาว. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมไมดาไมขาวมวบากไมตาไมขาวยอมเปนไปเพอความสนกรรมเปนไฉน เจตนาใดเพอละกรรมดาอนมวบากดาในบรรดากรรมเหลานนกด เจตนาใดเพอละกรรมขาวอนมวบากขาวกด เจตนาใดเพอละกรรมทงดาทงขาวมวบาก ทงดาทงขาวกด นเราเรยกวา กรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรม. ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการนแล เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ. จบวตถารสตรท ๒ อรรถกถาวตถารสตร พงทราบวนจฉยในวตถารสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา สพยาปชฌ คอ มโทษ. บทวา กายสงขาร ไดแกเจตนาในกายทวาร. บทวา อภสงขโรต ไดแกพอกพน คอประมวลมา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 586แมในสองบททเหลอกนยนเหมอนกน . บทวา สพยาปชฌ โลก ไดแก โลกมทกข. บทวา สพยาปชฌา ผสสา ไดแก ผสสะเปนวบากมทกข.บทวา สพยาปชฌ เวทน เวทยต ไดแก เสวยเวทนามวบาก เปนไปกบดวยความเบยดเบยน. บทวา เอกนตทกข ไดแก เปนทกขโดยสวนเดยว เทานน คอไมเจอดวยสข. บทวา เสยยถาป ในบทนวา เสยยถาป สตตา เนรยกา พงเหนวาเปนนบาตลงในอรรถวาตวอยาง. ดวยบทนนทรงแสดงถงสตวนรกอยางเดยว กสตวอนชอวาจะเหนคลายกบสตวนรกนนไมม. พงทราบความในบททงปวงโดยวธอบายน. กในบทมอาทวา เสยยถาป มนสสา จะวาถงมนษยกอน สขเวทนายอมเกดตามเวลา ทกขเวทนากเกดตามเวลา. สวนในบทนวา เอกจเจ จเทวา พงเหนวาเทวดาชนกามาวจร จรงอย เทวดาเหนเทวดาผมศกดยงกวากามาวจรเทพเหลานน ยอมถงทกขตามเวลาดวยกจ มอาทวา ตองลกจากทนง ตองลดผาหมทาผาเฉวยงบา ตองประคองอญชล. เมอเสวยทพยสมบต ยอมถงสขตามเวลา. ในบทวา เอกจเจ จ วนปาตกา พงเหนวาเวมานกเปรตบางจาพวก. เวมานกเปรตเหลานน เสวยสขในเวลาหนง ทกขในเวลาหนงชวนรนดร กสตวทงหลายม นาค ครฑ ชาง และมาเปนตน ยอมมทงสขและทกข เกลอนกลนเหมอนมนษย. ในบทวา ปหานาย ยา เจตนา นพงทราบมรรคเจตนาอนใหถงวฏฏะและววฏฏะ. จรงอย มรรคเจตนานนยอมเปนไปเพอความสนกรรม. จบอรรถกถาวตถารสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 587 ๓. โสณกายนสตร วาดวยกรรมและวบากของกรรม [๒๓๔] ครงนนแล พราหมณชอสขาโมคคลลานะ เขาไปเฝาพระ-ผมพระภาคเจาถงทประทบ ไดปราศรยกบ พระผมพระภาคเจา ครนผานการปราศยพอใหระลกถงกนไปแลว นง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระโคดมผเจรญ หลายวนมาแลวโสณกายนมาณพไปหาขาพระองค ครนแลวไดกลาววา พระสมณโคดมยอมทรงบญญตการไมกระทากรรมทงปวง กแลเมอบญญตการไมกระทากรรมทงปวง ชอวากลาวความขาดสญแหงโลก ขาแตพระโคดมผเจรญ โลกน มกรรมเปนสภาพ ดารงอยดวยการกอกรรมมใชหรอ พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนพราหมณ เราไมรสกวาไดเหนโสณกายนมาณพเลย ทไหนจะไดปราศยเหนปานนกนเลา ดกอนพราหมณ กรรม ๔ ประการน เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ ๔ ประการเปนไฉน คอกรรมดามวบากดากม กรรมขาวมวบากขาวกม กรรมทงดาทงขาวมวบากทงดาทงขาวกม กรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมกม. ดกอนพราหมณ กกรรมดามวบากดาเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขาร... วจสงขาร. . . มโนสงขารอนมความเบยดเบยน...เขาอนผสสะทมความเบยดเบยนถกตองแลว ยอมไดเสวยเวทนาอนมความเบยดเบยนเปนทกขโดยสวนเดยว เหมอนสตวนรก นเราเรยกวา กรรมดามวบากดา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 588 ดกอนพราหมณ กกรรมขาวมวบากขาวเปนไฉน บคคลบางคนใน โลกน ปรงแตงกายสงขาร. . . วจสงขาร. . . มโนสงขาร อนไมมความเบยดเบยน ... เขาอนผสสะทไมมความเบยดเบยนถกตองแลว ยอมไดเสวยเวทนาอนไมมความเบยดเบยน เปนสขโดยสวนเดยว เหมอนพวกเทพ-สภกณหะ นเราเรยกวา กรรมขาวมวบากขาว. ดกอนพราหมณ กกรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาวเปนไฉนบคคลบางคนในโลกน ปรงแตงกายสงขาร. . .วจสงขาร. . . มโนสงขารอนมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง. . . เขาอนผสสะอนมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง ถกตองแลว ยอมไดเสวยเวทนาอนมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง มทงสขและทกขระคนกนเหมอนมนษย เทพบางพวก และวนปาตกสตวบางพวก นเราเรยกวา กรรมทงดาทงขาวมวบากทงดาทงขาว. ดกอนพราหมณ กกรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรม เปนไฉน เจตนาใดเพอละกรรมดามวบากดาในบรรดากรรมเหลานนกด... นเราเรยกวา กรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรม. ดกอนพราหมณ กรรม ๔ ประการ นแล เราทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ. จบโสณกายนสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 589 อรรถกถาโสณกายนสตร พงทราบวนจฉยในโสณกายนสตรท ๓ ดงตอไปน :- บทวา สขาโมคคลลาโน ไดแก พราหมณโมคคลลานโคตรมแหยมใหญตงอยกลางศรษะ. บทวา ปรมาน ไดแก วนกอน ตงแตวนทลวงไปแลว. พงทราบวนยงกวาวนกอน จาเดมแตวนทสองเปนตน. บทวาโสณกายโน ไดแก อนเตวาสกของพราหมณนนนนเอง. บทวา กมมสจจายโภ โลโก ไดแก โลกนมกรรมเปนสภาพ. บทวา กมมสมารมภฏาย ความวา โลกนดารงอยดวยการกอกรรม คอ เพมพนกรรมตงอย มใชไมเพมพน. บทวา อจฉชชต คอแสดง. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวในหนหลงนนแล. จบอรรถกถาโสณกายนสตรท ๓ ๔. สกขาบทสตร วาดวยกรรมและวบากของกรรม [๒๓๕] ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการน เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ ๔ ประการเปนไฉน คอ กรรมดามวบากดากม กรรมขาวมวบากขาวกม กรรมทงคาทงขาวมวบากทงดาทงขาวกม กรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมกม.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 590 ดกอนภกษทงหลาย กกรรมดามวบากดาเปนไฉน บคคลบางคนใน โลกน เปนผฆาสตว ลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจ ดมนาเมาคอสราและเมรยอนเปนทตงแหงความประมาท นเราเรยกวา กรรมดามวบากดา. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมชาวมวบากขาวเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผงดเวนจากการฆาสตว จากการลกทรพย จากการประพฤตผดในกาม จากการพดเทจ จากการดมนาเมา คอ สราและเมรยอนเปนทตงแหงความประมาท นเราเรยกวา กรรมขาวมวบากขาว. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมทงดาทงขาวมวบากทงคาทงขาวเปนไฉนบคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขารอนมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง ฯลฯ นเราเรยกวา กรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาว. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย เจตนาใดเพอละกรรมดา อนมวบากดาในบรรดากรรมเหลานนกด ฯลฯ นเราเรยกวา กรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว เปนไปเพอความสนกรรม. ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการนแล เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ. จบสกขาปทสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 591 สกขาปทสตรท ๔ เปนตนมความงายทงนน. กในองคมรรคทงหลาย ทานกลาววา เพราะพระโยคาวจรเขาไปตงสตไวแลวกาหนดดวยปญญา ฉะนน ทงสองนนแหละเปนกรรม ทเหลอเปนองคเทานนไมใชกรรม. แมในโพชฌงคกนยนเหมอนกน. สวนในอภธรรมทานพรรณนากรรมทงหมดนนวา เปนกรรมอนสมปยตดวยเจตนา โดยไมแปลกกน. ๕. อรยมคคสตร วาดวยกรรมและวบากของกรรม [๒๓๖] ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการน เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ ๔ ประการเปนไฉน คอ กรรมดามวบากดากม กรรมขาวมวบากขาวกม กรรมทงดาทงขาวมวบากทงดาทงขาวกม กรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมกม ดกอนภกษทงหลาย กกรรมดามวบากดาเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผฆามารดา ฆาบดา ฆาพระอรหนต มจตประทษรายตอพระ-ตถาคต ยงพระโลหตใหหอขน ทาลายสงฆใหแตกกน นเราเรยกวา กรรมดามวบากดา. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมขาวมวบากขาวเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน เปนผงดเวนจากการฆาสตว จากการลกทรพย จากการประพฤตผดในกาม จากการพดเทจ จากการพดสอเสยด จากการพดคาหยาบ จากการพดเพอเจอ ไมมากไปดวยความเพงเลง มจตไมพยาบาท มความเหนชอบนเราเรยกวา กรรมขาวมวบากขาว.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 592 ดกอนภกษทงหลาย กกรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาวเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขาร อนมความเบยดเบยนบางไมมความเบยดเบยนบาง ฯลฯ นเราเรยกวา กรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาว. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมเปนไฉน เจตนาใดเพอละกรรมดาอนมวบากดาในบรรดากรรมเหลานนกด ฯลฯ นเราเรยกวา กรรมไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรม. ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการนแล เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ. จบอรยมคคสตรท ๕ ๖. โพชฌงคสตร วาดวยกรรมและวบากของกรรม [๒๓๗] ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการน เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลว ประกาศใหทราบ ๔ ประการเปนไฉน คอกรรมดามวบากดากม กรรมขาวมวบากขาวกม กรรมทงดาทงขาวมวบากทงดาทงขาวกมกรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมกม. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมดามวบากดาเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขารอนมความเบยดเบยน ฯลฯ นเราเรยกวา กรรมดามวบากดา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 593 ดกอนภกษทงหลาย กกรรมขาวมวบากขาวเปนไฉน บคคลบางคน ในโลกนยอมปรงแตงกายสงขารอน ไมมความเบยดเบยน ฯลฯ นเราเรยกวากรรมขาวมวบากขาว. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาวเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขารอนมความเบยดเบยนบางไมมความเบยดเบยนบาง ฯลฯ นเราเรยกวา กรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาว. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมเปนไฉน สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นเราเรยกวากรรมไมดาไมขาว กรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรม. ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการนแล เราทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ. จบโพชฌงคสตรท ๖ ๗. สาวชชสตร วาดวยกรรมและวบากของกรรม [๒๓๘] ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการน เรากระทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ ๔ ประการเปนไฉน คอ กรรมดามวบากดากม กรรมขาวมวบากขาวกม กรรมทงดาทงขาวมวบากทงดาทงขาวกมกรรมไมดาไมขาวมวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมกม.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 594 ดกอนภกษทงหลาย กกรรมคานวบากดาเปนไฉน บคคลบางคนใน โลกนยอมปรงแตงกายสงขาร อนมความเบยดเบยน ฯลฯ นเราเรยกวากรรมดามวบากดา. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมขาวมวบากขาวเปนไฉน บคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขารอนไมมความเบยดเบยน ฯลฯ นเราเรยกวากรรมขาวมวบากขาว. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมทงคาทงขาว มวบากทงคาทงขาวเปนไฉนบคคลบางคนในโลกน ยอมปรงแตงกายสงขารอนมความเบยดเบยนบาง ไมมความเบยดเบยนบาง ฯลฯ นเราเรยกวา กรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาว. ดกอนภกษทงหลาย กกรรมไมดามขาว มวบากไมดาไมขาว ยอมเปนไปเพอความสนกรรมเปนไฉน สตสมโพชฌงค ธรรมวจยสมโพชฌงควรยสมโพชฌงค ปตสมโพชฌงค ปสสทธสมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงคอเบกขาสมโพชฌงค นเราเรยกวากรรมไมดาไมขาว มวบากไมดาไมขาวยอมเปนไปเพอความสนกรรม. ดกอนภกษทงหลาย กรรม ๔ ประการ นแล เราทาใหแจงดวยปญญาอนยงเองแลวประกาศใหทราบ. จบสาวชชสตรท ๗ ๘. อพยาปชฌสตร วาดวยกรรมและวบากของกรรม [๒๓๙] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมเกดในนรก เหมอนถกนามาทงลง ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กาย-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 595กรรมอนมโทษ ๑ วจกรรมอนมโทษ ๑ มโนกรรมอนมโทษ ๑ ทฏฐอนม โทษ ๑ บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเกดในนรกเหมอนถกนามาทงลง. ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กาย-กรรมอนไมมโทษ ๑ วจกรรมอนไมมโทษ ๑ มโนกรรมอนไมมโทษทฏฐอนไมมโทษ ๑ บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว จบอพยาปชฌสตรท ๘ ๙. สปปรสสตร วาดวยกรรมและวบากของกรรม [๒๔๐] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมเกดในนรกเหมอนถกนามาทงลงธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายกรรมอนมความเบยดเบยน ๑ วจกรรมอนมความเบยดเบยน ๑ มโนกรรมอนมความเบยดเบยน ๑ ทฏฐอนมความเบยดเบยน ๑ บคคลผประกอบดวยธรรม๔ ประการนแล ยอมเกดในนรกเหมอนถกนามาทงลง. ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายกรรมอน ไมมความเบยดเบยน ๑ วจกรรมอนไมมความเบยดเบยน ๑ มโน-

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 596กรรมอนไมมความเบยดเบยน ๑ ทฏฐอน ไมมความเบยดเบยน ๑ บคคลผ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว. จบสปปรสสตรท ๙ ๑๐. สมณสตร วาดวยสมณะ ๔ [๒๔๑] ดกอนภกษทงหลาย สมณะมในธรรมวนยนเทานน สมณะท ๒ มในธรรมวนยน สมณะท ๓ มในธรรมวนยน สมณะท ๔ มในธรรมวนยน ลทธอนวางจากสมณะทง ๔ เธอทงหลายจงบนลอสหนาทโดยชอบอยางนเถด ดกอนภกษทงหลาย กสมณะเปนไฉน ภกษในธรรมวนยน เพราะสนสงโยชน ๓ เปนพระโสดาบน มอนไมตกตาเปนธรรมดา เปนผเทยงทจะตรส-รในเบองหนา นสมณะ ท ๑. ดกอนภกษทงหลาย กสมณะท ๒ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยนเพราะสนสงโยชน ๓ และเพราะราคะ โทสะ โมหะเบาบาง เปนพระสกทาคา-ม มาสโลกนคราวเดยวทานนแลวกระทาทสดทกขได นสมณะท ๒. ดกอนภกษทงหลาย กสมณะท ๓ เปนไฉน คอภกษในธรรมวนยนเพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ สนไป เปนอปปาตกะ (เปนพระอนาคาม) จกปรนพพานในภพนน มอนไมกลบจากโลกนนเปนธรรมดา นสมณะท ๓.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 597 ดกอนภกษทงหลาย กสมณะท ๔ เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน กระทาใหเเจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต อนหาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลายสนไป ดวยปญญาอนยงเองในปจจบนเขาถงอย นสมณะท ๔. ดกอนภกษทงหลาย สมณะ ท ๑ มในธรรมวนยนเทานน สมณะท ๒ท ๓ ท ๔ มในธรรมวนยน ลทธอนวางจากสมณะทง ๔ เธอทงหลายจงบนลอสหนาทโดยชอบอยางนเถด. จบสมณสตรท ๑๐ อรรถกถาสมณสตร พงทราบวนจฉยในสมณสตรท ๑๐ ดงตอไปน :- บทวา อเธว คอในศาสนานเทานน. กความไมแนนอนนพงทราบแมในบททเหลอ. จรงอย แมสมณะท ๒ เปนตน กมอยในศาสนานเทานน ไมมในศาสนาอน. บทวา สา แปลวา วางเปลา. บทวา ปรปปวาทาไดแก ทฏฐ ๖๒ อนมาแลวในพรหมชาลสตร แมทงหมดเหลาน คอสสสตวาทะ เอกจจสสสตกะ ๔ อนตานนตกะ ๔ อมราวกเขปกะ ๔อธจจสมปปนนกะ ๒ สญญวาทะ ๑๖ อสญญวาทะ ๘ เนวสญญนาสญญวาทะ ๘อจเฉทวาทะ ๗ ทฏฐธมมนพพานวาทะ ๕ วาทะของผอนนอกจากธรรม -วนยน ชอ ปรปปวาทะ. วาทะแมทงหมดเหลานน วางเปลาจากสมณะผตงอยในผล ๔ เหลาน ทงวาทะเหลานนกไมมอยในธรรมวนยน. อนงวาทะเหลานนมใชวางเปลาจากสมณะเหลานอยางเดยวเทานนทงยงวางจากสมณะแม ๑๒ คอ สมณะผตงอยในมรรค บางสมณะผปรารภวปสสนาเพอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 598ประโยชนแกมรรค ๔ บาง. พระผมพระภาคเจาทรงหมายความน จงตรสไว ในมหาปรนพพานสตรวา ดกอนสภททะ เรามวย ๒๙ แสวงหาวา อะไรเปนกศล จงออกบวช ตงแตเราบวช แลวนบได ๕๑ ป แมสมณะเปนไปใน ประเทศแหงธรรมเปนเครองร ไมมใน ภายนอกแตธรรมวนยน. แมสมณะท ๒ กไมม แมสมณะท ๓ กไมม แมสมณะท ๔ กไมมลทธอนวางเปลาจากสมณะผร. จรงอย ผปรารภวปสสนาทานประสงคเอาในบทวา ปเทสวตต น.เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาทรงกระทาสมณะแม ๓ จาพวก คอ สมณะผปรารภวปสสนาเพอโสดาปตตมรรค ๑ สมณะผตงอยในมรรค ๑ สมณะผตงอยในผล ๑ รวมกนจงตรสวา แมสมณะกไมม ดงน. ทรงกระทาสมณะแม ๓ จาพวก คอ สมณะผปรารภวปสสนาเพอสกทาคามมรรค ๑ สมณะผตงอยในมรรค สมณะผตงอยในผล ๑ รวมกนจงตรสวา แมสมณะท ๒กไมมดงน. แมในสมณะสองพวกนอกนกนยนเหมอนกน. จบอรรถกถาสมณสตรท ๑๐

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 599 ๑๑. อานสงสสตร วาดวยอานสงส ๔ ประการ [๒๔๒] ดกอนภกษทงหลาย บคคลอาศยสปบรษแลว พงหวงไดอานสงส ๔ ประการ อานสงส ๔ ประการเปนไฉน คอ ยอมเจรญดวยศล ทเปนอรยะ ๑ ยอมเจรญดวยสมาธทเปนอรยะ ๑ ยอมเจรญดวยปญญาทเปนอรยะ ๑ ยอมเจรญดวยวมตตทเปนอรยะ ๑ ดกอนภกษทงหลาย บคคลอาศยสปบรษแลว พงหวงไดอานสงส ๔ ประการน. จบอานสงสสตรท ๑๑ จบกรรมวรรคท ๔ อานสงสสตรท ๑๑ งายทงนนแล. จบกรรมวรรควรรณนาท ๔ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สงขตตสตร ๒. วตถารสตร ๓. โสณกายนสตร ๔. สกขาบทสตร๕. อรยมคคสตร ๖.โพชฌงคสตร ๗. สาวชชสตร ๘. อพยาปชฌสตร๙. สปปรสสตร ๑๐. สมณสตร ๑๑.อานสงสสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 600 อาปตตภยวรรคท ๕

๑. สงฆเภทกสตร ภกษทาลายสงฆดวยอานาจประโยชน ๔ ประการ [๒๔๓] สมยหนง พระผมพระภาคเจาประทบอย ณ โฆสตารามใกลเมองโกสมพ ครงนนแล ทานพระอานนทเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวพระผม-พระภาคเจาไดตรสถามวา ดกอนอานนท อธกรณนนระงบแลวหรอ ทานพระอานนทกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญ อธกรณนนจกระงบแตทไหนสทธวหารกของทานพระอนรทธะชอวาพาหยะ ตงอยในการทาลายสงฆถายเดยวเมอพระพาหยะตงอยอยางนนแลว ทานพระอนรทธะกไมสาคญทจะพงวากลาวแมสกคาเดยว พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนอานนท เมอไร อนรทธะจะจดการชาระอธกรณในทามกลางสงฆ อธกรณชนดใดกตามทบงเกดขนเธอทงหลายกบสารบตรและโมคคลลานะตองระงบอธภรณทงหมดนนมใชหรอดกอนอานนท ภกษผลามก เลงเหนอานาจประโยชน ๔ ประการน ยอมยนดดวยการทาลายสงฆ อานาจประโยชน ๔ ประการเปนไฉน ดกอนอานนทภกษผลามกในธรรมวนยน เปนผทศล มบาปธรรม มความประพฤตไมสะอาดนารงเกยจ มการงานอนปกปด มใชสมณะปฏญาณวาเปนสมณะ ไมประพฤตพรหมจรรยปฏญาณวาประพฤตพรหมจรรย เปนคนเนาใน ชมดวยกเลสรงรงดวยโทษ เธอปรวตกอยางนวา ถาภกษทงหลายจกรจกเราวา เปนคนทศล มบาปธรรม. . .รงรงดวยโทษ จกเปนผพรอมเพรยงกนนาสนะเราเสยแตภกษผเปนพรรคพวกจกไมนาสนะเรา ดกอนอานนท ภกษผลามก เลงเหนอานาจประโยชนท ๑ น ยอมยนดดวยการทาลายสงฆ.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 601 อกประการหนง ภกษผลามก มความเหนผด ประกอบดวยอนตคา- หกทฏฐ เธอปรวตกอยางนวา ถาภกษทงหลายจกรเราวามความเหนผดประกอบดวยอนตคาหกทฏฐ จกเปนผพรอมเพรยงกนนาสนะเราเสย แตภกษผเปนพรรคพวกจกไมนาสนะเรา ดกอนอานนท ภกษผลามก เลงเหนอานาจประโยชนขอท ๒ น ยอมยนดดวยการทาลายสงฆ. อกประการหนง ภกษผลามก มอาชพผด เลยงชวตดวยมจฉาชพเธอยอมปรวตกอยางนวา ถาภกษทงหลายจกรเราวามอาชพผดเลยงชวตดวยมจฉาชพ จกเปนผพรอมเพรยงกนนาสนะเราเสย แตภกษเปนพรรคพวกจกไมนาสนะเรา ดกอนอานนท ภกษผลามก เลงเหนอานาจประโยชนขอท ๓ น ยอมยนดดวยการทาลายสงฆ. อกประการหนง ภกษผลามก ปรารถนาลาภ สกการะและความยกยองเธอปรวตกอยางนวา ถาภกษทงหลายจกรเราวาปรารถนาลาภ สกการะและความยกยอง จกพรอมเพรยงกน ไมสกการะเคารพนบถอบชาเรา แตภกษผเปนพรรคพวกจกสกการะเคารพนบถอบชาเรา ดกอนอานนท ภกษผลามกเลงเหนอานาจประโยชนขอท ๔ น ยอมยนดดวยการทาลายสงฆ. ดกอนอานนท ภกษผลามก เลงเหนอานาจประโยชน ๔ ประการนแลยอมยนดดวยการทาลายสงฆ. จบสงฆเภทกสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 602 อาปตตภยวรรควรรณนาท ๕

อรรถกถาสงฆเภทกสตร พงทราบวนจฉยในสงฆเภทกสตรท ๑ แหงวรรคท ๕ ดงตอไปน :- บทวา อป นต อานนท อธกรณ ความวา บรรดาอธกรณ๔ มววาทาธกรณเปนตน อธกรณอยางใดอยางหนง เกดขนแลว แกภกษสงฆ.พระศาสดาเมอจะถามถงเรองอธกรณนนสงบแลวจงตรสอยางน. บทวา กโตต ภนเต ความวา พระอานนทกราบทลวา ขาแตพระองคผเจรญอธกรณนนจะระงบแตทไหนได คอ อธกรณนนจกระงบไดดวยเหตไร. บทวาเกวลกปป ไดแก ถายเดยว. บทวา สงฆเภทาย โต ไดแก พระ-พาหยะยงยนกรานกลาวโตวาทะกบดวยสงฆ. บทวา ตตถายสมา ความวาเมอพระพาหยะนนยนกรานอยอยางน ทานพระอนรทธะ. บทวา น เอกวา-จกป กถตพพ มต ความวา ทานพระอนรทธะไมเอาธระทจะกลาววาดกอนผมอาย ทานอยาพดอยางนกบสงฆซ ดงน. บทวา โวยชต ไดแกขวนขวาย คอ ตงหนาพยายาม. บทวา อตถวเส แปลวา อานาจแหงเหต.บทวา นาเสสสนต ไดแก ภกษทงหลาย จกไมใหเราเขาไป จกคราเราออกไปเสยจากอโบสถและปวารณา. บททเหลอพงทราบตามบาลนนแล. จบอรรถกถาสงฆเภทกสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 603 ๒. อาปตตสตร วาดวยความกลวตออาบต ๔ ประการ [๒๔๔] ดกอนภกษทงหลาย ความกลวตออาบต ๔ ประการน ๔ประการเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนราชบรษจบโจรผประพฤต หยาบชาไดแลว แสดงแกพระราชา ดวยกราบทลวา ขอเดชะ ผนเปนผประพฤตหยาบชาตอพระองค ขอพระองคจงทรงลงอาญาแกเขา พระราชาจงตรสอยางนวา ทานผเจรญ ทานทงหลายจงไป จงมดบรษนเอาแขนไพลหลงใหมนคงดวยเชอกอนเหนยว โกนผมแลวนาตระเวนไปตามถนนและตรอกดวยบณเฑาะวมเสยงหยาบ ออกทางประตดานใต แลวจงตดศรษะทางดานใตแหงนคร พวกราชบรษนนเอาแขนไพลหลงใหมนคงดวยเชอกอนเหนยวแลวโกนผม นาตระเวนไปตามถนนและตรอกดวยบณเฑาะวมเสยงหยาบ แลวนาออกทางประตดานใต ตดศรษะเสยทางดานใตแหงนคร ในทนน มบรษผยนอย ณ ทสวนหนง กลาวอยางนวา ทานผเจรญ บรษนกระทากรรมอนหยาบชาอนนาตเตยนถงถกตดศรษะ ราชบรษทงหลายจงจบมดแขนไพลหลงใหมนคงดวยเชอกอนเหนยว โกนศรษะดวยมดโกนนาตระเวนไปตามถนนและตรอก ดวยบณเฑาะวมเสยงหยาบ แลวนาออกทางประตดานใต ตดศรษะทางดานใตแหงนคร เขาไมควรทากรรมอนหยาบชาเหนปานนจนถกตดศรษะเลยหนอ ดงน แมฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน ภกษหรอภกษณบางรป เขาไปตงสญญาคอความกลวอนแรงกลาอยางนนไวในธรรม คอ ปาราชกทงหลาย ขอนนเปนอนหวงไดวา ผทยงไมตองธรรมคอ ปาราชกจกไมตอง หรอผทตองแลวจกกระทาคอตามธรรม.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 604 ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษนงผาดา สยายผมหอย สากไวทคอ เขาไปหาหมมหาชนแลวพงกลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลายขาพเจาไดทากรรมลามก นาตเตยน ควรแกการหอยสาก ทานทงหลายพอใจใหขาพเจากระทาสงใด ขาพเจาจะกระทาสงนน ในทนน มบรษยนอยณ ทสวนหนง กลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย บรษนไดกระทากรรมอนลามก นาตเตยน ควรแกการหอยสาก เขานงผาดา สยายผม หอยสากไวทคอเขาไปหาหมมหาชนแลวกลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย ขาพเจากระทากรรมอนลามก นาตเตยน ควรแกการหอยสาก ทานทงหลายพอใจใหขาพเจากระทาสงใด ขาพเจาจะกระทาสงนน ดงนเขาไมควรกระทากรรมอนเปนบาป นาตเตยน ควรแกการหอยสาก เหนปานนนเลยหนอ แมฉนใดดกอนภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน ภกษหรอภกษณบางรป เขาไปตงสญญาคอความกลวอนแรงกลาอยางนนไวในธรรม คอ สงฆาทเสสทงหลาย ขอนนเปนอนหวงไดวา ผทยงไมตองธรรม คอ สงฆาทเสสจกไมตอง หรอผทตองแลวจกกระทาคนตามธรรม. ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษนงผาดา สยายผมหอยหอขเถาไวทคอ เขาไปหาหมมหาชน แลวพงกลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลายขาพเจาไดกระทากรรมอนลามก นาตเตยน ควรแกการหอยหอขเถา ทานทงหลายพอใจจะใหขาพเจากระทาสงใด ขาพเจาจะกระทาสงนน ในทนนมบรษยนอย ณ ทสวนหนงกลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย บรษนไดกระทากรรมอนลามก นาตเตยน ควรแกการหอยหอขเถา เขานงผาดาสยายผมหอยหอขเถา เขาไปหาหมมหาชนแลวกลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย ขาพเจาไดกระทากรรมอนลามก นาตเตยน ควรแกการหอยหอขเถาทานทงหลายพอใจจะใหขาพเจาทาสงใด ขาพเจาจะทาสงนน เขาไมควรกระทา

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 605กรรมอนลามก ควรแกการหอยหอขเถาเหนปานนเลยหนอ แมฉนใด ดกอน ภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน ภกษหรอภกษณบางรป เขาไปตงสญญาคอความกลวอนแรงกลาอยางนนไวในธรรม คอ ปาจตตยทงหลายขอนเปนอนหวงไดวา ผทยงไมตองธรรม คอ ปาจตตย จกไมตอง หรอผทตองแลว จกกระทาคนตามธรรม. ดกอนภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษนงผาดา สยายผมเขาไปหาหมมหาชน แลวพงกลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย ขาพเจาไดกระทากรรมอนลามก นาตเตยน ควรตาหน ทานทงหลายพอใจใหขาพเจาการทาสงใด ขาพเจาจะกระทาสงนน ณ ทนน มบรษยนอย ณ ทสวนหนงกลาวอยางนวา ทานผเจรญทงหลาย บรษผนไดกระทากรรมอนลามก นาตเตยนควรตาหน เขานงผาดา สยายผม เขาไปหาหมมหาชนแลวกลาวอยางนวาทานผเจรญทงหลาย ขาพเจาไดกระทากรรมอนลามก นาตเตยน ควรตาหนทานทงหลายพอใจใหขาพเจากระทาสงใด ขาพเจาจะกระทาสงนน เขาไมควรกระทากรรมอนลามก นาตเตยน ควรตาหน เหนปานนนเลยหนอ แมฉนใดดกอน ภกษทงหลาย ฉนนนเหมอนกน ภกษหรอภกษณบางรป เขาไปตงสญญาคอความกลวอนแรงกลาอยางนนไวในธรรม คอ ปาฏเทสนยะทงหลาย ขอนนพงหวงไดวา ผทยงไมตองธรรม คอ ปาฏเทสนยะ จกไมตอง ผทตองแลวจกกระทาคนตามธรรม. ดกอนภกษทงหลาย ความกลวตออาบต ๔ ประการ นแล. จบอาปตตสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 606 อรรถกถาอาปตตสตร พงทราบวนจฉยในอาปตตสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา ขรมณฑ กรตวา ไดแกโกนผมเหลอไว ๕ แหยม. บทวาขรสเรน คอ เสยงกราว. บทวา ปณเวน คอ กลองประหาร. บทวาถลฏสส คอ บรษผยนอย ณ ทแหงหนง. บทวา สสจเฉชช คอ ควรแกการตดหว. บทวา ยตร ห นาม คอ ย นาม. บทวา โส วตสสความวา เรานนหนอไมควรทาบาปเหนปานนเลย. บทวา ยถาธมม ปฎ-กรสสต คอ จกกระทาคนสมควรแกธรรม. อธบายวา จกตงอยในสามเณร-ภม. บทวา กาฬก วตถ ปรธาย ไดแก นงผาเกาสดา. บทวา โมสลลแปลวา ควรแบกสาก. บทวา ยถาธมม ความวา ออกจากอาบตในธรรมวนยน แลวดารงอยในความบรสทธ ชอวา ยอมทาคนตามธรรม. บทวา อสสปฏ ไดแกหอขเถา. บทวา คารยห อสสปฏ ไดแก ควรเทนหอขเถา นาตเตยน.บทวา ยถาธมม ไดแก แสดงอาบตในธรรมวนยน ชอวา ยอมทาคนตามธรรม. บทวา อปวชช ไดแก ควรตาหน. บทวา ปาฏเทสนเยสคอควรแสดงคน. อาบตทเหลอแมทงหมดทานสงเคราะหดวยบทน. บทวาอมาน โข ภกขเว จตตาร อาปตตภยาน ความวา ดกอนภกษทงหลายอาบตภย (ความกลวอาบต) ๔ เหลาน ชอวา ภยอาศยอาบตเกดขน. จบอรรถกถาอาปตตสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 607 ๓. สกขานสงสสตร วาดวยอานสงสการอยประพฤตพรหมจรรย [๒๔๕] ดกอนภกษทงหลาย เรายอมอยประพฤตพรหมจรรยน อนมสกขาเปนอานสงส มปญญาเปนยอด วมตตเปนแกน มสตเปนอธปไตย ดกอนภกษทงหลาย กพรหมจรรยมสกขาเปนอานสงสอยางไรสกขา คอ อภสมาจาร เราบญญตแกสาวกทงหลาย ในธรรมวนยน เพอความเลอมใสของผทยงไมเลอมใส เพอความเลอมใสยงขนของผทเลอมใสแลวสกขา คอ อภสมาจารเราบญญตแลวแกสาวกเพอความเลอมใสของผทยงไมเลอมใส เพอความเลอมใสยงขนของผทเลอมใสแลว ดวยประการใด ๆ สาวกนน เปนผมปกตไมทาสกขานนใหขาด ไมใหทะล ไมใหตาง ไมใหพรอย ยอมสมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลายดวยประการนน ๆ. อกประการหนง สกขาอนเปนเบองตนแหงพรหมจรรยเราบญญต แกสาวกทงหลาย เพอความสนทกขโดยชอบ โดยประการทงปวง สกขาอนเปนเบองตนแหงพรหมจรรย เราบญญตแกสาวกทงหลาย เพอความสนทกขโดยชอบ โดยประการทงปวง ดวยประการใด ๆ สาวกนนเปนผมปกตไมทาสกขานนใหขาด ไมใหทะล ไมใหดาง ไมใหพรอย สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลาย ดวยประการนน ๆ ดกอนภกษทงหลาย พรหมจรรยมสกขาเปนอานสงสอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กพรหมจรรยมปญญาเปนยอดอยางไร ธรรมทงหลายเราแสดงแลวแกสาวกทงหลายในธรรมวนยน เพอความสนทกข โดยชอบ โดยประการทงปวง ธรรมทงหลายเราแสดงแลวแกสาวกทงหลายเพอความสนทกขโดยชอบ โดยประการทงปวง ดวยประการใด ๆ ธรรม

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 608ทงหมดนนอนสาวกพจารณาดวยปญญา ดวยประการนน ๆ ดกอนภกษทงหลาย พรหมจรรยมปญญาเปนยอดอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กพรหมจรรยมวมตตเปนแกนอยางไร ธรรมทงหลายเราแสดงแกสาวกทงหลายในธรรมวนยน เพอความสนทกขโดยชอบโดยประการทงปวง ธรรมทงหลายเราแสดงแกสาวกทงหลาย เพอความสนทกขโดยชอบ โดยประการทงปวง ดวยประการใด ๆ ธรรมทงหมดนนเปนธรรมอนวมตตถกตองแลว ดกอนภกษทงหลาย พรหมจรรยมวมตตเปนแกนอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กพรหมจรรยมสตเปนอธปไตยอยางไร สตอนภกษตงไวดแลวในภายในทเดยววา เราจกบาเพญอภสมาจารกสกขาทยงไมบรบรณใหบรบรณ หรอวา จกอนเคราะหอภสมาจารกสกขาอนบรบรณแลวไวดวยปญญาในฐานะนน ๆ ดงนบาง สตอนภกษตงไวดแลวในภายในทเดยววาเราจกบาเพญสกขาอนเปนเบองตนแหงพรหมจรรยทยงไมบรบรณใหบรบรณหรอวาจกอนเคราะหสกขาอนเปนเบองตนแหงพรหมจรรยทบรบรณแลวไวดวยปญญาในฐานะนน ๆ ดงนบาง สตอนภกษตงไวดแลวในภายในทเดยววา เราจกพจารณาธรรมทเราไมไดพจารณาแลวดวยปญญาในฐานะนน ๆ หรอวาจกอนเคราะหธรรมทเราพจารณาแลวไดดวยปญญาในฐานะนน ๆ ดงนบางสตอนภกษตงไวดแลวในภายในทเดยววา เราจกถกตองธรรมทเราไมไดถกตองดวยวมตต หรอวา จกอนเคราะหธรรมทเราถกตองแลวดวยปญญาในฐานะนน ๆ ดงนบาง ดกอนภกษทงหลาย พรหมจรรยมสตเปนอธป-ไตยอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ทเรากลาววา เราอยพระพฤตพรหมจรรยอนมสกขาเปนอานสงส มปญญาเปนยอด มวมตตเปนแกน มสตเปนอธปไตยดงน เราอาศยขอนกลาวแลว. จบสกขานสงสสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 609 อรรถกถาสกขานสงสสตร พงทราบวนจฉยในสกขานสงสสตรท ๓ ดงตอไปน :- พรหมจรรย ซง สกขานสงสะ เพราะมสกขาเปนอานสงส. ชอปญตตระ เพราะมปญญาเปนยอด. ชอ วมตตสาระ เพราะมวมตตเปนแกน. ชอ สตาธปเตยยะ เพราะมสตเปนใหญ. ทานอธบายไววาพรหมจรรยทอยประพฤตเพอประโยชนแกอานสงสเปนตน อนไดแกสกขาเปนตนแมเหลานน. บทวา อภสมาจารกา ไดแก สกขาเนองดวยอภสมาจารอนสงสด. บทนเปนชอของศลททรงบญญตไวดวยเปนขอวตรปฏบต. บทวาตถา ตถา โส ตสสา สกขาย ความวา ภกษนนเปนผใครศกษาในสกขาบทนน อยางนน ๆ. บทวา อาทพรหมจรยกา น เปนชอแหงมหาศล ๔ อนเปนเบองตนแหงพรหมจรรย. บทวา สพพโส แปลวา โดยอาการทงปวง. บทวา ธมมา ไดแก สจจธรรม ๔. บทวา ปาย สมเวกขตาโหนต ความวา ธรรมทงหลายเปนอนสาวกพจารณาเหนดวยด ดวยมรรคปญญากบสมาธและวปสสนา. บทวา วมตตยา ผสตา โหนต ไดแกธรรมทงหลายอนสาวกถกตอง (บรรล) ดวยผสสะ คอญาณแหงวมตต คออรหตผล. บทวา อชฌตต เยว สต สปฏ ตา โหต ความวา สตอนสาวกเขาไปตงไวดวยดในภายในตนนนเอง. บทวา ปาย อนคคเหสสามความวา เราจกประคบ ประคองดวยวปสสนาปญญา. แมใน บทวา ปาย สมเวกขสสาม น ทานกประสงคเอาแมวปสสนาปญญา แตในบทนวา ผสตวา ธมม ตตถ ตตถ ปาย อนคคเหสสาม (เราจกประดบประคองธรรมทไดถกตองแลวดวยปญญาในทนน ๆ) ทานประสงคเอามรรคปญญาอยางเดยว. จบอรรถกถาสกขานสงสสตรท ๓

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 610 ๔. เสยยสตร วาดวยการนอน ๔ อยาง [๒๔๖] ดกอนภกษทงหลาย ไสยา (การนอน) ๔ อยางน ๔ อยางเปนไฉน คอ เปตไสยา (นอนอยางคนตาย) ๑ กามโภคไสยา (นอนอยางคนบรโภคกาม) ๑ สหไสยา (นอนอยางราชสห) ๑ ตถาคตไสยา (นอนอยางตถาคต) ๑ ดกอนภกษทงหลาย กเปตไสยาเปนไฉน คนตายโดยมากนอน-หงาย นเราเรยกวา เปตไสยา. ดกอนภกษทงหลาย กกามโภคไสยาเปนไฉน คนบรโภคกามโดยมากนอนตะแคงขางซาย เราเรยกวา กามโภคไสยา. ดกอนภกษทงหลาย สหไสยาเปนไฉน สหมฤคราชยอมสาเรจการนอนขางเบองขวา ซอนเทาเลอมเทา สอดหางเขาในระหวางโคนขา มนตนขนแลว ยดกายเบองหนาแลว เหลยวดกายเบองหลง ถามนเหนความผดแปลกหรอความละปกตแหงกาย มนยอมเสยใจดวยเหตนน ถามนไมเหนอะไรผดปกต มนยอมดใจดวยเหตนน นเราเรยกวา สหไสยา. ดกอนภกษทงหลาย กตถาคตไสยาเปนไฉน ภกษในธรรมวนยนสลดจากกาม ฯลฯ บรรลจตตถฌาน นเราเรยกวา ตถาคตไสยา. ดกอนภกษทงหลาย ไสยา (การนอน) ๔ อยางนแล. จบเสยยสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 611 อรรถกถาเสยยสตร พงทราบวนจฉยในเสยยสตรท ๔ ดงตอไปน :- คนตายแลว ทานเรยกวา เปตะคนตาย. บทวา อตตานา เสนตไดแก คนตายเหลานนโดยมากนอนหงาย. อกอยางหนง สตวทเกดในปตตวสยชอวา เปรต. เปรตเหลานน เพราะมเนอและเลอดนอย มกระดกขนระเกะระกะไมสามารถจะนอนตะแคงได จงไดแตนอนหงายทาเดยว. บทวา อนตตมโน โหต ความวา กสหมคราช เพราะเปนสตวมอานาจมาก วางสองเทาหนาไวทเทาหลงแหงหนง สอดหางไวในระหวางขากาหนดโอกาสทเทาหนา เทาหลง และหางวางอย ทอดศรษะลงบนเทาหนาทงสองแลวนอนตลอดวน เมอนอนหลบตนขนกไมสะดงตน แตผงกศรษะขนสงเกตโอกาสทเทาหนาเปนตนวางอย หากเคลอนทไร ๆ ไป (ไมอยอยางเดม)กไมพอใจวา นไมสมควรแกชาตตระกลของเจาไมสมควรแกความเปนผกลาหาญดงน จงนอนในทนนตอไมออกไปแสวงหาอาหาร. บทวา อนตตมโน โหตทานกลาวหมายเอาขอน. แตเมออะไร ๆ ไมเคลอนทไป สหมคราชจงยนดวา นสมควรแกชาตตระกลของเจา และสมควรแกความเปนผกลาหาญของเจา แลวลกจากทนนบดกายสลดสรอยคอ บนลอสหนาท ๓ ครงแลวจงออกหาอาหาร. บทวา อตตมโน โหต ทานกลาวดวยขอนน . จบอรรถกถาเสยยสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 612 ๕. ถปารหสตร วาดวยถปารหบคคล ๔ [๒๔๗] ดกอนภกษทงหลาย ถปารหะ (บคคลผควรนาอฐธาตบรรจสถปไวบชา) ๔ จาพวกน ถปารหะ ๔ เปนไฉน คอ ตถาคโต อรห สมมาสมพทโธ พระตถาคตอรหนตสมมาสม- พทธเจา ปจเจกพทโธ พระปจเจกพทธะ ตถาคตสาวโก พระสาวกของพระตถาคต ราชา จกกวตต พระเจาจกรพรรด นแล ถปารหะ ๔. จบถปารหสตรท ๕ อรรถกถาถปารหสตร พงทราบวนจฉยในถปารหสตรท ๕ ดงตอไปน :- ในบทวา ราชา จกกวตต นถามวา เพราะเหตไร พระผมพระภาคเจาจงทรงอนญาตการกอทาสถปแดพระเจาจกรพรรดซงสวรรคตแลว ไมทรงอนญาตใหทาแกภกษผเปนปถชนผมศล. ตอบวา เพราะความเปนอจฉรยะ.กเมอพระผมพระภาคเจาทรงอนญาตสถปทงหลายแกภกษผเปนปถชน กจะไมพงมชองวางแกบานและทาเรอในตมพปณณทวปเลย ในฐานะอนกอยางนน

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 613เพราะฉะนน จงไมทรงอนญาตดวยทรงเหนวา ภกษเหลานนจกไมเปนอจฉ- รยะ. พระเจาจกรพรรดทรงอบตพระองคเดยวเทานน ดวยเหตนนสถปของพระเจาจกรพรรดจงเปนอจฉรยะ. แตควรทาสกการะแมใหญแกภกษปถชนผมศลดจภกษผปรนพพานแลวฉะนนโดยแท. จบอรรถกถาถปารหสตรท ๕ ๖. ปญญาวฑฒสตร วาดวยความเจรญปญญา [๒๔๘] ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการน เปนไปเพอความเจรญปญญา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ สปปรสส เสโว คบสตบรษ สทธมมสสวน ฟงพระสทธรรม โยนโสมนสกาโร ทาในใจโดยแยบคาย ธมมานธมมปฏปตต ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม นแล ธรรม ๔ ประการ เปนไปเพอความเจรญปญญา. จบปญญาวฑฒสตรท ๖ ปญญาวฑฒสตรท ๖ และพหการสตรท ๗ มเนอความงายทงนน.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 614 ๗. พหการสตร วาดวยธรรมมอปการะมากแกมนษย [๒๔๙] ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการน เปนธรรมมอปการะมากแกมนษย ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ สปปรสส เสโว คบสตบรษ สทธมมสสวน ฟงพระสทธรรม โยนโสมนสกาโร ทาในใจโดยแยบคาย ธมมานธมมปฏปตต ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม นแล ธรรม ๔ ประการ เปนธรรมมอปการะมากแกมนษย. จบพหการสตรท ๗ ๘. ปฐมโวหารสตร วาดวยอนรยโวหาร ๔ [๒๕๐] ดกอนภกษทงหลาย อนรยโวหาร (การพดไมใชอยางอรยะ)๔ น อนรยโวหาร ๔ เปนไฉน คอ อทฏเ ทฏวาทตา ไมเหน กลาววาเหน อสสเต สตวาทตา ไมไดยน กลาววาไดยน อมเต มตวาทตา ไมทราบ กลาววาทราบ อวาเต วาตวาทตา ไมร กลาววาร นแล อนรยโวหาร ๔. จบปฐมโวหารสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 615 ในปฐมโวหารสตรท ๘ พงทราบวนจฉยดงตอไปน :- บทวา อนรยโวหารา ไดแก การพด ของผไมเปนอรยะ. แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน. จบอรรถกถาปฐมโวหารสตรท ๘ จบอาปตตภยวรรควรรณนาท ๕ ๙. ทตยโวหารสตร วาดวยอรยโวหาร [๒๕๑] ดกอนภกษทงหลาย อรยโวหาร ๔ ประการน อรยโวหาร๔ เปนไฉน คอ อทฏเ อทฏวาทตา ไมเหน กลาววาไมเหน อสสเต อสสตวาทตา ไมไดยน กลาววาไมไดยน อมเต อมตวาทตา ไมทราบ กลาววาไมทราบ อวาเต อวาตวาทตา ไมร กลาววาไมร นแล อรยโวหาร ๔. จบทตยโวหารสตรท ๙ ๑๐. ตตยโวหารสตร วาดวยอนรยโวหาร ๔ [๒๕๒] ดกอนภกษทงหลาย อนรยโวหาร ๔ ประการน อนรยโวหาร๔ เปนไฉน คอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 616 ทฏเ อทฏวาทตา เหน กลาววาไมเหน สเต อสสตวาทตา ไดยน กลาววาไมไดยน มเต อมตวาทตา ทราบ กลาววาไมทราบ วาเต อวาตวาทตา ร กลาววาไมร นแล อนรยโวหาร ๔. จบตตยโวหารสตรท ๑๐ ๑๑. จตตถโวหารสตร วาดวยอรยโวหาร ๔ [๒๕๓] ดกอนภกษทงหลาย อรยโวหาร ๔ ประการน อรยโวหาร ๔เปนไฉน คอ ทฏเ ทฏวาทตา เหน กลาววาเหน สเต สตวาทตา ไดยน กลาววาไดยน มเต มตวาทตา ทราบ กลาววาทราบ วาเต วาตวาทตา ร กลาววาร นแล อรยโวหาร ๔. จบจตตถโวหารสตรท ๑๑ จบอาปตตภยวรรคท ๕ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. สงฆเภทกสตร ๒. อาปตตสตร ๓. สกขานสงสสตร ๔. เสยย-สตร ๕. ถปารหสตร ๖. ปญญาวฑฒสตร ๗. พหการสตร ๘. ปฐม-โวหารสตร ๙. ทตยโวหารสตร ๑๐. ตตยโวหารสตร ๑๑. จตตถโวหารสตรและอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 617 อภญญาวรรคท ๖

๑. อภญญาสตร วาดวยธรรมทรยงดวยปญญา ๔ [๒๕๔] ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ ธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงกาหนดรไวกม ธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงละเสยกม ธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงใหเจรญกม ธรรมท รยงดวยปญญาแลวพงกระทาใหแจงกม. ดกอนภกษทงหลาย กธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงกาหนดรเปนไฉนคอ อปาทานขนธ ๕ นเราเรยกวา ธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงกาหนดรไวกธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงละเสยเปนไฉน คอ อวชชา และภวตณหานเราเรยกวา ธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงละเสย กธรรมทรยงดวยปญญาแลว พงใหเจรญเปนไฉน คอ สมถะและวปสสนา นเราเรยกวา ธรรมท รยงดวยปญญาแลวพงใหเจรญ กธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงกระทาใหแจงเปนไฉน คอ วชชาและวมตต นเราเรยกวา ธรรมทรยงดวยปญญาแลวพงกระทาใหแจง ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการนแล. จบอภญญาสตรท ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 618 อภญญาวรรควรรณนาท ๖

อรรถกถาอภญญาสตร พงทราบวนจฉยในอภญญาสตรท ๑ วรรคท ๖ ดงตอไปน :- บทวา อภา ไดแก รยงดวยปญญา. บทวา สมโถ จวปสสนา จ ไดแก ความเปนผมจต มอารมณเปนหนง และวปสสนาญาณกาหนดรสงขาร. บทวา วชชา จ วมตต จ ไดแก วชชาอนเปนมรรคญาณ และสมปยตธรรมทเหลอ. จบอรรถกถาอภญญาสตรท ๑ ๒. ปรเยสนาสตร วาดวยการแสวงหาอนไมประเสรฐ ๔ [๒๕๕] ดกอนภกษทงหลาย อนรยปรเยสนา การแสวงหาอนไมประเสรฐ ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลบางคนในโลกน ตนเองเปนผมชราเปนธรรมดา ยอมแสวงหาสงทมชราเปนธรรมดานนเอง ๑ตนเองเปนผมพยาธเปนธรรมดา ยอมแสวงหาสงทมพยาธเปนธรรมดานนเอง ๑ตนเองเปนผมมรณะเปนธรรมดา ยอมแสวงหาสงทมมรณะเปนธรรมดานนเอง ๑ ตนเองเปนผมความเศราหมองเปนธรรมดา ยอมแสวงหาสงทมความเศราหมองเปนธรรมดานนเอง ๑ ดกอนภกษทงหลาย อนรยปรเยสนา๔ ประการนแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 619 ดกอนภกษทงหลาย อรยปรเยสนา การแสวงหาอยางประเสรฐ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ บคคลบางคนในโลกน ตนเองเปนผมชราเปนธรรมดา รโทษในสงทมชราเปนธรรมดาแลว ยอมแสวงหานพพานอนไมมชรา เปนแดนเกษมจากโยคะอยางเยยม ๑ ตนเองเปนผมพยาธเปนธรรมดา รโทษในสงทมพยาธเปนธรรมดาแลว ยอมแสวงหานพพานอนไมมพยาธ เปนแดนเกษมจากโยคะอยางเยยม ๑ ตนเองเปนผมมรณะเปนธรรมดารโทษในสงทมมรณะเปนธรรมดาแลว ยอมแสวงหานพพานอนไมตาย เปนแดนเกษมจากโยคะอยางเยยม ๑ ตนเองเปนผมความเศราหมองเปนธรรมดารโทษในสงทมความเศราหมองเปนธรรมดาแลว ยอมแสวงหานพพานอนไมเศราหมอง เปนแดนเกษมจากโยคะอยางเยยม ๑ ดกอนภกษทงหลาย อรย-ปรเยสนา ๔ ประการนแล. จบปรเยสนาสตรท ๒ อรรถกถาปรเยสนาสตร พงทราบวนจฉยในปรเยสนาสตรท ๒ ดงตอไปน :- บทวา อนรยปรเยสนา ไดแก การแสวงหา คอ เสาะหา ของผไมใชอรยะ. บทวา ชราธมม ไดแก สงทมความแกเปนสภาพ. แมในบททเหลอกนยนเหมอนกน. จบอรรถกถาปรเยสนาสตรท ๒

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 620 ๓. สงคหสตร วาดวยธรรมเครองยดนาใจกน [๒๕๖] ดกอนภกษทงหลาย สงคหวตถ ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ ทาน การให ๑ เปยยวชชะ เจรจาถอยคานารก ๑ อรรถจรยาประพฤตประโยชน ๑ สมานตตตา ความมตนเสมอ ๑ ดกอนภกษทงหลายสงคหวตถ ๔ ประการนแล. จบสงคหสตรท ๓ ๔. มาลงกยปตตสตร วาดวยพระมาลงกยบตรเฝาพระผมพระภาคเจา [๒๕๗] ครงนนแล ทานพระมาลงกยบตรเขาไปเฝาพระผมพระ-ภาคเจาถงทประทบ ถวายบงคมแลวนง ณ ทควรสวนขางหนง ครนแลวไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผเจรญ ขอประทานพระวโรกาสขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงแสดงธรรมโดยยอแกขาพระองค ซงขาพระองคไดฟงแลว พงหลกออกจากหม อยผเดยว เปนผไมประมาท มความเพยรมใจเดดเดยวอยเถด พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมาลงกยบตร ทนเราจกกลาวกะพวกภกษหนมอยางไรเลา ในเมอทานเปนคนแกเฒา เปนผใหญขอโอวาทของตถาคตโดยยอ พระมาลงกยบตรกราบทลวา ขาแตพระองค-ผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาโปรดทรงแสดงธรรมโดยยอแกขาพระองค ขอ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 621พระสคตโปรดทรงแสดงธรรมโดยยอ แมไฉน ขาพระองคจะพงรถงเนอความ แหงภาษตของพระผมพระภาคเจา แมไฉน ขาพระองคพงเปนทายาทแหงภาษตของพระผมพระภาคเจา พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกอนมาลงกยบตรเหตเกดตณหา ซงเปนททตณหา เมอเกด ยอมเกดขนแกภกษ ๔ ประการน๔ ประการเปนไฉน ดกอนนาลงกยบตร ตณหาเมอเกดแกภกษ ยอมเกดขนเพราะจวรเปนเหต ๑ เพราะบณฑบาตเปนเหต ๑ เพราะเสนาสนะเปนเหต ๑เพราะความเปนและความไมเปนอยางนน อยางนเปนเหต ๑ ดกอนมาลงกย-บตร เหตเกดตณหาซงเปนททตณหา เมอเกดยอมเกดแกภกษ ๔ ประการนแล เมอใดแล ภกษละตณหาไดแลว ตดรากขาดแลว กระทาใหเปนดจตาลยอดดวน ใหถงความไมมไมเกดขนตอไปเปนธรรมดา ภกษน เราเรยกวาตดตณหาไดเดดขาด รอสงโยชนไดแลว ไดกระทาทสดทกขไดแลว เพราะละมานะโดยชอบ. ลาดบนนแล ทานพระมาลงกยบตร อนพระผมพระภาคเจาทรงโอวาทดวยพระโอวาทนแลว ลกจากอาสนะ ถวายบงคมพระผมพระภาคเจาการทาประทกษณแลวหลกไป ลาดบนนแล ทานพระมาลงกยบตรเปนผหลกออกจากหม อยผเดยว ไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยวอย ไดกระทาใหแจงซงทสดแหงพรหมจรรยอนยอดเยยม ทกลบตรทงหลายออกบวชเปนบรรพชตโดยชอบตองการนน ดวยปญญาอนยงเองในปจจบน เขาถงอยตอกาลไมนานเลยไดรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทาทาเสรจแลว กจอนเพอความเปนอยางนมไดมอก กแลทานพระมาลงกยบตรเปนพระอรหนตองคหนงในจานวนพระอรหนตทงหลาย จบมาลงกยปตตสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 622 อรรถกถามาลงกยปตตสตร พงทราบวนจฉยในมาลงกยปตตสตรท ๔ ดงตอไปน :- บทวา มาลงกยปตโต ไดแก บตรของมาลงกยพราหมณ. บทวาเอตถ ไดแก ในการออนวอนขอโอวาทของทานน. ดวยบทนพระผมพระ-ภาคเจา ทรงขมบาง ทรงยกยองบาง ซงพระเถระ. ถามวา อยางไร. ตอบวาไดยนวา เมอหนมพระนาลงกยบตรน ตดอยในปจจยลาภ ตอมาแกตวลงปรารถนาจะอยปา จงออนวอนขอกรรมฐาน. พงประกอบความวา ลาดบนน พระผมพระภาคเจาเมอตรสโดยพระประสงควา ทนเราจกกลาวกะภกษหนม ๆอยางไรเลา แมพวกเธอกเหมอนมาลงกยบตรในเวลาหนมตดในปจจย แกตวลงกเขาปาบาเพญสมณธรรม ดงน ชอวา ทรงขมพระเถระ. กเพราะเหตทพระเถระในเวลาแกตวลงเขาปาประสงคจะทาสมณธรรม ฉะนน พระผมพระภาคเจาตรสโดยพระประสงควา ทนเราจกกลาวกะภกษหนม ๆ อยางไรเลามาลงกยบตรของพวกเธอน แมเวลาแกตวลงกเขาปา ประสงคจะบาเพญสมณ-ธรรม จงออนวอนขอกรรมฐาน พวกเธอแมเวลาเปนหนมกยงไมทาความเพยรกอน ดงน ชอวา ทรงยกยองพระเถระ ดงน. จบอรรถกถามาลงกยปตตสตรท ๔

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 623 ๕. กลสตร วาดวยเหตใหตระกลตงอยไมไดนาน [๒๕๘] ดกอนภกษทงหลาย ตระกลตระกลหนงถงความเปนใหญในโภคทรพยแลว ยอมไมตงอยไดนานเพราะสถาน ๔ หรอสถานใดสถานหนงบรรดาสถาน ๔ นน สถาน ๔ เปนไฉน คอ ไมเสวงหาพสดทหายแลว ๑ไมซอมแซมพสดทคราครา ๑ ไมรจกประมาณในการบรโภค ๑ ตงสตรหรอบรษทศลใหเปนพอบานแมเรอน ๑ ดกอนภกษทงหลายตระกลใดตระกลหนงถงความเปนใหญในโภคทรพยแลว ยอมไมตงอยไดนานเพราะสถาน ๔ น หรอสถานใดสถานหนงบรรดาสถาน ๔ นน. ดกอนภกษทงหลาย ตระกลใดตระกลหนงถงความเปนใหญในโภคทรพยแลว ยอมตงอยไดนานเพราะสถาน ๔ หรอสถานใดสถานหนงบรรดาสถาน ๔ นน สถาน ๔ เปนไฉน คอ แสวงหาพสดทหายแลว ๑ซอมแซมพสดทคราครา ๑ รจกประมาณในการบรโภค ๑ ตงสตรหรอบรษผมศลใหเปนพอบานแมเรอน ๑ ดกอนภกษทงหลาย ตระกลใดตระกลหนงถงความเปนใหญในโภคทรพยแลว ยอมตงอยไดนานเพราะสถาน ๔ น หรอสถานใดสถานหนงบรรดาสถาน ๔ นน . จบกลสตรท ๕ อรรถกถากลสตร พงทราบวนจฉยในกลสตรท ๕ ดงตอไปน :- บทวา อาธปจเจ เปนต ไดแก ตงไวในตาแหนงผรกษาเรอนคลง. จบอรรถกถากลสตรท ๕

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 624 ๖. ปฐมอาชานยสตร วาดวยองค ๔ ของมาตน [๒๕๙] ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญของพระราชาประกอบดวยองค ๔ ยอมเปนมาควรแกพระราชา ควรเปนมาทรง ยอมถง การนบวาเปนราชพาหนะ องค ๔ เปนไฉน คอ มาอาชาไนยตวเจรญของพระราชาในโลกน สมบรณดวยวรรณะ ๑ สมบรณดวยกาลง ๑ สมบรณดวยความเรว ๑ สมบรณดวยทรวดทรง ๑ ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญของพระราชา ประกอบดวยองค ๔ นแล เปนมาควรแกพระราชาควรเปนมาทรง ถงการนบวาเปนราชพาหนะ. ดกอนภกษทงหลาย ภกษประกอบดวยธรรม ๔ ประการ กฉนนนเหมอนกน ยอมเปนผควรของคานบ ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงกวา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ภกษในธรรมวนยน เปนผสมบรณดวยวรรณะ ๑ สมบรณดวยกาลง ๑ สมบรณดวยเชาวน ๑ สมบรณดวยทรวดทรง ๑ ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผสมบรณดวยวรรณะอยางไรภกษในธรรมวนยน เปนผมศล ฯลฯ สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลายภกษเปนผสมบรณดวยวรรณะอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย ภกษเปนผสมบรณดวยกาลงอยางไร ภกษในธรรมวนยน ปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม เพอบาเพญกศลธรรมเปนผมกาลง มความบากบนมนคง ไมทอดธระในกศลธรรมทงหลาย ภกษเปนผสมบรณดวยกาลงอยางนแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 625 ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผสมบรณดวยเชาวนอยางไร ภกษ ในธรรนวนยน รชดตามเปนจรงวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธนทกขนโรธคามนปฏปทา ภกษเปนผสมบรณดวยเชาวอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผสมบรณดวยทรวดทรงอยางไร ภกษในธรรมวนยน เปนผมปกตไดจวร บณฑบาต เสนาสนะและเภสชบรขารอนเปนปจจยแกคนไข ภกษเปนผสมบรณดวยทรวดทรงอยางนแลดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเปนผควรของคานบ ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงไปกวา. จบปฐมอาชานยสตรท ๖ อรรถกถาปฐมอาชานยสตร พงทราบวนจฉยในปฐมอาชานยสตรท ๖ ดงตอไปน :- บทวา วณณสมปนโน ไดแก ถงพรอมดวยผวกาย. บทวาพลสมปนโน ไดแก ถงพรอมดวยกาลงกาย. บทวา ภกข วณณสมปนโนไดแก ถงพรอมดวยวรรณะ คอคณ. บทวา พลสมปนโน ไดแก ถงพรอมดวยกาลงคอความเพยร. บทวา ชวสมปนโน ไดแก ถงพรอมดวยฝเทาคอญาณ. จบอรรถกถาปฐมอาชานยสตรท ๖

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 626 ๗. ทตยอาชานยสตร วาดวยมาอาชาไนยของพระราชา [๒๖๐] ดกอนภกษทงหลาย มาอาชาไนยตวเจรญของพระราชาประกอบดวยองค ๔ ประการ ยอมเปนมาควรแกพระราชา ควรเปนมาทรงถงการนบวาเปนราชพาหนะทเดยว องค ๔ เปนไฉน คอ มาอาชาไนยตว-เจรญของพระราชาในโลกน เปนมาสมบรณดวยวรรณะ ๑ สมบรณดวยกาลง ๑สมบรณดวยความเรว ๑ สมบรณดวยทรวดทรง ๑ ดกอนภกษทงหลาย มา-อาชาไนยตวเจรญของพระราชา ประกอบดวยองค ๔ นแล เปนมาควรแกพระราชา ควรเปนมาทรง ถงการนบวาเปนราชพาหนะทเดยว. ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ฉนนน เหมอนกน ยอมเปนผควรของคานบ ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงไปกวา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ภกษในธรรมวนยน เปนผสมบรณดวยวรรณะ ๑ สมบรณดวยกาลง ๑ สมบรณดวยเชาวน ๑ สมบรณดวยทรวดทรง ๑ ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผสมบรณดวยวรรณะอยางไรภกษในธรรมวนยน เปนผมศล ฯลฯ สมาทานศกษาอยในสกขาบททงหลายภกษเปนผสมบรณดวยวรรณะอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผสมบรณดวยกาลงอยางไร ภกษในธรรมวนยน เปนผปรารภความเพยรเพอละอกศลธรรม เพอบาเพญกศลธรรมเปนผมความบากบนมนคง ไมทอดธระในกศลธรรมทงหลาย ภกษเปนผสมบรณดวยกาลงอยางนแล.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 627 ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผสมบรณดวยเชาวนอยางไร ภกษ ในธรรมวนยน กระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตตอนหาอาสวะมไดเพราะอาสวะทงหลายสนไปดวยปญญาอนยงเอง ในปจจบนเขาถงอย ภกษเปนผสมบรณดวยเชานอยางนแล. ดกอนภกษทงหลาย กภกษเปนผสมบรณดวยทรวดทรงอยางไร ภกษในธรรมวนยน เปนผปกตไดจวร บณฑบาต เสนาสนะและเภสชบรขารอนเปนปจจยแกคนไข ภกษเปนผสมบรณดวยทรวดทรงอยางนแล.ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเปนผควรของคานบ ฯลฯ เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอนยงไปกวา. จบทตยอาชานยสตรท ๗ แมในทตยอาชานยสตรท ๗ กนยนเหมอนกน. บททเหลอในสตรนงายทงนน. จบอภญญาวรรควรรณนาท ๖ ๘. พลสตร วาดวยกาลง ๔ ประการ [๒๖๑] ดกอนภกษทงหลาย กาลง ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉนคอ กาลงคอความเพยร ๑ กาลงคอสต ๑ กาลงคอสมาธ ๑ กาลงคอปญญา ๑ดกอนภกษทงหลาย กาลง ๔ ประการนแล. จบพลสตรท ๘

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 628 ๙. อรญญสตร วาดวยภกษประกอบดวยธรรม ๔ ไมควรอยปา [๒๖๒] ดกอนภกษทงหลาย ภกษประกอบดวยธรรม ๔ ประการไมควรเสพเสนาสนะสงดอนตงอยในราวปา ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอเปนผมปญญาทราม เพราะกามวตก ๑ พยาบาทวตก ๑ วหงสาวตก ๑ และเปนผโงเขลาบานาลาย ๑ ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ไมควรเสพเสนาสนะสงดอนตงอยในราวปา ดกอนภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ควรเสพเสนาสนะสงดอนตงอยในราวปา ๔ ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ เปนผมปญญา เพราะเนกขมมวตก ๑ อพยาบาทวตก ๑ อวหงสาวตก ๑ และเปนผไมโงเขลาไมบานาลาย ๑ ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ควรเสพ-เสนาสนะสงดอนตงอยในราวปา. จบอรญญสตรท ๙ ๑๐. กมมปถสตร ธรรมทเปนอนตรายตอการบรหารตน ๔ [๒๖๐] ดกอนภกษทงหลาย คนพาลผไมฉลาด เปนอสปบรษประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมบรหารตนใหถกขจด ถกทาลาย เปนผประกอบดวยโทษ วญชนตเตยน และยอมประสบกรรมมใชบญเปนอนมากธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ กายกรรมอนมโทษ ๑ วจกรรมอนมโทษ ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 629มโนกรรมอนมโทษ ๑ ทฏฐอนมโทษ ๑ คนพาลผไมฉลาด เปนอสปบรษ ประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมบรหารคนใหถกขจด ถกทาลายเปนผประกอบดวยโทษ วญชนตเตยน และยอมประสบกรรมมใชบญเปนอนมาก ดกอนภกษทงหลาย บณฑตผฉลาด เปนสปบรษ ผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมบรหารตนไมใหถกขจด ไมใหถกทาลาย ไมประกอบดวยโทษ วญชนไมตเตยน และยอมไดประสบบญเปนอนมาก ธรรม ๔ประการเปนไฉน คอ กายกรรมอนไมมโทษ ๑ วจกรรมอนไมมโทษ ๑มโนกรรมอนไมมโทษ ๑ ทฏฐอนไมมโทษ ๑ บณฑตผฉลาด เปนสปบรษประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมบรหารตนไมใหถกขจด ไมใหถกทาลายไมมโทษ วญชนไมตเตยน และยอมประสบบญเปนอนมาก ดงนแล. จบกมมปถสตรท ๑๐ จบอภญญาวรรคท ๖ รวมพระสตรทมในวรรคน คอ ๑. อภญญาสตร ๒. ปรเยสนาสตร ๓. สงคหสตร ๔. มาลง-กยปตตสตร ๕. กลสตร ๖. ปฐมอาชานยสตร ๗. ทตยอาชานยสตร๘. พลสตร ๙. อรญญสตร ๑๐. กมมปถสตร และอรรถกถา.

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 630 กรรมปถวรรคท ๗ ธรรมทนาใหเกดในนรก - สวรรค ๔ [๒๖๔] ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมเกดในนรกเหมอนถกนามาทงลง ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ตนเองเปนผฆาสตว ๑ ชกชวนผอนในการฆาสตว ๑ พอใจในการฆาสตว ๑ กลาวสรรเสรญคณการฆาสตว ๑ บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลยอมเกดในนรกเหมอนถกนามาทงลง. ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอตนเองเปนผงดเวนจากการฆาสตว ๑ ชกชวนผอนใหงดเวนจากการฆาสตว ๑พอใจในการงดเวนจากการฆาสตว ๑ กลาวสรรเสรญคณการงดเวนจากการฆาสตว ๑ บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว. [๒๖๕] ดกอนภกษทงหลาย บคคลประกอบดวยธรรม ๔ ประการยอมเกดในนรกเหมอนถกนามาทงลง ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอ ตนเองเปนผลกทรพย ๑ ชกชวนผอนในการลกทรพย ๑ พอใจในการลกทรพย ๑กลาวสรรเสรญคณการลกทรพย ๑ บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแลยอมเกดในนรกเหมอนถกนามาทงลง. ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการ ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว ธรรม ๔ ประการเปนไฉน คอตนเองเปนผงดเวนจากการลกทรพย ๑ ชกชวนผอนใหงดเวนจากการลกทรพย ๑

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 631พอใจในการงดเวนจากการลกทรพย ๑ กลาวสรรเสรญคณการงดเวนจาก การลกทรพย ๑ บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว. [๒๖๖] ตนเองเปนผประพฤตผดในกาม ๑ ชกชวนผอนในการประพฤตผดในกาม ๑ พอใจในการประพฤตผดในกาม ๑ กลาวสรรเสรญคณ การประพฤตผดในกาม ๑ ฯลฯ ตนเองเปนผงดเวน จากการประพฤตผดในกาม ๑ ชกชวนผอนในการงดเวนจากการประพฤตผดในกาม ๑ พอใจในการงดเวน จากการประพฤตผดในกาม ๑ กลาวสรรเสรญคณการงดเวนจากการประพฤตผดในกาม ฯลฯ [๒๖๗] ตนเองเปนผพดเทจ ๑ ชกชวนผอนในการพดเทจ ๑ พอใจในการพดเทจ ๑ กลาวสรรเสรญคณการพดเทจ ๑ ฯลฯ ตนเองเปนผงดเวนจากการพดเทจ ๑ ชกชวนผอนในการงดเวนจากการพดเทจ ๑ พอใจในการงดเวนจากการพดเทจ ๑ กลาวสรรเสรญคณการงดเวนจากการพดเทจ ๑ ฯลฯ [๒๖๘] ตนเองเปนผพดสอเสยด ๑ ชกชวนผอนในการพดสอเสยด ๑พอใจในการพดสอเสยด ๑ กลาวสรรเสรญคณการพดสอเสยด ๑ ฯลฯตนเองเปนผงดเวนจากการพดสอเสยด ๑ ชกชวนผอนในการงดเวนจากการพดสอเสยด ๑ พอใจในการงดเวนจากการพดสอเสยด ๑ กลาวสรรเสรญคณการงดเวนจากพดสอเสยด ๑ ฯลฯ [๒๖๙] ตนเองเปนผพดคาหยาบ ๑ ชกซวนผอนในการพดคาหยาบ ๑พอใจในการพดคาหยาบ ๑ กลาวสรรเสรญคณในการพดคาหยาบ ๑ ฯลฯตนเองเปนผงดเวนจากการพดคาหยาบ ๑ ชกชวนผอนในการงดเวนจากการพดคาหยาบ ๑ พอใจในการงดเวนจากการพดคาหยาบ ๑ กลาวสรรเสรญคณการงดเวนจากการพดคาหยาบ ๑ ฯลฯ

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 632 [๒๗๐] ตนเองเปนผพดคาเพอเจอ ๑ ชกชวนผอนในการพดเพอเจอ๑ พอใจในการพดเพอเจอ ๑ กลาวสรรเสรญคณการพดเพอเจอ ๑ ฯลฯ ตนเองเปนผงดเวนจากการพดเพอเจอ ๑ ชกชวนผอนในการงดเวนจากการพดเพอเจอ ๑ พอใจในการงดเวนจากการพดเพอเจอ ๑ กลาวสรรเสรญคณการงดเวนจากการพดเพอเจอ ๑ ฯลฯ [๒๗๑] ตนเองเปนผมากไปดวยความโลภ ๑ ชกชวนผอนในความโลภ ๑ พอใจในความโลภ ๑ กลาวสรรเสรญคณความโลภ ๑ ฯลฯ ตนเองเปนผไมมากไปดวยความโลภ ๑ ชกชวนผอนในความไมโลภ ๑ พอใจในความไมโลภ ๑ กลาวสรรเสรญคณความไมโลภ ๑ ฯลฯ [๒๗๒] ตนเองเปนผมจตไมพยาบาท ๑ ชกชวนผอนในความพยาบาท ๑ พอใจในความพยาบาท ๑ กลาวสรรเสรญคณความพยาบาท ๑ฯลฯ ตนเองเปนผไมมจตพยาบาท ชกชวนผอนความไมพยาบาท ๑พอใจในความไมพยาบาท ๑ กลาวสรรเสรญคณความไมพยาบาท ฯลฯ [๒๗๓] ตนเองเปนผมความเหนผด ๑ ชกชวนผอนในความเหนผด ๑พอใจในความเหนผด ๑ กลาวสรรเสรญคณความเหนผด ๑ ฯลฯ ตนเองเปนผมความเหนชอบ ๑ ชกชวนผอนในความเหนชอบ ๑ พอใจในความเหนชอบ ๑ กลาวสรรเสรญคณความเหนชอบ ๑ ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยธรรม ๔ ประการนแล ยอมเกดในสวรรคเหมอนเชญมาประดษฐานไว. จบกรรมปถวรรคท ๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 633 กรรมปถวรรควรรณนาท ๗ พงทราบวนจฉยในกรรมปถวรรค ดงตอไปน :- กรรมบถแม ๑๐ ทานกลาวคละกนทงโลกยะและโลกตระ ราคเปยยาลทานกลาวใหบรรลถงพระอรหต. คาทเหลอในททงปวงงายทงนน. จบอรรถกถากรรมปถาวรรควรรณนาท ๗ จบอรรถกถาจตกนบาตแหงองคตตรนกาย ชอมโนรถปรณ พระสตรทไมนบเปนปณณาสก

ธรรมเพอความรยงซงราคะ ๔ ประการ [๒๗๔] ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการควรเจรญ เพอความรยงซงราคะ ๔ ประการเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนยอมพจารณาเหนกายในกาย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ ยอมพจารณาเหนเวทนาในเวทนา... ๑ ยอมพจารณาเหนจตในจต... ๑ ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรม มความเพยรมสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได ๑ ธรรม ๔ประการน ควรเจรญเพอรยงซงราคะ ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการควรเจรญเพอรยงซงราคะ ๔ ประการเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมยงฉนทะใหเกด พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตตงจตไวเพอไมใหอกศลบาปธรรมทยงไมเกดเกดขน ๑ ... เพอละอกศลบาป-ธรรมทเกดขนแลว ๑ เพอใหกศลทยงไมเกดเกดขน ๑ ยอมยงฉนทะใหเกด

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย จตกนบาต เลม ๒ - หนาท 634พยายามปรารภความเพยร ประคองจต ทงจตไว เพอความตงมน ไมฟนเฟอน เพอความมยง เพอความไพบลย เพอความเจรญ เพอความบรบรณ แหงกศลธรรมทเกดขนแลว ๑ ธรรม ๔ ประการน ควรเจรญเพอรยงซงราคะ ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ ประการ ควรเจรญเพอรยงซงราคะ ๔ประการเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญอทธบาทอนประกอบดวยฉนทสมาธ และปธานสงขาร ๑ เจรญอทธบาทอนประกอบดวยวรยสมาธ... ๑ จตตสมาธ ... ๑ วมงสาสมาธและปธานสงขาร ๑ ธรรม๔ ประการน ควรเจรญเพอความรยงซงราคะ ดกอนภกษทงหลาย ธรรม ๔ประการควรเจรญเพอกาหนดรราคะ ฯลฯ ธรรม ๔ ประการน ควรเจรญเพอความสนไปรอบ เพอละ เพอความสน เพอความเสอม เพอคลายกาหนดเพอดบ เพอสละ เพอสละคน ซงราคะ ๔ ประการน ควรเจรญเพอรยงเพอกาหนดร เพอความสนไปรอบ เพอละ เพอความสน เพอความเสอมเพอคลายกาหนด เพอดบ เพอสละ เพอสละคน ซงโทสะ โมหะ โกธะอปนาหะ มกขะ ปฬาสะ อสสา มจจฉรยะ มายา สาเฐยยะ ถมภะ สารมภะมานะ อตมานะ มทะ ปมาทะ ดงนแล. จบจตกนบาต