Studimi dhe Analizat e Risive t Finacimit pr nj Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve n Ballkanin Jugperndimor RAPORT Rezervuari i Ulzs Analizat e Thellsis s Rezervuarit dhe Jetgjatsis s tij Prgatitur: 17 Gusht 2013 Connecting Natural Values & People Foundation Studimi dhe Analizat e Risive t Finacimit pr nj Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve n Ballkanin Jugperndimor Ky projekt sht financuar nga: BB - PROFOR Rreth PROFOR PROFORshtnjprogramfinancimiiprbrngadisadonatormeselinBankn BotrorenprbrjetEkipitprZhvillimineQndrueshmMjedisordheSocialt Pyjeve(EZhQMSP).PROFORshtkrijuarngaDepartamentiprzhvillimin Ndrkombtar(DZhN)tMbretrissBashkuar,DepartamentiFinlandezi BashkpunimitprZhvillimNdrkombtar,ZyraJaponezeprBashkpunim NdrkombtarnPyje,BashkpunimiZvicerianprZhvillim(BZZh).Ndrkohq qeveriaGjermanejepkontributinesajnnatyr.FillimishtPROFORshtkrijuarn zyrat e Programit t Zhvillimit t Kombeve t Bashkuara (PNUD) n vitin 1997, e m tej qngaviti2002shtzhvendosurnzyrateBanksBotrore.ObjektivatePROFOR jan n prputhje me ato t Strategjis dhe Politikave t Banks Botrore pr Pyjet (t aporvuara n Tetor 2002);PROFOR bashkpunon ngushtsisht me Bankn pr zbatimin eStarategjisqshtndrtuarmbitrekolonakryesore:shfrytzimiipotencialitt pyjeveme qllim zbutjene varfris; prfshirjae pyjeve n zhvillimin e qndrueshm ekonomik;dhe mbrojtja e vlerave blobale t pyjeve. Bordi i menaxhimit i prbr nga prfaqsuestagjensivedonatore,vendevekliente,organizatavendrkombtare, NGOt, si dhe sektori privat, prcakton drejtimet strategjike t PROFOR si dhe aktivitetet qprfshihennportofolinePROFOR.BordiiMenaxhimitmbandovittakiminetij zyrtar duke luajtur dhe nj rol aktiv prmes korrespondencs dhe takimeve jo zyrtare. (www.profor.info)ABDIKIM Opinioneteshprehuranktraportnukprfaqsojnnmnyrtdomosdoshme pikpamjet e Banks Botrore, t PROFOR, apo t qeverive q ato prfaqsojn. Banka Botrore nuk garanton saktsin e t dhnave t prfshira n kt botim dhe nuk mban prgjegjsitfardoshmeprndonjpasojngaprdorimiityre.Kufijt,ngjyrat, emrtimet si dhe informacioni tjetr i treguar n hartat e paraqitura n kt volum nuk prfshijn ndonj gjykim lidhur me statusin ligjor t territorit apo aprovim ose pranim t ktyre kufijve nga ana e Grupit t Banks Botrore. CNVPConnecting Natural Value for People Foundation Kosovo Office Albania Office Rruga Sejdi Kryeziu, No. 19 7th floor Zayed Business Centre Pejton area, 10000 PrishtinaRr. Sulejman Delvina, Tirana KosovoAlbania Tel: +381-38-227 543Tel: +355-4-222 9642 Fax: +381-38-227 73Fax: +355-4-222 9551 E-mail: info@cnvp-eu.org Faqja zyrtare: www.cnvp-eu.org Dokumenti Ky raport paraqet analizat mbi thellsin dhe jetgjatsin e Rezervuarit t Ulzs. Ato jan bazuar n dy matje thellsie t realizuara gjat vitit 2012 dhe 2013 si dhe prdorimi i t dhnave t disponueshme mbi pellgun ujor.Rreth Projektit CNVPnpartneritetmeNRSKosov,REGEAKroaci,DiavaConsulting,Shqipri, FakultetinePyjeveMaqedonidheUniversitetineWageningenHollandshtduke zbatuar projektin e BB-PROFOR mbiStudimin dhe Analizat e Risive t Finacimit pr nj Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve n Ballkanin Jugperndimor. Ky sht nj projekt dy vjear q ka filluar n nntor 2011, i prqndruar n rishikimin dhe studimin e rolit dhekontributittMenaxhimittQndrueshmnPyjeprtsiguruarshrbime mjedisore.Projektipozbatohetprmesdyrasteve;nShqiprimbiMenaxhimine Qndrueshm t Pyjeve (MQP) si dhe menaxhimine pellgut ujmbledhs t Ulzs, dhe n Kosov lidhur me MQP dhe prodhimin e prdorimin e biomass drusore. Bazuarntdyrastetprojektidotprcaktojmetodologjitshkencore,dot prcaktojtdhnatgjendjesfillestareprtdyrastetsidhedotsiguroj prllogaritjet e vlerave t disa shrbimeve mjedisore q synohen t arrihen n mnyr specifike. Projekti do t bazohet mbi msimet e nxjerra dhe mekanizmat e propozuara t rezultateve pr t filluar apo pr t rritur pagesat pr shrbimet mjedisore n t dy rastet. Nj aspekt i rndsishm i projektit sht prhapja e rezultateve dhe eksperiencave q do t prftohen. Rezultatet e studimit dhe analizave do t shprndahen dhe do t vihen n dispozicion n nivel rajonal dhe at ndrkombtar. Prgjat t gjith projektit sht prdorur nj proces pjesmarrjeje n diskutime dhe konsultime. Analizat e Thellsis dhe Jetgjatsis s Rezervuarit t Ulzs Raport Prmbajtja Falenderime .......................................................................................................... 1 Prkufizime .................................................................... Error! Bookmark not defined. 1Hyrje ........................................................................ Error! Bookmark not defined. 1.1Problematika ............................................................................................... 3 1.2Karakteristikat baz t sistemit t hidrocentralit t Ulzs .................................. 3 1.3Kufizime t studimit ..................................................................................... 4 2Konteksti Teorik ............................................................................................. 5 2.1Metodat pr Prcaktimin e Sasis s Sedimenteve ........................................... 5 2.2Thellsia ..................................................................................................... 6 2.3Mjeshtria eko-tingul ................................................................................... 7 2.4Matje t Mparshme n Rezervuarin e Ulzs .................................................. 9 3Metodologjia ................................................................................................. 12 3.1Mbledhja e t Dhnave Baz dhe Paraprpunimi i tyre ....................................12 3.2Paisjet e prdorura pr Eko-tingullin .............................................................12 3.3Matjet n terren Eko-tingulli i Rezervuarit t Ulzs .......................................14 3.4Prllogaritja e Sedimenteve t Depozituara dhe Analizat e Jetgjatsis ............16 4Rezultatet dhe Diskutime.............................................................................. 19 4.1Para Prpunimi i Matjeve t Thellsis n Terren ............................................19 4.2Prgatitja TIN e Shtratit t Rezervuarit ..........................................................21 4.3Prllogaritja e Volumit t Sedimentit t Depozituar dhe Prodhimi i Depozitimit ...21 4.4Shprndarja dhe Konsolidimi i Sedimenteve ...................................................22 4.5Jetgjatsia e Rezervuarit ............................................................................25 5Konkluzione dhe Rekomandime .................................................................... 29 Referencat dhe Literatura e Prdorur ................................................................. 31 1 Falenderime Ky raport sht prgatitur nga ekipi i ekspertve t Ss. Cyril dhe Universiteti Methodius n Shkup, Maqedoni. Punt prgatitore: -Prof. Dr Aleksandar TrendafilovPrgatitja e metodologjis s prgjithshme: -Prof. r Ivan Blinkov Prgatitja e metodologjis pr eko-tingullin: -Ass. Mr Ivan Mincev, dhe -Ass. Mr Dragan Ivanovski Matjet n terren: - Prof. Dr Aleksandar Trendafilov, organizator misioni - Ass. Z. Dragan Ivanovski, prdorues i ekotingullit -AssZ.IvanMincevmbshtetjeprZ.IvanovskidheprdoruesiGPSpr navigim - Gjeolog Gorgi Minovski, kontrollues matjesh PunimetmeGIS(paraprpunimiitdhnavebaz,prpunimiitdhnavenga matjet, prgatitja, TIN nga matja e thellsis, analizat hapsinore dhe prllogaritja e GIS mjedis) -Ass. Z. Ivan Minvcev Kontrolli i rezultateve nga matjet: -Prof. Dr Aleksandar Trendafilov Prllogaritjet dhe analizat prfundimtare: -Prof. Dr Ivan Blinkov Prgatitjae raportit nga: -Prof. drIvan Blinkov (1, 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 2.2, 3.1, 3.2, 3.4, 4.3, 4.4, 4.5, 5) -Ass. Z.Ivan Mincev (2.3, 2.4, 3.1, 3.2, 3.3, 4.1, 4.2) -Prof. Dr. Aleksandar Trendafilov(2, 2.1) Mbshtetje e prgjithshme si dhe e puns n terren sht siguruar nga CNVP. 2 Prkufizime Bathymetry(MatjaeThellsis) shtstudimi i thellsissujitnga siprfaqjaderi n tabanin e liqeneve apo oqeaneve. Me fjal t tjera Bathymetria sht ekuivalenti nn ujihipsometrisosetopografis.EmrivjenngaGreqishtja(bathus), "thellsi", dhe(metron),"matje".Hartatapodiagramatbathymetrike(apo hidrografike) prgatiten pr rritjen e siguris gjat lundrimeve n siprfaqe apo lundrimet nn uj dhe zakonisht paraqesin relievin apo terrenin e tabanit t detit n formn e vijave tkonturit(qquhenkonturetethellsisapoizoujrat)sidhethellsitepiketuara (tinglluese) sikurse dhe japin informacion mbi lundrimet n siprfaqe. Hartat e matjes s thellsis(njtermkymiprgjithshmkursigurianlundrimnukprbnproblem) mund t prdorin gjithashtu nj Model Dixhital Terreni si dhe teknikat e ndriimit artifiacial pr t ilustruar thellsit q paraqiten. Eko-tingull sht teknika e prdorimit t pulseve t tingullit me qllim gjetjen e thellsis s ujit. Intervali nga lshimi i nj pulsi deri n thithjen e jehons s tij rregjistrohet dhe n kt mnyr prllogaritet thelsia duke u bazuar n shpejtsin e prhapjess s tingullit nuj.Kyinformacionprdoretmtejnmnyrtipikeprqllimelundrimioseme qllim q t njihen thellsit pr prgatitjen e diagramave, apo hartave. Eko-tingulli gjithashtu mund ti referohet edhe akustiks ujore prkufizuar si tingulli aktiv nuj(hidrolokator)qprdoretprstudiminepeshkut.Vlersimethidroakustikejan prdorur tradicionalisht pr matje n lvizje nga anijet me qllim vlersimin e biomass s peshqve dhe shprndarjen e tyre n hapsir.Anasjelltas, teknikat e prdorura nga vende fikse prdorin aparate t pa lvizshm pr t monitoruar lvizjen e peshqve. Efienca e mbajtjes dhe prodhimi i sedimentit jan tregues t rndsishm q prcaktojn jetgjatsin e nj rezervuari. Kto dy parametra ofrojn informacion lidhur me sasin e mundshme t sedimentimit q mund t grumbullohet. Prodhimi i sedimentit sht sasia e sedimentit t eroduar q prcillet nga nj rrjedh ujore n cilndo pik t caktuar Efienca e mbajtjes prcaktohet si raporti i sedimentit t depozituar n rezervuar n nj vit t caktiar ndaj totalit t hyrjes vjetore t sedimentit; varet nga shpejtsia e hyrjes s sedimentit, shkalla e lvizjes prmes rezervuarit dhe nga kapaciteti i dobishm mbajts i rezervuarit. 3 Analizat e Thellsis dhe Jetgjatsis s Rezervuarit t Ulzs. 1Hyrje Rezervuart synohet tmbahen n veprim pr nj periudh t gjatkohore, por shpesh jetgjatsiaetyreuletsirezultatisedimentimevepavarsishtngajetaetyree planifikuar.Nfaktrezervuartkannjjettplanifikuarsiperiudhagjattcils rezervuari mund t shrbej realisht pr qllimet pr t cilat sht planifikuar q n fillim t ndrtimit. Dshtimi pr t arritur prmbushjen e nevojave t dizenjuara, dhe reduktimi i jetgjatsis ndodhin zakonisht para se t reduktohet nga sedimentimi gjysma e volumit mbajtstrezervuarit.Kapacitetimbajts,oseprodhimiirezervuarit,shprehetsinj funksionivolumittmbajtjesqshtndispozicionnpellgunkonservues(Nikitina, 2011). Sedimentimi n rezervuar ka pasoja serioze mbi erozionin e toks dhe ndikime t mdha nmjedisdheekonomi.Ngaanatjetr,sedimentiminrezervuarjepgjithashtu informacion t vlefshm lidhur me problemet e erozionit dhe transportin e sedimenteve n nj bazen. Nj rezervuar mund t konsiderohet si nj eksperiment i prmasave t mdha - nj grykderdhje e nj parcele gjigande erozioni (Verstraeten dhe Poesen, 2000). Qllimikryesorimatjevetsedimentimevenrezervuareshttprcaktohetvolumi dhe pasha e sedimentit t grumbulluar ndrmjet matjeve, apo gjat periudhs s matur t grumbullimit (Hall, 2010, fq. 1). Informacioni i siguruar nga matjet ektij lloji mund t prdoretprtprllogariturprafrsishtprodhimetesedimentit,prtvlersuar dmtimet ngasedimentimi, si dhe pr t parashikuar pritshmrin ejets s rezervuarit pr mbajtjen e sediemnteve. (fq. 1). Lymosja e rezervuarit dhe faktor t tjer krijojn n mnyrtvazhdueshmeproblememesasindhecilsineujitdukendikuarmbi prdorimeterezervuaritsijansigurimiiujittpijshm,kontrolliiprmbytjeve, shfrytzimiprshplodhje,vaditje,prodhimenergjieelektrike,etj.Zgjidhjaektij problemi sht nj sfid e madhe q krkon s pari grumbullimin e informacionit kritik mbi gjendjenerezervuarit.Hartatethellsissrezervuaritdhevlersimiirezervuaritpo bhengjithnjemshumelementtrndsishm.Ktojantdhnarealedhet nevojshmeprtkrijuardheanalizuarmasambrojtsendajsedimentimevenpellgjet ujmbledhse. 1.1Problematika Qllimi kryesor i ktij studimi sht t prcaktoj jetgjatsin e rezervuarit t Ulzs Objektivat jan: -Matja e sedimentit t depozituar -Prllogaritja e sasis s sedimentit t grumbulluar-Prllogaritja e jetgjatsis s rezervuarit 1.2Karakteristikat Baz t Sistemit t Hidrocentralit t Ulzs SistemihidrocentralitUlzambiluminMatshtinjrndsietmadhepr hidroenergjin dhe potencialin total energjitik t Republiks s Shqipris. Sistemi hidroenergjitik Ulza sht ndrtuar n vitet 1952 - 1958. Pellgu dhe hidrocentrali jantvendosurpranfshatitUlzdhendodhennafrsitqytetittBurrelit. Ujmbledhsi sht i tipit t betonizuar me gravitet me lartsi prej 64.2m dhe gjatsi t 4 kurors260m.Volumitotalirezervuarit(nperiudhnkurshtndrtuar)kaqn 240x106 m3, dhe volumi i trupit t ujmbledhsit sht 0,26106 m3. Furnizimi vjetor me ujirezervuaritsht1.170106m3.Lartsiamaksimaleekurorssujmbledhsitsht 131.7m mbi nivelin e detit (mnd). Niveli maksimal i ujit t rezervuarit sht 129.5m, nivelimaksimaloperativshtnjmetrmiult,pra128.5m,ndrsaniveliminimal operativ sht 117m. Diga ndodhet n lartsi 109.00 m mnd me nj kapacitet prej 2,160.00 m3/s, dhe rrjedhja maksimale e ujit n lumin Mat mbi profilin e ujmbledhsit t Ulzs sht 1200.00 m3/s. Kapacitetiprodhuesenergjitikihidrocentralitsht46,3MWh osemesatarishtnvit 120 GWh (burimi:.Vlersimi i Ndikimit n Mjedis pr nj projekt pa rrezik t rehabilitimit t hidrocentralittUlzsnShqipri,KomunitetiEnergjisprEuropnJuglindoreapl5- dam). Rezervuari iUlzskasifunksionparsorattprodhimittenergjis,sikursekaedhe disa funksione dytsore si peshkim, shplodhje, panoramike, prmirsimin e klims n nivel lokal, etj. Roli m i rndsishm i rezervuarit sht ruajtjae qndrueshmris, mbrojtja dheprmirsimiibiodivesitetitdhemjedisitnprgjithsi.Prktoarsyerezervuarii Ulzsshtinjrndsietveantjovetmprrajoninporgjithashtuprtgjith vendin. 1.3Kufizime t Studimit Q me fillimin e projektit jan br disa krkesa me qllim grumbullimin e disa t dhnave t rndsishme q jan kritike pr fardo matje sado t thjesht t thellsis. T dhnat e krkuara ishin: -Situatagjeodetikeeashtuquajturamatjazero(takimetriaerealizuarpara mbylljesspellgutujmbledhsnvitet50tshekullittkaluar)osespaku hartat topografike t zons s pellgut para mbylljes s tij.-Rezultatet nga matjet e mparshme t mbushjes s rezervuarit me sediment Por,asnjngatdhnatemsiprmenukuarritqtsiguroheshin.Ktotdhnaju krkuan autoriteteve respektive n mnyr zyrtare nga porjekti, por t dhnat aktuale t nevojshme nuk u siguruan (ose nuk ishin disponibl, ose nuk ju ofruan projektit). U arrit tsigurohejvetmnjstudimivogllidhurmesituatnepellgutdhegrumbullimine sedimentevenzonnfarepranpellgut(rreth200m).Tvetmettdhnat disponueshme ishin ato lidhur me kapacitetin e ujit t rezervuarit: - kurba e kapacitetit ruajts Kjomungesetdhnavebriqtprdoreshinmnyraalternativeprtllogaritur totalinesedmentittdepozituarnrezervuarnvendtmnyrsklasikesidhekrijoji vshtirsi n prllogaritjen e jetgjatsis. 5 2Konteksi Teorik 2.1Metodat pr Prcaktimin e Sasis s Sedimentit Nliteraturekzistojnmetodatndryshmeprprcaktiminerregjimittlymimitt rezervuarit me sediment eroziv, t cilat jan kryesisht t bazuara n vlerat e matura dhe t prcaktuara analitikisht. Metodatprprcaktimineregjimittsedimentitvarenngatdhnatekzistuesedhe mund t ndahen n pes grupe si me posht: 1. Metodat pr prcaktimin e sasis s sedimentit sipas turbullirs s rrjedhs s ujit, e ashtuquajtur koncentrim i sedimentit t prkohshm dhe transport i sedimentit dytsor 2. Metodatprprcaktiminesasisssedimentitsipasgrafikvetparaprcaktuar pr totalin e sedimentit t prkohshm dhe ngarkesn e sedimentit t keq, 3. Metodat pr prcaktimin e sasis s sedmentit sipas sasis totale tsedimentit t transportuar sipas potencialit/intensitetit t erozionit, 4. Metodat e prcaktimit t sasis s sedimentit sipas matjeve direkte t sedimentit t akumuluar n rezervuar (matja e thellsis)5. Metodateprcaktimittsasisssedimentitsipastdhnavetmatjeveapo sedimentit t prkohshm dhe ngarkess s keqe t transportuar. Metoda e par pr prcaktimin e sasis s sedimentit t prkohshm pr nj periudh t caktuar,tdhnatematjesjantrndsishmeprkoncentriminesedimentit(gr/l, respektivisht kg/m3) dhe rrjedhn e ujit (m3/s) n t njjtin profil hidrometrk. Ndr m t njohurat jan shabllonet matse t Glushkovski dhe Poljakov. Ky grup metodash nuk ofron t dhna mbi sasain totale t sedimentit t transportuar. Grupi i dyt shabllonet matse bazohen n koeficientin e erozionit ose n shkalln e prmbytjessterritorit,rregjimetvjetoretreshjevedherrebeshet,koeficentine rrjedhjes, frekuancn e rrebesheve, densitetin e masivit t sedimentit t prkohshm dhe ngarkesnekeqetsedimentit,etj.MetodatmtnjohurajanatotPoljakov, Herheulidze, Sokolovski, N. Mihajlovic, etj. Ky grup metodash bazohet n t dhnat dhe n koeficientt q rrjedhin nga matje t shumfishta si dhe vzhgimet; zbatimi i tyre sht i vshtir pasi krkon matje t vazhdueshme dhe ekzaminime laboratorike. Grupiitretimetodaveshtibazuarntdhnatmbipotencialineerozionit,ose ndryshesasinmesatarevjetoretlvizuretokseshprehurnt/acre,t/km2 ose m3/km2.Ktometodashprehinfaktortqkanndikimnerosionnpellgjet ujmbledhs. Nga m t njohurat metoda t ktij grupi jan ato: Browing, shrbimi i ShBA pr konservimin e toks dhe ujit; Ackermann-Corinth; Frederik, Furnierand S. Gavrilovic. MetodologjiaeS.Gavrilovic,nseujmbledhsiekzaminohetashtusiduhetsht metoda qsigurnrezultatetmtmira.Metodologjiaanalitikesiguron tdhnasasiore dhecilsorembigjendjeneerozionitapopotencialinetijnujmbledhssidhesasit mesatare vjetore t sedimentit eroziv t prodhuar dhe transportuar. Grupiikatrtimetodavebazohetmbitdhnatematjeveprsedimentete akumuluaraerozive(ngarkesaekeqedhesedimentiiprkohshm)nliqenedhe rezervuar (matja e thellss). Monitorimi i mbushjes s rezervuarve me sediment ka rol n prcaktimin e potencialit t erozionit n bazen me qllim q t zbatohen masa anti erozive dhe t realizohen aktivitete pr zbutjen e potencialit t erozionit n bazen. Grupiipest i metodave prprcaktimine sasistotale tsedimentit nnjprofil t caktuarhidrometrikbazohetntdhnatmatjevetvazhdueshmeprtransportine sedimentit (ngarkesa ekeqe dhe sedimenti i prkohshm) pr nj periudh m t gjat. 6 Nktraststudimor,regjimiprmbushjenerezervuarittUlzsmesedimenteroziv prcaktohet me matje direkte t thellsis. 2.2Matja e thellsis Deringjysmnepartshekullitt20,matjetethellsissujitrealizoheshinn mnyr manuale n an t nj barke prmes nj kumbuesi (figura 1) dhe peplumbes ose shtizsncektirauji.Saktsiaeksajmetodejeprezultatetmiraprmatjene siprfaqeve t vogla. N rastet e siprfaqeve t mdha kjo metod humbet saktsin pasi saktsiahorizontalezvoglohetnshkalltndjeshme.Matjaekontrollitshte nevojshmetkryhetnzonatkukrijohenkonturetndrmjetvijavekufizueset identifikueshme n breg. Kjo lejon prsritjen n matje. Figurae 1: Bark e matjes me tingull e shekullit 19th (NOOA) Prqasjet manuale pr matje t thella krkojn shum fuqi puntore dhe kan nivel t ult saktsie dhe preizioni si dhe kan kufizime t konsiderueshme, veanrisht pr krijimin e hartssdetajuart konturevefundoreoseprprllogaritjenesedimentimittrsor t liqenit. Zhvillimi i sisteme akustike eko-tingull q prdor teknologjin GNSS (Sistemin Satelitor t Navigimit Global )pr pozicionet horizontale mundson prqasje n hartografimin e fundit t rezervuarve me nj saktsi t lart. Figura2: Matje bashkkohore eko-tingull 7 2.3Mjeshtria eko-tingull Nshekulline20,prparimetnshkencneakustiksdheteknologjinesajlejuan zhvillimin e sistemeve hidrolokatore, q fillimisht jan prdorurpr qllime ushtarake por mvonuadoptuanproperacionetehartografimitcivil.Gjatdekadssfundit Sistemetakustiketeko-tingullitubnmjaftueshmrishtprfshirsdhet transportueshm, duke mundsuar prdorimin edhe n liqene t vegjl e pellgje uji. Figura 3: Shpejtsia e zrit Akustika e Eko-zrit mbshtetet n matje t sakta t kohs dhe voltazhit. Nj puls tingulli mefrekuencdhekohzgjatjetnjohurtransmetohetnuj,dherealizohetmatjae kohs q i nevojitet pulsit pr t udhtuar drejt dhe ptu kthyer nga pika e referimit (si mund t jet p.sh. nj objekt i zhytur ose fundi i ujit). Figurae 4: Teoria e matjes me eko-tingull 8 Distanca nga sensori tek pika e referimit mund t prllogaritet duke prdorur ekuacionin e mposhtm: D = (S T) Ku D =distancamidissensoritdhepikssreferimit,S=Shpejtsiaetingullitnuj, dhe T= koha e nevojshme pr vajtje - ardhje. Prt prftuar informacion lidhur me natyrn e piks s referimit, bhet gjithashtu edhe matjaeintensitetitdhekarakteristikavetsnjalittmarr.Eko-tingullikakatr komponentkryesor:njtransmetuesqtransmetondhemerrsinjaleakustike;nj kompjuter pr gjenerimin e tingullit q krijon pulsin elektrik; sistemin e pozicionimit global q jep koordinatat e sakta gjeografike (gjatsi dhe gjersi); si dhe kompjuterin e kontrollit dhe matjes s shpejtsis. Frekuencat tipike akustike pr pun mjedisore jan: 420 kHz planktont, vegjetacion ujor i zhytur 200 kHz thellsi, klasifikimi i bazamentit, vegjetacion ujor i zhytur, peshqit 120 kHz peshqit, thellsia, klasifikimi i bazamentit 70 kHz peshqit 38 kHz peshqit (marine), penetrim isedimentit Figura 5: Krahasmi ifrekuencs dhe rezultatit Parasetrealizohetnjmatjee thellsismerrentdhnatgjeo hapsinore t liqenit q synohet t matet (prfshirfotografithapsinoregjeo reference)ndrkohqkufijteliqenit dixhitalizohensidokumentpolygon. Paraprcaktohenvijatkudobhen matjet bazuar n nevojat e projektit dhe madhsinerezervuarit.Menjher paraapopasmatjessthellsis, prcaktohetdhelartsiambiniveline detittsiprfaqessliqenit (Jakubauskas dhe deNoyelles, 2008). Figura6: Eko- tingulli i fundit t liqenit 9 Figura 7:Nj krahasim i gjurmimit t fundit t liqenit dhe profilit nn fundin 2.4Matjet e Mparshme t Rezervuarit t Ulzs. T dhnat pr thellsin e plot t rezervuarit nuk ishin t disponueshme. Sipas punonjsit tkompanisenergjitikekohtefunditherpasherethellsiaesedimentshtmatur pjesrisht n disa pika duke prdorur nj shkop t thjesht. Ve ksaj n 2008 sht realizuar nj matje e thellsis n zonn fare pran digs jo m shum se rreth 200 m larg saj. Kjo ndoshta sht br me qllim q t vlersohej siguria e digs si dhe mjeteve e objekteve nihmse. Matjetjanbrndisaprofile(6gjatsordhe7trthor).Krahasarmematjetmt fundit nuk shfaqen ndryshime t ndjeshme t depozitimit t sedimentit. 10 Figura 8: Profile t matjes s thellsis n 2008 11 Figura 9: Krahasimi i rezultateve t matjeve t 2008 me ato t 2013 N grafikun sipr kemi nj rpofil trthor t matur n 2008, ndrsa grafiku posht sht i njjti profil trthor i matur n 2013. Ndryshimet jan t pa prfillshme. Pr ofil e Gr aph TitleProfil e Graph Subtitle220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 01281261241221201181161141121101081061041021009896 12 3Metodologjia Parasetrealizohejmatjaethellsis,urealizuandisamatjeprgatitore.Fllimishtu prgatitbazaetdhnaveGIS.UprftuanshtresateGISngaburimetndryshme. Tashm ka programe t ndryshme GIS pa pages n disa servera t t dhnave hapsinore n internet t cilat mund t shkarkohen pa pages. T dhnat e gjetura n internet jan zakonisht t dhna globale,pr qllime studimesh nevojiten domosdoshmrisht t dhna m t detajuara. Ndrsa disa t dhna u morn nga institucionet Shqiptare prmes CNVP. 3.1T Dhnat Baz dhe Paraprpunim i t Dhnave Harta dixhitale Aster e lartsis mbi nivelin e detit- DEM (Modeli Dixhital i Lartsis mbi nivelin e detit) DEMushkarkuangafaqjaninterneteNASA-s.DEMshtprodhuarngaimazheria stereo ift me shtritrje globale. Sensori ASTER ka nj rezolucion n nivelin nga i mesm deri n t lart t vendosur n platformn e satelitit TERRA. Ai ka nj rezolucon hapsinor nn 30m dhe sht shum i prshtatshm pr analiza t shkalls s mesme. Imazheria Ajrore Otofoto ImazheriaAjroreu prftuanga shrbimigjeodetik iShqiprisprmesCNVP.Imazheria ka rezolucion hapsinor 0.4m dhe nj prbrje ngjyre t tipit RGB. Shtrirja e imazhit sht n liqenin e Ulzs dhe zonn prrreth tij. Hartat Topografike Hartat topografike (dy harta) u prftuan prmes CNVP me krkes tekspertve. Hartat jan tshkalls 1:25,000 me vite t ndryshm prdhimi 1964, 1974 dhe 1985, 1988. Pr shkaktdatavetndryshmetprodhimitdisangatdhnatnukprputhenmenjra tjetrn (niveli i ujit, linjat e kontureve). Tdhnattjeraushkarkuanninternet oseuprftuanngaekipiShqiptar si:rrjeti i lumenjve, kufijt e bashkive, kufijt e vendit, etj. TgjithatdhnategrumbulluaraufutnnprocesineparaprpunimitnGISme qllim q t prputheshin. Fillimisht u skanuan t gjitha hartat q ishin n letr dhe u gjeo referencuansipassistemittkoordnataveshtetroretShqipris,projektimiPulkovo 1942 dhetdhnatGaussKruger.Fotongahapsirauprshtatnnvariantinorthofoto dhe u prdorn si refernc pr gjeoreferncimin e hartave t tjera. Imazhet s bashku me hartat topografike u prdorn gjithashtu pr prvijimin e nivelit maksimal t ujit t liqenit. Ujmbledhsi i liqenit u prcaktua duke prdorur konturet e vijave t nxjerra nga DEM. 3.2Paisjet e Prdorura pr Eko-Tingullin Gjat vlersimit t thellsis jan prdorur pajisjet e mposhtme: Marrsi GPSGarmin Dakota 20 Kjo sht nj paisje GPS q mbahet n dor dhe u prdor pr drejtimin e barks. Eko-tingulli GPS VALEPORT MIDAS, me njsi t integruar GPS Ky ishte eko-tingulli kryesor i prdorur pr matjen e thellsis s liqenit. Esht nj paisje profesionale e eko-tingullit me nivel t lart. 13 Figura 10: Eko-Tingulli GPS VALEPORT-MIDAS Specifikime t Eko-tngullit: Kanal hyrs i nJfisht (210kHz) ose dyfisht (210 / 33kHz), duke prdorur logjikn fuzzy DSP pr t dhn lexime t sakta dhe prformanc t besueshme, qoft edhe n ujra t cekta. T dhnat mund t futen n sistem dhe t nxirren ose t pa prpunuara (sipas matjeve) ose t korrektuara. Variacioni: 0.3 - 100m (210kHz), 1.8 - 100m (33kHz). Saktsia: m e madhe se 0.01m ose 0.02%, Rezolucioni: 0.01m (210kHz), 0.04m (33kHz) Shkalla e mostrs: 6Hz,Integral 12 kanali GPS/SBAS marrs me anten t kombinuar: 4m (CEP), pa korrektim, 2m (CEP), mekorrektim SBAS. 14 Figura 11 dhe 12: Paisja dhe instalimi i Eko-tingullit Ploteri me ngjyra GPS dhe prodhuesi itingullit GPSMAP 421s Ky Eko-tingull u sigurua nga zyra e CNVP. U testua s bashku me instrumentin tjetr dhe tregojirezultatetmira.Kymodelkakapacitetprmatjefrekuencashtdyfishtapr matjenenivelitfundortliqenitdhekompaktsineesedimentit.Ngaanatjetrduhet thn se kjo njsi funksionon me kapacitet t ult. 3.3Matjet n Terren me Eko-Tingull n Rezervuarin e Ulzs Mlartutheksuasetdhnatlidhurmepikatestabilizuaratpoligonitdheprofilet trthoretprcaktuarnukishindisponibl.Ndaj,prktqllimuprdorprqasjae gjurms s konturit duke prdorur metodn e pikve t shprndara n vend t matjeve n profilettrthore.Kjoprqasjekrijojizgjatjetkohsdhevshtirsinmatjetdhe prllogaritjet. Matjetethellsisurealizuanndyfaza.Prktarsyeuzhvilluandyekspedita fushore. Eko-tingulliiPar,u realizua me 5dhe6Tetor2012.Ktomatjembuluan gjysmne rezervuarit pasi niveli i ujit ishte shum i ult 116,4 m. Matjetuzhvilluangjatdyditvetplotaprshkaktlinjssdetajuartmatjeve. Pasqyra e nivelit t ujitishte rreth 2/3 e nivelit maksimal t rezervuarit. Kjo nnkupton se sasiaeujittgrumulluarnrezervuarishterrethesasissmundshmet grumbullimit t ujit. Matjeturealizuan nmnyrtkombinuar.Nzonatmtmdhadhemtgjrat rezervuariturealizuamatjaekonturitndrsanpjestengushtadhetzgjaturat rezervuarit(bashkimet,pjestsiprtrezervuarit)matjetubnsinkontureashtu edhe n profile. Fillimshtbarkamepaisjeneko-tingullitkalojipranbrigjevetliqenitmeqllimqt mbulonte pikat m t cekta t liqenit. Pas raundit t par t matjes, kalimet n konturin tjetr u bn n nj distanc prej 50 100 m nga njri tjetri. 15 Njsia e GPS q mbahej n dor u prdorpr navigim me qllim q linjat e kontureve q mateshin t ishin t shprndara n mnyr t barabart. Figura 13: Matja5 dhe 6Tetor 2012 Figura 14 & 15: Ndryshimet e nivelit t ujit nga dy matjet Faza e dyt u realizua n 13 dhe 14 Maj 2013. Kjo periudh u przgjodh pasi rezervuari ishte pothuajse plot (128.5 m). 16 Matjetmbuluan zonat pran bregut t rezervuarit q nuk ishin t mbuluara gjat matjes s par sikurse dhe pjest e tjera t rezervuarit. Figura 13: Matjet gjatdatave 13 dhe 14 Maj, 2013 I gjith zinxhiri i realizuar nga pika e fillimit (diga)deri n pikn e fundit (pika lindore) e rezervuart pran fillimit t liqenit, e matur n mes t liqenit ishte pothuajse 8 km. 3.4Prllogaritja e Sedimentit t Depozituar dhe Analizat e Jetgjatsis Pr kt qllim u shkarkuan fillimisht t dhnat n kompjuterduke prdorur programin e paisjes. T gjitha t dhnat s bashku me t dhnat baz t prgatitura m par u para prpunuan n Arc GIS. Sasia e sedmentit t depozituar mund t prllogaritet n mnyr jo t drejtprdrejt. Pr tathjeshtuarshpjegiminnvendtpamjes3dimensionaletgjithparametrate ndryshm u paraqitn n nj pamje 2 dimensionale- n kt rast nj profil i trthort. 17 Figura 14: Profili i trthort i shtratit t rezervuarit (shembull) Pr prllogaritjen e sedimentit t depozituar u prdor formula e mposhtme: Vts = Vsed + Vsm + Vlev +Vsi.e.Vsed = Vts Vsm Vlevku: Vts:kapacitetitotalgrumbulluesirezervuaritprcaktuargjatdizenjimitttij prfundimtar [m3] Ky kapacitet njihej dhe t dhnat u morn nga studimet e m parshme rreth rezervuarit dhe digs s Ulzs. Vsed:sedimenti depozituar n rezerviar gjat matjes.Vs:sedimenti depozituar n depozitn e rezervarit (e pa matur) Vsm:depozitimi aktual i ujit gjat matjes [m3] Vlev:depozitimi i ujit ndrmjet depozitimit aktual t ujit dhe totalit t depozitimit [m3] Vlev =2 max F FmLku: Fm:siprfaqja e liqenit gjat matjes [m2] Fmax: siprfaqja e liqenit n rastin e nivelit maksimal t tij [m2] L:diferenca e nivelit[m] Figura 15: Profili i trthort Depozitimi total i rezervuarit- Vt 18 Figura 16: Profili trthor depozitimi aktual pr uj gjat matjes- Vsm SasiamesatarevjetoreelymosjessrezervuaritVa-uprllogaritdukeprdorur formuln: Sa = NVsed[m3/y]ku: N:vitet e ekzistencs s rezervuarit Mesatarja specifike e sasis vjetore t lymosjes s rezervuarit. Ssp u prllogarit duke prdorur formuln: Ssp = ASa[ m3/km2 y]ku: A:siprfaqja e pellgut ujmbledhs - [km2] Jetgjatsia e rezervuarit vitet e mbetura deri t mbushjen prfundimtare u prllogaritn duke prdorur formuln:N = SaVsed Vts[vite] Vsm Depozitimi aktual pr uj gjat matjes Vlev depozitimi ujit ndrmjet depozitimit aktual pr uj dhegrumbullimit total 19 4Rezultate dhe Diskutime 4.1Para prpunmi i Matjeve t Thellsis n Terren Tdhnateprftuarangadymatjetethellsiveuprdornpranalizime.Pamjam posht paraqet dy rrugtimet e plota t realizuara gjat dy matjeve t thellsis. Figura 17: Dy rrugtimet e kombinuara t matjeve Njsia e eko-tingullit grumbullon t dhna nga 6 pika nga bazamenti n do second gj q siguron nj numr tepr t madh t dhnash. 20 Figura 18: Nj ekstrakt nga t dhnat e pa prpunuara t marra nga eko-tingulli (X, Y, H) Totaliinumrittpikavetmaturaishtembi360,000.ktoishintdhnatpa prpunuaradheduhejtprpunoheshinmtej.Pikatueksportuannformatintekst ASCII dhe u importuan n programin Microsoft Excel. Disa gabime n grupin e t dhnave ukonstatuanprshkaktobjektevetzhytura,degve,gabimetkrijuaranga interferencat, etj. Gabimet u hoqn manualisht me qllim q t prftoheshin t dhnat pr krijimin e pamjes 3 dimensionale t bazamentit t liqenit. Pas heqjes s gabimeve numri prfundimtar i pikve ishte rreth 355,000. 21 4.2PrgatitjaTIN e Shtratit t Rezervuarit M tejkto pika u hodhn n programin GIS si pika X, Y dhe H pr t krijuar modelin e lartsis mbi nivelin e detit t fundit t liqenit. T dy matjet u bashkuan n nj dokument t matjes s thellsis. Matja e thellsis u transformua n lartsi mbi nivelin e detit duke prdorur t dhnat pr nivelin e ujit mbi nivelin e detit pr t dy matjet. Tipi i porduktit q u krijua ishte ai TIN ( Rrjeti i Crregullt Trekndor) i fundit t rezervuarit. Figura19: Matja e thellsisTIN pr rezervuarin e Ulzs. 4.3Prllogatitja e Volumit t Sedimentit t Depozituar dhe Prodhimi i Sedmentit Totali i depozitimit t rezervuarit - Vst njihet prmes t dhnave t marra nga analiza ttjera. Totali i depozitimit t rezervuarit sht Vts = 240*106 m3. Niveli maksimal i ujit sht 129.5 m mnd. Niveli maksimal i operimit t ujit sht dika m pak p.sh. 128.5 m mnd. Niveli minimal i operimit t ujit sht 117 m mnd. Volumi aktiv i grumbulimit sht 124*106 m3. Tdhnatrrethnivelittujitmbinivelinedetitgjatmatjeveumornngakompania energjitike (ata realizojn matje t prhershme t nivelit t liqenit).Kjo lartsi e nivelit t ujit gjat matjes ishte 128.5 m mnd. 22 Kjo nnkupton se ndryshimi nivelit ndrmjet lartsis mbi nivelin e detit gjat matjes dhe lartsis maksimale mbi nivelin e detit sht L = 1 m. Volumi idepozitimittujitgjatmatjes-Vsm,uprllogaritn ArcGIS dukeprdorur Mjetet Analitike 3 dimensionale, bazuar n matjen e thellsis TIN dhe njohjen e nivelit t ujit gjat matjes. Volumiidepozitimitprujndrmjetdepozitimitaktualprujgjatmatjesdhe depozitimit total u prllogarit gjiathashtu n Arc GIS bazuar n mesataren e siprfaqes s pasqyrs s ujit (aktuale dhe maksimale) dhe nivelin e ujit. Vsm:152 979 989 m3 Vts:240 000 000 m3 Vlev:1210 ha * 1 m = 12 100 000 m3 Volumi i sedimentit t depozituar n rezervuar Vsed =Vts Vsm Vlev =240 000 000 152 979 989 12 100 000 Vsed = 74 920 011 m3 Kjoshifrnukshtabsolutishtesaktdukepaturparasyshfaktinqprshkakt mungessstdhnavengamatjet takimetriketshtratitparambylljessbazenit. N pjesnmtsiprmeederinfillimtliqenit(kupasqyraeujitshtpranfundit depozitohet sediment dhe uj, por kjo pjes e liqenit sht moalore ndaj metodat klasike nuk mund t prdoren (matjet e thellsis ose matjet gjeodetike n terren). Ndaj, kjo sasi e sedimentit t depozituar nuk sht prllogaritur por ndoshta kjo vler nuk ndikohetmshumse10%ngangagjykimiiekspertve.Prshkaktpasigurisky tregues nuk sht prllogartur pr analiza t mtejshme. Vs% = Vsed / Vts *100 [%] = 74920011 / 240000000 *100 = 31,2167 Kjonnkuptonseprmomentin,spaku31.2%e depozitimittotal trezervuaritsht mbushur me sedimente. Sasiamesatarevj etoreelymosj essrezervuarit(prodhimiefektivvjetori sedimentit) Sa Sa = NVsed[m3/y] = 5574920011Sa = 1 362 182 [m3/y] Sasia specifike mesatare e vjetore e lymosjes s rezervuarit(prodhimi specific i sedimentit) Ssp Ssp = ASa[m3/km2 y]=35 , 12241362182Ssp = 1112,89 [m3/km2 y] Kjo vler e Sspsht realisht e lart p.sh. s paku 3 her m e lart krahsuar me matjet nga sedmentimi n rezervuart m t mdhenj t Maqedonis: -Kalimanci - 368 m3/km2 y, -Glaznja -362 m3/km2 y, -Tikves -237 m3/km2 y. 4.4Shperndarja dhe Konsolidimi iSedimenteve 23 Sedimentimi i rezervuarit varet nga faktortndryshmt till si pordhimi i sedimentit, shkalla e transportimit t sedimentit, tipi i sedimentit, mnyra e depozitimit t sedimentit, operimi i rezervuarit, gjeometria e rezervuarit, dhe ndryshueshmria e rrjedhs s lumit. Sedimentitransportohetsingarkese veant dheekeqengarrjedhateprrenjvedhe lumenjve qderdhen nrezervuar.Si rezultatingadalsimittrrjedhjeskurnjlumi afrohet rezervuarit kapaciteti transportues i sedimentit ulet dhe nj pjes e sedimentit q vjen zihetngrack dhe depozitohetn rezervuar.Gjithashtu,sedemntetedepozituara mund t konsolidohen nga pasha e tyre dhe pasha e ujit q mbetet me kalimin e kohs. Pasiguriaesedimentimittrezervuaritrritetnganjsrfaktorshttillsihyrjae sedimentevenrezervuar,shkarkimeteujit,dhetipiisediemntit.Faktorttill kontribuojn n pasiguri n (1) sasin e sedimentit q depozitohet n rezervuar n baz vjtore;(2)sediemtiigrumbulluarnrezervuargjatdisavitevetfunksionimitt rezeruarit;dhe(3)kohaeduhurprakumuliminenjsasiesedimenteshnrezervuar (p.sh. nj fraksion i kapacitetit t vdekur ose nj fraksion i kapacitetit total t rezervuarit) (JoseD.Salas,1Member,ASCE,andHyun-SukShin2,Analizatepasigurisn sedimentimin e rezervuarve). http://www.engr.colostate.edu/~jsalas/pdf%20files/42.%20Reserv.%20sediment.-Salas-Shin.pdf Njohja e sasis totale t sediemntit t depozituar n rezervuar nuk sht e mjaftueshme. Shum e rndsishme sht gjithashtu t njihet edhe shprndarja e sedimenteve prgjat fundit t rezervuarit. Pr kt qllm, nga t dhnat eeko-tingullit u nxorrn t dhna t rndsishme pr t prgatitur profile t gjata t rezervuarit n afrsi t mesit t pasqyrs s ujit. Figura19: Vendodhja e porfilit t gjat 24 Figura20: Profili i gjat n mes t liqenit DisaelementshumtrndsishmparaqitennFigurn20.Depozitaaktivesht ndrmjet vijavet gjelbra dhe lejla. Sedimentimi sht gjithashtu i rndsishm n kt pjestdepozitsaktivedhendikonnuljenevolumit.Sedimentiminnivelet rndsishm n depozitn aktive fillon n rreth 4 km nga pjesa e siprme e digs. N disa vende thellsia e sediemntit arrin n 124,5 m mnd. Kjo do te thot se n rastin e nj niveli uji m t ult, lundrimi me bark sht i pa sigurt. Nse pranojm se depozitimi i vdekur i dizenjuar sht depozitimi nn vijn e kanalit t shkarkimit(vijaekuqenprofilinegjat),athermundtarrihetnprfundimse pjestmtmdhatdepozitimittvdekurjanmbushurmesedimentmegjithse ekziston nj depozit bosh ndrmjet digs dhekm 3 t pikets s gjatsis. Pasi sediemnti zihet n grackn e rezervuarit, me kalimin e kohs do t ngjishet si rezultat ipeshssvetsidhepeshssujitqqndronmbit.Sasiaesedimentevet grumbulluaranrezervuarsht shummelart.Me kalimine kohsndodhporcesi i ngjeshjesssedimentit.Krahasksaj,njpjesesediemntittprkohshmdelnga rezervuari gjat aktvitetit t hidrocentralit. KrkimetngaHalkaetaln1991nnjstudimmetitullNgjeshjadheerozionii sediemtevetlidhuratdepozituaranpjesnVerioretGjirittChesapeake,ShBA, mundson t kuptuarit e procesit t konsolidimit t materialit eroziv. Gjat gjasht muajve t par ndodh nj rnie prej 2348% e volumit t mass s grryer, q ka gjasat rritet m tej me kalimin e kohs. Nj rritje e densitetit n total prej1.15 deri n 1.3 g/cm3 si rezultat i uljes s sasis s ujit dhe ngjeshjes sht shkak pr pjesn m t madhe t ndryshimit t volumit. Batica q nxit rishprndarjen prbn nj proces t parndsishm.Sedimenteteshprndaratvzhguaramundtkonsiderohensit shkaktuarangaerozionivetmprnjfraksiontmilimetrittsedimentitndocikl batice (Halka J., 1991). Depozitimindodhkurtensioninprerjenfundoreshtmivoglsenivelikritiki tensionittpjessfundore.Konsolidimishtnjtjetrfenomenirndsishmn transportinesedimentittbashkuar.Zakonishtnjihendytipekonsolidimi:parsordhe dytsor.Konsolidimiparsorshkaktohetngapashaevetsedimentitsikursedhe depozitimiimaterialeveshtes.Konsolidimiparsorfillonkurpashaevetsedmentit 25 tejkalonforcnkulluese. Gjatksaj fazepashaevetcopzaveheq ujin dhe idetyron copzat t bashkohen me njra tjetrn. Forca e deprtimit zvoglohet pasi shtrati vazhdon t psoj konsolidim nga vet pesha. Konsolidimi parsor prfundon kur forca deprtuese zhdukettrsisht.Konsolidimisekondarshkaktohetngadeformimiplastikishtratitnn njmbingarkestvazhdueshme.Aifillongjatkonsolidimitparsordhemundt vazhdoj pr jav apo muaj t tr. (Halka J, 1991). Prcaktimi i duhur i depozitimit t sedimentit sht njdetyr komplekse dhe ka nevoj pr burime t konsiderueshme financiare, njohuri, koh matje t vazhdueshme (nxjerrje sedimentingapikatndryshmetshprndaraprgjatrezervuaritdhenthellsit ndryshme),analizalaboratorike,etj.Prktoarsyekonsolidiminukshtanalizuarn kt studim. Nga terreni sht konstatuar se sedimenti n pj esn e siprme pran bregut dhe veanrishtnpj esnerrj edhsslumitshtprgj ithsishtikonsoliduarose mefraksionemtmdhadhenukmundtritransportohetnpj este poshtme apo t ashtuquaj turn depozita e vdekur e rezervuarit. Kjoshttipikeprrezervuartegjatmendryshimttheksuartnivelittliqenit Konsolidimi i materialit n ajr ndodh m shpejt se sa konsolidimi n uj. Krahas ksaj, n fillim t rezervuarit dhe n pjesn e rrjedhs s burimeve ujore vihen re fraksione m t mdha si rr apo zhavorr q sht e pa mundur t ri transportohen. 4.5Jetgjatsia e Rezervuarit. Efiencaembetjesssedimenteve dheprodhimi i tij jantregues tnevojshmprt prcaktuarjetgjatsinenjrezervuari.Ktodyelementofrojninformaciont gjall lidhur me sasn potenciale t sedimentit q mund t akumulohet. Efiencaembetjes(TE)prdoretprtprcaktuarjetnedigavedherezervuarve (Smith,1990;Hay,1994).Efiencaembetjessnjrezervuariprcaktohetsiraporti ndrmjet sasis s sedimentit t depozituar ndaj totalit t sedimentit q futet n rezervuar dhe pik s pari varet nga shpejtsia e lvizjes s copzave t sedimentit si dhe shkalla e rrjedhjesprmesrezervuarit.Shpejtsiaelvizjesscopzavemundtndikohetnga madhsiadheformaecopzave,viskozitetiiujitsidheprbrjakimikeetij.Shkallae rrjedhjes prmes rezervuarit prcaktohet nga volume i rrjedhjes (hyrjes s ujit) lidhur me depozitnedisponueshmedheshkallaedaljessujit.Metodatprprllogaritjene efiencs smbetjesnrezervuarjanempirikedhennjnumr tmadh rasteshato bazohen n matjen e deopozitimeve t sedimentit. LS = (W Ds) / (Ls TE)ku: LS:jetgjatsia (vite), W:densiteti i sasis s sedimentit n pjesn fundore (t / m3), Ds:kapaciteti depozitues (m3), Ls:mesatarja e ngarkess s prkohshme t sedimentit (t/y), dhe TE:efienca e mbetjes (%). TEmundtllogaritetbazuarngatdhnatematjevetthellsisdheatot sedimentizimit. Sidoqoft, prllogaritja e TE nga t dhnat hidrologjike dhe karakteristikat e rezervuarit mund t ndihmoj n vlersimin e ndikmit t digs n sistemet e lumenjve. TEathermundtjetnjfunksionishkallsndrmjetkapacitetitdepozitues,V,dhe bazenit natyral kullues, A [Bron, 1944]. Me qllim q t merret n konsiderat variacioni nhapsirimassqlargohet,TEmundtjetnjfunksionikohssqndrimit hidraulik,Dt,qshtraportiikapacitetittotaldepozitues,V,meshkarkiminvjetort ujit, Qyr (Brune, 1953). 26 Prprllogaritjeneefiencssmbetjesjanzhvilluarformulatndryshmeempirike. ZakonishtprdorenformulatepropozuarangaBron(eq.1)(Bron,1943)dheBrune (eq. 2) (Brune, 1953), pasi ato jan t prshtatshme pr rezervuar t mdhenj dhe jan relativisht t lehta pr tu prdorur. Formula Braun (1943) TE = 100 (1 - ACD 11) N kt formul TE nnkupton efiencn e mbetjes n (%), C kapaciteti i rezervuarit (m3) dheAdrenazhimi ibazenit(km2).Dshtnj konstantendrmjet0.046dhe1,menj vlermesatare0.1 dhevaretngatipi i rezervuarit.Bron(1943)sygjeronsevlerateD janafer1(p.sh.TEelart)prrezervuarnrajonemekullimtvogldhet ndryshueshm dhe ato q mbajn e rezervojn prurjet nga prmbytjet. Brune (1953) zvendsoji raportin C/A (kapacitet/siprfaqja e ujmbledhsit) me raportin C/I(kapacitet/hyrjeeujit)pasiaitheksoisenujmbledhsitmetnjjtnsiprfaqe karakteristikat hidrologjike mund t jen t ndryshme.Formula Brune(1953) TE = 100 (1 - ICD 11) Mesatarjavjetoreehyrjessujitnrezervuarsht1.170milionm3.Sasiatotalee depozitimittrezervuaritsht240milionm3dhevolumeaktividepozitimitsht124 milion m3. Niveli maksimal i ujit sht 1129.5 m mnd., ndrsa maksimumi i nivelit operacional t ujit sht pak m i ult, p.sh. 128.5m mnd. Minimumi i nivelit operacional t ujit sht 117m mnd. C / A =240 000 000 / 1 224 350 000C / A = 0,196 C / I = 240 000 000 / 1 170 000 000C / I = 0,205 Studimi empirik m i vlersuar n bot q shpreh dhe vendos n marrdhnie efiencn e mbajtjessnjrezervuarilidhurmehyrjeneujitntdhekapacitetinshtpikrisht kurba e Brune. (Soler-Lpez & Gmez-Gmez, 2005, fq. 22). 27 Figura 21: Kurba Brune pr rezervuarin e ULZES PrllogaritjaeTEurealizuadukeprdorurKurbnBrune.Prshkaktmungssst dhnave rreth furnizimeve t ujit n vite t ndryshm TE u prllogarit bazuar n t dhnat mbi mesataren vjetore t furnizimeve t ujit (nxjerr nga studimi EIA pr dign e ULZES). Krahas ksaj, u prcaktuan 3 vlera si rezultat i mungess s t dhnave mbi madhsin e sedimentit. -N rastin e sedimenteve tepr t imta (0.001 m deri n 1m) dhe t shprndara - TE = 86% -N rastin e sedimenteve t tretshm dhe me kokrriza t ashpra - TE = 98% -Kurba e mesit - TE = 92% Ds = 240 000 000 m3 W = densiteti i volumit t sedimentit n pjesn fundore nuk njihet. Ls- mesatarja e ngarkess s sedmentit t prkohshm (t/vit), gjithashtu nuk njihet. Ajo mundtprftohetngamatjethidrologjike.Mpasmund tprdoretTabelaStranddhe Pemberton, 1982. Nj pjes e sedimentit n rezervuarin e Ulzs sht n gjendje t zhytur t prhershme,ndrsanjpjestjetre tijpr shkakserezervuarikanjrnienga e moderuar e deri n nivel t konsiderueshm, hera hers zhytet ndrkoh q sedimenti n pjesn m t lart t rrjedhs s rezervuarit nuk zhytet pothuajse asnjher. Sidoqoft,2vleratrndsishmenuknjihendhedotjetshumedyshimtqt pranohen vlerat mesatare pr t prllogaritur jetgjatsin e rezervuarit. Pr ktoarsye, prllogaritja e jetgjatsis s rezervuaritu b nprmjet prdorimit t nj metode shum t thjesht si m posht: Totali i jetgjatsis s rezervuarit sht LS = SaVts=1362182240000000LS = 176 vite Q nga fillimi i funksionimit t digs kan kaluar 55 vjet, gj q do t thot se rezervuari ka ende 121 vjet jet. 28 LSr = 121 vite Kjo vler bazohet nn kushtet e periudhs 55 vjecare. N rast t ndryshimeve n kushtet natyraleosesocialekonomiketbazenitsidhekushtevenrezervuar,kjovlermund edhe t ndryshoj. Rezerva operacionale sht vetm dyfishi m e pakt Vop = 120 000 000 m3. Nj sasi e madhesedimentishtdepozituarnpjesnerezervsoperacionale.Krahasksaj sedimentiIpamatur(pothuajsederinrreth10%etotalit)shtdepozituarbrenda rezervs operacionale dhe funksioni i rezervuarit sht ulur n mnyr t ndjeshme. 29 5Konkluzione dhe Rekomandime Bazuar n matjet sasia e sedimentit t depozituar n rezervuar sht s paku Vsed = 74 920011m3.Volumiisediemntitnmasnmtmadhenpjesnesiprmet rezervuarit nuk mund t matej prmes metodave klasike por vlerat e tij jan deri n 10% t totalit. Bazuar n totalin e kapacitetit t bazenit prej 240 milion m3 dhe totalit t sedimentimit75 milionm3,rezultonsespaku31.5%etotalittkapacitetittrezervuaritshte mbushur me sediment. Sidoqoftngasasiatotaleesedimentimitpothuajse29milionm3esedimentitshte depozituarbrendapjessoperacionale.Ndaj,vendmagazinimioperacionalsht reduktuarnga124milionm3n95milionm3.Kjokandikimdirektmbikapacitetine sistemit t hidrocentralit.

Figura22:Reduktimiikapacitetitmbajts(totaldheoperacional)krahasimi1958me 2013 Profiletegjatatreguansenjpjeserndsishmeesedimentittdepozituarshte vendosurnpjesnedobishmetdepozitsveanrishtnpjesnoperacionaleduke filluar nga linja imagjinare e matjes km 4 gj q ul n mnyr t ndjeshme funksionin erezervuarit.Ndisavende,sedimentiarrintelartsin124,5,mndqnnkuptonse lundrimi n pjesn e cektt ujravesht trsisht i pa sigurt. Pjesae magazinimit t vdekur nga diga deri n km 3 nuk sht mbushur totalisht. Mesatarjavjetoreeprodhimittsediemntitnrezervuarnuknjihet.Por,mesatarja vjetoreprodhimitefektivtsedimentit(sasiamesatarevjetoreesedimentitpas konsolidimit) sht: Sa = 1 362 182 [m3/vit]. Sasia vjetore specifike e lymosjes s rezervuarit (prodhimi specific i sedimentit) sht Ssp =1112,89[m3/km2vit].Kjovlershtshummelartsesavleratngamatjetn Maqedoni dhe m gjr n rajon me deri n 3-5 her m e lart. Kjo tregon se intensiteti i Albania - Uzla ReservoirStorage Capacity loss due to Sedimentation240Total Storage, 165124Operational Storage, 950501001502002503001958 2013Million m3Rezervuari i Ulzes Shqiperi Humbj et e kapacitetit mbajtes per shkak te sedimentimit Totali mbajtjes, 165 Mbajtja operacionale, 95 30 erozionitnbazendhekapacitetitransportuesiprrenjveqderdhennrezervuarine Ulzs jan n nivele t larta. Lidhur me jetgjatsin e rezervuarit u prdorn 2 metoda. Sipas metods m t thjesht, bazuarnmatjetethellsis,jetgjatsiatotaleerezervuaritsht176vitegjq nnkupton se depozita e rezervuarit do t mushet trsisht pas 121 vitesh, pra rreth vitit 2224. Sidoqoft nj pjes e rndsishme e sedimentit sht depozituarn pjesn operacionale tdepozitsqzbehfunksioninesaj.Ntardhmenmshumsedimentedot depozitohen n pjesn operacionale pasi nj pjes e rndsishme e pjess jo operacionale tashm sht e mbushur. S fundi mund t rekomandohet si m posht: Tdhnatngamatjetgjeodetikeparandrtimittdigs,tdhnatekurbss magazinimit si dhe t dhnat nga matjet hidrologjike mbi lumen Mat duhet t gjenden dhe t jen n dispozicion pr prmirsim t saktsis dhe precizionit t rezultateve t matjes s thellsis. Matjaesedimentimitn rezervuarineUlzs duhettvazhdojedhe ntardhmenmenj frekuence prej 3-5 vitesh. Sedimenti i depozituar n pjesn m t madhe tsiprmeduhet t matet duke prdorur metoda t tjera ose prllogaritjet. N t ardhmen duhet t merren edhe mostra t sedimenteve me qllim q t prcaktohet densiteti dhe konsolidimi itij.Kjoshterndsishmeprtprcaktuarnmnyrkorrektejetgjatsine rezervuarit. Prshkaktvleraveshumtlartatprodhimittsedimentit,vmendjeevecanti duhet kushtuar erozionit n ujmbledhs. Kjo pasi nuk sht ende tepr von pr t marr masan zgjatjen e jets s rezervuarit. Pr kt qllim duhet t ndrmerren ndrhyrje t rndsishme pr kontrollin e erozionit prmes punimeve dhe aktiviteteve t ndryshme. 31 Referencat dhe Literatura e Prdorur Blinkov I, 2012; Nj prqasje pr konvertimin e t dhnave t erozionit t prodhuara nga metoda EPM n matje t peshs, konferenca LANDCON Serbi. HalkaJ, PanageotouW,SanfordL.,(1991):Konsolidimidheerozioniisedimentevet lidhura t depozituara n pjesn Veriore t Gjirit Chesapeake, ShBA, LETRAT GEO-MARINE Volumi 11, Numrat 3-4 (1991), 174-178, DOI: 10.1007/BF02431008 Lambrechtsen N, Hicks D, 2001: Teknikat e monitorimit t mosdmtimit/erozionit t toks, njshikimiliteraturshttp://www.mfe.govt.nz/publications/ser/tech-report-62-land-feb01.html Nikitina S, Reinhold L, Angulo, Jenckins, Lebedev, Mcnef :Prllogaritja e jetgjatsis s Rezervuarve n Rajonin 2 t Puerto Rico 5 Maj, 2011 http://www.wpi.edu/Pubs/E-project/Available/E-project-050411-154137/unrestricted/PrllogaritjaejetgjatsissRezervuaritnRajonin2t Puerto_Rico_WPI_11.pdf OBREJA F, Vlersimi i eficences s gracks s rezervuarit n Bazenin Siret (Romania) GeoReview, January 2013 PoesenJ,VerstraetenG:Vlersimiisedimentimittrezervuaritsinjmetodologjipr vlersimineprodhimittsedimentitnMesdhe:sfidadhekufizimeSCAPE http://eusoils.jrc.ec.europa.eu/projects/scape/uploads/107/Vente_etal.pdf SalasJ,Member,Asce,Hyun-suk;Analizat epasigurisn sedimentimeterezervuarve http://www.engr.colostate.edu/~jsalas/pdf%20files/42.%20Reserv.%20sediment.-Salas-Shin.pdf Ministria e Brendshme ShBA Sedmentimi i Rezervuarve Udhzues teknik pr zyrn e bonifikimit,Sedimentimidhehidraulikaelumenjve,Seksioniidegsshidrologjis, divizioniiqendrssplanifikimitinxhinieriktshrbimevedhekrkimitteknik,Denver, Colorado 1982 Trendafilov A. Blinkov.I., Rregjimi i lymosjes s rezervuarve artificial n Republikn eMaqedonis Konferenca e 21 e Vendeve t Danubit mbi parashikimet hidrologjike dhe bazat hidrologjike t menaxhimit t ujit, 2-6 Shtator 2002, Bukuresht, Rumani, Procedurat VlersimiiNdikmitmbiMjedisprkomunitetinEnergjitiknEuropnJugLindoreapl5- projekti i siguris s digave Shqipri; Rehabiltiimi i Hidrocentralit t Ulzs, 2008 Standardet IHO pr vzhgimin hidrografik edicioni I 5tt , Shkurt 2008, Publikim i vecant nr. 44 Byroja Ndrkombtare e Hidrologjis www.iho.int FA0-SWALIM Raporti Teknik Nr.L-16: Omuto, C.T., Vargas, R. R., Paron, P. 2009. Erozioni iToksdhemodelimie kuadri i monitorimitsedimentimitnzonat ndrmjetlumenjve Juba dhe Shabelle n Jug t Somalis. Nairobi, Kenya http://www.faosalim.org/downloads/Pages%20from%20L-16%20Soil%20Erosion%20and%20Sedimentation%20Modelling.pdf T dhnat nga matjet e pjesshme t thellsis realizuar n 2008 T dhnat Topografike T punojm s bashku pr kujdesin pr pemt, duke siguruar shtpi, streh, ushqim, mirqnie dhe nj vend pr t shijuar. CNVP sht nj trashgimtar i SNV n Ballkan. Krijuar nga shkputja mbi baza ligjore, CNVP do t vazhdoj programin e SNV mbi zhvillimin e pyjeve dhe at rural n Ballkan dhe m gjr. CNVP parashikon: Komunitetet lokale t prmbushinqllimet e tyre pr zhvillim; Rritje nmaksimum e potencialit pr prodhim dhe shrbime nga pylli prmesMenaxhimit t Qndrueshm t Pyjeve dhe Menaxhimit tBurimeve Natyrore q kontrollohen n mnyr lokale; Kontribut i pyjeve n zhvillim t barabart t ekonomive lokale duke mbshtetur mirqenien n zonat rurale; Pyjet t kontribuojn pr nj interes dhe vlera m t gjra sociale prfshir ruajtjen e biodiversitetit dhe mirqnien; T lidh vlerat e natyrs dhe njerzit! Connecting Natural Values & People Kati I 7 Qendra e Biznesit Zayed Rr. Sulejman Delvina, Tirana e Re Tirana, Albania PO Box 1735 T +355 4 222 9642, +355 4 222 9551 www.cnvp-eu.org