barnoota afaan oromoo afaan oromoo k-12.pdf · seensa afaan meeshaa wal-qunnamtiifi ibsituu...

Kitaaba Barataa

Barnoota Afaan Oromoo

Barnoota Afaan Oromoo

Kuta

a 12

Ba

rnoota A

faa

n Orom

oo K

itaa

ba

Ba

rata

aM

inisteera B

aru

msa

a B

ara

200

5 KutaaRippaabiliika Dimookiraatawaa Fedaraalawaa Itiyoophiyaatti

Ministeera Barnootaa

Rippaabiliika Dimookiraatawaa Fedaraalawaa Itiyoophiyaatti

Ministeera Barnootaa

Gatiin: Qar. 24.00

ISBN: 978-99944-2-283-8

Kitaaba Kanaaf Kunuunsa cimaa taasisi

Kitaabni barataa kun qabeenya mana barumsaa keetiti. Qabeenyi mana barumsaa kee ammoo, kan keeti. Qabeenyi kun akka hinbanne ykn hinmiidhamne kunuunsuun gahee keeti. Kanaafis, yaadoleen kurnan armaan gadii si gargaaru.

1. Kitaabicha gaazexaa, waraqaa, laastikaafi wkf gonfi.2. Kitaabicha yeruma hunda bakka qooraafi qulqullina qabu kaa’i.3. Yeroo fayyadamtus harki kee qulqulluu ta’uu mirkaneeffadhu.4. Qolas ta’e keessa kitaabichaatti hinbarreessin.5. Dubbistee bakka geesse mirkaneeffachuu yoo feetellee, cittuu

waraqaa ykn kaardii qulqullina qabuutti fayyadami.6. Fuula kitaabichaa tarsaasuun ykn fakkii kutanii keessaa baasuun

dhorkaadha.7. Fuulli tarsa’ellee yoo jiraate suphi.8. Kitaabicha yeroo korojoo kee keessa keessuufi keessaa baaftu,

akka hintarsaane of eeggadhu.9. Yeroo namoota biraatiif ergiftullee of eeggannoon akka qaban

akeekkachisi.10. Kitaaba haaraatti gargaaramuu yoo jalqabdu, dugdaan minjaala

irraatti dubbisturra kaa’i. Sana booda, fuula muraasa banuun xiqqoodhuma hanga barreeffama fuulicharra jiru dubbisuu dandeessutti banuun gargaarami. Fuula bante garmalee harkisuun qola isaas ta’ee, fuula kitaabichaa miidhuu waan danda’uuf, akka ija keetti eeggadhu.

SeenSa

Afaan meeshaa wal-qunnamtiifi ibsituu eenyummaa ta’uun shoorri inni jiruufi jireenya hawaasa tokkoo keessatti qabu ol aanaadha. Kanaafuu, hawaasicharraa addaan ba’ee bu’aa buusuu hindanda’u. Guddinni afaaniis guddina hawaasaa bu’uureffata. Jiruufi jireenya hawaasaa saayinsiifi teeknooloojiin wal-qabsiisee guddina fiduu kan danda’us barnoota, bulchiisa, siyaasaafi kkf yoo hojiirra oole qofa.

Afaan Oromoo afaan barnootaafi barnoota afaanii ta’uun isaa dhiyoodha. Kanarraan kan ka’e, kitaabni barataa armaan dura bu’uura buusuurratti shoora ol aanaa kan taphate ta’ullee,hanqina tokko tokko akka qabu hubatameera. Kitaabni kun ammoo, amma danda’ametti qulqullinni isaa eegamuun kan qophaa’e yoo ta’u, kaayyoon isaas barattoonni ogummaawwan dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuu, barreessuu, caaslugaa, ogbarruu, gadi fageenyaan xiinxaluufi kkf akka gabbifatan taasisuudha. Kaayyoowwan kana galmaan ga’uufis barannoowwaniifi gilgaalonni garaagaraa dhiyaatanii jiru. Haalli dhiyeenya gilgaalota kanaas kallattiidhaan jiruufi jireenya guyyuu barattoota giddu-galeessa kan taasifateefi akka isaan dammaqinaan irratti hirmaatan kan kakaasudha.

Fiixaan ba’iinsa kaayyoowwan barnoota kanaatiifis adda dureen shaakala walirra hincinne gochuu kan qabu barataa waan ta’eef, atis haala qabatamaa naannoo keetiitiin waliin qabsiisuun ga’ee sirra eegamu taphachuun mirgaafi diqama keeti.

IV

Barnoota Afaan Oromoo Kitaaba Barataa

Kutaa 12

Setting a New Trend in Book Publishing

Qopheessitoonni:Addunyaa Barkeessaa (MA)Alaamirroo Kaasaahun (MA)Tashoomaa Egeree (MA)Taarreqeny Mokonnon (MA)

Gulaaltonni:

Salamoon Gadaa (MA)Tasfaayee Jimaa (MA)Tashoomaa Taaffasaa (MA)

Madaaltonni:

Guutaa Fayyisaa (MA)Hasan Waaqayyoo (BA)Nagaasaa Hundee (MA)Nuuriyaa Ibraahim (MA)

Rippaabiliika Dimookiraatawaa Fedaraalawaa Itiyoophiyaatti

Ministeera Barnootaa Bara 2005

Galata

Qopheessi, maxxansiifi raabsiin kitaaba barataafi qajeelcha barsiisaa kanaa fandii dhaab-biilee qulqullina barnootaa 1-12, manneen barnoota mootummaa keessatti kenna-manirratti hojjetan, kanneen akka Fooyyessa Qulqullina Barnoota Waliigalaa (FQBW) irraa argameeni.

Federaalli Riippaabiliika Diimokiraatawaa Itoophiyaa Fooyyessa Qulqullina Barnoota Waliigalaatiif qarshii liqaan Waldaa Guddina Internaashinaalaa (WGI), Fandii Faasti Inisheetiivii Kaataalikii (FFIK)fi kanneen guddinarratti hojjetan biroo-Koorporeeshiinii Guddina Fiinlaandii, Xaaliyaanii, Deggersa NiizarlaandiifiUK kan Muummee Guddina In-ternaashinaalaatiif dhaabbatan irraa argateen kitaabni barataafi qajeelchi barsiisaa kun akka qophaa’u taasise. Kanaafuu, Ministeerri Barnootaa Itoophiyaa namoota, gareew-waniifi qaamolee qophii kitaaba barataafi qajeelcha barsiisaa kanarratti kallattiinis ta’ee alkallattiin hirmaachuun deggersa taasisan nigalateeffata.

© Federaala Riippaabiliika Diimokiraatawaa Itoophiyaatti Ministeera Barnootaa

Maxxansa jalqabaa- 2005/2012

Mirgi abbeentaa gama suurawwaniifi fakkiiwwanii, dokimentootaafi meeshaalee kan-neen biroo odeeffannoofi ragaalee isaan of keessaa qaban waliin Ministeera Barnootaa Itoophiyaatiif kan dhiyaate yoo ta’u, mirgichis waggoota shaniif hojiirra oola.

Qopheessaa, Maxxansaafi Raabsaa

Dhaabbata Maxxansaa MKL.S.P. 12385 KaampaalaaL.bil. +256 414-269150Toora intarneetii www.mkpublisher.comKaampaalaa-Yugaandaa

ISBN 978-99944-2-283-8

Mirgi hunduu seeraan eeggamaadha. Hayyama barreeffamaan abbaa mirgaarraa ken-namuun ala, gamisa ta’ee guutummaa kitaaba kanaa irraa hir’isuun, itti dabaluun, gamisaan ykn guutummaatti maxxansiisuun, waraabanii raabsuun dhimma dhuunfaafis ta’ee hawaasaaf oolchuun dhorkaadha. Kanaafuu, hayyamni seeraan osoo hinkennamin gochaawwan kanarratti bobba’uun seeraan nama gaafachiisa. Labsii Gaazexaa Nagaarii-ta Federaalaa lak.410/2004, Labsii Ittisa Mirga Abbentaafi Kanneen Isaan Hidhata qaban, Waggaa 10ffaa, Lak.55, Finfinnee, Adoolessa 12, 19996( July 19, 2004).

Daangaa Mirga Abbeentaa

Hanga danda’ametti, mirgi abbeentaa meeshaalee kitaaba kana keessatti dhimma itti ba’amanii heeruu yaallee jirra. Kanneen osoo itti hinyaadamin bira darbamaniif ammoo dhiifama jechaa, maxxansa itti aanu kamiinuu keessatti galateeffachuuf qophaa’oodha.

II

Seensa .................................................................................................... iv

Boqonnaa 1: Maalummaafi Amaloota Afaanii ........................................ 1

Boqonnaa 2: Godaansa Uummataa ................................................... 19

Boqonnaa 3: Beekumsa ....................................................................... 27

Boqonnaa 4: Qaama Qaamaan Bakka Buusuu ........................... 39

Boqonnaa 5: Aadaa Fuudhaafi Heeruma Oromoo Gujii ........................ 49

Boqonnaa 6: Kufaatii Dinagdee Addunyaa ........................................... 57

Boqonnaa 7: Harka Qullaa Kaatu Moo…? ........................................... 71

Boqonnaa 8: Gabateerraa Odeeffannoo Dubbisuu .............................. 79

Boqonnaa 9: Og- Walaloo ..................................................................... 89

Boqonnaa 10: Babal’ina Barnoota Olaanaa ............................................. 97

Boqonnaa 11: Asoosama ........................................................................ 105

Boqonnaa 12: Diraamaafi Asoosama ..................................................... 117

Boqonnaa 13: Tumaa ............................................................................. 121

Boqonnaa 14: Seera Makoo Bil’ii ........................................................... 129

Boqonnaa 15: Haroo Wancii ................................................................... 143

Boqonnaa 16: Gumaa ............................................................................. 153

Boqonnaa 17: Mootummaan Maalii? ....................................................... 159

Boqonnaa 18: Waaltina .......................................................................... 165

BAAFATA

Fuula

III

1

Kutaa 12Boqonnaa 1: Maalummaafi Amaloota Afaanii

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:

• maalummaafi amaloota afaanii addaan baafatta.

• jechoota fallaafi moggoo (hiika walfakkaataa qaban) galumsarratti

hundaa’uun hiikta.

• bakkaafi akkaataa uumamsa dhamsagoota Afaan Oromoo ibsita.

Boqonnaa 1: Maalummaafi Amaloota Afaanii

Gilgaala 1: Shaakala Dubbisuun Duraa

A. Gaaffiiwwan armaan gadiirratti gareen mari’adhaatii dareedhaaf afaa-niin gabaasaa.

1. Wal-qunnamtii dhala namaatiif gahee guddaa kan taphatu maali?

2. Ameessi waatiitti mar’achuufi Caaltuun mucaa ishii waamuu maaltu adda taasisa?

3. Namni haasa’ee osoo walii hingalu ta’ee maaltu ta’a jetta?

B. Hiika jechoota kanaan gadii tilmaamaa.

1. dachaa 4. tasummaa

2. bineelda 5. aadaa faanuu

3. gargarba’ummaa

Barannoo 1: Dubbisuufi Dubbachuu


2

Kutaa 12

Gilgaala 2: Shaakala Yeroo Dubbisuu

A. Keeyyata seensaafi goolabaa barreeffama kanaan gadii ariitiin dubbisuun gaaffiiwwaan itti aanan deebisi.

1. Afaan maali?

2. Amaloonni afaanii kam fa’i?

3. Afaaniifi hawaasni hidhata akkamii waliin qabu?

Maalummaafi Amaloota Afaanii

Hayyoonni garee adda addaa yeroo garagaraa keessatti afaaniif hiika kennanii jiru __ kennaas jiru. Afaan jireenya dhala namaa keessatti iddoo guddaa waan qabuuf, waa’een isaa daangaa hubannoo namaatiin ol ta’uu mala. Hayyoonni xinqooqaa (linguists) sagalee dubbiirratti xiyyeeffachuun, afaan kan dhalli namaa sagalee dubbii walitti qindeessuun ittiin waliigalu waan ta’eef, meeshaa walta’iiti jedhu. Hayyoonni xinqooqa hawaasaa (sociolinguists) ammoo, afaan mallattoo eenyummaa hawaasa tokkooti jedhu. Kanneen walitti dhufeenya afaaniifi xiinqooqa aadawaa qoratanis (anthropological linguists) gama isaaniitiin afaan baattuu aadaa jedhanii hiikuu yaalu (Lyons 1981).

Akkuma dhala namaa, afaan isaa dhalachuu, guddachuufi du’uu danda’a. Dhalachuun afaanii afaan duraan ture tokkorraa argamuu isaa yoo bu’uureffatu, ogbarruu garagaraa horachuun hawaasa biratti beekamuun ammoo, guddachuu isaatiin wal-qabata. Yoo namni afaanichaan afaan hiikkatu hinjirre ammoo, du’e jechuu dandeenya. Akka afaanii waan darbe tokko isa ammaatiin wal-qabsiisee isa dhufuuf qopheessuu kan danda’u meeshaan biroo hinjiru. Kanaafuu,

3


maalummaan afaanii daangaa, bakkaafi yeroo ce’ee deema jechuudha. Haata’u malee, aadaa hawaasa itti fayyadamuu afaanii afaanitti adda addummaa agarsiisa. Akkaataan inni itti hawaasa tokko keessatti tajaajilu isa afaaniifi hawaasa biraarraa adda. Adda addummaan kun gama uunkaafi gama hiikaatiin ta’uu mala. Lamaanuu garuu caasaa qabu. Caasaan kun ammoo, seera ittiin bulu qaba. Caasaan afaanii seera dhabes hinjiru.

Afaan tokko keessatti caasaaleen of danda’anii dhaabbatan walitti dhufuun caasaa isaanirra guddaa tokko ijaarratu. Caasaleen kunneen ammoo, sadarkaa dhamsagaatii hanga sadarkaa himaatti jiraachuu danda’u. Kanaafuu, akka sagaloota lubbu-qabeeyyii biroo kan itti fufiinsa qabaniifi addaan citiinsa hinqabnee miti. Gama biraatiin, caasaaleen kunneen afaan tokko keessatii lakkoofsaan murtaawaa ta’anis dachaan tajaajiluun barreeffamoota hedduu ta’u. Caasaaleen kun ammoo seera ittiin to’ataman qabu. Kanarratti wanti addaan ba’uu qabu tokko afaan uumama isaarratti akka-feetee ta’e tokko itti fayyadamarratti seeraan buluu isaati.

Afaan tokko baruuf bakki guddinaa murteessaadha. Kana jechuun, daa’imni tokko bakka feetettuu haadhalattuu iddoo ishiin itti guddatte sun afaan baruurratti gahee guddaa qaba jechuudha. Kunis, aadaa keessatti guddatte san faana bu’uun kan geggeeffamu akka ta’e keeyyata olii keessatti ibsamee jira. Yaanni kun afaan hunduu kan barumsaan argamu ta’uu isaafi barumsichis karaa idileefi alidileen akka argamu nu hubachiisa. Afaan tokko akkuma baratamuu danda’u, jijjiiramuus danda’a. Jijjiiramni afaanii ammoo, jijjiirama hawaasa kanneen akka siyaasaa, dinagdee, amantii, aadaafi wkf hordofa.


4

Kutaa 12

Hawaasni tokko afaan isaatiin naannoofi aadaa isa akka garaa isaatti ibsachuu danda’a. Afaan hawaasa kamiiyyuu dhimma hawaasummaa kanaaf ooluurratti hir’ina hinqabu. Kanarraan kan ka‘e, afaan hunduu wal-qixa jechuu dandeenya. Kana jechuun ammoo, afaan tokko sagaloota, jechootaafi gaaleewwanii wkf qabaachuun isa biraa hincaalu jechuu miti. Walirraa ergifachuun kan jirus sababa kanaanidha. Ergifannaan amala afaan hundaati. Sababni ergifannaas, walitti dhufeenya hawaasaati. Biyyi namni tokko qofaan keessa jiraatuufi biyyi afaan tokko qofaan keessaatti dubbatamu hinjiru. Kun ammoo, akkuma walitti-dhufeenyi hawaasa jiru walitti-dhufeenyi afaanotaas jira jechuudha.

Walumaagalatti, afaan meeshaa wal-qunnamtii ta’ee kan hawaasni jiruufi jireenya isaa keessatti dhimma itti ba’udha. Kanarraan kan ka’e, amaloota garagaraa qaba. Amaloonni kunniinis dachummaa, baramuu danda’uu, ergifannaa, uumamuu danda’uu, gargar ba’ummaa, jijjiiramummaa, tasummaa, aadaa faanuufi wkf ta’u.

B. Dubbisa kanaan oliirratti hundaa’uun gaaffiiwwan kanaan gadii yaada haqa hintaaneen “soba”, kan haqa ta’een “dhugaa” jechuun deebisi. 1. Biyyi nam-tokko qofaan keessa jiraatu akkuma hinjirre, biyyi afaan

tokko qofaan keessatti dubbatamu hinjiru. 2. Afaan seeraan bula jechaa, tasa uumame jechuun wal-faallessu. 3. Jijjiiramni afaanii jijjiirama hawaasaa kan gama aadaa, amantii,

dinagdeefi, siyaasaa bu’uureffata. 4. Afaan hawaasa tokko naannoofi aadaa hawaasa abbaa afaan

sanaa ibsuurratti mudaa hinqabu. 5. Akka amaloota afaaniitti, Afaan Arabaafi Afaan Oromoo wal-qixa .

5


D. Jechoota ykn gaaleewwan ‘A’ jalatti dhiyaatan kanneen ‘B’ jalaa keessaa filachuun walitti firoomsi. Tokko ol walitti firoomsuun nidanda’ama

A B

1. dhalachuu afaanii A.namni afaanichaan afaan hiikkate dhabamuu

2. guddachuu afaanii B. ogbarruu garagaraa ofitti fudhachuun dagaaguu

3. du’uu afaanii C. afaan dura hinjirre tokkorraa argamuu

4. yoomessaan ala D. isa darbe kan ammaatiin waliin-qabsiisee isa dhufuuf kan qopheessu

5. aadaa faanuu afaanii E. Oromoon ‘dheeduu’, Amaaraan ammoo, ‘magaax’ jedha.

6. jijjiiramuu afaanii F. jijjiirama siyaasaa

G. amala nam-tokkee qabaachuu

H. Afaan Gaafaat

I. ragada

C. Gaaffiiwwan dubbisicha keessaa ba’an kanaan gadii gareen irratti mari’achuun deebisaa.

1. Akka hayyoonni xinqooqaa jedhanitti afaan maali?

2. Hayyoonni xinmaddaa( Anthropology) afaaniif hiika akkamii ken-nani?

3. Amaloonni afaanii keeyyata 2ffaaa keessatti ibsaman kam fa’i?

4. Yaanni ijoo keeyyata 3ffaa maali?


6

Kutaa 12

E. Gaafiiwwan kanaan gadiitiif hundarra deebii ta’a kan jettu filadhu.

1. Jecha amanamummaa jedhu keessatti dhamsagni /a/n si’a sadii irraa deddeebi’amtee galte. Kun amala afaanii keessaa isa kam bakka bu’a?

A. Dachummaa B. Tasummaa

C. Tokkummaa D. Jijjiiramummaa

2. Kanneen keessaa amala afaanii kan hintaane isa kami?

A. Amanamummaa B. Ergifannaa

C. Uumamuu danda’uu D. Baramuu danda’uu

3. Afaan hunduu wal-qixa yoo jennu, maal jechuudha?

A. Guddinaan sadarkaa tokkorra jiru jechuudha

B. Naannoo hawaasichaa ibsuurratti wal-qixa jechuudha

C. Meeshaa wal-quunnamtiiti jechuudha.

D. Hunda

4. Seerri caasaa afaan saba tokkoo,

A. Labsiidhaan ba’a

B. Hayyootatu baasa

C. Akkaataa hawaasichi itti dubbaturraa madda

D. Akka feeteedha

5. Afaan Oromoo keessatti gochimni yoo dhumarra dhufu, Afaan Ingilizii keessatti garuu gidduu gala. Kun amala afaanii isa kam bakka bu’a?

A. Afaan seera qabaachuu isaa

B. Afaan baramuu danda’uu isaa

C. Afaan guddachuu isaa

7


D. Afaan akkafeetee ta’uu isaa

6. Afaan tokko baruuf murteessaan

A. Bakka guddinaa B. Bakka dhalootaa

C. Baay’ina uummataa D. Hunda

7. Akka afaanii waan darbe tokko isa ammaatiin walitti hidhee boriif ka-roorsuu kan danda’u hinjiru. Kun amala afaanii isa kam bakka bu’uu danda’a?.

A. Gargarba’ummaa B. Baramuu danda’uu

C. Guutuu ta’uu D. Yoomessan ala ta’uu

8. Kanneen keessaa kamtu sirriidha?

A. Seerri afaanota guddatanii kan warra guddachaa jiranii caala.

B. Afaan barumsaan argama jechuun bakka dhalootaatu murteessa jechuudha.

C. Afaaniifi hawaasni wal-malee jiraachuu hindanda’an.

D. Hunda

9. Dubbisa olii keessatti naannoofi aadaa hawaasaa ibsuurratti afaan tokko guutuu ta’uufi ergifachuun amala afaanotaa keessaa isa tokko ta’uu isaa keeyyanni ibsu isa kami

A. 2ffaa B. 3ffaa

C. 6ffaa D. 5ffaa

10. ‘Afaan baattuu aadaati,’ kan jedhan

A. Hayyoota xiinqooqaa B. Hayyoota xiinmaddaa

C. Hayyoota xiinhawaasaa D. Hayyoota xiinnaannoo


8

Kutaa 12

Shaakala Dubbisuun BoodaaGilgaala 3:

A. Gaaffiiwwan armaan gadii hubannoo barreeffama olitti dubbisterraa argatteefi beekumsa waliigalaa keerratti hundaa’uun deebisi.

1. Afaan meeshaa wal-qunnamtiiti yoo jennu meeshaan wal-qunnamtii hundi garuu afaan ta’uu danda’a? Maaliif?

2. Afaanonni sadarkaa guddinaatiin wal-caalu. Afaan hunduu wal-qixa kan jedhu ammoo seera afaaniiti. Isa kana akkamitti ilaalta?

3. Afaan seera qaba; akkafeeteedhas. Yaadoleen kunneen lamaan wal-faallessuu? Maaliif?

4. Namni tokko biyya Oromootti dhalatee Gondoritti yoo guddate Afaanota biyya keenya keessaa isa kamiin bara jettee yaadda?

B. Afaan Oromoo jechoota kanaan gadii afaanota inni irraa ergifate jalatti ramadi.

chaappaa shiinii firii kitaaba

shamizii kootii macaafa teeleviijiinii

Afaan Amaaraa

Afaan Ingilizii

Afaan

Arabaa

Afaan

Xaaliyaanii

Afaan Faransaayii

9


Barannoo 2: Jechoota

Gilgaala 4

A. Keeyyata kanaan gadii keessatti jechoota gurraacha’anii dhiyaataniif hiika galumsaa addaaan baasi

Jiruufi jireenya dhala namaa keessatti golli afaan keessa hinseenne waan hinjirreef, hinkoon inni qabu guddaadha. Bu’uuruma kanaan, afaan amaloota garagaraa qabaachuu danda’a. Amaloonni kunneen mataa mataatti kan of danda’an jechuun sakatta’uun dhibaa ta’ullee, wal-hidhiinsa qabaachuu isaanii agarsiisuun danqaa hinta’u. Amalli af-aanii amala hawaasaa faana bu’uun jireenya guyyuu milkeessa; laba-ta haaraa qara; hojii dharaatti ammoo, gufuu ta’aa deema. Kanaafuu, afaan hawaasa; hawaasnis afaan isaati jedhama.

1. gola _______________________________

2. hinkoo _____________________________

3. mataa mataa ________________________

4. sakatta’uu _________________________

Sababa ergifannaa jechoota kanaas, bakka duwwaa kanaan gadiirratti barreessi.

(a) _________________________________________________

(b) _________________________________________________

(c) _________________________________________________

Shaakala Hiika Jechootaa


10

Kutaa 12

5. dhibaa _____________________________

6. wal-hidhiinsa ________________________

7. danqaa ____________________________

8. faana bu’uu _________________________

9. milkeessa __________________________

10. labata _____________________________

11. qara ______________________________

12. dhara _____________________________

13. gufuu _____________________________

B. Jechoota kanaan gadiitiif faallaa isaanii barreessi.

1. gale 2 dur

3. dheeraa 4. ijaare

5. ajjeese 6. irra

7. doomaa 8. haphii

9. fayyaa 10. balashee

C. Jechoota armaan gaditti tarreeffamaniif fakkeenya dhiyaterratti hundaa’uun moggoo (hiika wal-fakkeenyaa) isaanii barreessi.

Fkn. eegale = jalqabe

deggere = utube, tumse

1. kute ___________________________

2. hiraarse ___________________________

3. hongee ___________________________

11


4. calala ___________________________

5. waadaa ___________________________

6. diddaa ___________________________

7. rakkina __________________________

8. mankaraare __________________________

Barannoo 3: Sagaleefi Dhamsaga

Gilgaala 5 Shaakala Sagalee Dubbifamaafi Qaamolee Dubbii

a b

c

e

f

d

i

j

h

g

Fakkii qo’achuu


12

Kutaa 12

A. Qaamolee fakkii oliirratti xiyyaan agarsiifaman bakka duwwaa kanaan gadiirratti tarreessi.

1. a______ 2. b_______

3. c_______ 4. d _______

5. e_______ 6. f_______

7. g________ 8. h________

9. i________ 10. j________

11. k_______ 12. l_______

13. m_______

B. Qaamolee (A) jalatti tarreessite kan a’oo olaanuufi a’oo gadaanuu kees-satti argaman addaan baasi.

Qaamolee a’oo Olaanuu Qaamolee a’oo Gadaanuu 1. _______________ _______________

2. _______________ _______________

3. _______________ _______________

4. _______________ _______________

5. _______________ _______________

6. _______________ _______________

7. _______________ _______________

C. Fakkicharratti hundaa’uun kutaalee arrabaa bakka duwwaa kanaan gadi-irratti barreessi.

1. _______________ 2. _______________ 3. _______________ 4. _______________

D. Dhamsagoota kanaan gadii dhuunfaan sagalee ol fuudhuun erga dub-bisanii booda eessatti akka uumaman bakka duwwaa kennamerratti barreessi.

1. /b, m, w/ __________________________________

2. /d ,n, t, s, z, r, l, x/ ___________________________

13


3. /j, c, y, ch, sh, ny ___________________________

4. /g, k, q/ ___________________________________

5. /h, ?/ _____________________________________

E. Amala dhamsagoota dubbifamaa kanaan gadii ibsi. Akkaataan ati itti ibsitu siif jalqabamee jira.

/b/ hidhlamee, cufaa, xiixaa, gara diidaa

/c/ laagee, rigduu, dhootuu, mixxiixaa, gara diidaa

/d/ ___________________________________________

/ f/ ___________________________________________

/g/ ___________________________________________

/h/ ___________________________________________

/ j/ ___________________________________________

/k/ ___________________________________________

/l/ ___________________________________________

/m/ ___________________________________________

/n/ ___________________________________________

/q/ ___________________________________________

/r/ ___________________________________________

/s/ ___________________________________________

/t/ ___________________________________________

/w/ ___________________________________________


14

Kutaa 12

fuuldura walakkaa duuba

ol i ii uu u

giddu e ee oo o

gadi a aa

Gilgaala 6:

Fakkii qo’achuu

ui

e o

a

Shaakala Sagalee Dubbachiisaafi Qaamolee Dubbii

A.

B.

15


A. Gabatee dubbachiisaa armaan oliirratti hundaa’uun gaaffiiwwan itti aanan deebisi.

1. Sagalee dubbachiisaa jechuun maal jechuudha?

2. Maaliif dubbachiisaa jedhamani?

3. Dubbachiistota kamfaa beektu?

4. Dubbachiistonni Afaan Oromoo maaliin dubbifamaarraa adda ta’u?

B. Dubbachiistota kanaan gaditti dhiyaatan amala isaanii sochii arrabaar-ratti hundaa’uun addaan baasi.

1. /a/fi /o/ 2. /u/fi /e/

3. /a/fi/e/ 4. /a/, /o/fi /u/

C. Fakki ( B) jalaarratti hundaa’uun amala dubbachiistota Afaan Oro moo kanaan gadii addaan baasi. Deebii kee Mallattoo (x) kanaan agarsiisi.

Roga hidhii

dubbachiisaa amartee diriiraa (mit-amartee)

aeiou

D. Amala dubbachiistota olitti addaan baasterratti hundaa’uun gaaffiiwwan kanaan gadii deebisi.

1. /a/fi /e/n maaliin adda ta’u? Maaliin wal-fakkaatu?

2. Amalli /o/fi/u/ tokko taasisu maali?

3. Dhamsagoonni /a, e, i/fi /o, u/n maaliin tokko ta’u?


16

Kutaa 12

E. Fakkeenyaafi shaakala hanga ammaatti dhamsagoota Afaan

Oromoorratti taasisterraa ka’uun gaaffiiwwan hubannoo kanaan gadii deebisi.

1. Garaagarummaafi tokkummaan dhamsagoota dubbifamaafi dub-bachiisaa maali?

2. Dubbachiisaan sagalee mataa isaa qaba; dubbifamaas nisaga-loomsa. Jechoota yaadolee kana lamaan walitti qaban fakkeenya fudhachuun ibsi.

3. Afaan Oromoo dubbachiistota hinqabu osoo ta’ee maaltu ta’a jetta?

Gilgaala 7

A. Gaaffiiwwan kanaan gadii ulaagaa dhamsagaarratti hundaa’uun dee-bisi. fakkeenya kennames hordofi.

Fkn /Sh/

/n/ bishaan nama

Shan mana

Fakkeenya kana keessatti /n/fi /sh/n jalqabaafi gidduu jechaarratti galanii jiru. /sh/n garuu dhuma jechaarratti hinargamu. kun ammoo, ulaagaa faca’iinsaa keessaa isa tokkoo. Faca’iinsi ammoo wal-didaa (contrastive), wal-deggeraa (complementary) ykn walaba (free variation)ta’uu mala.

/f/ /b/ ,

/k/ , /t/,

/r/, /g/

/w/,

/q/ ,

B. Jechoota kanaan gadii keessatti dhamsagoonni akka iddoo tokko ga-luun jijjiirraa hiikaa argamsiisuu isaanii bu’uureffachuun gaaffiiwwan itti aanan hojjedhu.

Shaakala Dhamsagootaa

17


Fkn. Mala /l/ Mana /n/ Mara /r/ 1. _________ /m: k/ 2. _________ /l: f/ _________ _________ 3. _________ /b: d/ 4. _________ /w:y/ _________ _________ 5. _________ /a: aa/ 6. _________ /o:oo/ _________ _________ 7. _________ /a:ee/ _________ Ulaagaa faca’iinsaa wal-didaa, dhamsagoonni guutan tokko iddoo tokko

galuun jijjiirraa hiikaa fiduu qabu.

Fkn 1. arge /e/ , /a/ erge 2. fure mure /f/, /m/, /t/ ture Akkuma fakkeenya kanarraa hubannu, dhamsagoonni tokkoo ol id-

doo tokko galuun hiika jechoota sanaa jijjiiranii jiru. Ulaagaa kana warri hinguunne firsaga ta’uu danda’u. Firsagni ammoo, fira dhamsaga tok-kooti malee ofii isaaniitii dhamsaga miti. Fakkeenyaaf, firsagni /n/ warra kanaan gadii ta’uu malu.

[n] bakka biroo

/n/ [ŋ] sagaloota harsassee dura

[n>] dhuma jechaarra

Dhamsagni /n/n bakka garaagaraa galuun bifa garaagaraa argate. Jechoonni gadii bakka firsagoota kanaa agarsiisu.

[nama] [bishaan] [ mana] [ gaaŋgee]


18

Kutaa 12

A. Jechoota kennamaniin keeyyata itti aanu guutuu taasisuun barreessi.

wal-qunnamtii wal-fakkaatu hawaasummaa

tasummaa gama biraatiin dachaadhaan

guddachuu

Afaan hunduu meeshaa ________________ waan ta’eef, amloota ____________ qabu. Isaan keessaa tokko ______________ ta’a. Yaanni kun moggaasarratti wanta mul’atuufi jecha wanticha bakka bu’e gidduu firoommiin hinjiru jechuudha.

___________, afaan seera qabaachuun isaa _____________ irratti waan ta’eef, taasummaa isaa hinfaallessu. Amalli afaanii inni biraa dachummaa yoo ta’u sagaloota jechootaafi himoota ________________ itti fayyadamuu agarsiisa.

Afaan amala __________________ qabaachuun isaas kan baramuufi _____________ faana guddachaa deemu ta’a.

B. Jechoota 120-150 hincaalleen amaloota dhuunfaa Afaan Oromoo barreessi.

Barannoo 4: Barreessuufi Dubbisuu

Gilgaala 8 Shaakala Keeyyata Barreessuu

19

Kutaa 12Boqonnaa 2: Godaansa uummataa

Boqonnaa 2: Godaansa Uummataa

Kaayyoo:Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:

• ergaa wanta dhaggeeffattee hubatta.

• odeeffannoo dhaggeeffachuurraa argatteen bakka duwwaa guutta.

• sababaafi bu’aa addaan baasta.

• maqaafi gosoota isaa balballoomsita.

Gilgaala 1:

Barannoo 1: Dhaggeeffachuufi Dubbachuu

Fakkii qo’achuu

Shaakala Dhaggeffachuun Duraa

Boqonnaa 2: Godaansa uummataa

20

Kutaa 12

A. Gaaffiiwwan kanaan gadii fakkii olitti dhiyaaterratti gareen mari’achuun deebisaa.

1. Fakkii kanarraa maal hubatte?

2. Namoonni fakkicharratti mul’atan maal hojjechaa jiru?

3. Ati magaalaa moo baadiyyaa jiraatta?

4. Fakkicharraa akka hubattutti namoonni baay’inaan garamitti

deemu?

5. Walaloon sirbaa kanaan gadii ergaa akkamii qaba?

Baadiyyaa biyya koo,

Biyya dhaloota koo,

Carraa hojiitiinii,

Sirraa fagaadhullee,

Sin dagadhu anii.

B. Hiika jechoota kanaan gadii gareen ta’uun tilmaamaa.

1. godaanuu,

2. mijaa’e

3. qaalii

4. dhiibbaa

21


Shaakala Yeroo Dhaggeeffachuu Gilgaala 2

A. Amma barreeffama mata duree, ‘Godaansa Uummataa,’ jedhu jalatti dhiyaate, kan barsiisaan keessan isiniif dubbisu, dhaggeeffachuuf jirtu. Innis si’a sadiif isiniif dubbifama.

• Si’a duraa callisaan dhaggeeffadhaa. • Si’a lammataa gabatee armaan gadii guutaa dhaggeeffadhaa. • Si’a sadaffaa, sirriitti guutuu keessan mirkaneeffachaa dhaggeef-

fadhaa.

Godaansa UummataaGosa Godaansaa Sababa Godaansaa Dhiibbaa Godaansaa

A. Gosa godaansaa gurguddoo lamaan

1. _________

2. _________

B. Godaansa biyya keessaa

1. _________

2. _________

3. _________

4. _________

A. Sababa biyyaa biyyatti godaanuu

1. _________

2. _________

B. Sababa godaansa biyya keessaa

(A) _________

(B) _________

(C) _________

(D) _________

A Dhiibbaa biyyaa

biyyatti godaanuu

1. _________

2. _________

B. Dhiibbaa godaansa biyya keessaa

1. _________

2. _________

3. _________

4. _________Godaantota

A. Biyyaa biyyatti kan gudaanan B. Biyya keessatti kan godaanan

1. ____________ 1. __________________

2. _____________ 2. __________________


22

Kutaa 12

Shaakala Dhaggeeffachuun BoodaaGilgaala 3

A. Gaaffiiwwan kanaan gadiirratti gareen mari’achuun karaa bakka bu’aa keessanii dareedhaaf gabaasaa.

1. Godaansa naannoo keetti beektu wanta dhaggeeffatteen wal-qabsii-

suun ibsi.

2. Godaansi uummataa barbaachisaadha moo miti jetta? Maaliif?

3. Haalli godaansa uummataa Itoophiyaa keessaatti maal fakkaata? Eenyufaatu caalaatti godaanaa? Maaliif?

4. Godaansa baadiyaadhaa gara magaalaatti taasifamu keessatti warri dargaggeeyyiin hunda caalaa kan godaanan maaliif sitti fakkaata?

A. Fakkeenya kanaan gadiirratti hundaa’uun gaaffiiwwan itti aanan keessaa maqaa addaan baasi.

Fkn.

1. Tufaan manneen lama ijaarrate.

2. Oromiyaan guddina misoomaatiin daran tarkaanfachaa jirti.

Himoota kana keessatti maqaaleen ‘Tufaa, manneen, guddina fakkeenya, misooma, gaaffiiwwan, Oromiyaa warra jedhan ta’u.

Sababni isaa jechoonni kun akkaataa fufiilee fudhataniifi bakka galma

isaaniitiin maqaa jala waan galaaniifi. Oromiyaafi Tufaa jechoonni

jedhan bakka matimaatti matim-mul’istuu {-n} fufachuun mul’atan.

Guddina kan jedhus {-ina} fufatee jira.

Barannoo 2: Caasluga Gilgaala 4 Shaakala Maqaafi Gosoota Isaa

23


1. Utubaan manaa abbaa warraafi haadha warraati. 2. Mootiin kabaja biyyaati. 3. Godaansi uummataa baay’inaan gara magaalaatti 4. Lafti magaalaa akka baadiyyaa bal’ina hinqabu. 5. Qe’ee abbaa ofii dhiisanii gara biyya ambaatti godaanuun ga- dhummaadha.

B. Himoota kanaan gadii keessaa gosa maqaalee jala muramanii fakkeenya siif kenname faana bu’uun addaan baasii agarsiisi. Sababa kees ibsi.

Fkn.

Namni gowwummaa qabu biyya isaa dhiisee godaana

Hima kana keesatti kanneen jala muraman maqaaleedha. Maqaalee kana keessaa namaafi biyya kan jedhan maqaalee durumaanuu afaanicha keessa jiran yoo ta’an, gowwummaa kan jedhu garuu adeemsa yaasaatiin kan argamedha. Jechi ‘gowwummaa’ jedhu maqibsa gowwaa jedhuufi fufii {-ummaa} jedhurraa uumame.

Fufiin kun ammoo, maqeessituudha. Kanaafuu, maqaalee uumamteefi maqaalee haadhoo jechuun gosoota isaanii addaan baasuu dandeenya jechuudha.

1. Hawaasni jabaatee hojjetu, baadiyyaa misoomsuun hiyyummaa hambisuu danda’a.

2. Dargaggummaan ijaarsa biyya ofiitiif hintaane gatii hinqabu.

3. Baadiyaatti xaafiin, qamadiiniifi garbuun callaa baay’ee barbaa-chisanidha.

4. Sireen teephaafi uffannii aadaa akkuma sireefi uffata ammayyaa qaroomina keessatti guddina agarsiisuu danda’u.

5. Guddina fageenyatti ilaalanirra abdii harka geesse wayya.


24

Kutaa 12

Barannoo 3: Barreessuu

Himoonni kanaan gadii walitti dhufeenya sababaafi bu’aatiin ijaaraman qabu. Fakkeenya siif kennameerratti hundaa’uun addaan baasii agarsiisi.

Fkn. 1. Tolaan hojii barbaacha maatii isaa dhiisee magaalaatti gale.

C. Jechoota kanaan gadii maqaa haadhoofi maqaa uumamtee jechuun gabatee kenname keessatti guuti.mataa addeenya salphina firooma saree gamnummaa arjummaa ifa namooma gargaarsa gurmuu godoo lafa lola ibsa ilma

Jechoota maqaa haadhoo maqaa uumamtee

Shaakala Sababaafi Bu’aaGilgaala 5

25


Sababa: hojii barbaaduu Bu’aa: maatii dhiisuu Magaalaa galuu2. Tolaan hojii barbaacha magaalaa Baddelleetti galee osoo mana na-

maatii daadhii gurguruu, hiriyootaan wallolee mana hidhaa seene.

hojii barbaaduu

Sababa: Waan hojjetu dhabuu

Hiriyootaan walloluu

magaalaa Baddelleetti galuu

Bu’aa: Daadhii namaa gurguruu

Mana hidhaa seenuu

3. Humni callaa oomishu dhabamnaan midhaan nyaataatiin of dadhabuutu dhufa.

Sababa: __________________________________________ Bu’aa: __________________________________________

4. Namoonni magaalaatti baay’anaan jireenyi magaalaa qaala’uun man-

dhee hattootaafi saamtota ta’a.

Sababa: __________________________________________

__________________________________________

Bu’aa: __________________________________________

5. Godaansi baadiyyaadhaa gara magaalaatti taasifamu humna callaa oomishu yoo hir’isu, kun ammoo beelaaf sababa ta’uun guddina boo-datti harkisa.

Sababa: __________________________________________

__________________________________________

Bu’aa: __________________________________________

6. Gulummaan maatii isaatiin wal-dhabee gara magaalaa Naqamtee


26

Kutaa 12

miillaan deemaa osoo jiruu gufatee kufuun miilli isaa cabee deemuu dadhabee muka jala bule.

Sababa: __________________________________________

__________________________________________

Bu’aa: __________________________________________ __________________________________________

7. Yoo namoonni baay’inaan gara magaalaatti godaanan baay’inni uum-mata baadiyyaa xiqqaachuun misoomni baadiyyaa kufa.

Sababa: __________________________________________

Bu’aa: __________________________________________

8. Jabaatanii hojjennaan magaalaattis ta’ee baadiyyaatti jireenya ofii fooyyeffachuun wantoota magaalaa jiran hundumaa baadiyyaadhaa qabaachuun nidanda’ama.

Sababa: __________________________________________

__________________________________________

Bu’aa: __________________________________________

__________________________________________

9. Baadiyyaan misoomnaan magaalaan misoomuu waan dandeessuuf, mootummaan dursa baadiyaadhaaf xiyyeeffannoo kennee jira.

Sababa: __________________________________________

__________________________________________

Bu’aa: __________________________________________ __________________________________________

10. Quufan malee hinutaalan; utaalan malee hincaban.

Sababa: __________________________________________

__________________________________________

Bu’aa: __________________________________________

__________________________________________

27

Boqonnaa 3: Beekumsa Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• yaadaijoodubbisichaaaddaanbaasta.

• jechootawalittifiduundiigalaijaarta.

• dabreennaa,tarsiiqaafiraawwimadabreennaahimootakeessattifayyaam-ta.

• hiikajechootaaakkagalumsaattitilmaamta.

• gaaleefimiseensotaagaaleebalballoomsita.

• ergaamammaaksaaqaaccessita.

Boqonnaa 3: Beekumsa

Barannoo 1: Dubbachuufi Dubbisuu

Gilgaala 1: ShaakalaDubbisuunDuraa

A. Muuxannookeerraaka’uungaaffiiwwankanaangadiigabaabsiideebisi.

1. Namanaannookeetti‘beekaa’jedhamuagarteeykndhageesseebeektaa?Yoobeektemaaliinbeekaajedhame?

2. Bonniifiganni,birraafiarfaasaanwal-jijjiiraniidhufuuisaaniimaaliinbeekta?

B. Hiikajechootakanaangadiitilmaami.

1. bitaagaluu

2. xurree

3. yaaxxina


28

Kutaa 12

Gilgaala 2: ShaakalaYerooDubbisuu

A. Ariitiidhaankeeyyataseensaafikeeyyatagoolabaadubbisuungaaffiwwanlamaankanaangadiideebisi.

1. Namoonnibeekumsaakkamittiilaalu?

2. Kal-hedduummaanbeekumsaamaaliini?

Beekumsa

Beekumsikaraaaddaaddaatiin ilaalama.Kaanakkawaanhubatamee ittijiraatamu maraatti fudhata. Gariin ammoo, adeemsa saayinsawaan wal-qabsiisa. Namoonni bu’uura ogummaati jedhanis jiru. Marti isaaniyyuutajaajila isaarratti xiyyeeffatan. Hiikni kennamu hamma fedhe baay’atulle,kal-heddee (multidimensional) ta’uufi jireenya hawaasaatiif gumaachuunisaahubatamuuqaba.Maddibeekumsakanaamaali?gaaffiinjedhugaruudeebiibarbaada.

Maddibeekumsaahedduudha.Karaaleekanakeessaamuraasni rakkina,dubbisa,muuxannoo,umriifishaakalata’uudanda’u.Eenyuyyuurakkaachuukanhinbarbaanneefirakkinakanjibbuta’ullee,rakkinnimaddabeekumsaata’uun isaa gama gaarummaa isaati. Namni tokko hammuma rakkateesammuundhiphachaadeemu,jireenyisbitaaittigalu,keessaba’uufbu’eebaha; kufees ka’a. Wal’aansoofi falmii akkasii keessaan xurree ifa isaagarsiisuu argata. Haalli kun nama rakkate hundaaf ta’uu baatullee, kanhisachuunfalmateef,buusee-baaseeifaajeefkaraainjifannoo,kandhumniisaa mirgaafi gammaachuu irraan ga’u waan ta’eef, abbicha beekumsahorachiisejechuudha.

Achii–as-dhufailmanamaayooilaalle,falmiitaasifametuifaagarsiise.Ifakanatu dukkanamo’atee gufuu jireenyaafi xurree beekumsaa ittimul’ise.

29


Haalakanaan,barridukkanaadarbeebarrihaaromaadhufe.Jiruufijireenyagufuunhadheessesdhandhamagaariihorachiise.Kunammoo,muuxannoota’ee, isakeessadarbeefbeekumsa,isaargeedhaga’uufammoodhugaabaateefifakkeenyagaariita’e.

Muuxannookanarraabaruunga’eedhalootahaaraawaanta’eef,fudhateeakkamaddabeekumsaattiittigargaarama.Ofcinaawaanargateefis,hojiirraoolmaanisaabattalummaaqaba.Akkaisayaaxxinaanjiruufisaayinsawaata’ee gorsaafi dadammaqsa addaa hinbarbaadu. Inni kun akkaakuumuuxannooisawantaagarru,dhageenyuufishaakalluurraaargamudha.

Umriis ta’ee dubbisni muuxannoo namaa nuun ga’a. Jaarsoliin waanmuuxataniifi kuufatanirraa hamma beekan, yaadatan nuuf qicu. Isakaleessa jiraatan irraa kan har’aatiin wal-qabsiisanii gorsu; abboomuu;qajeelchuuakkasumas,komatu.Barreessaanismuuxannoofihubannooisaabarreeffamaandhiyeessa.Bakkainnidhaabatedhaabachuundubbistoonniakkailaalantaasisa.Kanaafuu,jarasta’eebarreessaanwaanhubatanirraanuufqoodu.Dhaloonnihaaraanammoomuuxannooisaaniikanaalanfachaa,bitaafi mirgaan ilaaluun maqaa itti baasaa, mormaa, deggeraa ka’umsataasifachuunbeekumsacunqaa’aa(eclectic)horata.

Beekumsihumna–humnahiixateeqabu;isafiigeeqaqqabudha.Kunammoo,dhalanamaahundaafooleeshiboobishaaniifiabiddabaatuwal-simsiisuunifaisakanuumamaatiinmorkatutolcheedukkanamo’e.Allaattiisamiirraabu’uureffachuunxiyyaaratolcheebalali’e;battalattihalaalaga’uudanda’e.Akkaataasammuundhalanamaaittihojjetuqo’achuunkompiiterakanhojiiisaasaffisiisuufargate.Kanaanis,dhamaatee(dadhabbii)humnaafisammuuxiqqeesse.Daangaadoofummaanjaarescabseedarbe.

Gabaabumaatti, kal-heddummaan beekumsaa tajaajila, maddaafi gosaisaatiinta’uudanda’a.Tajaajilaisaatiindhalanamaayeroodhaayeroottiachi-


30

Kutaa 12

as-dhufa isaa hubachiisaa jireenyaa guyyaa mo’achuun bayyaanataaakka deemu taasise. Maddi isaas rakkina, qareeyyii muuxannoofi wkfirraaakkata’ehubate.Beekumsidhimmatokkoofooluisabiraarraaaddaakkata’esaddaanbaafachaahar’aga’e.Haata’umalee,wal-maleeakkahintolleshubate.

B. Gaaffiiwwandubbisakeessaaba’anarmaangadiiakkaataagaafatamtettidee-bisi.

1. Beekumsieessaaargama?

2. Rakkinniattamittimaddabeekumsaata’a?

3. Beekumsi‘Humna’kanjechisiisemaali?

4. Beekumsikal-heddeedha,’yoojedhumaaljechuuisaatii?

5.Akkadhallinamaaxiyyaaraafikompitarahojjetuka’umsakanta’emaali?

6. Dhallinamaahammumajireenyaanwal’aansooqabeefalmatu,ifaargaadeema’jechuunmaaljechuudha?

7. Ifnixurreebeekumsaamul’isajedhameisakami?

8. Isakeessadarbeefbeekumsa,isaaargee-dhaga’eefammoodhugaabaateekanta’emaali?

9. Daangaadoofummaajaareecabsuufdhallinamaamaalgodhe?

31


C. Jechoonniarmaangadiidubbisichakeessaaba’an.Akkaataadubbisi-chaattihiikaisaanikenni.

1. xurree_________________ 2. injifannoo______________

3. daangaa_______________ 4. jaare__________________

5. muuxannoo_____________ 6. saffisiise_______________

7. cinaa_________________ 8. qice___________________

9. alanfate________________

D Gaaleewwanarmaangadiibakkaduwwaahimootaittiaananiidhufankeessattiguutuunhiikaisaaniihubadhu.

waanfalmateef jaaruun hiixateeqaba nuufqican fiigeeqaqqaba dammaqsaaddaahinbarbaadu dukkanamo’an bu’eebaha seexaa kufees,ka’a waacobsan guddinaifaargan 1. Beektonnimuuxannooisaanirraa____________________.

2. Waanagarru,dhageenyuufishaakallurraamuuxannoonargamu___.

3. Dhallinamaa_____________________ifaarge.

4. Beekumsihumna___________________________;_____________

5. Qareeyyiinifatolchuun______________________________.

6. Namnitokkohammumarakkateesammuunisaadhiphachaadeemu,keessaaba’uuf____________________________________.

7. Dhaloonni____________________________qabulammiifbu’aa,biyyaafis_________.

8. Waacabsan________________________________.

9. Ifaajan_____________________________________.

10. Beekumsa_______________bu’aahundacaaluudha.


32

Kutaa 12

Gilgaala 3: ShaakalaDubbisuunBoodaa

Ergaadubbisichaarraaargattanmuuxannookeessaniinwaliinqabsiisuungareenirrattimari’adha.

1. Beekumsinamadhuunfaafista’eehawaasaafmaalfayyada?

2. Ilminamaaosoocarraaquubaateebeekumsahinargatuture.Bu’aabee-kumsailmanamaatikanjettantarreessuunaddaaddummaaisaaniiibsaa.

3. Barumsibu’aafalmiidhalanamaakeessaaisatokko.Attamitti?

4. Ofii keessanii beekumsa akkamii qabdu? Beekumsi keessan kunnamootaabiraatiifbu’aaakkamiiqaba?

5. Wantootabeektuufiittifayyadamaajirtukeessaakanbu’aabeekumsaahintaaneisakamfa’i?

Barannoo 2: CaaslugaShaakalaDiigalaaGilgaala 4:

A. Fakkeenyaarmaangadittikennamehordofuungaaffiiwwanittiaananiidhiyaatanhojjedhu.

Fkn:

jechootawalittidhufan jechauumame hiika

dura+ta’aadura-taa’aahogganaa

adda+dureeadda-dureegeggeessaa

haran+kosiiharan-kosiigadhee

Jechootawalittidhufan jechootauumaman hiikaisaanii

1.amala+qabeessa ___________ ____________

2.ofiin+gala ___________ ____________

3.du‘ee+ka’e ___________ ____________

4.duubaan+gala ___________ ____________

5.ofiin+du’ii ___________ ____________

33


B. Gareenta’uunjechootadiigalaanuumamanshanbarreessaatiibarsiisaakeessanittiagarsiisa.

1.________________________________________ 2.________________________________________ 3.________________________________________ 4.________________________________________ 5.________________________________________

ShaakalaHennaaGilgaala 5:

Fakkeenyaafiibsagabaabaakennamefaanabu’uungaaffiiwwandhiyaatan

deebisi.

1. Kaleessamanabarumsaadeeme.

2. BorFinfinneendhaqa.

Himoota kana lamaan keessatti gochaa raawwatameefi hinraawwatamne

agarra. Lamaanuu haala raawwii nutti himu. Gochaan raawwatame (per-

fective aspect)fi kan hinraawwatin (imperfective aspect) garaagara. Kan

raawwatame tokko yeroo itti raawwatame qaba. Yeroon kun hennaa ta’a.

Kanaafuu, inni fakkeenya(1)nbakkabu’ehennaadarbekeessa,kan (2)n

bakkabu’eammoo,hennaadhufu(ammaafiegeree)keessakanraawwatuufi

raawwachuufjirudha.Askeessattigochimootajalasararamanirraa{-e}nkan

raawwatame,{-a}nammookanhinraawwatamneagarsiisu.

1. Baradarbeqotaanture. 2. Innikitaabadubbisaajira.

3. Isheenqoraancabsaaoolte. 4. Tufaanbarsiisaaoole.

5. Gulummaanmanaijaare. 6. Yagguuanidhaqerafaature.

7. Bormanaijaaraaoolla. 8. Kaleessabunabu’aaoolle.

9. Gaariinganama,ganamanideema. 10.Guutaanwayyaahodhaajira.


34

Kutaa 12

ShaakalaGaaleeGilgaala 6:

A. Wal-haammannaa jechootaa armaan gaditti dhiyaatan keessaa ulaagaalgaaleekanguutanaddaanbaasi.

1. Sangaaguddaasana

2. Sangaaadiiguddaasanaargachuun

3. Sangaaargatteadiiguddaasana

4. Sangaafooniiadiiguuddaaargattesana

5. Sangaaargattesana.

B. Gaaleewwan kanaan gadii keessaa mataa, miiltoofi murteessituu addaanbaasi.

Fkn 1. managuddaasana

2. manakitaabaadeeme

mataa miiltoo murteessituu

mana guddaa sana

deeme manakitaabaa -

1. Gaangeedhaafokaahaame

2. Si’alamamukarraakufe

3. Intalaqalloobareedduukaleessaasana

4. Konkolaataafe’umsaaadicha

5. Deeme

6. Mucaa

7. Diimaatokko

8. Irra

9. Kaleessa

10. Suuta

35


C. Gaaleewwan(B)jalattidhiyaatankeessaaakkaakuumiiltoowwaniifimurteessitootaaddaanbaasi.Gaaffiiwwan(1fi2)akkafakkeenyaattisiifhojjetamaniijiru.

1. [Gaangeedhaafokaa]haame

Miiltoo=gaangeedhaafiokaa=miiltoosadarkaatokkoffaa.

2. [Si’alama][mukarraa]kufe

Miiltoo=mukarraa

Murteessituu=si’alama

3. __________________________________

4. __________________________________

5. __________________________________

6. __________________________________

7. __________________________________

8. __________________________________

9. __________________________________

10. __________________________________

D. Gaaleewwanarmaangadiikeessaaakaakuumurteessituuaddaanbaasi.

1. Gamookeenyasana

2. Sarichakoo

3. Boqqolloomataasadii

4. Daakuukonyeetokko

5. Namootahedduukana

E. HimootaarmaangadiikeessaaakaakuugaaleeAfaanOromooaddaanbaasi

1. Loltuucimaankaleessabadhaafamesundhufe.

2. Garasuunakkaabbaaisaagoota.

3. Mucaamagaalaqallooqaba.

4. Barataacimaanabdiihinkutu.

5. Haadhaafhoolaabite.


36

Kutaa 12

Barannoo 3: Afoola

ShaakalaMammaaksaaGilgaala 7:

A. Fakkeenyaa kanaan gadii hordofuun ergaa mammaaksota dhiyaatanii

addaanbaasi.

Fkn Waacabsanwaacobsan-seexessuu/onnechiisuu

Qunceenwal-qabatteearbahiiti–tokkummaa

1. Dinnichibakkagobbattettihordaamiiti.

2. Garaanyaanniseeneyaannihinseenu.

3. Gannadarbeefmanahinijaaran.

4. Eeboodarbatanii,jinfuuhinqabatan.

5. Reeffafiraatorbagaragalchu.

6. Akkaakkakeenbeekaa,irrakeessansidubbisa.

7. Kanlafattijibbansireenamattikorti.

8. Dhaadachuunmarqaahammaabiddarrajirtutti.

9. “WaanWaaqaahinbeekaniihaadhaWaaqonaanjedhaa,“jette

jaartiin.

10. Harkacabsuudadhabdedhungadhu.

B.Mammaaksaarmaanoliimammaaksaanhiiki.Inniduraasiifhojjetameejira.

Dinnichibakkagobbattettihordaacabsiti.

- Mixiinwal-qabatteelagaceeti.

- Qunceenwal-gargaarteearbahiiti

- Waliigalaanalaagalan.

37


C. Cimdiinta’uunmammaaksotalamalamabarreessaatiiergaaisaaniisad-

daanbaasa;mammaaksaanishiikaa.

Mammaaksaergaa

1. ___________________________________________

2. ___________________________________________

Mammaaksamammaaksaanhiikuu

1. __________________________________________________

2. __________________________________________________


ShaakalaKeeyyataBarreessuuGilgaala 8:

Gareenta’uunhimootaijooarmaangadittidhiyaatanfayyadamuunbakkaduwwaa

kennamerrattikeeyyataijaara.

1. Beekumsiqabeenyaadha.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Beekumsikaraaaddaaddaaargama.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


38

Kutaa 12

3. Bu’aanbeekumsaagamalamaanilaalamuudanda’a:beekumsanatoofibeekumsasaayinsawaadha.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Namnimo’uabdiihinkutu;namniabdiikutuhinmo’u.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Akaakuunmanaahedduudha.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

39

Boqonnaa 4: Qaama Qaamaan Bakka Buusuu Kutaa 12


• yaadoleeijookeeyyatootadubbisadhiyaateekeessaaaddaanbaasta.

• jechootawaliindeemantarreessita.

• hiikajechootaaakkaataadubbisadhiyaatettitilmaamta.

• maqibsaafiakaakuuisaaaddaanbaafatta.

• hiikahibboowwaniihimta.

• raawwiifuuladurattita’uunisaaniihinoolleefimamsiisaata’anxiinxalta.

Boqonnaa 4: Qaama Qaamaan Bakka Buusuu




40

Kutaa 12

A. Gaaffiiwwankanaangadiifakkiioliirrattihundaa’uundeebisi.

1. Fakkiinarmaanoliiakkawaliigalaattiwaa’eemaaliiibsa?

2. Namnikangaraabaqaffatuufmaaliif?Dhukkubootaaakkamiitugaraabaqaffannaafsababata’u?

3. Qaamninamatokkoonamabiraatiifooluudanda’ajetteeyaad-daa?

B. Hiikajechootakanaangadiitilmaamaa.

1. fala 2. kalaa’uu

3. bubbullee 4. qarqaraboollaa


A. Gaaffiiwwanarmaangadii lamaankeeyyattoota seensaafigoolabaadub-bisuundeebisi.

1. Namnitokkoyookaleenykntiruunisaadhukkubsateyaaliiat-tamiitutaasifamaafi?

2. Qaamnifayyaankandhukkubsataabakkabu’utokkoeessaaargama?

Qaama Qaamaan Bakka Buusuu

Saayinsiifiteeknooloojiinguddachaafibabal’achaadeemuurraankanka’e,namoonni ogummaafi beekumsa dabalachaa har’a ga’an. Ogummaaw-waniifibeekumsakanakeessaainnitokkokanfayyaati.Ogummaanfayyaadhibee fayyaa kan duraan turaniifi yeroodhaa yerootti babal’achaa dee-maniifkallattiiaddaaddaatiin falabarbaada.Dhukkuboota fayyaanamaato’achuuffalliogeessonnibiraga’aninnitokkoqaamadhukkubsatejijjiiruunisafayyaata’ebakkabuusuudha.

41


Qaama dhukkubsate tokko baasanii kan birootiin bakka buusuun kandanda’amukaraa lamaanakka ta’uogeeyyiin fayyaani’ibsu. Isaaniisqaa-manamaanamaafoolchuufiqaamabineensaanamaafoolchuudha.Qaamanamoota sababa garagaraatiin du’anii baasuun kan warra qaamni isaaniidhukkubsachuundu’attikalaa’aniitiinjijjiiruundu’arraaoolchuunergaeega-

leebubbuleejira.Wal’aansakanaanbiyyootabaay’eekeessattidhukkubsat-toonnihedduunwaggaa,waggaattiafaandu’aatiibu’u.Fakkeenyaaf,biyyoo-taAmarikaafiIngiliiziikeessattidukkubsattootakumaatamaanlakkaa’amantuwal’aansa garaa baqaffannaa taasifatee fayya. Bara 1978 keessa kutaa-lee biyyoota kanaa keessaa dhukkubsattoonni 1274 kalee jijjiirrachuufgalmaa’anii765guutummaanguutuuttiijijjiirsifataniifayyuudanda’aniijiru.Ittifufuunbara1994ammoo,baay’innidhukkubsattootagalmaa’anii5000yooga’u,kanneenkeessaawal’aanamuunkanaddagodhatandhukkubsattoota1744turan.Amarikaakeessattiqofasi’atokkowal’aansakanaafkangaaf-fiidhiyeeffatandhukkubsattoota100,000 turan.Kunammoo,qaamanamafayyaatokkokanisadhukkubsateebaasanii jijjiiruufbaay’eekanbeekameta’uunuttimul’isa.

Qaamanamaaisadhukkubsatetokkojijjiiruunkandanda’amuinnibiraanqaa-mabineensotaatiinfayyadamuunta’a.Qaamabineensotaanamaafoolchuunakkaisaqaamanamaanamaafoolchuuumriidheeraahinqabu-dhiyeenyakana jalqabe jechuudha. Kunis ‘seentotiraansipilaanteeshiin’ kan jedhamuyoota’u,kaneegalebiyyaAmarikaattiakkata’ebara1996keessaibsameeture.Baay’inninamootaqaamaisaaniiisadhukkubsatejijjiirrachuufiyyataniidabalaadeemuunmaaliifi?Gaaffiikanaafdeebiigaragaraatujiru.Tokkoffaa,namootaqaamajijjiirsifatankeessaaharki70qarqaraboollaarraadeebi’aniiwaggoota5-20jiraachuudanda’uuisaaniiti.Lammaffaan,ogeeyyiinfayyaaqorannoosaayinsawaaguyyuuttitaasisaniinqaamnia-lagaafiqaamnidhuk-kubsataa,akkawal-hindidnetaasisuufigatiilayyoongabaafdhiyeessuuisaa-niiti.Sadaffaanammoo,dhukkubsattoonninamootawal’aanamanii fayyaanarguunfayyuufwaanabdiihorataniif.Inniafraffaan,namootaqaamoleeakkatiruu,onnee,rajiijiifikaleedhukkubsatandawwaalaachuunwal’aanuurraqaa


42

Kutaa 12

moleedhukkubsatootaabaasanii isafayyaabakkabuusuunsalphaata’uuisaati- Fakkeenyaaf, biyya Ingiliziitti, kalee tokko jijjiirsifachuuf, Paawundii10,000yoogaafatu,qaamnialagaaakkawal-hindidnnetaasisuufqorichibita-muammoo,paawundii3,000ta’u.Walittipaawundii13,000yoota’u;dhukub-sataakaleetokkowal’aanuufgaruu,baasiinwaggaattiba’upaawundii18,000ta’a.Kanaafuu, isaakka jiruttiyaalamuufi isa jijjiiramugidduugaraagarum-maaguddaatujira.Jijjiirsifachuuwayyajechuudha.

Haata’umalee,qaamoleenamaasta’eebineensotaajijjiirsifachuunisrakkoomataaisaaqaba.Kanakeessaainnitokkoqaamafayyaaargachuunrakkisaata’uuisaati.Qaamafayyaata’eargachuunrakkisaata’uufsababnihedduunnijiru.Innitokko,namoonniqaamoleebarbaadamankananagaadhaandu’anmuraasata’uuisaaniiti.Fakkeenyaaf,namoonnibalaakonkolaataatiindu’an,du’abattalaawaanta’eef,qaamoleenbarbaadamansunfayyaata’aniyyuu,lakkoofsiisaaniimuraasa.Sababniisaa,mallibalaatiraafikaaittisubaballa-chuufi ogummaa kanaaf barbaachisu gama konkolaachisaafi namootaatiindabalaadeemuuisaati.Kanamalees,firoonninamootabalaaaddaaddaatiindu’anii qaamolee isaanii namoota dhukkubsataniif oolchuuf fedhii dhabuuisaaniiti.Qaamolee namoota dhukkubsatanii ykn dulloomanii du’anii namabiraatiifoolchuunammoorakkisaadha.Kunneenmartiwal-ga’aniiqaamajij-

jiirsifachuuulfaataataasisu.

Rakkooqaamajijjiirsifachuuilaalchisaniimudatankanafuruuf,karaagaraga-raancarraaqqiintaasifamaatureejira.Isaankeessaaseeratumuunisaatok-ko.FakkeenyaafbiyyootaBeeljigiifiSingaaporkeessattiseerritumameakkaibsutti,qaamniisaanamabirootiifakkahinoolleyoomallatteessemalee,

qaamoleen nama du’ee abbaa barbaadeef kennama. Namoonni seerakanaanmormanwaanjiraniifhojiirraoolmaaficarraaqqiikanattigufuuta’uunisaanii hinoolu. Qaama bineensotaa namaaf oolchuun ammoo, fala beek-tonnigufuuwwanmudataniifargatanisabiraati.Qaamabineensotaanamaafoolchuun rakkoo karaa namaatiin dhufuuf fala ta’ullee, dhibee biraa fiduudanda’a. Dhibeen kunis, carraaqqii dhukkuba tokko fayyisuuf taasifamuun

43


dhukkubnibineensotaanamaqaamni jijjiirameef,qabuudanda’uu isaarraamadda.Fakkeenyaaf,ADSIiinduraanjaldeessarrattimul’atejedhama.Ammagaruugaranamaattisdarbeeaddunyaarrattidhibeeyaaddessaa ta’ee jira.Kanaafuu,rakkoonkunakkawal-qabateehindeemneef,qaamabineensotaaosoonamaafhinoolchinduraqorannoobal’aageggeessuunbarbaachisaa-dha.

Walumaa galatti, qaamolee akka kalee, rajiijjii, tiruufi onnee dhukkubsa-taatokkookannamootabirooyknkanbineensotaabakkabuusuunlubbuubaraaruunnidanda’ama.Haata’umalee,qaamoleefayyaata’anargachuufiqaamoleebineensotaanamaafoolchuufsodaanjiruammoo,gufuuguddaata’eemul’ata.Kanaafuu,qorannoonbal’aangeggeeffamuungufuuwwansa-naafalaeeruurrattiakkaxiyyeeffatubeektonninigorsu.

B. Gaaffiiwwanarmaangadiiakkaataadubbisichaattideebisi.

1. QaamabineensotaanamaafoolchuunbiyyaAmarikaattikanibsameyoomi?

2. Qaamanamootaaisafayyaakanwarradhukkubsattootaabakkabuu-suundu’arraaoolchuufgufuukanta’an:

a) _________________________________

b) _________________________________

c) __________________________________

3. Qaamabineensotaanamaafoolchuunmaaliifrakkisaata’a?

4. Akkadubbisakanaattiqaamoleenamootadhukkubsataniibaasuunkanbirootiinbakkabuusuunkandanda’amukaraalamaani.Isaanis,

a) _______________________________

b) _______________________________

5. Rakkooqaamanamabirooisadhukkubsateefoolchuurrattimudatanfuruufcarraaqqiitaasifammaaturanlamabarreessi.


44

Kutaa 12

a.__________________________________

b.__________________________________

6. Akkanamoonniqaamajijjiirsifachuufgaaffiidhiyeeffatandabalaadeemansababoonnitaasisanmaalfa’i?

C. Himoonni kanaangaditti dhiyaatan sirrii yoo ta’an “dhugaa”, dogoggora yoota’an“soba”,jechuundeebisi.

1. Hammamguddatulleesaayinsiinqaamabineensotaafinamaawal-simsiisuhindandeenye.

2. Qaamabineensotaanamaafoolchuukeessattiyaaddoonjiruogum-maanisaadhibuudha.

3. Kaleejijjiirsifachuurraisumadhukkubsataawal’aanuutusalphaadha.

4. Qaamanamaanamaafoolchuunakkumakanbineensotaaumriidheeraaqaba.

D. Bamqaaleenarmaangadiidubbisichakeessattimaalakkabakkabu’anibsi.

1. Isaanis(keeyyata2)_______________________

2. Kunammoo(keeyyata3)___________________

3. Innikun(keeyyata4)______________________

4. Isaan(keeyyata6)________________________

5. Wal’aansakana(keeyyata3)_________________

E. Akkaataadubbisichaattifilannoowwandhiyaatankeessaadeebiisirriidhajettufiladhu.

1. Kanneenkeessaaqaamabineensotaanamaafoolchuuttigufuukanta’eisakami?

A. Fedhiidhabuunamootaa B. Wal-diddaaqaamolee C. Hanqinaogummaayaaluu D. Dhukkubadaddarbaa2. Kaleefayyaaargachuunrakkisaakanta’emaaliifi? A. Baay’eennamaadhukkubsateefidulloomeewaandu’uuf

45


B. Firoonniwarradu’aniiqaamoleeisaaniikennuuffedhiiwaandha-baniif

C. Duutinamootakaleefayyaahir’achaawaandeemeef D. Ogummaakonkolaachisuufiittisnibalaatiraafikaawaandabaleef E. Hunda3. Qaamoleenamootabalaaaddaaddaatiindu’aniiisadhukkubsateef

oolchuurrattirakkoouumameefdubbisichakeessattifallidhiyaate, A. Seeratumuunakkakaleenisadu’eehinbaanetaasisuu. B. Maatiiwarranamnijalaadu’eamansiisuu C. Qaamabineensotaattifayyadamuu D. ‘B’maleehunduudeebiidha.4. Yeroojalqabaatiifqaamabineensotaanamaafoolchuunakka

danda’amukanibsame, A. Amarikaattibara1996 B. Singaapooritti1978 C. Beeljigitti1964 D. Deebiinhinkennamne5. Yaanniijoonkeeyyatalammaffaakanneenkeessaaisakami? A. Qaamadhukkubsatetokkobakkabuusuunkaraaleeittiin

danda’amu. B. Rakkooqaamadhukkubsatetokkobakkabuusuukeessatti

mul’atukanittiinittifamu. C. Ogummaanqaamajijjiiruukaraaittiingabbatu. D. Deebiihinqabu.

F Hiikajechootaykngaaleewwankanaangadittidhiyaataniidubbisicharrattihundaa’uundeebisi.

1. Du’attikalaa’uu 2. Qarqaraboollaa

3. Akkawal-hindinne 4. Carraaqqiitaasisuu

5. Dhibeeyaaddessaa G Fakkeenyakennamefaanabu’uunjechootawaliindeemanbarbaadi.

Fkn.Jechoota waliin deeman hiika isaanii


46

Kutaa 12

Seera+tumuu seerabaasuu Gadoo+ba’uu haaloobahuu Daga+qaxxaamuruu fagaachuu 1. Lafee______________________________________ 2. Maqaa______________________________________ 3. Garaa_______________________________________ 4. Malkaa______________________________________


1. Namootanaannookeessanittidhukkubakaleetiinrakkachaajiranbarbaaduunjijjiirsifachuunakkadanda’amuittihimuunyaadaisaanqabanbarreeffamaandareedhaafgabaasi.

2. Qaamabineensotaanamaafoolchuunhammamdhugaadhajetteeamanta?3. Akkakeettiqaamabineensotaasta’eenamaaisafayyaawarradhukkub

sataniifoolchuunbarbaachisaadhajettaa?

Barannoo 2: Caasluga

Gilgaala 4: ShaakalaMaqibsootaa

A Ibsootaafifakkeenyaarmaangadiirrattihundaa’uungaaffiiwwanittiaanandeebisi.

Fkn1.1)Sangaadheeraabite. 2.)Innibarataacolleedha.

Maqibsi(a)jalattijalasararamekutaagaaleemaqaakeessawaanjiruuf,maalomsaa,inni(b)jalaadaangaagaaleegochimaakeessawaanjiruufkuti-moomsaadha.Fkn2.1)Kitaabakambitte? 2)Biyyikunkeenya.Fakkeenyakanakeessattiammoojechi‘Kam’jedhumaqibsagaaffiiyoota’u,‘kun’kanjedhumaqibsaakeektuuti.Maqibsiqabeenyaagarsiisuammoo‘keenya’kanjedhuta’ajechuudha.

47


1. Lagaguutuubidiruumoofaance’uunrakkisaadha.

2. Gamoodhedheeroonfoddaadhidhiphooqabansunkankooti.

3. ObboWaaqee,jaarsaaraaraadheeraarifeensaadii,namniwaa’eeisaagurraaqabuhinwallaalu.

4. ObboTolaanwaanqarshiibaay’eeqabuuf,si’atokkokonkolaataafe’umsaaadiitokkoofikanmanaacuquliisatokkobitate.

B. Keeyyataarmaangadiiqalbifannoondubbisuunmaqibsootaachiikeessattiargamanaddaanbaasi.Akaakuuisaaniijalattisramadi.

Laggeen gurguddoon biyyi keenya qabdu osoo jallisamanii misoomaafoolanii, guddina barbaachisaa hawwii namoota hundaa ta’e bira yeroogabaabaakeessattiga’uunnidanda’ama.Jallisiinkunammoo,hirmaannaalammii gaafata.Namoonnimartihumna,qabeenyaafibeekumsa isaaniiosoo hinwaakkatin hirmaannaa boonsaa yoo taasisan, fooyya’innikam yeroo kam dhufuu akka danda’u salphaatti addaan baafachuunnidanda’ama.Hawaasninaamusagaarii,kutannoocimaafiseexaaguutuunka’ehawwiimisoomaafqabulaggeenkanajallisuungalmaanniga’ata.

Barannoo 3 : Afoola

Gilgaala 5: ShaakalaHibboo

A Gaaffiiwwankanaangadiiakkaataagaafatamtettideebisi.1. Hibboonmaali?

2. Akkaataahibboonnaannookeessanitti ittihibbifatamugareenta’uunirrattimari’adhaatiidareedhaafgabaasaa.

B. Hibboowwanarmaangadiitiifdeebiiisaaniikenni. 1. Ammamajiigeessi,

Gandawaliingeessi.


48

Kutaa 12

2. Wajjinnyaannaa,

Maafhuqqatta?

3. Ijaisaahinyaatani,

Mukaisaahiyyaabani.

4. Dukkanagumbiiguute.

5. Karaanshaggar,

Naannoo,naannoo.

6. Gurbaandiimaantokko

Lagagamaijaajjeelallaba.

7. Haadhakeessaabaatee,

Haadhadhiitti.

8. Haatiniteessi,

Intallinifiigdi

9. Jooraaooltee,

Hanxaxiinkaracufatti.

10. Irridibijallidibi!

Gidduundibaandiboo!

C. Hibboo naannoo keessanitti taphatamu shan shan fiduun akkaataa itti

taphatamuufihiikaisaarrattigareenmari’adhaatiidareedhaafgabaasa.a

D. Faayidaahibboondhimmootakanaangadiiilaalchiseeqabubal’inaanibsi.

1. Hawaasomsuu 2. Barsiisuu

3. Miliquu 4. Gadifageessaniiyaaduu

5. Aadaacimsuu.

49

Boqonnaa 5: Aadaa Fuudhaafi Heerumaa Oromoo Gujii Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• aadaa fuudhaafi heerumaa naannoo keetii kan Gujii waliin walbira qabdee

ibsita.• jechoota hiika isaanii waliin walitti firoomsita.• fufiifi gosoota isaa addaan baasta.• sirna tuqaalee bakka barbaachisaa ta’etti galchuun keeyyata barreessita.• tajaajila dhamjechoota addaa addaa ibsita• sirba fuudhaafi heerumaa qaaccessita.

Boqonnaa 5: Aadaa Fuudhaafi Heerumaa Oromoo Gujii



A. Gaaffilee armaan gadii gareen irratti mar’achuun deebisaa. 1. Naannoo keetii nama dhiyootti fuudhe yookiin heerume beektaa? 2. Fuutiifi heerumni naannoo keetti geggeeffamu adeemsa akkaamii keessa darba? 3. Oromoon Gujii gosa fuudhaafi heerumaa akkamii qaba jettee yaadda?B. Hiika jechootaafi gaaleewwan armaan gadii tilmaami. 1. naqii 2. addibaana 3. butii 4. kaayyoon kennite


A. Gaaffilee armaan gadii “dhugaa” yookiin “soba” jechuun deebisi.

1. Aadaan fudhaafi heeruma Oromoo Gujii bakka afuritti qoodama.

2. Aadaa fuudhaafi heerumaa Oromoo Gujii keessaatti ga’een dubartootaa daran gad aanaadha.

3. Kaadhimmachuu keessatti gurbaatu intala bifti itti tolte filata.


50

Kutaa 12

4. Gabbarri butiifi gosoota fuudhaafi heerumaa warra kaaniif gaafatamu tokkoo miti.

5. Hawwiin fuudhuu keessaatti murteessaan abbaa gurbaati.

6. Kaadhimmatanii fuuchuu keessatti murtoo warra wal-fuudhanii dursuun barbaachisaadha.

Aadaa Fuudhaafi Heerumaa Oromoo Gujii

Uummanni tokko karaalee ittiin duudhaa hawaasaa dhalootatti dabarsuufi fi-rooma uumu keessaa inni tokko gaa’ela. Oromoon akkuma baay’ina uumma-ta isaafi bal’ina lafa isaatti aadaan fuudhaafi heerumaa isaallee hedduudha. Aadaa fuudhaafi heerumaa jiran keessaa xiyyeeffannoon dubbisa kanaa kan Oromoo Gujiirratti. Oromoo Gujii biratti fuudhaafi heerumni akaakuu afur qaba. Isaanis kadhaa, hawwii, addibaanaafi butii jedhamu. Hundinuu haala raawwii isaaniitiin garaagara.

Kadhaan seera fuudhaafi heerumaa Oromoo Gujii keessaa isa tokko ta’ee, kan abbaan gurbaa bifaafi qalbii intalaafi haala jireenya warra ishii jaallatee maatii intalaa kadhatee ilma isaa fuusisudha. Dura abbaan gurbaa akka aadaa Gujiitti tamboofi buna xiqqaa qabatee gara mana abbaa intalaa dhaqee intalli nama biraatiin kadhatamuufi dhiisuu ishii gaafata. Yoo hinkadhatamne ta’e, intala isaanii ilma isaatiif akka jaallateefi akka kaayoo ilaalaniif gaafata. Akka kanaatti abbaan intalaa akka aadaa Gujiitti kaayoo ilaallatee yoo kaayoon kenniteef, akka kaayoon kenniteef beeksisuun akka kadhatu hayyamaaf. Yoo kaayoon gaarii hinta’iin garuu akka kaayoon kennuufi didde beeksisuun akka kan biroo barbaaddatu itti hima.

Kaayoon kenniteefii kan fuudhu yoo ta’e, kadhaadhaan waggaa tokkoo hanga waggaa sadiitti turuu nidanda’a. Itti aansee kan dhufu gabbara gaafachuudha. Gabbaraaf abbaan intalaa goromsa lamaafi jibicha tokko (horii sadii) gaaf-ata. Horiin erga kennamee booda, abbaan intalaa jila qopheessatee firaafi ollaa waammatee intala isaa jaallatee kennuu isaa beeksisa. Yeroo kennus

51


si’a sadii “Intala koo jaaladhee ilma keessaniif kenneera,” jedha. Itti fufee akka ija hinjaamsine, ilkaan hincabsine, harka hincabsine, miila hincabsineefi akka mataa hindabsine erga dhaamee booda, akka horaniifi nagaan jiraataniif eeb-bisa. Kanaan warri gurbaa sirbaa intala fudhatee gala. Intalli heerumte yoo bantii dhabde goromsa warra isheetiif ergan gurra muranii ergu. Kanaan ala homtuu intalarra hingahu.

Inni lammaffaan hawwaadii yoo ta’u, kana keessatti warri qooda hinfudhat-an. Sirna fuudhaa kana keessatti gurbaatu intala ofii jaallatetti nama ergatee haasa’ata. Isheenis gama isheen eenyummaa gurbaafi kan warra isaa qoratti. Qorattee duubni maatii isaa kan warra ishii hinsaalfachiifne yoo ta’eefi yoo gara-an ishee itti nahera ta’e, ‘Tole,’ jettee gara isaa dhaqxi. Yoo jibbite garuu nididdi.Erga intalli baatee guyyaa lama bulte booda abbaan gurbaa gara warra intalaatti jaarsa ergata. Jaarsis akkas jedha “Namni keessan badee ana bira jira, manaa hinbahinaa, malkaa hinbu’iinaa, hinbarbaadiina, manatti na eega anatu dhufa” jedhee dhaama. Abbaan intalaa kana dhageenyaan guyyaa isaan itti deebi’an beellamee manatti eega. Guyyaa beellamaa abbaan gurbaa jaarsa fudhatee dhaqee ol seenee taa’a. Kana booda abbaan gurbaa abbaa intalaatiin “Ab-baa ebeluu!” jedhee waama. Abbaan intalaas “Yaa” jedhee owwaata. Abbaan gurbaa yeroo afur irra deebi’ee “Jabbiin tee jabbii kiyya faana galteetti,” jedha. Erga kan jedheen booda jaarsolii fudhatee dhufeen “”Narraa araarsaa, kontoma Daarimuu, narraa qabaa,” jedhee gaafata. Jaarsoliinis abbaan gurbaa goromsa bantii yookiin jabbii tokkoofi jibicha lama akka kennu murteessu. Kanaan booda manguddoonni araarsanii soddaa waliif ta’uun firummaa jabeeffatu.

Sadaffaan addibaana. Addibaanni akaakuu fuudhaafi heerumaa hanga tokko faallaa hawwaadiiti. Innis, maatiin gurbaas ta’e gurbaan osoo quba hinqabaa-tiin intalli gurbaa jaallatti. Sana booda fedhii ishiitiin siinqee qabattee barii gara mana warra gurbaa dhaqxi. Yeroo achi geessu ala dhaabattee warra manaa waamtee nagaa erga gaafatteen booda ol seenti. Kana boda “ Adda jabaadhaa, addibaana fakkaadhaa, taqeen abaluu eessaa?” jettee bakka ciisicha gurbaa


52

Kutaa 12

gaafatti. Erga itti agarsiisaniin booda ol dabartee teessi. Gurbaan garaan isaa yoo intalatti addibaana dhufte kanatti hinnaane ta’e diduu danda’a. Garuu yeroo hedduu walii galu. Sababni isaa intalli addibaana dhaqu kan mudaa qabdu, tan nama fuudhu dhabde, haftuu yookaan jibbamtuu taatee osoo hintaane, jaalala gurbaa qofa waan ta’eefi. Gurbaan intalli addibaana itti dhaqxes akkuma warra kaanii jaarsa warra ishiitti ergee araarfatee daraaraa yookiin goromsaafi jibicha kenna. Kanumaan soddaa walii ta’u.

Inni arfaffaan butiidha. Butiin yeroo intalli qoraan, bishaan yookiin loonii galtu fedhii ishii malee humnaan fudhatanii galuudha. Gosni intalaa isheedhaa bu-tamaa jirtu bira geenyaan waraana guddaatu ka’a. Wal-waraanu wal-darbatu wal buruksu. Erga butee fudhatee galeen booda, innis akkuma hawwaadii war-ra intalaatti jaarsa ergata. Araarri butii garuu kaanirra nijabaata. Abbaan intala butamtee warra buterraa jabbii torba fudhata. Kanumaan walitti araaramanii soddoomu. Gosni fuudhaafi heerumaa kun rakkina walxaxaa ta’e warra walfuu-dhanirraan geessisa. Sababni kanaa bu’uurri isaa jaalala waan hintaaneefi. Jarri wal fuudhan yeroo mara afaan isaanii walitti hinmi’aa’u. Fedhiidhaanis wal-hinunatan. Kun ammoo gara wal-reebuu, dhiiga dhangalaasuu, ija waljaamsuufi qaama cabsuutti deemuu danda’a- rakkoon fayyaa akka maatii sanarra gahu taasisuu jechuudha. Irra caalaa ammoo, fedhii malee fuudhuun mirga namaa sarbuudha. Kanaafuu, butiin aadaa fuudhaafi heerumaa osoo hinta’in barsiifata gadhee miidhaa geessisan keessa isa tokkodha. Barsiifanni kun yeroo amma kan balaalleffatamuufi hafuu qabuudha.

Walumaa galatti, aadaan fuudhaafi heerumaa Oromoo Gujii afran olitti tarrees sine keesaa kadhaan-fedhii maatiitiin, butiin-fedhii gurbaatiin geggeeffama.Isaan kana keessatti fedhiin intalaa hineegamne. Hawaadiifi addibaanaa kees-satti garuu gurbaafi intalli ga’ee guddaa qabu. Kanaafuu ijaarsi bultii fedhii gur-baafi intalaarratti hundaa’a jechuudha. Jireenya jaraatiifis ta’ee guddina naan-noo isaaniitiif iddoo ol aanaa qaba.

53


B. Jechoota “A” jala jiraniif hiika isaanii “B” jalaa filiitii walitti firoomsi. A B1. kaayoo a. sirna2. ganna b. ulee dubarri/beerri qabatan3. bantii c. milkii4. taqeen d. durbummaa5. siinqee e. firooma fuudhaafi heerumaa6. jila f. diinqa7. soddaa g. waggaa


Gaaffiiwwan armaan gadii jireenya keetiin wal-qabsiisuun deebisi.

1. Garaagarummaafi tokkummaan aadaa fuudhaafi heerumaa naannoo keetti geggeeffamuufi Oromoon Gujii geggeessan maali?

2. Ati aadaa fuudhaafi heerumaa isa kamiin deggerta? Maalif?

3. Aadaan fuudhaafi heerumaa fedhii misirroota lamaaniitiin ala taasifamu itti fufuu moo hafuu qaba jetta? Akkamitti?

Barannoo 2: Dubbachuu

Shaakala FalmiiGilgaala 4:

Qabxiilee armaa gadiirratti garee gareetti qoodamuun falmii geggeessaa.

1. Maatiin intaalaa gabbara hedduu maatii gurbaa waan gaafataniif, gurbaan sababa qabeenyaan intala jaallatu tokko osoo hinfuudhiin hafa. Butiin rakkoolee akkasiif furmaata waan ta’eef hafuu hinqabu.

2. Dubartoonni muuxannoon isaan hawaasa keessatti qaban waanuma mana keessaa dalagamu qofa waan ta’eef, maatii egere ijaaramu karaa qabsiisuun isaan hanqata. Kanaafuu, murtoofi hirmaannaan isaan fuu dhaafi heeruma ijoollee isaanirratti godhan hagas mara faayidaa hinqabu.


54

Kutaa 12

Baarannoo 3: Caasluga

Shaakala DhamjechootaaGilgaala 5:

A. Gaaffiiwwan armaan gadii gareen irratti mariyachuun deebisaa.

1. Dhamjechi maali?

2. Garaagarummaan dhamjechaafi jechaa maal sitti fakkaata?

B. Jechoota armaan gadii keessaa dhamjechootaa foo’i.

1. sun 6. lole

2. nama 7. gara

3. keessa 8. fira

4. manneen 9. amanamummaa

5. qale 10. harka

C. Jechoota armaan gadii dhamjechatti addaan qoodi.

1. firoome 7. gurraacha

2. faradoo 8. godaane

3. kirkire 9. muudame

4. hojjetame 10. hormaata

5. namummaa

6. hiyyeessi

D. Dhamjechoota ‘B’ fi ‘C’ jalatti addaan baafte akaakuu dhamjechaa armaan ga-

ditti siif dhiyaate jalatti ramadi.

Dhamjecha

Hirkataa Walaba Hundee Fufii

55


E. Jechoota kanaan gadiirraa fufii addaan baasi.

a) hinyaadne b) qabame

c) yaadeemu d) qalii

e) fudhatullee F. Jechoota armaan gadiirraa fufii addaan baasuun akaakuu isaanii jalatti

ramadi.

jechootaa fufii duree duubee naannee

hindeemu

agarre

namooman

filmaata

altokko

fardoo

hinnyaannee


Shaakala Sirna TuqaaleeGilgaala 6:

Afaan waa hunda: kan itti jiraatan; jireenya. Jiraachuuf ammo, afuura baafachuufi yaaduun dirqama jireenyaati. Afuura baafannaan, lubbu- qa-beeyyii birootiin kan wal-fakkeessu yoo ta’u, yaaduun garuu bakka ad-daatti afaan ittiin yaadaniin hojjechuun ammoo, walitti dhufeenya yaada, aadaafi hawaasaa cimsa (Addunyaa 2010:1, 2011).


56

Kutaa 12

A. Tuqaaleen keeyyata armaan olii keessatti dhiyaatan tajaajila isaanii bakka duwwaa armaan gadiirratti barreessi,

1 ( - ) ________________________________________________

2 (; ) ________________________________________________

3 (. ) ________________________________________________

4 ( , ) ________________________________________________

5. (; )________________________________________________

B. Keeyyata armaan gadii keessa sirna tuqaalee bakka barbaachisu galchuun guutuu taasisi barreessi

Saayinsiin uumamaa dameewwan garagaraa qaba Baayooloojii Keemistiriifi fiiziksiin warra muraasa Baayooloojiin damee saayinsii uumamaa ta’ee waa’ee lubbuu-qabeeyyii kan qo’atudha Lubbuu-qabeeyyiin kunis biqiltootaafi bineeldotatti addaan qoodamuu danda’u Keemistiriinis damee saayinsii uumamaa ta’ee ijaarsa, amala, caasaafi darbiinsa wantootaa kan qo’atu. Fiiziksiin ammoo haala dhangala’oo jajjaboofi gaasii qo’achuun damee saayinsii uumamaa ta’a Gabaabumatti saayinsiin uumamaa haala lubbu qabeeyyii amala ijaarsaafi darbiinsa wantootaa waa’ee dhangala’oo jajjaboofi gaasii qo’achuun saayinsii hawaasaarraa adda ta’a.

57

Boqonnaa 6: Kufaatii Dinagdee Adduunyaa Jaarraa Digdaamii Tokkoffaa Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• dubbisakeessaayaadaijoobaasta.• hiikajechootaahaalagalumsaantilmaamta.• durduubeefigosootaisaaaddaanbaafatta.• wal-simannaamathima,antimaafigochimahimta.• maalummaafufiihorteefitajaajilaisaaibsita.

Boqonnaa 6: Kufaatii Dinagdee Addunyaa Jaarraa Digdamii Tokkoffaa



A. Dubbisa dhiyaatetti seenuun dura gaaffiiwwan armaan gadiirratti cimdiinmari’adhaa.

1. Jiruufijireenyahawaasatokkookeessattikufaatiingamakamfa’iinta’uudanda’a?Gamadinagdee?Gamasiyaasaa?Moogamakamiin?

2. Dinagdeenhawaasatokkooakkakufukantaasisanmaalfa’i?

B. Hiika jechootaarmaangadiidubbisichakeessaaba’an.Yeroodubbistangu-fuuakkaisnittihintaaneef,hiikajechootaarmaangadiirrattibarsiisaakeessanwaliinirrattimariyadha.

1. dhiibbaa 2. olkaa’uu


A. Gaaffiiwwanarmaangadiidubbisadhiyaaterrattihundaa’uundeebisi.

1. Kufaatiidinagdeeaddunyaatiifsababakanta’anmaalfa’i?.

2. Dhiibbaawwankufaatiidinagdeeaddunyaatiindhufangabaabsiiibsi.

Boqonnaa 6: Kufaatii Dinagdee Adduunyaa Jaarraa Digdaamii Tokkoffaa

58

Kutaa 12

Kufaatii Dinagdee Addunyaa Jaarraa Digdaamii Tokkoffaa

Jaarraa digdamii tokkoffaa keessatti rakkoowwan addunyaa qunnamankeessaakufaatiindinagdeeisaijoodha.Kufaatiidinagdeeaddunyaahuba-chuufsababiiwwanuumaa isaafidhiibbaawwan innifidegadi fageenyaanilaaluunmurteessaadha.Sababiiwwankufaatiidinagdeeaddunyaasaffisi-saankeessaaliqiinga’eeguddaataphateejira.Kanajechuun,dhaabbileefinamoonniinvastimantiijaraabalinaangaggeessuufliqiihedduudhaabbileedaldalaa kan akka baankiirraa liqeeffachuu qabu. Liqiin kun ammoo, ho-jiirra oolee bu’aa fiduu qaba.Yemmuudeebi’us dhalawaliin herregamuuqaba.Jaarraakanakeessattidhaabbileenhedduunqarshiiliqeeffatanhaa-laanfayyadamuudadhabuurraankanka’ewarrairraaliqeefataniifdeebisuuhindandeenye.Baankiiwwanliqiikanaliqeessanisofdanda’aniihojjechuuhindandeenye. Hedduun isaanii cufamaniiru, yookiin gargaarsamootum-maawwanisaaniitiinkufaatiirraabaraaramaniijiru.Fakkeenyaaf,baankiiw-wanhedduunAmarikaakeessattinamootahedduufqarshiimanneenittiinijaarratanliqeessanwaanqarshiikanadeebisaniiargachuuhindandeeny-eef,manneenjireenyaaisaaniiirraafudhachuunharaajabaasuufdirqamaniijiru.Ogeeyiindinagdeehedduunrakkoonkunkufaatiidinagdeeadduunyakeessattika’umsaijoota’uuisaawaliigalu.

Sababnibiraagaraagarummaaqarshii dhaabbileendaldaalaafinamoonnidhuunfaabaankiikeessakaa’aniifihangaqarshiijarribaankiidhaabaasaniidha. Biyyoota dinagdeen guddatan keessatti namoonni dhuunfaafi dhaa-bileendaldalaaqarshiibaankiibaasaniiwaanfayydamaniif,wal-simannaadhabiinsiqarshiibaankiikaa’ameefiba’ugidduujiruhanqinaqarshiifsaax-ileejira.Akkafakkeenyaatti,lammiiwwanAmarikaakeessattiargamanhed-duunqarshiibaankiirraabaasaniiwaanfayyadamaniif,baankiiwwanbiyy-attiihedduunhanqinaqarshiitiifsaaxilamaniijiru.Ummannisqarshiifudhatedeebiseekafaluuhindandeenye.Asirrattigaaffiinijoontokkoka’uumala:qa-rshiinhedduundinagdeebiyyatokkokeessattisocho’aatureeessadhaqe?

59


Deebiinisaasalphaadha;namootamuraasaharka.Ragaanammajiruakkaagarsiisuuttiqabeenyihedduunnamootamuraasaandhuunfatameejira.Kunammoo, garaagarummaan galii warra sooressaafi warra hiyyeessa gidduujirugarmaleeakkabal’atugodheera.Ragaandhiyeenyakanaargameakkamul’isutti,lammiiwwanAmarikaagaliigidddu-galaqabaniifiwarragaliiguddaaqabangiddugaraagarummaanjirunamarifachiisa.Warrigaliiguddaaqabanwarragaliigiddu-galaqabanirraharkaafurtamiitorbaaancaalu.Warrigaliingiddu-galeessairrattiargamanhedduundargaggootadhiyeenyayuunvarsiitiiirraaeebbisamuunjireenyaisaaniifooyyeffachuufcarraaqqiigodhaajiranidha.Jarrikunmanneenkeessajiraatan,konkoolaatawwanittifayyadamaniifidhim-mootakaaniifqarshiiisaaniihojiirraoolchu.Karaabiraatiin,warrigaliiguddaaqabannamootaumriindeemaniifiwantootabu’uurajireenyaafbarbaadchisanwaanguuttataniif,qarshiijaraaolkaa’u.Kunhanqinniqarshiiakkababal’atugumaacheejira.

Qaamoleen mootummaa garagaraa kufaatii dinagdee addunyaa keessattiqoodaguddaa taphatanii jiru.Tooftaawwanmootummoonni dhaabbileedal-dalaafiqarshiisochoosanto’achuuffayyadamangarmaleedadhaabaaturan.Fakkeenyaaf, biyyoota hedduu keessatti itti gaafatamtoonni baankiiwwaniituqqacha(qoophi’a)jarridhumawaggaarrattibu’aabaankiiwwanirraaargatangarmaleehedduudha.Namni tokkodoolaaramiliyoonaheddutti lakkaa’amuargata.Qarshiinkunhojiihedduuuumuuf faayiduudandaa’a.Qarhiinhaalatuqachuunkennamukunbiyyootaguddinaanboodattihafankeessattihojiiw-wanmisoomaahedduugaggeessuufyoooole,rakkoowwanaddaaddaafuruudanda’a.

Malaamaltummaanis kufaatii dinagdee addunyaa keessatti qooda guddaataphateera.Fakkeenyaaf,dhaabbileenshaarikaan(aksiyooniin)hojjetanhed-duunsababakanaafgabaakeessaaba’uufdirqamaniijiru.Namoonnidhaab-bileekanahoogganangaliicallaahojiidaldalaarraaargamurrattigabaasaafiragaasobaadhiyeessuunbu’aadhuunfaajaraatiinhojjechuunkufaatiidhaab-


60

Kutaa 12

bilee kanaaf gumaachaniiru. Hojiin dinagdee biyya tokkoo ammoo, waankaraa dhaabbilee kanaan ta’eef rakkoon jararrattimul’atu dhiibbaa guddaafida.Bu’aanamoonnikunargatancarraaisaanjireenyaisaaniifooyyeessuufidinagdeebiyyaisaaniikeessattihirmaachuufqabangarmaleexiqqeessa.

Rakkoonbiyyatokkokeessattiuumamubiyyakaanwaliinkallattiinmulachuudanda’a.Fakkeenyaaf,biyyoonniAfrikaakeessattiargamanhedduunoomi-shaqonnaajaraabiyyootaguddataniiferguungaliiargatu.Yagguubiyyoonnioomishakanagarabiyyaattigalchankufaatiidiinagdeerraakanka’edadha-ban,maddigaliiwarrioomishaqonnaanbulaniigoguudanda’a.

Kufaatiidinagdeeaddunyaatiifsababootahedduunjiraatanillee,kanneenar-maan olii shoora guddaa taphatanii jiru.Karaa biraatiin, kufaatiin dinagdeeaddunyaa kun miidhaa hedduu geessisee jira-geesissaas jira. Tokkoffaa,namoonnihedduunhojiimaleehafuunnyaataisaaniitiifharkawarradureeyyiieeggachuuf dirqaman. Ijoollee isaaniillee barsiifachuu hindandeenye.Man-neenjarrikeessajiraatanliqiibaankiikafaluudadhabuurraankanka’e,irraafudhatamanii jiru. Hedduun jaraa qarqara karaa jiraachuuf dirqaman; kaanammoo dhaabbilee wiirtuuwwan gargaarsaa mootummootaan qophaa’aniifidhaabbileeamanataakeessajiraachuufdirqaman.Kunammoo,galiindhaab-bileefibiyyaaakkaxiqqaatuyookiinakkaaddaancitugodheejira.Kanamalees,kufaatiidinagdeerraankanka’e,sabaafisub-lammootaardiigaragaraattiar-gaman tajaajilawwan fayyaa, geejjibaa, bishaan qulqulluufi hawaasummaakan biraa argachuu hindandeenye. Namoonni biyyoota guddatan keessaadhiibbaakufaatiidinagdeeaddunyaarraankanka’e,namoonnilubbuuisaaniidhabanjiru.Kaanammoo,dhibeewwanfayyaafisammuuaddaaddaatiifsaa-xilamaniijiru.

Walumaagalatti,sababiiwwaniifidhiibbaakufaatiidinagdeeaddunyaailaalleejira.AkkaragaanBaankiiAddunyaamul’isutti,namoonniheddduunbiyyootaguddinaanboodattihafankeessajiraatanguyyaattidoolaaratokkoogadiar-gatu.Yemmuurakkoondinagdeeittidabalamu,jireenyijaraahangamgidiraafi

61


gadadoon xaxamee akka jiru hubachuu dandeenya. Kufaatii dinagdee addu-nyaajaarraakanaato’achuufdhaabbileehedduunkanakkaBaankiiAddunyaafibakkabu’oonnimootummootagaragaraatooftaawwanfurmaataaaddaaddaadhiyeessanillee,rakkoondinagdeeaddunyaaammasbali’naanittifufaajira.

B.Jechoonniarmaangadiidubbisakeessaaba’an.Hiikaisaaniiakkagalumsaatti

tilmaami.

1. Baraaramaniiru(keeyyata2) 2. Haraaja(keeyyata2)

3. Wal-simannaa(keeyyata3) 4. Rifachiisa(keeyyata3)

5. Carraaqqii(keeyyata3) 6. Olkaa’uu(keeyyata3)

7. Gumaacheera(keeyyata3) 8. tuqqachuu(keeyyata4)

9. Oogganan(keeyyata5) 10. Galiicallaa(keeyyata5

ShaakalaDubbisuunBoodaaGilgaala 3:

Gaaffiileearmaangadiigareenta’uundeebisaa.

1. Sababootadubbisakeessattikufaatiidinagdeeaddunyaafka’aniinalasa-babootabiraaakkajiranibsameejira.Jarakanakeessaagibirrilammiiw-wankafaluuqabanisatokko.Biyyootahedduukeessattinamoonnigaliinisaanii hedduu ta’e gibira xiqqaaakka kaffalan ragaannimul’isa.Dhim-makanahaalaqabatamaaItoophiyaakeessa jirubu’ureeffachuun irrattimari’adhaa.

2. Kufaatiidinagdeeaddunyaajaarraadigdamiitokkoffaakeessattimul’achaajirukanaanItoophiyaanmiidhamteettimoohinmiidhamne?Maaliif?

3. Akkakufaatiindinagdeeaddunyaatoo’annaajalaooluuftarkaanfiiakka-miitufudhatamuuqabajettu?


62

Kutaa 12

Barannoo 2: CaaslugaShaakalaDurduubeeGilgaala 4:

A. Gaaffiiwwanlamaankanaangadiigareenirrattimari’achuundeebisaa.

1. Durduubeejechuunmaaljechuudha?

2. Gareejechaakanneenbiroorraadurduubeemaaltuaddataasisa?

B. Durduubeewwanhimootaarmaangadiikeessajiranaddaanbaasuungabateeittiaaneejirukeessattiguuti.

1. Dabalaananaboodajira.2. Manakeessaamaalgoota?3. Wal-ga’iineessattigaggeessama?4. Har’awaa’eedhibeewwannamarraanamattidarbaniimari’anna.5. Laliseenharmeeisheebirateesseejirti.6. Huccuunkeesireerrajira.7. Lafajalaloo’a.8. Isheecinaataa’eejira.9. Sa’asaddeetittidhufna.10. Inniakkasareedutuudanda’a.

durduubeewwan faayidaaisaanii

1.23.4.56.7.8.9.10.

63


Gilgaala 5: ShaakalaWal-simannaa

A. Himoota armaan gadii keessa rakkoon wal-simannaa jira. Fakkeenya siifkenname hordofuun rakkoo mul’atu addaan baasuun himoota sirreessuunbarreessi.

Fkn.

1. Dabalaanhaadhaisaawaliingaramanabarumsaadeeman.

2. Dabalaanhaadhaisaawaliingaramanabarumsaadeeme.

3. Dabalaafihaatiisaagaramanabarumsaadeeman

Xiyyeeffannaan himoota kanaa mathima ‘Dabalaa” jedhu waan ta’eef,mathimniDabalaajedhuufigochimni“deeman,”jedhuwal-hinsimanne.Himnikunfakkeenya(2)fi(3)jalattidhiyateensirraa’eejira.Haata’umaleehimoonnikunlamaanxiyyeeffannoonisaaniigaraagara.InniduraaDabalaarratti,kanlammaffaaammoo,Dabalaafihaadharrattita’a.

1. Anisiwaliintaphanna.

2. Namootasanakeessaainnitokkodhukkubsataniiru.

3. Ambisaanisheeyookiinjarabiraturuubarbaadan.

4. Abbaafihaatikoogaragabaaanawaliindeemne.

5. Kunqaamanamaafwaangaariihintaaneef,jarridhiisaniideemuuqaba.

6. Namniguddaankabajamuuqabu.

7. Yemmuulamaafisadiiwalittiidaa’amushanta’a.

8. Jaramoositudhufuuqabu?

9. Boqqolloofixaafiingosamidhaaniiti.

10. Kitaabni,galmeenjechootaafiintarneetiinmaddaodeeffannooti.

B. Himoota rakkoowalsimannaaqabankudhanbarreessuunakkahiriyoonnikeesirreessanutaasisi.


64

Kutaa 12

C. Himootaarmaangadiikeessattijechoonnijalamuramanmaalagarsiisu.

1. Badhaatuunbunadhugde.

2. Sanbatoonqoraancabse.

3. Xiyyaarrinibalali’e.

4. Re’ettiinniduute.

5. Roobnimidhaanballeesse.

D. Himootaarmaanoliikeessattimatimniifaattimul’ata.Haata’umalee,himootatokko tokko keessatti mathimni dhokachuu danda’a. Dachaas ta’uu mala.Matimootahimootaarmaangadiikeessaaaddaanbaasiibarreessi.

1. Nyaataniijiru.

2. Utaali.

3. Hojjenneejirra.

4. Dabarteejirti

5. Taa’i.

6. Niciisan.

7. Dhufaniijiru

8. Deemi.

9. Taphanneejirra

10. Dhufteejirti

65


ShaakalaAantimaaGilgaala 6:

A. Deebiiwwangaaffiileearmaangadiibarsiisaakeettihimi.

1. Antimajechuunmaaljechuudha?

2. Himakeessattiantimnitajaajilaakkamiiqaba?

B. Himootaarmaangadiikeessaaaantimabaasi.

1. Boonaankitaabadubbise.

2. Lammiinbishaandhuge.

3. Amartiinobboleettiiisheefhuccuubitte.

4. Barsiisaanhundakeenyanagaanugaafate.

5. Eessumnikoohoolotasagalbite.

6. Dirribaanhaadhaisaadubbise.

7. LatiinBiliseefshaashiiergistte.

8. BarattoonnisababootaKufaatiiDinagdeeAddunyaarrattigabaasadhiyeessan.

9. Raggaasaanhaadhaisaafbishaanwaraabe.

10. Jiraattoonnigandakeenyaawal-ga’iigaggeessan.

11. Sareenkeenyaobboleettiikoociniine.

12. Meetiinbishaanwaraabde.

13. Shantamaanxaafiihaame.

14. Waraabessiharreenyaate.

15. Caalaandhufe.


66

Kutaa 12

ShaakalaGochimaaGilgaala 7:

A. Gaaffiileearmaangadiideebisi.

1. Gochimnimaali?

2. Gochimnitajaajilaakkamiiqaba?

B. Jechoonnihimootaarmaangadiikeessattijalamuramanmaalagarsiisu?

1. Sareendute. 2. Magartuunutaalte.

3. Innisangaabite. 4. Ayyaanaanfardaangulufe.

5. Isheensirbite.

C. Himootaarmaangadiikeessaagochimootaaddaanbaasiibarreessi.

1. Roobeeraanganamaangaramanabarumsaadeeme.

2. Ijoolleendirreerrataphachaajiru.

3. Sabbooqaanqonnaanbulaadha.

4. Dammeenqeensaqoratte.

5. Hundikeenyaachideemneeturre.

6. Barattoonnikitaabadubbisan.

7. AddeeKulaniinjijjiiramaqilleensaarrattiyaadakennan.

8. Hiriyaankooatileetiibeekamaadha.

9. Ollaankeenyanagaanamahingaafatu.

10. Barattoonniqo’achaajiru.

67


Yaadannoo

Tajaajilliisaaniigiddu-galeessagodhachuungochimabakkaaddaaddaattiqooduudandeenya.Fakkeenyaarmaangadiiilaali.

1. Boontuunkitaabadubbiste.2.Gaaromaankonolaataabite.

3. ObboGalataanqonnaanbulaadha.4.Feenaanbarattuukormeedha.

5. Sareendute 6.Namichisunnimaraate.

7. Sangaanmargadheedaajira

8. Isheenqaamadhiqachaaturte.

Himoota‘1’fi‘2’keessattigochaanraawwatamematimarraagaraantimattidarbuunihubatama.Kanajechuun,fakkeenya‘1’keessattigochidubbistejedhuBoontuurraa gara kitaabaatti darbe. Fakkeenya ‘2’ keessatti gochibite jedhu Gaarumaarraa gara konkolaataatti darbe. Gochimoonniakkasii ‘darboo’ jedhamu.Gochimnihimoota ‘3’ fi ‘4’ keessattiargamanu(-dha),maalumaamatimootaa ibsa.Kunneenamoogochimoota ta’umsaajedhamu.Gochimoonnihimoota‘5’fi‘6’keessattiargaman(duteefimaraate)matimarratti hafu. Kana jechuun gochi hojjetamu nama hojjetu sanabirattihafa.Gochimniakkasii‘darboo-hafoo’(kanceehaniifikanhinceene)jedhamu. Gochimoonni himoota ‘7’ fi ‘8’ keessa jiran gochimoota warraijoo kan akka dheedaafi dhiqachaa gargaaruun hennaafi kkf agarsiisuuffaayidaairraoolu.Hima‘7’keessattijirainnijedhuwaanyerooammaatiinwalittihidhataqaba.Haalumawal-fakkaatuun,hima‘8’keessattiturte inni jedhu yeroo darbeen walitti hidhata qabaachuu agarsiisa. Gochimoonniakkasi‘gargaartuujedhamu.

D. Himootaarmaangadiikeessaagochimootaaddaanbaasiibarreessi.Gosootajaraasibsi.

1. Magarsaannamagaariidha.


68

Kutaa 12

2. Dubartoonnigandakeenyaawaldaangurmaa’an.

3. Qananiisaanatileetiibeekamaadha.

4. Inniisheewaliinhaasa’aature.

5. Eessadeemaajirta?

6. Shantaaneedhufna.

7. Gammadaanhoolaaqale.

8. Hojjettoonnibiirookeenyaahojiirraaari’aman.

9. Dabalaanrafeejira.

10. Barbaadamaajirta.

Fufiihorteenhundeejechaarrattidabalamuunhorsiisuufgargaaru.Haalakanaanistajaajilaaddaaddaakennuudanda’u.Fakkeenyaarmaangadiiilaali:

1. Seenaansaawwantiksite. 2. Innisirbaajira.

3. Isaanbarachaajiru. 4. Obbolaan koo fardaandhufan.

5. Isheendhufte.

Himootaarmaanoliikeessattiwarrijalasararamanfufiileedha.Isa(1)keessatti{-wwan-t-,-n,-e}kanjedhamanfufiidha.Fufiinkunneen‘Seen-aa,saawwa,tiks-’kanjedhanittifufaman.Fakkeenyakanakeesssatti‘danooma’yookiin‘baay’inaafimatimata’uuagarsiisuufkanoole{-n}yoota’u,[--t}nkoorniyaa,{-e}nammoohaalaraawwiiagarsiisu.Hima(2)kees-satti{-aa’}nhaalaraawwiiagarsiisa.Yoomatimni‘isaanii’jijjiirame,{-a}irraagara{-u}deema.‘Obbolaankoofardaandhufan’isajedhukeessatti{-n}nmaaliinakkadhufanagarsiisa.‘Isheendhufte’isajedhukeessatti{-t-}nkorniyaagarsiisa.Kanajechuungochakanraawwatenaayee(dubartii)moodhiiragaafiijedhudeebisuufgargaara.Fakkeenyakanakeessattifufii-leensunnaayee(dubartii)agarsiisti.

69


Gilgaala 8:

A. Gaaffiiwwanarmaangadiigareenmariyachuunbarsiisaakeessanittihimaa.

1. Fufiijechuunmaaljechuudha?

2. Fufiihorteentajaajilaakkamiiqaba?

B. Himoota armaan gadii keessatti qaamoleen jechaa jala sararaman maalagarsiisu.

1. Magarsaansarootanarraaari’e.

2. Isheenkubbaasaaphanaataphachuujaalatti.

3. AbbaanGanameebarumsaalidileendubbisuufibarreessubaratan.

4. Jarribishaandhugan.

5. Innibishaandhuge.

6. Isheenbishaandhugde

7. Nutibishaandhugne.

C. Himoota armaan gadii keessatti fufiileen jala sararaman tajaajila caaslugaaakkamiiakkaqabanaddaanbaasiibarreessi.

1. Innideeme. 2. Isheendeemte.

3. Anideeme 4. Isindeemtan.

5. Jarrideeman 6. Isaandeeman.

D. Himoota armaan gadii keessaa fufiilee jiran addaan baastee barreessuunfaayidaajaraahimi.

1. Barattoonnikonkolaataadhaangaramanabarumsaadeeman.

2. Isheendureettiidha.

3. Sarichamanajalattinarge.

4. Sarittiimanajalattinarge.

5. Sarootaafurtunaciniine.

ShaakalaFufii


70

Kutaa 12

6. Namichieeboodhaansareewaraane.

7. Adurreenmanarrajira.

8. Damboobeennabirajiraatti.

E. Fufiileearmaangadiifayyadamuunhimootaergaaguutuuqabanijaari.

1. –n 2. –oota

3. –ch- 4. –dhaa

5. –tti 6. –lee

7. –rra 8. al-

9. wal- 10. hin-

71

Boqonnaa 7: Harka Qullaa Kaatu Moo…? Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• yaadaijoosheekkoodubbisteehubatta.• hiikajechootaagalumsaisaaniirrattihundaa’uunhimta.• sirnatuqaaleehimakeessattibakkeewwansirriita’ettiittifayyadamta.• mammaaksamaalmaalessitee(tarreessitee)maaliifakkadubbataman

himta.• gochimaafigosootaisaaaddabaasteehimta.• maalummaafifaayidaayaasaa(dhamjechauumamtee)himta.• bamaqaafiakaakuuisaaaddaanbaasteehimta.

Boqonnaa 7: Harka Qullaa Kaatu Moo…?

Barannoo 1: Dubbissuufi Dubbachuu

ShaakalaDubbisuunDuraaGilgaala 1:

Gaaffiiwwanarmaangadiisadisadiinirrattimar’adhaatideebisaa.

1. Namabaay’eejaallattuufjaalalakeeakkamiinibsita?

2. Namniwaadaasiifgaletokkoosoowaadaaisaacabseedhiifamagootaafii?Maaliif?

ShaakalaYerooDubbisuuGilgaala 2:

A. Dubbisagilgaalakanattiaanuosoohindubbisiinduragaaffiwwanarmaangadiiqalbeeffadhu.Ergadubbisteenboodasirriiyoota’e“dhugaa”,sirriimitiyoota’e“soba”jechuundeebisi.Deebiikennituufissababaisaaibsi

1. Haadhawarraatiifqubeelaakanhidheamaatii(soddaatii)ishiiti.

2. Haatiwarraahiyyumaarradabarteetti.

3. Haatiwarraafuulaabbaawarraaarguujibbiteetugandawarraadeemte.


72

Kutaa 12

4. Haadhawarraamaleeabbaanwarraahanqinahinqabu.

5. Jarreenkunbarnootajireenyarraaargataniinofiifqofaosoohinta’iinkaaniifilleebu’aabuusaniiru.

Harka Qullaa Fiigu Moo…?

Baraduriititure.FifinneedhaagaraJimmaattimagaalaaSabbataarraahanga

tokkodeemaniilagaAwaascee’uungaraWalisoottideemu.Haadhawarraafi

abbaa warraa hedduu wal jaallatantu naannoo laga sanaa ture.Abbaan

warrichaadaranwaanishiijaallatuufqubeelaahaatiisaaakkayaadannootti

kenniteefhidheefiiture.Ishiinisqubeelichaqubaishiirraabaafteehinbeektu.

Osumawaliin jiraataniiabbaanwarraafiranagaagaafachuuf lagaAwaas

cee’eebiyyafagoodeeme.Garuu,gannawaantureeflagniAwaasguutee

riqichadiigee isaeege.Karaaceehuwaandhabeefbiyyafiroottan isaatti

deebi’eebirraanhangabari’uttiachiture..

Kanagidduuttihaatiwarraabeelarradabarteewaanciniinteebultudhabde.

Kanarraakanka’equbeelichagurgurteedu’aofoolchite. Ishiingurgurtee

osooji’ahindarbiinabbaanwarraabirraanyoobari’uqee’eeisaattideebi’e.

Ishiinisdhufuuisaadhageenyaanfuuladuradhaabachuuwaansaalfatteef

gandawarraattibaqatte.

Abbaan warraas waa bubbulee barbaacha ishii deeme. Maaliif akka isa

baqatte yeroo gaafatu, akkas jetteen, “Qubeelaa ati naaf laatte waanan

nyaadhu dhabnaan nan gurgure. Harka qullaa ammoo fuula kee dura

dhaabachuunanleeyya’e.Kanaafansiduraabaqadhe,”jetteen.Innisakkas

73


jedheen,“Yaajaalalleekoo,harkaqullaakaatumoo;harkaqubeelaabaatu

wayya?” jedhe. Ishiinis, “Jaarsa kiyya kan wayyu silaa anis atis beekna,

du’eereeffikoosieeguurrajedheekanaraawwadhe,”jetteen.Sanaboodas,

araaramanii wal gorfatanii, harka qullaa fiiguunis, ganna haadha warraa

dhiisanii ganda firaatti fiiguunis hafee waliin hojjetanii dhiibanii galchanii,

horaniielmataniiofirradarbaniikaaniifilleehafanjedhama.

B. Jechootajalasararamangalumsaisaaniirrattihundaa’iihiikaisaaniibarreessi.

1. Ardiikeenyarrattio’idaranhammaachaadhufeera.

2. BulaannikaakaadhimniisaaFeeneetgooteefiifiddooolaanaakenna.

3. Caalaansababaaraadaanfirootaisaahundarraacite.

4. RiqichiGibeerrattibaraXaaliyaaniiijaarameciteekonkolaachisaafigargaaraanisaabattalumattidu’an.

5. TibbawwanhedduunamagammachiisankeessaaBirraanisajalqabaati.

6. Qee’eemooraahinqabnekanfedhetuittigora.

7. Obsaanwaanhojiimanaahinhojjenneefbarsiisaaisaaleeyya’e.


Gareegareenta’uunyaada,armaangadiimormuunykndeeggaruunfalmiiadeemsi-sa.Gareentokkoyaadaisajalqabaa,garooenbirooyaadaisalammaffaadeeggaruumormichaadeemsisuudandeessu.

1. Jaalalliifikakuunhangadu’aattilleedeemuuqabawaanta’eef,haatiwarraadu’alleeyoota’equbeelichagurguruuhinqabduture.

2. Yoojiraattewaliinjiraatuwaanta’eef,lubbuunjiraachuunisheewantawalnamamormisiisumiti.


74

Kutaa 12

Barannoo 2: AfoolaAfoollidameefooklooriita’eekanneenakkamammaaksaa,sheekkoo,durduriifa’iofjalattiqabata.Afoolakeessaamammaaksakutaakanajalattiilaalla.

MammaaksaGilgaala 4:

Mamaaksiarmaangadiiyooguutameebarreeffame,yaadaguutuudabarsuu

danda’a.Guutiibarreessi.

1. Dhaadannoondammaa_____________________________

2. Ofiinuuduutii,_____________________________________

3. Hammasangahaan,________________________________

4. Mannifakkartuu,___________________________________

5. _________________________lafaaka’u.

6. __________________________allaattiinsamiirrattiwallolti.

7. Hamaanofii,___________________________.

8. ________________________gaggeessaamaleegalu.

9. Kanqocaaftaa’e,____________________________.

10. ___________________________mormanamajallisa.

Barannoo 3: Caasluga3.1GochimaafiGosootaGochimaa3.1.1Gochima Gochimnigosootagareejechaakeessaatokkota’ee,himatokkokees-

satti,gocha,raawwiifita’umsakanmul’isu.Gareenjechaakunhimaguutuuta’etokkokeessaahafuuhindanda’u.Himatokkokeessattigo-chimniifimathimahandhuurahimatokkooti.

75


ShaakalaGochimaaGilgaala 5:

Himootaarmaangadiikeessattigochimajalasarari.1. Tolashiinmanabarumsaadeemte.2. Qalbeessaanbeekaadha.3. Namnitokkotokkokokkolfaanamamiidha..4. Barattoonnimanabarumsakeenyaakumatokkonita’u.5. Bokkaankaleessaahamaature.6. Gammadaannabarbaadaaoole.

Gilgaala 6:

Himootaarmaangadiikeessattigochimootadarboofihafooaddaanbaasiibar-

reessi.1. Baaccuuneeleecabsite.2. Tolaannajaalata.3. BoonaanBultiirukute.4. Aduunhar’aanamaguba.5. Jaalanneenniromi’te.

Gilgaala 7:

Himootaarmaangadiikeessattigochimootamuummeefigargaartuuaddaanbaa-

siibarreessi.1. Bilqiisaangaramanabarumsaadeemaajirti.2. Tolasaannabarbaachajooraaoole.3. Qamaleenboqqolloonyaatte.4. Bokkaankaleessaroobehedduuhamaature.5. Roobsanfuulaisaadhiqatee,cireeisaanyaateemanabarumsaa

deeme.

ShaakalaGochimootaDarbeeyyiifiFaaldarbeeyyii

ShaakalaGochimootaMuummeefiGargaartuu


76

Kutaa 12

3.2Dhamjechoota

Gilgaala 8:

(a) Latiiwwan“B”jalajiranjechoota“A”jalajiranwaliinwalittifiroomsi.

A B

1. tokko a. -isuu

2. beeke b. –oota

3. bite c. -ina

4. gooftaa d. –ooma

5. taajjabe e. –umsa

6. furdaa f. –ummaa

7. jabaa g. –eessuu

8. fira h. -aa

g. -ii

(b) Latiiwwan“B”jalaajechoota“A”jalajiranittimaxxananlatiiwwanmaalii

jedhamu?

(c) Hiikadhamjechauumamtee(yaasaa)gabaabsiibarreessi.

3.3 BamaqaafiAkaakuuBamaqaa 3.3.1Bamaqaa

Himnitokkocaasaaittiinijaaramuqaba.Caaseffamahimaakeessatti jechoonni maqaaykngaaleemaqaabakkabu’uuntajaajilakennan

bamaqaajedhamu.

3.3.2AkaakuuBamaqaa

1.Bamaqaamatayyaa4.Bamaqaaiyyaafannoo

2.Bamaqaaufnaa5.Bamaqaawaliyyoo

3.Bamaqaaeertoo6.Bamaqaawaliingaa

MaalummaafiFaayidaaDhamjechaUumamtee(yaasaa)

77


Gilgaala 9:

Himootaarmaangadiikeessaabamaqaaleebaasiibarrreessi.

1. Ishiindaddafteedeemuutuittitola.

2. Inniwalaloohedduubarreesseeqaba.

3. Isaankaleessadeemani.

4. Aniilmahangafaati.

5. Aageenofmiidhagsuujaallatti.

6. Anikanassanaswalqixanjaalladha.

7. HawwiifiLatiinhedduuwaljaalatu.

8. Atieessadhaqxa?

9. Tolaan,kanherregabarsiisu,obboleessakooti.

10. Barataankamiyyuuhojiimanaahojjeteedhufuuqaba.

11. Daraartuun,kanasoosama“Illaa”barreessite,AfrikaaKibbaajiraatti.


Gilgaala 10:

Himootaarmaangadiikeessattisirnatuqaaleebakkasirriita’ettigalchuunsirreessiibarreessi.1. Oyiruunkeenyamidhaankanneenakkaxaafiiqamadiigarbuuboqqolloofi

baaqelaabiqilcha.

2. Yoociisuakkareeffaayooka’uakkaleencaa.

3. Yaajaalalleekoo,harkaqullaafiigumooharkaqubeelaabaatuwayyajedhe.

ShaakalaBamaqaa

SirnaTuqaalee


78

Kutaa 12

4. Seenaanbarattuukutaakudhalamaati

5. Yoonsidhiisenahindhiisin

6. KumashiinbarattuundareekeenyaaborFinfinneetiidhufti.

7. Osoonrafuusa’aatiin230nattita’e.

8. Shukkaarrikiiloontokkoqarshii1375niingurgurama.

9. Margaankutaalee9-12ttiafaanOromoobarsiisa.

79

Boqonnaa 8: Gabateerraa odeeffannoo dubbisuu Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti barattoonni:

• odeeffannoogabateerraadubbisteeqaaccessita.

• faallaajechootaahaalagalumsaatiinbarreessita.

• ragaaleelakkoofsaafigiraafiintaa’angarahimaafikeeyyataattijijjiirta.

• gochibsaafigosootaisaaaddaanbaasta.

• maalummaafifaayidaaotoolaafiotoolta’ahimta.

Boqonnaa 8: Gabateerraa Odeeffannoo Dubbissuu


ShaakalaDubbisuunDuraaGilgaala 1:

Gaaffiiwwanarmaangadiideebisi.

1. Baay’innibarattootadareekeetiimeeqa?

2. Dareekeetti,lakkoofsaandhiiraamooshamarrantucaala?

3. Baay’inabarattootasadarkaalammaffaa(9-12)manabarumsaakee

beektaa?

Dhaabbatatokkokeessattiragaaqindeessaniikaa’uunwantootahedduufnama

gargaara.Fakkeenyyaaf,yeroobarbaadamuttiodeeffannoobarbaachisuarga-

chuufnama fayyada.Namnihaarawaanilleeyoodhaabbatasanatti ramada-

meedhufeodeeffannoobarbaadusalphaattiargachuudanda’a.Haalumawal

fakkaatuun,baay’inabarattootaayerooyeroonkaa’uunbaay’nadaa’immaniifi

Boqonnaa 8: Gabateerraa odeeffannoo dubbisuu

80

Kutaa 12

dargagootaumriinisaaniibarnootaafgahehammamtuakkabarumsahordo-

faajiran,hammamtuammooosoohinbaratiinakkahafan,hammamtuakka

addaan kutanaddaanbaasuufnamagargaara.Kanamalees,saalawaliinwalqabateegaraagarummaa jiruaddaanbaasanii irrattihojjechuufnamagargaara.

Gabatee armaan gadii keessatti baay’ina barattoota sadarkaa lammaffaa

(9-12),kanbara2003waggaawaggaaniifisaalaanaddaanbaheetaa’eera.

Odeeffannoogabatichaarrattihundaa’iitigaaffiiwwanarmaangadiideebisi.

ShaakalaYerooDubbisuuGilgaala 2:

A. Gaaffiiwwanarmaangadiiosooodeeffannoogabateerraattihince’iinduraqalbeeffadhu.

1. MagaalotaOromiyaakeessaaishiikamtubaay’inabarattootaa9-10ttilammaffaadha?

2. GodinootaOromiyaakeessaakamtubaay’inabarattootaantokkoffaadha?

3. Baay’inabarattootaakutaakudhalammaffaakeessaasaaladubartiitiingodinootaOromiyaakeessaakanhundaagadiikami?

4. Barattotakutaasalgaffaa,kanmagaalaakeessaabaay’inabarattootaadubartiitiinkancaalumagaalotaisaankami?

81


Kutaa

9Ku

taa 10

(9-10

)Ku

taa 11

Kutaa

12(11

-12)

(9-12

)

Godin

adh

idu

bdh

idu

bdh

idu

bIda

'adh

idu

bdh

idu

bdh

idu

bIda

'adh

idu

bIda

'a

Maga

ala

Adaa

ma34

8437

2625

8126

5060

6563

7612

441

812

922

787

824

1599

1746

3345

7664

8122

1578

6

Arsii

1769

214

570

1797

910

771

3567

125

341

6101

228

2916

3620

7995

349

0825

8974

9740

579

2793

068

509

Arsii

Dhih

aa11

273

7390

9092

6175

2036

513

565

3393

019

7110

3417

3981

337

1018

4755

5724

075

1541

239

487

Mag

aala

Asall

aa15

5917

7214

8015

8630

3933

5863

9777

138

464

134

314

1272

721

3944

5140

8585

36

Baale

6277

4963

5209

4056

1148

690

1920

505

1066

553

875

455

1941

1008

2949

1342

710

027

2345

4

Mag

aala

Bisho

ooof

tuu

2032

2157

1814

1536

3846

3693

7539

751

532

667

458

1418

990

2408

5264

4683

9947

Boor

ana

5697

2769

3799

1840

9496

4609

1410

561

819

056

511

211

8330

214

8510

679

4911

1559

0

Godin

a Add

aa

Naan

nawa

a

Finfin

nee

4663

3823

3952

2924

8615

6747

1536

210

3260

010

0054

920

3211

4931

8110

647

7896

1854

3

Gujii

7580

3428

4468

2306

1204

857

3417

782

612

215

388

108

1000

323

1323

1304

860

5719

105

Hara

rgee

Ba

haa

1272

549

2787

3433

6621

459

8293

2975

214

8128

611

2718

926

0847

530

8324

067

8768

3283

5

Harar

gee L

ixaa

7851

3457

5733

2611

1358

460

6819

652

1351

220

963

150

2314

370

2684

1589

864

3822

336

Gab

atee

Baa

y’in

a B

arat

toot

aa k

an M

ootu

mm

aafi

Mitm

ootu

mm

aa k

an

Sada

rkaa

Lam

maf

faa

Bar

a 20

03


82

Kutaa 12

Horro

o Gud

ruu

Walla

ggaa

6726

5662

4663

3318

1138

989

8020

369

1579

1257

1444

924

3023

2181

5204

1441

211

161

2557

3

Iluu A

bbaa

Bo

oraa

8591

7315

6185

5274

1477

612

589

2736

545

233

941

721

686

955

514

2415

645

1314

428

789

Jimma

7212

5926

5784

4717

1299

610

643

2363

930

725

632

517

463

243

010

6213

628

1107

324

701

Maga

ala Jim

maa

1599

1686

1495

1492

3094

3178

6272

525

472

474

319

999

791

1790

4093

3969

8062

Qelle

m Wa

l-lag

gaa

6950

5471

4759

3518

1170

989

8920

698

1059

877

868

558

1927

1435

3362

1363

610

424

2406

0

Maga

ala N

aqa-

mtee

1973

1827

1408

1307

3381

3134

6515

813

670

655

522

1468

1192

2660

4849

4326

9175

Maga

ala Sh

aa-

sham

mann

ee

2995

2496

2237

1806

5232

4302

9534

825

481

809

439

1634

920

2554

6866

5222

1208

8

Shaw

aa Ba

haa

6733

5639

5094

4255

1182

798

9421

721

1174

733

1015

627

2189

1360

3549

1401

611

254

2527

0

Shaw

aa Ka

abaa

6759

5329

6001

5193

1276

010

522

2328

214

4679

914

1060

528

5614

0442

6015

616

1192

627

542

Shaw

aa Ki

bba

Lixaa

6906

4604

5560

3704

1246

683

0820

774

1638

831

1067

680

2705

1511

4216

1517

198

1924

990

Shaw

aa Li

xaa

1587

711

569

1263

482

8428

511

1985

348

364

2839

1437

2460

1009

5299

2446

7745

3381

022

299

5610

9

Walla

ggaa

Ba

haa

1032

771

4269

7150

6017

298

1220

229

500

1741

1250

1231

560

2972

1810

4782

2027

014

012

3428

2

Wall

agga

a Lix

aa14

784

1181

610

064

8712

2484

820

528

4537

623

3923

1715

6110

6439

0033

8172

8128

748

2390

952

657

Dims

haas

ha17

8265

1294

6413

7696

9646

131

5961

2259

2554

1886

3003

118

291

2456

712

651

5459

830

942

8554

037

0559

2568

6762

7426

Rag

aa :

Biir

oo B

arno

ota

Oro

miy

aa, B

ara

2003

83


B. Ragaagabatee kessatti kennamerratti hundaa’iiti gaaffiiwwanarmaangadii“soba”ykn“dhugaa”jechuundeebisi.

1. MagaalliAsallaabaay’inabarattootaadubartiinhundaagadi.

2. Baay’innibarattootadhiiraaArsiibarattootadhiiraaWallagaBahaadachaatiioliincaala.

3. Baay’innibarattootadhiiraaShawaaKaabaakanWallaggaLixaarraharkawalakkaaoliinxinnaata.

4. Baay’innibarattootaasadarkaalammaffaaOromiyaakandubartiikandhiiraanicaala.

5. Baay’innibarattootadubartiibarnootaolaanaafqophaa’aniikanGujiiBooranaafiHarargeeLixaagadiaanaadha.

C. Baay’inabarataa ibsuuf lakkoofsotakennamankanneenarmaangadiigarajechootaattijijjiiriitiiodeeffannookenni.

1. HorrooGuduruuWallaggaa,25573 2. Shaashamannee,12088

3. Oromiyaa,627426 4. ShawaaKaabaa,11926

5. MagaalaBishooftuu,9947

D. Baay’inni barattootaagaraagarummaa kumashan shaniin gabateearmaangadii keessatti taa’eera. Garaagarummaa baay’ina barattootaa dhiiraafidubartii kan godinaalee arfanii giraafiidhaan agarsiisi. Kan saala dubartiihaalluugurraachadibuunkandhiiraaammoohaluudiimaadibuunaddabaasi.

dub dhi dub dhi dub dhi dub dhi45,00040,00035,00030,00025,000


84

Kutaa 12

20,00015,00010,00050000

Boorana GujiiWallaggaLixaaArsii

dhiira

dubartii


Manabarumsaakeessanittibaay’inabarattootaakutaaleesagaliihangakudha

lamaatti jiraniigareebarataa ja’a ja’aqabuunqoodamtaniidaree tokko tokko

hirachuun odeeffannoo barbaachisu sassaabaa. Ragaa argachuuf qaama

dhimmichi ilaallatu qunnama. Ragaa sassaabdan sana gabateefi giraafiin

qindeessuundareefdhiheessaa.


2.1 Gochibsootaafi Gosoota Gochibsaa

2.1.1 Gochibsa Caasaahimatokkookeessattigareenjechootaagareejechootakaanibsuuf

tajaajilanjiru.Fakkeenyaaf,gareenjechaamaqaaibsuuftajaajilujira.Gareen

jechaakunmaqibsajedhama.Haalumawalfakkaatuungareenjechaagochima

ibsuuffayyadugochibsajedhama.Kutaakanajalatti,gareejechaagochibsaa

ilaalla.

85


ShaakalaGochibsaaGilgaala 4:

A. Himootaarmaangadiikeessaattigochibsajalasarari.

1. Roobsandaddafeedeeme.

2. Nutibaradhufuyoonabarnootaolaanaatiibaranna.

3. Innimagaalaattigale.

4. Garbuungosamidhaandafeegahuuti.

5. Bultiinkonkolaataandeeme.

6. Jaagamaanrasaasaankurupheeajjeese.

7. DurOromoongaachanaaneebooofiraaqolataature.

8. Dhukkubichiakkaabiddaaarraabeeishiifixe.

9. IshiinDirreeDhawaadeemte.

10. Inniganamaganamacireeisaanyaata.

B. Gochibsoota addaan baafte keessaa jechoonni ykn gaaleewwan garee

gochibsootayeroo,iddoo,akkaataayknmeeshaaagarsiisanisaankami?

a) Ibsagochimootayeroo: b) Ibsagochimootaiddoo:

c) Ibsagochimootaakkaataa: d) Ibsagochimootameeshaa:

Hubachiisa: Ibsoota gochimaa hima tokko keessatti addaan baasuuf

gaaffiiwwanarmaangadiigaafadhu.

Yoom? Eessa? Akkamitti? Maaliin?

Fakkeenyaaf:“Nutikanbarnootaolaanaaseeennuyoomi?”kanjedhuufdeebiinkenninugaalee“baradhufuyoona”jedhu.Gochibsijechaan

ykngaaleenhimakeessatti dhufuudanda’a.Kaanishaaluma fak-

keenyakanaangaafatteedeebiinargattugochibsaiddoo,akkaataa

yknmeeshaata’ujechuudha.Gaaffiigaafatamekanaafkandeebii

ta’egochibsayerooti.


86

Kutaa 12

2.1.2 Gosoota Ibsa Gochimaa

GochibsaYerooGilgaala 5:

Himootaarmaangadiikeessaattigochibsayerooaddaanbaasiibarreessi.

1. BarnootaAfaanOromooWiixata,RoobiifiJimaataqabna.

2. Ho’insiaddunyaabarabaraandabalaadeema.

3. AyyaanniMasqalaahar’aaborhindhufu.

4. NuyiammaAfaanOromoobarachaajirra.

5. ObboToleeraanganamaagalgalaori’uu.

Gosnigochibsakanaagochitokkoyerooyknhennaaittita’ekanmul’isu.Gostigochibsakanaagaaffii“yoom”jedhuufdeebiikenna.Isaanisbor,ifataan,Jimaata,har’a,kaleessa,durdur,barabaraan,yerookanatti,takkatakka,guyyaaguyyaattikkfta’uudanda’u.

GochibsaIddooGilgaala 6:

Himootaarmaangadiikeessaattigochibsaiddooaddaanbaasiibarreessi.

1. Fayyeenmanajira.

2. Ishiinbiyyaalaadeemte.

3. AagaandigiriiisaayuunivarsitiiJimmaattibarachaajira.

4. NutiGalmaAbbaaGadaattifiilmii“Eelaa”daawwanne.

5. SirniGadaabaranaaBuleeHoraattihaaladinqisiisaankabajame.

Gochibsiiddoobakkaittiwantitokkota’ekanmul’isu.Jechootaibsagochimaaaddaanbaafachuufgaaffii‘eessa”jedhugaafachuudandeenya.Deebiingaaffichaasjechootaykngaaleewwangochibsaiddoota’ujechuudha.

87


Gilgaala 7:

Himootaarmaangadiikeessattigochibsaakkaataaaddaanbaasiibarreessi.

1. Daddafteenadhungatteef,dhirsanaafhintaatu.

2. Beekaanhojiimanaaqajeelcheehojjeteedhufe.

3. Jaarsikeenyasuutasuutadeema.

4. Toluunariitiinergichaqaqqabsiise.

5. Namniakkawaraabessaanyaatugaafaakkanamaanyaatedu’a.

GochibsaAkkaataa

Gosnigochibsakanaahaalaittiwantitokkoraawwatekanibsu.Himatokkokeessattijechiyookaangaaleengaaffii“akkamitti?”jedhuufdeebbiikennuibsagochimaakkaataajedhama.

GochibsaMeeshaaGilgaala 8:

Himootaarmaangadiikeessaattigochibsameeshaaaddaanbaasiibarreessi.

1. BaacaanfardaanmagaalaaAmboodeeme.

2. Duubeeneeboonborofaajjeese.

3. Aageenmarqaafala’’anaannyaatte,

4. TolasaanxiyyaaraanAmeerikaattikute.

5. Jiituunfunyoonhoolaahiite.

Meeshaaleenwantootagaragaraaittiintajaajilamnujiru.Haalumakanaanraawwiiyookaanta’umsatokkomeeshaaittiinraawwatameenyerooibsinu,ibsagochimameeshaajedhama.Jechoonniyookaangaaleengochibsakungaafii“maaliin?”jedhudeebisu.

2.2 Maalummaafi Faayidaa Otoolaafi Otoolta’a

Otoolajechijedhu“otoo”fi“ilaala”jechootajedhamanirraauumameeraawwa-chuufiraawwachuudhiisuuyknta’uufita’uudhiisuuwaantokkooagarsiisa.


88

Kutaa 12

Faayidaanisaa,dhallinamaaakkumawantootaqabatamaawaliifdabarsu,haalotasababaafibu’aarrattihundaa’aniita’aniifita’uudanda’aniswaliifibsa.Haalonnikunsababarrattihundaa’aniita’uudanda’u;hawwiiibsachuufjed-hamuudanda’amu;yookaanammoowaangonkumaata’uuhindandeenyeibsuufisgargaaramu.Fakkeenyaaf,wantootata’aniidarbankanduubattidee-bisuhindanda’amneibsuufOromoon,“Osoofieegeenboodadhufti,”jedheemammaaka.Osoon,akkamammaaksakanaattiwantahawwantokkoyknwantadarbeedeebisuuhindandeenyeefgaabbiiofiiibsachuufittigargaaramuudandeenya.

Shaakalaotoolaafiotoolta’aGilgaala 9:

Himoota armaan gadii keessatti ciroon jala sararame ciroo otoolaafi ciroodhaabbataata’uuisaaaddaanbaasi.

1. Yoofuullikeedukkanaa’e,barumsichisittidukkanaa’a.

2. Yooinnidhufuubaate,atikoottu.

3. Yooinnijabaata’ellee,isahinsodaadhu.

4. Yoobaranasirriittiqo’atte,baraegerebarnootaolaanaagalta.

5. Otoonqabeerata’ee,boollahinbu’uture.

6. Otoomanayaalaageessaniijiraatanii,hinduututure.

7. Yoodubbisteefixxeettata’e,kitaabakeenaafergisi.

8. Yoodaddafteedeemte,niqaqqabda.

Ciroonjechoota“yoo”fi“osoo”jedhuunjalqabeciroootoolaayoota’u,ciroonhafeciroodhaabbataadha.Ciroonotoolaayaadararra’aata’eyooqabatu,yaanniyookiingochiciroodhaabbataanraawwatamuufiraawwatamuudhiisuunisaakanciroootoolaarrattihundaa’a.Ciroonotoolaaakaakuusadiiqaba.Isaanis:kanta’uudanda’u,kanta’uufhawwan(hawwii)fikanta’uuhindandeenyeqabachuudanda’a.

89

Boqonnaa 9: Og - Walaloo Kutaa 12


• faayidaaog-walaloohimta.

• hiikajechootaagalumsaisaarrattihundeessuunijaarta.

• amalootaafiruqootawalaloomaalmaalessita(tarreessita).

• jechamootattifayyadamuunciigooijaarta.

• ciigookeessaasabbooqoo,sorgoofisokooaddaanbaasta.

Boqonnaa 9: Og-Walaloo


Gilgaala 1: ShaakalaDhaggeeffachuunDuraa

Shaakalakanattiaanseewalaloobarsiisaansiifdubbisudhaggeeffatta.Sana

dura,gaaffiiwwanarmaangadiisadisadiinirrattimari’adhaa.

1. Qaamanamaakeessaamootiinisakami?

2. Yeroobaay’eeqaamakanajalaawantidhokatujiraa?

3. Himootaarmaangadiikeessattijechootajalasararamangalumsaisaani-irraahiikaisaaniitilmaami.

a) Feenetobboleessaishiidugdakeessaabootte.

b) Aninamanamagidirsuhinjaaladhu.

c) Baacaan,gufuunisadhoofnaanfurguggaateekufe.

Boqonnaa 9: Og - Walaloo

90

Kutaa 12

Buufatawwanwalalooarmaangadiidabtarakeerrattibarreesii.Bakkeewwan

duwwaabuufatootakeessaayeroobarsiistuun/barsiisaankeedubbistu/su

dhaggeeffadhuujechasirriita’eguuti.

Sammuujedhu-__________

Kanaboottu-akkadibbee

_____________-marmeeciisa

Eeboocaala-ofgidirsa

Teephacaalaa-qaamaharkisa

Ofcaccabsee-ofrakkisa.

______________________

Yaadahoree-yaadatumsa.

Yookaafaallaa-ofbobbaasa

____________-gadofyaasa

Yaa’eeyaa’ee-yaa’eedeema

Diidailaalee-_____________

Dhumahinqabuyeroohundumaa

_____________-mootiiqaamaa

Ofiiyaadee-oftilmaama.

Sammuu…

Maddaergaa-maddayaadaa

Hawwiiyaabee-ofiifbada.

Gilgaala 2: ShaakalaYerooDhaggeeffachuu

91


Hawweehinquufu

_______________

Shillibjedheehinlakkisu

Har’aargateefhincallisu.

Boriifjecha-furguggaataa

Hawwiidhalchee-__________

Galaanarraa-abbuuqataa

Samiiyaabee-olhiixatee

_______________________

Qilleensarratti-oftaattiraa

Meeqaofqoodee-meeqaofhiraa.

__________________________

Ofiimaleenamaafhinsarmu

Fedhiifmaleehinabboomamu

Fiigamaleehinargamu

Sammuujedhumaqaaqaba

Qaamaanxiqqooyaadaanarba

Utuutaa’uubalali’a

Hirribarraanamaari’a.

KumsaaBurrayyuu,1993


92

Kutaa 12

Gilgaala 3: ShaakalaDhaggeeffachuunBoodaa

Hiikajechoota“A”jalajiranii“B”jalaafiluunwalittifiroomsi.

A B

1. Teepha a. gatantara,bitintira

2. bobbaasa b. gogaahoriiirraakanhojjetamumee- shaaittiinfe’uufkannamatajaajilu

3. barrisa c. dhangala’aaafaanittifudhachuu

4. shillibii d. balali’aa

5. abbuuqataa e. hirribasirriittinamahinqabne

6. taattira f. toleehinjedhu

7. hinsarmuu g. yaasa



Gaaffiiwwanarmaangadiijalqabadhuunfaandeebisi.Ittiaansuunbarataacinaakeejiruwaliinirraattimar’adhu.

1. Namajaallatturraaaddabaateebeekta?

2. Namajaallatturraaaddabaateeyoobeektata’e,yknnamaittidhi-yaatterraaaddabahuunyoosigaddisiiseebeektata’e,hiriyyaakeettihimi.

3. Namnisigorseeykneebbiseeyknammoonamaeebbisteebeektaa?Yoogorsiteeykneebbisteebeektata’e,meehiriyaacinaakeejirueebbisi.

93



Osoohindubbisiinduragaaffiiwwanarmaangadiiqalbiittiqabadhu.Sana

booda,walalichadubbisaagaafiiwwandeebisi.Deebiikeegareebarattoota

afurqabuwaliinmadaali.

1. Walaloonarmaangadiibuufataaleemeeqaqaba?

2. Yaadaijoobuufatajalqabaahimi.

3. Buufatoonnijalqabaasadanmaaliinwalfakkaatu?

4. Buufatoonnixumuraalamaanhoomaaliinwalfakkaatu?

5. Buufatasadaffaakeessatti,bo’oo(sarara)isakamtuisakamwaliin

balbalarukuta?Sagaleerukuttaa(balbalarukutan)agarsiisanbaasii

barreessi.

6. Buufannija’affaansararameeqaqaba?

Kudhaama koo

YuunivarsiitiiJimmaa

Yeroowaliinturre

Waangaggaariimalee

Waanbiraahinagarre.

Akkahaadhaataatee

Ofittinaqabatte;

Akkajaalalleettis

Nakunuunsifatte.


94

Kutaa 12

Sirraboraafadhee

Dadhabbiiboqodhe;

Jaalalairreefadhee

Nagaafacaafadhe;

Dheebodheeunadhee

Beela’eesooradhe;

Abjuudhugeeffadhee

Dhugaadhamdhamadhe.

Addaanbaana‘seene

Baaneehafna‘seene.

Egaaergaimaltee

Imalajireenyaa;

Kanmidhaanganamaa

Kanhinhafneachii;

Waananisiifhimu

Dhaamsabaay’eekeessaa,

Gar-kuteettiita’i.

Dhugaafnamaaoo’uu

Mudhiikeettihidhadhu

Qalbiikudhaamadhu.

Eebbansieebbisu,

Tulluunbakkadeemtuu

Dirreesiifhaata’u;

Ormibiyyasanaa

95


Firasiifhaata’u;

Nyaannibiyyasanaa

Dhiigasiifhaata’u;

Waaqayyosiuume

Bakkadeemtuhundaatti

Siiwajjihaata’u.

Gilgaala 6: ShaakalaDubbisuunBoodaa Gaaffiiwwanarmaangadiiwalalooarmaanoliirrattihundaa’uundeebisi.

1.Buufataisadhumaakeessatti,tooralamaahangashaniikeessattijechoonni“tulluu”,“dirree’,“orma”fi“fira”jedhamandhufaniiru.Hiriirraajachootakanarraamaalhubatta?

2. Namnigaraakutategaraanamaalaafaa?

3. Barreessichibuufataisatokkoffaasararaisajalqabaairrattimaaliifbakkamaqaadhahe?“YuunvarsiitiiJimmaa”jechuurra“yerittiiyeroosanaa”jechuuhindanda’uturee?

Barannoo 3: Amalaafi Ruqoolee Walaloo

Gilgaala 7: Ciigoo

Cigooarmaangadiikeessattijechootasabbooqoo,sookoofisoorgoobaa-suunhiikaisaaniibarreessi.

1. AaddeAageenyeroohundamataanamaadhoofti.

2. ObboJimaannamootaisacinaajiraataniiflafa.

3. Innibosonacireefixeegale.

4. Koottujennaansimbirataateedhufte.

5. Tolaananiisawaamnaangurranaaergise.


96

Kutaa 12

Gilgaala 8: ShaakalaRuqoleeWalaloo Gaaffiwwanarmaangadiilamalamata’uundeebisaa.1. Walaloowwanarmaanoliittidhaggeeffattaniifidubbistankeessaatti

amalootaakkamiiargitani?2. Yeroobaay’eewalalooyeroodubbifnuyknyeroodubbifamuyoodha-

geenyumiirakeenyaqirqirsa.Sababniisaamaalsittifakkaata?3. Amalawalaloonqabajetteeyaaddumaalmaalessi(tarreessi).4. Ruuqoleenwalalootarreessi?5. Bo’oowalalooarmaangadiikeessattisagaleeolka’uufigadibu’uagar-

siisi.Olka’uufigadibu’uunsagaleeleekanaamaalagarsiisa? Yaa’eeyaa’ee-yaa’eedeema.

Gilgaala 9: WalalooBarreessuu

Gaaffiiwwanarmaangadiideebisi.1.Himniarmaangadiidubbiiqoolaakamakkaibsuhimi. a)Tolaanakkagaaddidduunamabiraahinhafu. b)AbdiisaaAagaaleencaFaashistootaXaaliyaaniirom’isiise. c)Yerootokkotokkoyaadaburruusaannamawaqarujalaabakkatti

baqatandhabu. d)Dooktorrihospiataalakeenyaalubbuuajjeeseefayyisa. e)Barsiisaanbarataadhumaradareeseenentokoon“Bagadura barataahundumaadhufte!”jedheen. 2.Walalooarmaangadiidubbisiitigaaffileeittiaanandeebisi. Kaleessahar’ahawwinee Har’ammooboorhawwinee Yogaaboorurrageenyu Isakamiinhawwina? a)Walalookanakeessattiyoomyoomtuhimame? b)Akkawalalookanaattihawwiindeebiiqabajetteeyaadda?3.Walaloogabaabaakanakkaarmaanoliibarreessiitibarattootadareeketiifdubbisi.

97

Boqonnaa 10: Babal’ina Barnoota Olaanaa Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• yaadadubbisakeessaahubatta• hiikajechootaahaalagalumsaisaaniitiinhimta.• faayiidaafigosootawalqabsiisotaaaddaanbaasteehimta.• gumeeqopheessteekeeyyatabarreessita.• gaaleeficiroohimootaijaaranaddaanbaasteehimta.

Boqonnaa 10: Babal’ina Barnoota Olaanaa

Barannoo 1: Dubbisuufi DubbachuuShaakalaDubbisuuDuraaGilgaala 1:

Gaaffiiwwanarmaangadiicimdiicimdiita’aatihojjedhaa.

1. MaqaaleeyuunivarsitootaawaggaadigdamadurabiyyaItiyoophiyaakeessaturaniihimi.

2. Godinaatijiraattuykngodinootasittidhihoojirankeessayuunivarsitootajiranhimi.

3. Baraegereeqabxiinyoosiidhufeyuunivarsiitiigaltuhiriyyaakeettihimi.

Gilgaala 2:

A.Dubbisaarmaangadittidubbisturrattihundaa’itigabateearmaangadiiguuti.

Lakk. Baroota Baay’inayuunivarsiitotaa

1 Waggoota20dura

2 7 - 8

3 Waggaashaniias

4 Waggootashangidduutti

ShaakalaYerooDubbisuu


98

Kutaa 12

Babal’ina Barnoota Olaanaa

Guddinabiyyatokkoofbarnoonnishooraolaanaataphata.Biyyihumnanamabarateeqabdu,carraanguddachuuishiibal’aadha.Sababniisaa,namabara-tetusaayinsiifiteekinooloojiittifayyadamuunbiyyatokkoaddunyaarrattiakkadorgomtutaasisawaanta’eef.Saayinisiifiteekinooloojiibabal’isuufammooji-raachuunbarnootaolaanaatasakanhaalamumiti.Mootummoonnibarnootaolaanaarrattikanxiyyeeffataniifiisababakunneeniif.Barreeffamakanakees-sattibabal’inabarnootaolaanaabiyyaItiyoophiyaakeessaailaalla.

SeenaaYuunivarisitootaaItiyoophiyaaduubattideebineeyooilaalle,waggootadigdamadurabaay’inniisaaniilamaqofaturani.IsaanisYuunivaristiiFinfinneefiYuunivarsitiiHarmaayaaturan.Barattoonnidhaabbileebarnootaolaanaakanakeessaabahandhibbaankanneenlakaa’amanqofature.BiyyasadarkaaAf-rikaatti baay’ina namootaan sadaffaa turte keessatti carraan barnoota olaa-naagaluuhagamhedduudhiphaaakka ture tilmaamuunnidanda’ama.Kunhammambiyyattiinhumnanamabarateehorachuuttiakkaduubattihaftuuturtemul’isa.

Waggaa kudhan booda seenaan kun jijjiiramee baay’inni barnoota olaanaalamaa gara torbaa hanga saddeetiitti guddate. Kun xiyyeeffannaan humnanama baratee horachuurratti godhame hagam jajjabeessaa akka ta’e agar-siisa. Babal’ina barnoota olaanaa kana waliin walqabatees kutaaleen bar-nootaa hedduufi dameeleen ogummaa biyyattii jijjiiruuf dhaabbatan akkasu-mababal’achaa dhufan. Fakkeenyaaf, dameeleen barnootaa kanneen akkateeknoloojii,fayyaa,odeeffannoo,saayinsiihawaasaafiafaaniiakkababal’atantaasifamaniiru.Kanamalees,kolleejjonninaannoowwannaannoowwanittida-ranbabal’ataniiru.Irrijireessikaayyookolleejjotakanaaammoohiri’nahumnabarsiisaamanneetiibarnootaamarsaa tokkoffaasadarkaa lammaffaafiman-neenbarnootaasadarkaalammaffaasalphisuurrattigaheeolaanaataphateera.

99


Baay’innidhaabbileebarnootaolaanaa,keessumattuuyuunivarsitootaa,wag-

gaashaniiasgaradigdamii lamaattiguddateera.Kunammoobarnootiolaa-

naa dachaa oliin dabaluu isaa agarsiisa. Kanumaan wal qabatee, baay’inni

barattootaa waggaa waggaan barnoota olaanaa seenanii waggaa digdama

duradhibbootakanturerraagarakumadhibbootaattiakkaguddatuufsababa

ta’eera.Kunisfedhiibarnootaauummatichaaguutuufhagamyaaliinakkagod-

hamemul’isa.

Waggoota shanan kana gidduutti ammoo baay’inni yuunivaristootaa digda-

mii lamaa gara soddomii tokkootti akka guddatuuf bali’naan hojjetamaa jira.

Baay’inniyuunivarsitootakanaabaay’inanaamaabiyyattiiwaliinwalbiraqaba-

meeyooilaalamu,ammalleekaraandeemamuuqabudheeraaakkata’eagar-

siisa.Baay’inabarataabarnootaolaanaagaleebahuwaliinwalqabatees,qul-

qullinarrattihojjechuundaranakkabarbaachisuwaanhaalamumiti.Baay’inni

barataaqulqullinarratti dhiibbaaakkaqabu ifaadha.Ta’usdu’asodaahirriba

maleehinbulaniakkumajedhamu,baay’inarrattishojjechaaqulqullinaafisiddoo

laachaa deemuun garaagarummaa jara lamaan gidduu jiru wal-simachiisaa

deemuunbarbaachisaata’a.

B. Gaaffiiwwanarmaangadiidubbisicharrattihundaa’uunsobaykadhugaajedhiideebisi.

1. Yoobarattoonnibarnootaolaanaabaay’atanqulqullinnihineegamu.

2. Itoophiyaakeessattibaay’innibarnootaolaanaadaranbal’achaadhufeera.

3. Yuunivarsitoonniwaanhedduubaay’ataniiffedhiinbarnootaabiyyittiiguutameera.

4. Baay’innibarattootaabarnootaolaanaaseenaniifiqulqullinniwalsimataadha.


100

Kutaa 12

5. Waggaadigdamaaasbaay’innidhaabbileebarnootaolaanaadachaaoliindabaleera.

C. Himootaarmaangadiikeessattijechootajalasararamanakkaataagalumsaisaaniinhiikaisaaniikenni.

1. Bishaandiinagdeebiyyakeenyaakeessattishooraolaanaataphata.

2. Namarrattiirakataniijiraachuusammuunkootasahinfudhatu.

3. Guddinabiyyatokkoofhumnanamaabarateehorachuunhedduubarbaa-chisaadha.

4. KaraanAdaamaageessukonkolaataatuittiheddummata.

5. Hubannaafidhageettiiwal-simachiisaadeemuunnamummaagaariiijaa-ruufnamagargaara.

Gilgaala 3:

Gaaffiiwwanarmaangadiigareenirrattimari’adhaa.

1. Yeroobaay’inniyuunivarsitootaalamaturebarattoonniogummaaleenji’aniincimooturan.Ammayerooyuunivarsitoonnidanatanammoobarattoonnihammitokkoogummaaisaaniittiwaanlaafanfakkaatu.Sababniisaamaalsittifakkaata?

2. Sadarkaanguddinabarnootaolaanaaakkaammaguddachaajiruttigarafuuladuraattiswaanittifufusittifakkaataa?.

3. Atibaronootaolaanaayuunivarsiitiinaannookeetiimookannaannoobiroojirugalteebarachuufeeta?Maaliif?

ShaakalaDubbisuunBoodaa

101



2.1 Walqabsiistuufi Gosoota Isaa

2.1.1 Walqabsiistuu

Yaannisammuukeessattiduraaduubaaneegeehintaa’u.Yeroobarreessinus

yaannibarreeffamutakkaattiwal-simachuudhabuudanda’a.Walqabachuu

dhabuunkunyaadadabarsuubarbaannerrattidhiibbaagochuudanda’a

maannikanaainnitokkowalqabsiisotafayyadamuudha.Walqabsiistonnihima

keessattiyaadniakkawalqabatutaasisu.

Gilgaala 4:

1. Himootaarmaangadiikeessattiwalqabsiisotahimakeessaaergaaddan

baasteeboodatajaajilaisaankennanhimi.

1. Kaayyoonbarachuujireenyaofiifijireenyauummataofiijijjiiruuf.

2. Bishaanqulqullinaeeggachuuf,dheebuubahuuf,humnaibsaamad-

disiisuufnamafayyada.

3. Asgortusachigortuswalittidhufuunkeenyahinoolu.

4. Gilgaallikunhubannoogaariinikenna,garuudubbisnidabalataabar-baachisaadha.

5. Har’amoobordhufta?

6. Kunjaalalamitimaraachaadhaaree?

7. Yookaannaaffeerriyookaansinaffeera.

8. Si’agannaaqotanmaleebonadhiibaniihingalchatani.

9. Akkumamanaseenneenbokkaanroobe.

10. Sirriittiosoohinqo’atiinqabxiigaariieeguungowwummaadha.

ShaakalaWalqabsiistotaa


102

Kutaa 12

2.1.2 Gosoota Walqabsiistuu Walqabsiistota‘Gilgaala4”jalattiaddaanbaastewalqabsiisotaofdanda’oofi

hirkatoottiaddanqoodi.

2.2 Gaaleefi Ciroo Himoota Keessaa

GaaleeGilgaala 5:

Gaaleewwanhimootaarmaangadiikeessaaaddaanbaasi.

1. Galgaloondhufe.

2. Dureettinherregaqo’atti.

3. Haatiijoolleefqoricha.

4. Innigaramanaabbaaisaadeeme.

5. Tolaanobbolaalamaqaba.

6. Firaa’olnamagaariidha.

7. Kennasaanmucaaqaxaleedha.

8. Gadheenwaa’eesafuuhinbeektu.

CirooGilgaala 6:

Himoonniarmaangadiiciroomeeqaakkaqabaniifigosootaciroowwaniihimi.

1. Ibsaanife.

2. Yoosirriittiqo’atte,qabxiigaariiargatta.

3. Samiiaddaataaroobu,namakolfaanamamiidhu,ofirrattihinbeekani.

4. Naafferisinaffeera.

103



KeeyyataBarreessuuGilgaala 7:

A. Ta’insajireenyakeekeessattihinirranfannetokkofudhuutiiduraaduubaisaatiinmaal maalessuun(tarreessuun)gumeeqopheessi.Yeroobarreessitutartiibotaarmaangadiihordofuudandeessa.

Seenichiwaa’eeeenyuuti?

Eessattita’e?

Yoomta’e

Duramaaltuta’e?

Ittiaanseemaaltuta’e?

Fiixeenseenichaamaali?

Dhumarrattimaaltuta’e?

Bu’aanisaahoo?

Maalirraabaratte?

B. Gumeeqopheesitewal-duraaduubniisaaeegamuuergamirkaneeffatteeboodakeeyyatatokkobarreessi.

Gilgaala 8:

Tartiibahimootaarmaangadiiakkaduraaduubata’insichaattisirreessiibar-reessi.Sanabooda,walqabsiistotahimootawalittihidhangargaaramuunkeeyyatatokkobarreessi.

a. RoobiifiKamisamidhaannyaataafidhugaatiita’ubibbitaanoole.

b. Dilbataganamateessumaqopheesseekeessumootakoolaaqanaafeeguunjalqabe.

c. Kaleessamaaliifakkahafengaafadhe.


104

Kutaa 12

d. Jimaataganamaakaaseehangagalgalaattidallaaqulqulleessaanoole.

e. Waanaanayyaanawaggaatokkoffaamucaakootiita’e.

f. Eegnaaneegnaannamniasbahudhibe.

g. Sanbatanyaataafdhugaatiibarbaachisananqopheessaaoole.

h. WiixataaeegaleehangaRoobiittiwaraqaawaamichaanhiraature.

i. Borumtaaisaalaaqananyaadheeyeroongarahojiittideebi’uufjedhukessummaanjalqabaadhufe.wajjinwaananqopheessenyaachuuttikaane.

k. Waraqaawaamichaanattihiixate.

l. Edaaguyyaatokkodabaleenbarreesseera.

j. Eegeeeegeenaafgamnaanmucaakoosuuraakaasiseenmaatiikoo

105

Boqonnaa 11: Asoosama Kutaa 12

Boqonnaa 11: Asoosama

Barannoo 1: Dubbachuufi DubbisuuA. Dubbachuufi Barreessuu

Shaakala Dubbachuufi BarreessuuGilgaala 1:

A. Gaaffiiwwan armaan gadii gareen irratti mar’adhaa.1. Asoosama dubbistee beekta?2. Yoo dubbistee beekta ta’e mata-duree asoosama dubbistee hiriyyota keef

himi.3. Asoosama dubbistee beekta yoo ta’e maal maal fa’itu barruulee kaan

irraa adda isa taasisa?4. Hiika asoosamaa gabaabsii barreessi.

B. Qabxiilee armaan gadiirratti hundaa’aati hiika gaaffii arfaffa jalatti kennitan irra deebi’aa barreessaa.

• asoosamni hojii seenessamudha• sammuu barreessaatiin kan kalaqamu• irrajireessa amalaafi gochaalee dhalli namaa raawwatu

bu’uureffachuun qophaa’a• namfakkoota asoosamicha keessa jiran addunyaarratti barbaadanii

argachuun hindanda’amu.

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• maalummaa asoosamaa himta.

• hiika jechootaa akka galumsa isaatti laatta.

• caacculee asoosamaa adda baastee himta.

• garaagarummaa asoosamaafi alasoosamaa himta.

• malleen dubbii fayyadamtee hima ijaarta.


106

Kutaa 12

B. Dubbisuu


A. Gaaffiiwwan kanneen asoosama armaan gadii dubbisuun deebisi.

1. “Namoonni” dubbisicha keessaa eenyu eenyu fa’i?

2. Iddoon ta’insi waraabbicha keessaa itti raawwatame eessaa?

3. Eenyutu akka gudeeddii faallaatti hinhiiqneef kakate?

4. Mucayyoon sun intala eessaati?

5. Keeyyanni tokkoffaan waa’ee maalii seenessa?

6. Mucayyoofi barsiisaa Boonsaa keessaa eenyutu miira ofii to’achuu

dadhaba?


A Dubbisa “Dungoo Halkan Sanaa”, kan Dhaabaa Wayyeessaatiin barreeffame

dubbisuuf jirta. Sana dura gaaffiiwwan armaan gadii lama lamaan hojjedhaa.

1. Barreeffamootaafi kitaabilee akkamiifaa dubbiste?

2. Namfakkoota meeqatu seenicha keessatti hirmaate?

3. Seenichi nama gammachiisa moo nama gaddisiisa?

B. Hiika jechoota armaan gadii tilmaamaa.

1. cufa 2. hurgufe

3. waliin dha’ame

107


Dungoo Halkan Sanaa

Uumaan-uumamni- namni- qaamni ofii- humni ofii-miirri ofii….kun cufti si qora.

Kun cufti farda jireenyaa ati gulufsiisturraa si kuffisuuf si darbata. Jireenyi farda

guulaa mitii? Yoo itti baatu si fuudhee fiigee –ofii kaatee si sirbisiisee- kan fagoo

hingeenyeef qaama si hurgufee-lubbuu si fuudhee dafqa sirra roobsee-yoo itti

beekteef kolfa qasaasee-itti wallaallaan si imimmaansisee –utuu jira jettee itti

rarraatuu –utuu ati hinsee’iin biyyoon si maka.

“Osoo amma isheen…,” jedhe, fedhiin isaa inni du’ee hindu’iin. “ Ihii! Osoo

isheen maal taatee…? Majan!... Kakuu!… dhukkuba arraba ibiddaa! Isa fooniifi

dhiiga harraabu!” sammuu isaa isa waardiyyaa dhaabachuuf kakatetu morme.

“Silaa isheen woo mucaa daa’ima. Utuu dhalchitee iyyuu geessista. Azalaa

qormaataaf guddataa jirtu…”

Cufaa bantee, yaada isaa gidduutti kuttee-mucayyoon.

“Qofaa kee si dhiiseen ture mitii? jette, sagalee qalloo miyooftuu sanaan. Waan

dubbatu dhabe. Ol ilaallaan ijawwan bakkalcha sana irratti ibsiteetti.-mucayyoo

xiqqoon. Sagaleen isaa osoo hoollatuu “Lakki…hinturre” jedhe. Barcuma

dhiistee sireerra teesse. Dugdi isaa lamatti tamsa’e.

“Irbaata nyaatte?” jette.

“I…hii? Lakki hinyaanne”

“As nyaanni mishaan hinjiru. Hoteela ollaa tanaan sii fida” jette.

Qarshii itti kennuu abbalee, “ Ati as keessaa hojjettuudha moo mucaa warra

manaati?” jedhe.

“Lamaan iyyuu miti”

“Ihii?”


108

Kutaa 12

“Ofii kee beeki” jette,

“Attamittan beekuu dandaya?” jedhe.

“Kana, kana, kana, ilaalii bari” jettee qaama ishee, haxaroo maddii isheefi

rifeensa ishee qubaan agarsiifte.

“Ammas naaf hingalle” jedhe.

Takkaa kolfite.

“Durba Arsii hinbeektuu?” jette.

“Ati woo mucaa xiqqoodha maal hojjechuu as dhufteree?”

“Maal siif godha? Inni gatii hinqabu.Maallaqa kenni osoo irbaanni hindhumiin,

deemeen sii fida.”

Diduu hindandeenye. Yaadni isaa garuu daran waliin dhahame. Waa’ee ofii

ishee-waa’ee ofii isaa waa’ee ofii isheefi waa’ee ofii isaa yaada. Marti isaa akka

foo’aa sartii walxaxe. Erga kakateefi jireenya isaa kakuun duraa wal bira qabee

madaale. Kakuu saniin booda shororkaa malee akka gammachuun onnee

isaatti hingoriin ni beeka. Yoo kakachuun isaa madda gammachuu hinta’uufii

ta’e maaliif kakuu gaddaatti akka seenetu hibboo itti taha. Maaliif waadaa

onnee hinsooranne seenuu!

Kalaankala lama qofaa qofaatti qabdee dhufte –mucayyoon.

Nyaata ani qopheesse illee ta’uu baatu nyaata ani siif fide tanatti akka

gammaddu nan abdadha.” jette, xarapheessaarra kaayaa. Haasaan afaan

isheetii bahu kan umrii isheerraa eegamu miti. Garaa isaatti “Raajiidha” jedhee

quqummaadee callise.

“Osoo hindhamdhamatiin hindubbadhu jetteetii?”

“Lakki isaaf utuu hintaanee…”.

109


“Isaaf tahes arguuf hedda.”

Harka dhiqachiiftee dhiheessiteef.

“Atis koottu kaa?”

“Lakki ani illee hinyaadhu.” jette.

“Ihii! Maaliif?”

“Ani nyaadheera. Quufeen jira.” jette.

Ofii ishee hinyaattu taanaan buddeena lama fiduun ishee isa dinqe.

“Kana hunda qofaa koo maalan godharee?” jedhe.

“Tokko ayyaa tiyyaaf geessuu?” jette.

“Eessa jirti… jiru” waan jedhutu harkaa bade.

“Kutaa hirribaa tana irraa sadaffaa keessa ciistee jirti.”

“Ni dhukkuba moo?”

“Miti.”

“Maaliree?”

“Homaa.”

“Tole-geessiif.” jedhee callise.

“Dhufe.” jettee buddeena tokko fuutee baate.

Waan marti keessummaa itti tahe-barsiisaa Boonsaatti. Irbaata dhihaateefii,

dafee dafee nyaatee kahe. Mana bunaa seenee waa dhugu barbaadee

saniin booda, waan itti aanee dhufu tilmaamuu hindadhabne. Kakuu sana

otoo beekuu dagachuu fedhe. Jarreen sooma itti tumanis baadiyyaatti hafan.

Namni isa argu hinjiru. Tarii yoo Waaqqayyo!... itti fufee yaaduu hinbarbaadne.

Waa’ee mucayyoo sanii garuu homti taha jedhee hinshakkine. Isaa harka isaa

dhiqatee cufaa banuuf harkisuufi mucayyoo banuuf dhiibu tokko tahe. Inni

keessatti deebi’e. Isheen ol seente.


110

Kutaa 12

“Nyaatte?” jettee fuula ifaa saniin ija isaa keessa ol ilaalte.

“Ehee, nyaadheera.”

“Rabbi siif haa laatu, osoo ati hindhufne tahee ayyaan tiyya agabuu bulti.” jette.

“Maaliif?”

“Isa dhiisi. Amma eessa dhaquuf kaate?” waan jedhutu itti bitaacha’e.

“Mana bunaa dhaquuf.”

“Maaloo hindhugiin-nama dhugu hinjaaladhu.” jette-mucayyoon xiqqoon sun.

Ni na’e. Jaalala isa kam akka isheen odeessitu isaaf hingalle. Harka isheetiin

harka isaa tuqxee jennaan dafee irraa deebi’ee siree irra gadi taahe.

Bakka dhaabattutti haftee ija isaa keessa ilaaltee kolfite. Kolfa naasisaa-

sodaachisaa san.

“Joonjee, durba baadiyyaan sitti fakkaadhe miti?” jette.

“Akkam?”

“Huccuu kiyya. Fuula kiyya. Rifeensa kiyya tana ogguu ilaaltu. Aadaadha bar.

Achitti ni bareeda.”

Dhiiftee isa cinaa siree irra teesse.

“I…Eehee.”

Hafuurri isaa dhaqee deebi’uu dadhabe- barsiisaa Boonsaan.

“Maal ree?”

“Maal.”

“Maalin sitti fakkaadha?”

“Maal… maal jedhuree?... mucayyoo xinnoo haasaan ishee miyaa’u.”

“Bareedduu maaf naan hinjenne?” jette.

“Gaafa guddattee geessee jedhamta kaa?”

“Isa dhiisi. haayaa, amma nan deema.” jettee kaate.

Dhugaadha hinseene. Sodaatee ture. Dafee harka isaa itti hiixate.

111


“Nagaan buli.” jettee, harka fuute.

“Atis nagaan buli.”

Yeroo isheen baatu balbala cufee deebi’ee siree isaa keessa seene-

qormaata irraa furamuu isaaf boqonnaatu itti dhagahame. Silaas ofii

sodaatee of jeeqe malee umriin mucayyoo kanaa waan shakkisiisu miti.

Icciitiin ishee duubaa garuu, hibboodha.

B. Jechoota “A” jala jiraniif hiika isaanii “B” jalaa filuun walitti firoomsi.

A B1. guulaa a. dhageettiin 2. cufti b. foo’aa sariitiin footu3. miirri c. gaarii4. azala d. collee5. bakkalcha e. urjii guddaa barii bahu6. mishaa f. muraa addaa 7. haaxaroo g. safuu8. hibboo h. feeta/ barbaadda9. aayaa i. harmee/ haadha10. hedda j. icciitii/ dhokataa11. majan k. kichuu 12. foo’aa sariitii l. marti/ hundi

C. Gaaffiiwwan armaan gadii dubbisicharratti hundaa’ii “dhugaa” ykn “soba”

je chuun deebisi.

1. Barsiisaa Boonsaan kakuu isaarratti yeroo hunda ejjennoo cimaa qaba.

2. Mucayyoon sun umrii ishiitii ol bilchaattuudha.

3. Barsiisaa Boonsaan lakkoofsa ishiin balbala rukuttee seentutti kakuu

isaa diiguuf qorama.


112

Kutaa 12

4. Mucayyoon sun ta’e jetteetu barsiisaa Boonsaa qoraa turte.

5. Mucayyoon eenyummaa ishiitti hedduu boonti.

D. Gaaffiiwwan armaan gadii gareen irratti mari’adhaa.

1. Boonsaan barsiisaa ta’ee osoo jiruu mucaa umriin ishii waggaa

kudhasadii kajeeluun isaa sirriidha?

2. Dubbisicha keessaa keeyyata lammaffaa keessatti “fedhiin isaa inni

du’ee hindu’iin” isa kam agarsiisa?

3. Uumaan nama qoraa?

4. Osoo si taatee kakuu galte gara kutannaan cimsitee eeggatta moo

akka barsiisaa Boonsaa balaalleffatta ykn osoo beektuu irraanfatta?

Malleen DubbiiGilgaala 4:

Malleen dubbii himoota armaan gadii himi.

1. Jireenyi farda guulaadha.

2. Bakkalcha sana irratti ibsite-mucayyoo xiqqoon.

3. Azala qormaataaf guddataa jirtu.

4. Sammuu isaa isa waardiyyaa dhaabachuuf kakatetu morme.

5. Kolfa naasisaa-sodaachisaa sana kolfite.

6. Aagaan dhimma michuu isaa san osoo yaadatuu irraanfata.

7. Yeroo san leenci iitti dhufnaan akka allaadduu bishaan keessaa rom’e.

8. Barsiisaan keenya barataa Irreessoon guyyeeffatee dhufnaan, “Akkam ganamaan dhufte.” jedheen.

9. Hantuutni arba dura dhaabatee isa golgite.

10. Murtoon harmee koo takka takka murtoo akka akkoo manooyyeeti.

113


Barannoo 2: Garaagarummaa Asoosamaafi Alasoosamaa

Garaagarummaa Asoosamaafi AlasoosamaaGilgaala 5:

1. Armaan gaditti keeyyatoonni lama siif kennamaniiru. Inni jalqabaa

asoosama gabaabaa dubbisa boqonnaa kana jalatti dubbisterraa

kan fudhatame yoo ta’u, inni lammaffaan keeyyata ibsaati. Dubbisiiti

garaagarummaa jara lamaan gidduu jiru ibsi.

A

Uumaan-uumamni- namni- qaamni ofii- humni ofii-miirri ofii….kun cufti si

qora. Kun cufti farda jireenyaa ati gulufsiisturraa si kuffisuuf si darbata.

Jireenyi farda guulaa mitii? Yoo itti baatu si fuudhee fiigee –ofii kaatee si

sirbisiisee- kan fagoo hingeenyeef qaama si hurguufee-lubbuu si fuudhee

dafqa sirra roobsee-yoo itti beekteef kolfa qasaasee-itti wallaallaan si

imimmaansisee –utuu jira jettee itti rarraatuu –utuu ati hinsee’iin biyyoon

si maka.

B

Barattoonni kutaa kudhalamaa barnoota olaanaa galuufi gosa ogummaa

barachuu barbaadan argachuuf cimanii hojjechuu qabu. Kunis sababa

jedhamuufii qaba. Tokkoffaa, carraan kun takkaa qofa kennama. Yoo

isaan jala darbe sana booda akka barataa idileetti lakkaa’amanii ilaalchi

barbaachisu isaanii godhamuu hindanda’u. Lammaffaa, haamileen erga

carrichi nama darbee booda ittiin hojjetaniifi akka barataa idileettii hojjetan

garagara. Erga carraan duraa darbee ofirratti amantaan, “Irra deebi’ee

hojjedheen qabxii olaanaa fida,” jedhu hedduu isaaniirratti nihir’isa.


114

Kutaa 12

Gaaffiiwwan armaan gadii gareen hojjedhaa.

1. Brasiisaa Boonsaan, osoo ofii isaa waliin wal’aansoo of qabuu mucayyoon

dhufti. Waliin dubbiin isaan godhan “Jarri kun sila maal ta’uu hedu?”

gaaffii jedhu namatti kaasa. Amma ammoo buddeena bituu deemti. Sana

gidduutti barsiisaa Boonsaan sal’oo ofii isaa waliiniitti deebi’a. Yeroo

nyaata bittee fiddee dhuftu, waliin dubbii jalqabu. Waliin dubbii isaanii

keessatti mucayyoon xinnoon sun, “Isaaf tahes arguuf hedda.” jechaa

fedhii duraanuu dhikkifachaa jirutti ibidda qabsiifti. Amma ammoo nyaata

isa hafe fuutee kutaa mana ciisichaa haadha ishee deemti. Barsiisaa

Boonsaan ammoo ofiin dubbiin waxalama. Kakuu isaa irraanfachuuf yaala.

Gidduutti ammoo mucayyoon nidhufti. Kolfa naasisaafi sodaachisaa itti

Gilgaala 6: Caacculee Asoosamaa

ykn tasa nidhabama. Sadaffaa, akka barataa idilee guyyaa guyyaatti

mana barumsaa oolanii waan barnoota hindalagneef yaaliin isaanii gargar

ciccitaa ta’a. Humna guutuudhaan hinqo’atani jechuudha. Carraa takkaa

namaaf kenname humnaafi dandeettii qaban gargaaramanii hojjetanii

tarkaanfachuu malee yoo takkaa nama darbe karaatti deebifachun

ulfaataadha.

2. Garaagarummaa jara lamaan giduu jiru, kan yaalte, hiriyota lama ykn

sadii cinaa kee jiran waliin irratti mari’adhu.

3. Kan waliin irratti walii galtan ammoo barattoota fuuldura ykn duuba

keessan jiran waliin irratti mari’adhaati yaada walii galaa tokko dareef

ibsaa.

115


kofalti. Siree isaarra isa cinaa teessi. Hafuurri isaa dhaqee deebi’uu

dadhaba. Ijaarsi ta’insootaa akkasii maal jedhama?

2. Waraabbii asoosama “Godaannisa”(1992:15) keessaa fudhatame kan

armaan gadiirratti hundaa’iiti caaccuu kamtu irra caalaatti akka mul’ate

himi.

Sammuun koo walii galuu didee lamatti hirama.

“Nan deema.”

“Hindeemtu.”

“Nan deema.”

“Hindeemtu.”

“Maaliifan hindeemu?”

“Hinbeeku!Hindeemtu.”

Dhaabaa (1992:15)

3. Asoosama gabaabaa dubbiste bakki inni itti raawaatame kutaa mana

ciisichaa hoteela tokkootti. Yeroon inni itti raawwates galgala. Caaccuun

asoosamaa bakkaafi yeroo asoosamni tokko itti raawatamu mul’su maal

jedhama?

4. Asoosama dubbiste keessatti kan sammuu barsiisaa keessa seenee

wanta sammuu isaa keessatti ta’u tokko lamaan senesse eenyu?

5. Gaaffiin tokkoffaaan shaakala yeroo dubbisaa “Namoonni” asoosamicha

keessatti hirmaatan eenyu akka ta’an gaafata. Amala namaa fudhatanii

kanneen asoosama tokko keessatti hirmaatan maal jedhamu?

6. Namoonni tokko tokko humna dhageettii ykn fedhii keessa isaaniitii

isaan dhikkifatu ukkamfatanii taa’uuf humna nidhabu. Kan humna


116

Kutaa 12

dhabu sammuu isa hamaafi gaarii addaan baasu; isa wantoota ija

safuu hawaasaan, ija kabajaan ilaalu. Jarreen kun lamaan nama tokko

keessatti akka ijoollee walirratti dhalattee walii hinciisan; wal himatu;

wal mormu; wal sal’isu. Tokko yeroo tokko yoo moo’e, yeroo biraa isa

tokkotu garagalcha. Kun yaadota ijoowwan dubbisichi dabarsu keessaa

isa tokko. Asoosama keessatti yaanni akkasii maal jedhama?

Ta’insa (muudannoo) ykn gocha tokkorratti hundaa’uun asoosam gabaabaa

tokko barreessiiti barattoota daree keef dubbisi.

Gilgaala 7: Asoosamaa Gabaabaa Barreesssuu

117

Boqonnaa 12: Diraamaafi Asoosama Kutaa 12

Kayyoo: xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• yaada asoosamaafi diraamaa hubatta.

• faallaa jechootaa himta.

• garaagarummaa diraamaafi asoosamaa ibsita.

• diraamaa barreessitee hubannoo gabbifatta.

Boqonnaa 12: Diraamaafi Asoosama

Barannoo1: Dubbisuu


Himoota armaan gadii gareen irratti mar’adhaa.

1. Namoonni haasa’aa ykn hojii nama bashannansiisu qaban si qunnamanii beekuu?

2. Barreeffama nama bashannansiisu dubbistee beektaa?


A. Dubbisicha sirriitti erga dubbstee booda, keeyyatoota 2, 3,fi 4 irratti hundaa’iiti gabatee armaan gadii guuti.

Gosoota og-barruu Tokkummaa Garaagarummaa

Asoosamaafi

diraamaa

Diraamaafi AsoosamaOgummaan damee beekumsaa ta’ee baay’ee bal’aafi waantoota hedduu kan of jalatti hammatu. Fakkeenyaaf, ogummaa xiinsammuu, ogummaa seenaa, ogum-maa barreessuu, ogummaa aartii (fakkii kaasuu) kkf of jalatti qabata. Ogum-maan barreesuu dameewwan garagaraa qaba. Isaanis, asoosama, walaloo, diraamaa fa’i. Jarreen keessaa tokkummaafi garaagarummaa diraamaafi asoo-


118

Kutaa 12

samaa armaan gaditti ilaalla. Jalqaba tokkummaa isaanii erga ilaallee booda itti aansuun garaagarummaa isaanii ilaalla.

Diraamaafi asoosamni damee ogbarruuti. Jarri lachuu barreeffamaan dhihaa-tu. Diraamaan waltajjiirratti osoo taatotaan hindhihaatiin dura nibarreeffama. Waan barreeffame sana taatotni akkeessuun waltajjiirratti dhiheessu. Inni kan biroon, diraamaafi asoosamni, caacculee kanneen akka ijaargochaa, seenaa, yoomessa, dhaamsa, waldiddaafi namfakkiitiin ijaaramu. Kana malees, lachuu muuxannoolee jireenya namaa waliin wal qabatan calaqqisiisu. Rakkoolee ha-waassummaa, kabajaalee hawaasaafi falaasama hawaasa tokko keessa jiru baasanii uummatichumatti dhiheessuuf ogummaaleen barruu kun shoora olaanaa taphatu.

Diraamaafi asoosamni waan itti garaagara ta’anis nijira. Isaanis, diraamaan damee ogbarruu haata’u malee caacculeen diraamaa kanneen akka akkees-saa fa’iin beekama. Asoosamni garuu nafakkootuma asoosamichaa walak-keeffatee dubbistootaaf dhihaata. Diraamaan garuu, namfakkoota barruurraa taatotaan bakka buusuun dalaga namfakkoota sanaa akka taatotni waltajjiir-ratti dhiheessan gochuudha. Inni kan biroon, diraamaan daawwattoota malee hindhihaatu. Asoosamni garuu yeroo maxxansamu, dubbisaan nidubbisa je-dhamee yaadameetu malee maxxansamuuf qaamaan dhihaachuun dubbisaa dirqama miti. Faallaa kanaan, diraamaan akka dhihaatuuf daawwattoonni ji-raachuun dirqama. Irra jireesa, diraamaan waliin dubbiidhaan dhihaata.

Kana malees, taatotni dabareen dubbii walirraa fuudhuun gocha isaa gara fuu-la duraatti adeemsisu. Asoosamni garuu, seenessamaan, waliin dubbiin ykn ofiin dubbiidhaan ykn jara mara walmakuun dhihaachuu danda’a. Kan diraa-maa asoosama irraa adda taasisu inni kan biroon, namni barates (dubbisu) namni hinbarannes (hindubbisnes) daawwachuu danda’a. Asoosama garuu nama dubbisuu danda’u ykn yoo dubbisamu nama dhaggeeffatu qofaatu ergaa isaa hubata. Qophaa’ee hanga daawwattoota gahutti namoonni diraamaarratti hirmaatan hedduudha. Kan asoosamaa garuu barreesichuma qofa.

119

Boqonnaa 12: Diraamaafi Asoosama Kutaa 12

Tatotni diraamaa waltajjiirratti dhiyaachuun, uffataafi faayaa godhataniin, dub-bii dubbataniifi gocha raawwataniin ifa bahanii mul’atu. Namfakkoonni asoosa-maa jechoota barreessaan filateen ibsamanii gochaafi gaheen isaanii sammuu dubbistootaa keessatti akka hafu, miira namaas akka kakaasu taasifamu.

Akkuma qaroominni ilmaan namaa fooya’aa adeemu, qophiin diraamaafi asoo-samaa fooya’aa dhufeera. Asoosama barreeffame gara fiilmiitti jijjiiruun diraa-maa waltajjiirratti dhiyaachuu malu seenessanii raadiyoon dabarsuudhaan akka caqasamu gochuun eerga jalqabamee tureera. Walumaa galatti, asoosamaafi diraamaan gosa og-barruu jiruu dhugaa ibsuuf yaalani. Isaaniin dubbisuuniifi caqasuun waan baay’ee barachuun waan danda’amuuf, ittiin bashannanaa ir-raa barachuuf hamma tokko yeroo murteessanii kennuufiin barbaachisaa ta’a.

B. Jechoota ykn gaaleewwn “A” jala jiraniin hiikaan kanneen wal fakkaatan “B” jalaa filuun walitti firoomsi.

“A” “B”

1. namfakkeessuu a. caaseffama gochootaa

2. ijaargocha b. namoota lamaafi isaa oliin dubbii godhamu

3. daawwachuu c. beekumsaan guddachuu

4. taatota d. ilaalcha keessa galee

5. yaadamee e. ilaaluun hordofuu

6. xiinsammuu, f. namfakkoota bakka bu’anii kanneen

7. diraamaa hirmaatan

8. waliin dubbiidhaan g. qaaccessuu, hiikuufi madaaluu

9. ofiin dubbii h. xiinxala sammuu

10. qaroomina i. dubbii namni tokko ofiin godhu

j. agarsiisa taatotaa waltajjiirratti dhi haatu


120

Kutaa 12


A. Gaaffiiwwan armaan gadii gareen hojjedhaa.

Roobsan diraamaarra asoosama dubbisuutuu caalaa hubannoo namaa cimsa jedha. Jiinenuus ammoo ijaanillee waan ilaalamuuf diraamaatu irra caalaa hubannoo namaa cimsa jedha. Feeneet ammoo bu’aafi hanqina ofii waan qabaniif lachuu itti gargaaramuun nama fayyada jetti. Ati hoo yaada isa kam deeggarta? Maaliif?

B. Diraamaa ta’insa tokkorrattii xiyyeeffatu filadhuutii, barruu diraamaa (iskiriptii) barreessi.

Yoo barruu diraamaa kee kan warra kaaniirra caalee filatame, namfakkoota iskiriptii sanaa namoota bakka bu’uu danda’an filuun shaakalaati dareef dhiheessaa. Yoo ammas, dareef kan dhihaatan keessaa caalee darbe, mini-miidiyaa mana barumsichaattii akkasumas, barattoota mana barumsichaa waliigalaafi dhiheessaa. Yoo danda’ame Biiroo Aadaafi Tuurizimiitti dhiheessuu yaalaa.

121

Boqonnaa 13: Tumaa Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• ijoodubbisichaahubatta.• hiikajechootahaaraaaddaanbaafatteehimta.• walqabsiistuunbakkaduwwaaguutuunyaadatokkoakkawal-simatuta-

sista• keeyyatakeessaahimaijoobaasta.• keeyyatabarreessta.

Boqonnaa 13: Tumaa



1. Namairgaisaagurraacheffateargiteebeekta?

2. Namniirgaisaamaaliiftumata?

3. Irgatumachuundhiibbaaakkamiiqabajetteeyaadda?

4. Hiikajechootaarmaangadiitilmaamaa

tumaa qe’ee dafqa


A.Gaaffiiwwanarmaangadiisi’alamairradeebiteedubbisteeqalbeefachuunyerumadubbistudeebisi.

1. Tumaanbaadiyyaattimoomagaalattiirracaalaatumama?

2. Namoonnitumaatumatanmaalmaalisaaniitumatu?

3. Miidhaaleentumaawajjiinwalqabataniidhufanmaalmaalfa’i?

4. Tumaattiirracaalaakanhirmaatanwarradhiiraamoowarradubaraati?

5. Faayidaantumaamaali?

Boqonnaa 13: Tumaa

122

Kutaa 12

TumaaHaati Sooressaa,Aadde Tolasheen, ogummaa tumaa tumuun jireenya ishiigaggeessiti.Dubartoonniishiibiradhufanakkumaumriinisaaniigaragaaraaqaamniisaantumsiifatanisgaraagara.Kaandhukkubaquufamormaamormaisaaniitti baheerraa fayyuuf tumsiifatu. Jarri kun, qaama dhukkubichaandhiita’erra lilmoo Aadde Tolashiin tumaa oolu. Kaan ammoo, bareedinaafmaddii isaanii qarqaragurramirgaatii hangaqarqaragurrabitaattimarsaniitumatu.Kanneenharkarra,sarbaarrafidirinyiiilkaaniitumatanhedduudha.

AaddeBaaccuunji’ahar’aa,guyyaaDilbataa,ganamaakkumabunnitumameeittinam’uufjedhetti,dhufte.

“Ijoo!”jette.

Namniishiidhagahehinturre.

Ammasdeebistee,“WarraManaa!”jette.

Ammaleewarrimanaahindhageenyeture.

Humnaqabduhundasassaabbattee,sagaleeishiiolkaaftee,“Warrikun!”jette.

“Namni alaa isin waama ijoo!” jedhe abbaan Sooressaa, Obbo Dhinsaan,abbaanwarraaAaddeTolashii.

“Ahh!..Ahh…!Meecaljedhaameeijoolle!Maalakkasimbirroowalittinam’iteewacciadaraaWaaqaa!Eenyu?Seenaa.”jetteAaddeTolashiin.

Namni ganamaan qe’ee isaanii dhufu dhimma tumaaf akka dhufu eenyucaalaanibeekti.Ishiifbuddeena.Guyyaawalakkaanamatokkotumaaoolteeadii tokko fudhatti.Warra tumatuuf ammoo ykn dhukkubarraa baraaramuufyknammoobareeduuf.Kaanammoo,dhukkubatumichumtiisaanittifiderraafooyyeeargannajedhaniigaraAaddeTolashiideebi’aniidhufu.AaddeTolashiinisaaniif“doktora”isaaniiti.Ishiimalee“doktora”biraahinbeekani.Ishiinammoo“doktorummaan” ishii tumuudhuma. Tumichi ammoo fayyina isaanii fideehinbeeku.

123


“Eenyu?Olseenaa.”jetteAaddeTolashiin.

“Maal anoo qee’ee waan gadhiiftanii godaantanan see’e? Nan waamahindhageessani;nanwaamahindhageessan,”jetteolseenteeabbaaSooressaaharkafuuteedabarteehaadhaSooressaaharkafuudhaa.

“Maal ijoollee tokkotu gola keessaa natti wacawootii eessaan waa dhagahajettaniitihaadhaDhugaasa.Meetaa’aamee!” jetteAaddeTolasheenAaddeBaaccuutiin.

“Maalantaa’ahaadhaSooressa.EdaakkattanbuleWaaqafianaqofaatubeeka.Asan garagala; achan garagala; nan aada; nan cinqama. Walumasaayuuhinbeeku.Gaafanaafbari’ewaanandu’aaka’ensee’e,”jetteAaddeeBaaccun.

“Maal!Maaltaatani?”

“Yaa haadha Sooressa, bakki isin yeroo darbe naaf tumtan darbee barbeedhidhiita’emitiikunoo?”

“Wayyoo!Anaan!…,anaan!…,Meebunatokkoirraabaaseenakkahinbal’annettinittimarseeisiniituma.“jette.

Kana gidduutti, sagalee alaa isaan waamu dhagahanii, eenyu akka ta’aniifiakkaseenanittihiman.Dubareeji’aboodaheerumtuturte.Olseenteeteesse.Dubareen yeroo kanamananamaa, keessumattumanaAaddeTolashee fa’imaaliifakkadeemtuhundibeekaatiinamniishiigaafatehinturre.KeessumattuuAaddeTolashiifimaatiin ishiidubareenkundirinyii ilkaan ishii tumachuuakkadhufte nibeeku. Ishiin ammoo, namni tokko akka ishii durseeru silaa barteeteesseedabareeishiieeggachuufmurteessite.

AaddeTolashiingolaseenteebunaishiirraabaafteebunichadhuganii,barcumaishiigadibaafatteeteesse.AaddeBaaccuunammoofuulduraishiiwandabooishiilukaishiijalattisassaabbattee,diriirfatteeaaddeTolashiijalateesse.DugdaishiiammoolukaaaddeTolashiilamaangidduunbarcumichattihirkifatteemataaishiigaraaaddeTolashiittihirkisteemormaishii ittiqabde.Sanbooda,aadde

Boqonnaa 13: Tumaa

124

Kutaa 12

Tolashiin cilaattii laambaa boba’ee walitti kuufame moofaatti hiitee keesseejirtuufi lilmoo ishiiqabatteeqarqara isamadaa’’eenaannessiteecaqacaquuttikaate.AaddeBaaccundhukkubniinnikunyeroofdhukkubaisaduraarrawaancaaleef inni duraa waan ishii dhiise itti fakkaatee dhukkuba isa lilmoodhaanwaranamtuuobsite.Sa’aatiisadiittikancalqabmesa’aatiitorbattidhume.

“Jabaadhu egaa madichi niqoora qaama isa kaanittis hinbabala’atu” jetteenaadde Tolashiin erga ka’aniin booda, akka ogeettiin fayyaa tokko ogummaaishiirrattihundoofteewantata’utokkohimtuutti.

“MeeegaaWaaqqayyohaajedhu.”jettee,adiitokkoittihiixatteaaddeBaaccuun.

“Muh!Haadha koo, isin fayyaamalee kunmaal godha jetteti?” jettee diddeehindinnesiadichairraafuutehaatiSooressaa.

Dubareenisdabaree ishii eegdeeaaddeTolashii jala teesse.AaddeTolashiinammoocilaattii,karaamirgaakeewwatteejirtuirraaqubawwanishiinhammarteedirinyii ilkaanii dubareetti mammaragdee lilmoo ishii qabattee tumti kaate.Otuma tumtuuotuma tumtuu,dubareenisgororadhiigaanwalmakeol jetteeotumatufteedeebituuotumatufteedeebituu,silaaaaddeBaaccuunittibarteettihomaa ishiitti hinfakkaatu, dubareen jalatti laabbofte. Ijji ishii nidiimate.Fuulliishiimimmixafakkaate.Dafqaroobsuuttikaate.

“Jabadhu!fixaanjira.”jettiaaddeTolashiin.

Intallijalaahomaailleehindeebiftu.Osoohumnaisaaqabaatteesafaanmaaliindeebifti?

Itticimnaanintalliakkaaaduutaate.

“Obsi maleemucaa koo! Kun qormaata ishii xiqqodha. Ji’a booda heerumtamitii?Maarreeqormaatahedduutoosieeggataa.Ishiikanobsuudadhabdaa?”jetteenaaddeTolashiin.

Dubartoonnihedduunwaanishiijalaoolaniificciitiitokkotokkoisaaniinibeekti.

125


Dubaree kana, heerumaboodawanta ishiimudachuuf jiru nibeekti. Kanaafwaanakkagorsafakkaatuu“Hoo’u”,ittiinjetti.

Sa’aatiitorbaafiwalakkaattikanjalqabdesa’aatiikudhatokkottifixxe.

“Siifhaaqabatuegaamucaakoo!”jettee,irraakaate.

“Bishaaniin akka hinlulluuqanne. Hanga guyyaa sadiitti bishaan akka ittihindhugne. Nuugii tumame malee waan biraa akka hinnyaanne. Hangaguyyaasadiitti,qilleensiyoogalehalluugurraachaairraakaasaati,kolfaakkahinkolfine”jetteeyandooqajeelfamaaittiroobsite.

“Ishii kan kolfaallee hinsodaadhu. Silas wanti badaadhuma na kofalchiisueessa jiraamiti.Bishaanguyyaasadiifdhuguudhiisuudanda’uukoogaruuani hinbeeku.” jette garaa ishiitti, dubareen silaa afaan gargar hinsaaqiinjedhamteetti.Achiinboodaadiitokkoittihiixatte.

“Maaloo,mucaawallaalaakanarraanhoriifudhaa?”jetteeakkadiduutaatee,silaadiddeehindidduharkaafudhatteegaggeessiteaaddeeTolashiin.

Kanamalees,torbanlamaboodadubareenkanbiroondhufteemaddiigurramirgaajalaakaafteehangagurrabitaajalaattibocasararalamairrattihundaa’eebocamutumatteegalte.

Takkaammoo,torbanboodaharkaishiilamaan(bakkasa’aatiinkaawwatamutti)marsiteetumatte.

Haata’u malee, aaddee Baaccuun dhukkubni ishiitti cimee ji’a sadii boodagidiraa heddu erga argiteen booda duute. Karaa lilmoon aadde Tolashiinwaraante, daranyoofi qurciin akka seenaaniif sababa ta’ee du’aatii AaddeBaaccuuariifachiise.Kannamagaddisiisunamniicciitiikanabeekutokkolleehinturre.

Jarreen lamaanmaddiifi harka tumatanobbolaamagaalaaFinfinneetii qabuwaantureef,gaafaachideemannamnikaraarraisaandabarsuudide.Tokko

Boqonnaa 13: Tumaa

126

Kutaa 12

“Ilaailaalaaintalabaadiyaasana!Maddiiakkasbareedushumbureessite.Safuu!Yaa jireenyabaadiyyaa!” jedha.Kanbiraanammoo, “Ilaala intalabaadiyyaasana, baadiyyaa sa’aatiin waan hinjirreef, qaamni harka ishii sa’aatii akkafakkaatuufcocorresite.” jettiin.Kanarraakanka’e,dubareewwansunmanaabahuu sodaatan. Baay’ee jeeqaman.Yakka guddaa akka hojjetan godhaniifudhatan.Yoorafanjaraisaanceepha’antuabjuuttiittidhufa.Waggaaittiaanuttimanabarumsaagalaniibarattoonnikaraadarbaaisaandhowwatan.Sababakanaan,namaagadi ta’uu isaanii,yoomiyyuunamaguutuuakkahintaanee,hir’inaqaamaaakkaqabanyaadumaleebarnoota tasahinhordofan.Karaabiraa,barsiisonnigadibu’aatiiqabxiiisaaniiarganakkadhibaahaniittifudhatumalee jeeqama sammuun akka rakkatan hinbeekaniif. Osoo gorsi obbolaaisaanii isaan hindeeggarre ta’e, nimaraatu ture. Erga barnoota fixanii hojiiqabataniilleetumaaisaaniikanattihedduuleeyya’u.Akkacarraata’eefayyaaisaaniirratti waan hamaa hinfidiinmalee, jireenya hawaasummaafi jeeqamasammuuisaaniirrattidhiibbaahammanahinjedhamneisaanittifideera.

B. JechootaArmaangaditti “A” jala jiraniif hiika isaanii “B” jalaafiluun walittifiroomsi.

A B

1. wandaboo a. saantimashantama

2. tumuu b. lawwaasofti,laanqusoofte

3. adiitokko c. diinqa,gorrooduuba

4. moofaa d. qaamayknhuccuuhalluugargaraaqabu

5. gola e. qarshii

6. laabbofte f. wawwaraanuu

7. horii g. roobahamaa

8. yandoo h. erbee,huccuudaranbutute

9. cocorressite I. uffataaadaakandubartii

127


ShaakalaDubbisuuBoodaaGilgaala 3:

Gaaffiiwwanarmaangadiiafurafurta’aatiirrattimar’adhaa.

1. Yeroo addee Tolashiin tumtuufi aadde Baaccuun tumattu akkadubbisicharrattiibsameensuuraaisaaniikaasi

2. AaddeBaaccuunmormaishiikanaanduratumamedhidhiitofnangaafadhufte aaddeTolashiin “Qarqara qarqara isaa ittimarseen sii tuma.”jetteetumteegadhiifte.Gochakananideeggartamoonimormita.

3. Ati osoodubartoota tumaa tumatanii Finfinneeobbolaabira deemantaateemaaltusittidhagahama?

4. Tumaatumachuunaadaaittifufuuhinqabnemookanittifufuuqabu?


Gilgaala 4:

Keeyyataarmaangadiidubbisiitigaaffiiwwanarmaangadiideebisi.

1. Himaijookeeyyatichaabaasiibarreessi.

2. Himootacallaakeeyyatichakeessajiranaddanbaasi.

3. Himagoolabaakeeyyatakanakeessaattiyaadagudunfuufgalebaasiibarreessi.

Barattoonni kutaa kudhalamaa barnoota olaanaa galuufi gosa ogummaabarachuu barbaadan argachuuf cimanii hojjechuu qabu. Kunis sababajedhamuufqaba.Tokkoffaacarraankuntakkaaqofakennama.Yooisaanjaladarbe,sanaboodaakkabarataa idileetti lakkaa’amanii ilaalchibarbaachisuisaaniigodhamuuhindanda’u.Lammaffaa,ergacarrichinamadarbeebooda,hamilee ittiin hojjetaniifi akka barataa idileettii hojjetanii garagara. Ergacarraan duraa darbee ofirratti amantaa irra deebi’een hojjedheen qabxiiolaanaafidakan jedhuhedduu isaanii irratti nihir’isaykn tasanidhabama.Sadaffaa,akkabarataaidileeguyyaaguyyaattimanabarumsaaoolaniiwaan

CaasaaKeeyyataa

Boqonnaa 13: Tumaa

128

Kutaa 12

barnoota hindalagneef yaaliin isaanii gargar ciccitaa ta’a. Humna guutuunhinqo’atan jechuudha. Carraa takkaa namaaf kenname humnaafi dandeettiisammuuqabanxuuxxatanii hojjetanii tarkaanfachuumaleeyoo takkaanamadarbekaraattideebifachhunulfaataadha.

Gilgaala 5:

Walqabsiistotahimatokkohimabiraawaliinwalqabsiisankeeyyataarmaanga-diikeessaabaasiibarreessi.

JarreenlamaanmaddiifiharkatumatanobbolaamagaalaaFinfinneetiiqabu

waantureefgaafaachideemannamnikaraarraisaandabarsuudide.Tokko

“Ilaailaalaaintalabaadiyaasana!Maddiiakkasbareedushumbureessite.

Safuu!Yaa jireenya baadiyyaa!” ittin jedha.Kan biraa ammoo, “Ilaala in-

talabaadiyyaasana,baadiyyaasa’aatiinwaanhinjirreef,qaamniharkaishii

sa’aatiiakkafakkaatuufcocorreesite,”jettiin.Kanarraakanka’e,dubareew-

wansunmanaabahuusodaatan.Baay’eejeeqaman.Yakkaguddaaakka

hojjetan godhanii fudhatan. Yoo rafan jara isaan ceepha’antu abjuutti itti

dhufa.Waggaaittiaanuttimanabarumsaagalaniibarattoonnikaraadarbuu

isaan dhowwatan. Sababa kanaan, namaa gadi ta’uu isaanii, yoomiyyuu

namaguutuuakkahintaanee,hir’inaqaamaaakkaqabaanyaadumalee

barnoota tasa hinhordofan. Karaa biraa, barsiisonni gadi bu’aatii qabxii

isaanii argan akka dhibaahaniitti fudhatumalee jeeqama sammuun akka

rakkatanhinbeekaniif.Osoogorsiobbolaaisaanii isaanhindeeggarreta’e

nimaraatuture.Ergabarnootafixaniihojiiqabataniilleetumaaisaaniikanatti

hedduuleeyya’u.Akkacarraata’eefayinnaisaaniirrattiwaanhamaahinfi-

diinmalee,jireenyahawaasummaafijeeqamasammuuisaaniirrattidhiibbaa

hammanahinjedhamneisaanittifideera,

Walqabsiistota

129

Boqonnaa 14: Seera Makoo Billii Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• dhaamsadubbisichaahimta.

• hiikajechootaagalumsaisaaniinkennita.

• dandeettiihaasawaafisirnahaasawaagabbifatta.

• falmiifisirnaisaahubatta.

• walduraaduubayaadaaeeguunbarreeffamaseenessaaqopheessita

• dhaggeeffatteewaanhafeguutta.

Boqonnaa 14: Seera Makoo Billii


Gilgaala 1: ShaakalaDhaggeeffachuunDuraa

Ammabarreeffamamataduree‘AbbaaWarraaHinaafaa”jedhujalattidhiyaate

yommuubarsiisaankeessanisiniifdubbisudhaggeeffachuufjirtu.Sanadura

garuugaaffiiwwanarmaangadiilamalamata’aatiiirrattimari’adhaa.

1. Jireenyakeekeessattiwantisirifaachiisusittidhagahameebeeka?

2. Jalqabamaalakkataate,waansimudataniifixumurairrattiwantasitti

dhagahamehiriyyaakeefibsi.

3. Jechootahimootaarmaangadiikeessattijalasararamanhiikaisaanii

galumsaisaaniirraatilmaami.

a) Barabeellihundattidhufenamanamabaraaruargachuun

rakkisaadha.

b) Namnideemaaooleedadhabeyoohirkateboqota.

c) Yookokkeennamacufamebishaanilleegadinamaahindarbu.


130

Kutaa 12

Gilgaala 2: ShaakalaYerooDhaggeeffachuu

A. Amma barreeffamicha dhaggeeffachuuf jirtu. Barreeffamichis si’a sadii isiniifdubbifama.• Si’aduraacallisaandhaggeeffadhaa.• Si’alammataayaadannooqabadhaa• Si’asadaffaa,yaadannooqabattanirrattihundaa’iitigaaffiiwwan

armaangadiisirriittideebisuukeemirkaneeffachaadhaggeeffadhu.1. Ta’insichiyoomraawwate?2. Wantiabbaawarrichaairrattiraawwatameemaal?3. Baratichikutaameeqaffaabaratature?

B. Himoonniarmaangadiiduraaduubaisaaniieeganiihinbarreeffamne.Duraaduubaisaaniiakkaisadubbisadhaggeeffatteettisirreessiibarreessi.• Utaaleekokkeenaqabate.• GuyyaaJimaataature.• Akkumanta’uta’eengadhiifadheebade.• Karaattinattidukkanaa’e• Dhihakeessaasa’aatiitokkoofwalakkaature.• Halkansa’aatiiafuriifiwalakkaattiabbaanmanaadhufe.• ManaBarumsaatiingalature.• Manatokkoakkanabulchaniifangaafadhe.• Abbaanwarraakaraadeemeera.• Haatiwarraanaafhayyamte.

Gilgaala 3: ShaakalaDhaggeeffachuunBoodaa

ObboSooressaanabbaanwarraaAaddeAagituuti. Ishiittishedduuhinaafa.Waanumahinjirresammuuisaakeessattiuumee“Har’aeessaoolte?”,“Ebelumaafsidubbise?”,“Ebelumaafsiilaale?”jechaaishiimankaraarsa.Ishiingaruuamanamtuuakka taatenibeekti.Ati osoomucaa isaaniiti taateemaalmaaljetteejaragorsita?Afurafurta’aatiiqabxiiwwangorsaamaalmaaleffachuundhumarratibarattootahundaafdhiheessaa.

131


Barannooo 2. Dubbachuufi Dubbisuu


Gaaffiiwwanarmaangadiisadiisadiinirrattimari’adhaa.

1. Uummannitokkoseeramaleeakkumafedhettiyoobulemaalta’a?2. Seeranaannookeettijaarsoliintumamehimi.3. Gaarummaafidadhabinaseerotasanaahimi.4. hiikajechootakanaangadiitilmaamaa a.lallabameb.seeratumec.akeeka5. Uummanikunmaalakkadhaggeeffachaajirutilmaami.


A. Keeyyata8ffasirriittidubbisiicaasseffamayaadaaaramaangadiideebisi.

B. Seerota keeyyata 11 jalatti tumaman yakkawwan raawwatamaniifadabbiiwwantukennaman.Keeyyatichasirriittidubbisiitigabatichaguuti.


132

Kutaa 12

Lakk. Yakkawwanraawwataman Adabbii:waggaan/horiin123456789101112

Seera Makoo Bilii

Seenaa uummata Oromoo keessatti abbootiin caffee naannoo naannoottihawaasaafhojiiguguddaahojjetaniidarbanhedduudha.IsaankeessaaMakooBilliitokko.MakooBil’iiabbaacaffeebaradurduriiOromooMaccaaogganuunbeekamaafinamajaalatamaature.NaannooninnigaggeessaatureswalakkaaSalaalee,BachoofiLagaGibeegidduuttilafaargamukanhar’airracaalaanisaaShawaaKibbaLixajedhameebeekamu.

Makoo Billii dhalatee kan guddate lafa Tulluu Irreessaa(Tulluu Faachaa)jedhamutti.Gosti inni irraadhalatesgosaOromooLeeqaa jedhamu.Makoondhalootaan Leeqaa haata’u malee, gosoota Maccaa biroo kan akka Horroo,Limmuu, Liiban Sadan, Noolee, Iluufi, kan biroos ni’ooggana jedhama ture.GosootaMakoon bulchu kanniin keessaawarri suuta suuta garaWallaggaa,JimmaafiIluuAbbaaBooraattiqaxxaamuraniituranyoojiraatanilleenbarasanaOromoonMaccaabaay’inaankanargamugaraShawaaDhihaatiture.

Makoon uummata,Maccaa yoggaa bulchaa turetti uummata kanaaf kan toluakeekaguddaalamabaafate.Akeekni isaainniduraalafti tulluuisaabishaandhangalaasu, kan lalisni, bosonniifi margi isaa bayeessa ta’e, kan midhaan

133


sanyiigaragaraabiqilchu,bitaafimirgattibaldhinaanwaanjiruuflafakanairrattiuummata isaa quphachiisaa ture. Akeekni Makoo inni lammaffaan ammooOromoonnagaankan jiraatuufikan jabaatuyoogorsagaariiargateefiseerajabaatumateamantiijedhuirraaka’un,seeracimaauummataisaatiifbaasuuture. Kaayyoowwan kana hojiirra oolchuuf akka isa gargaaranis salgiiwwanfilachiise.

UummannigaraLixabiiftuuwarraaqeelafatifkataafista’eqonnaaflabbeessata’eirrattiakkatamsa’eejiraatudammaqinsikaraasalgiisalgiitiinergagodhameenmaayessakanfedhenideeme;kanhinfeeneammoobakkumajiraatuttihafe.YeroogodaansigodhameeuummanigaraLixaattideemeejiraachuufbarbaadelafaXuxeeBisiljedhamurrawaggaamuraasaafakkabuufataattiqubateetureerajedhama.Sanaboodaseerriakkatumamufiseerritumamuwaa’eemaalmaalilaalu irratti akka ta’euumatatti himameenamniseerri kunquuqe jedhuyoojiraateosoodibbeenhinrukutamiin,osooqacceenhinquwaafamiinakkakomiiqabuhimateeqabxiikomiiittidhihaaterrattimari’atamugodhame.

Akka aadaa Orommootti yoo seerri bahu osoo seerri tumamu sunhinlallabamiin(hinlabsamiin)duraakkanamniseerasanaqalbiincaqasuufjechaAbbaanBokkuujilbiffateebokkuuisaatiindibbeerukuta.Akkasumashammumaseerriqabxiiqabxiidhaanlallabamudargaggeessiuummatawalakkaaijaajjeeqacceequwwaasa.Qacceeniyyinaanseerrimurame,qadaadamejedhama.

Makoon ergaa seera baase irratti salgiiwwan filatamaniin dammaqiinsabarbaachisu kennisiisee yammuu raawwatu Gibeerratti uummata kumahedduuttilakkawamu,korafuuldurattisakkasiinlallabe.

‘Yaalammiikoo!YaaHorroo,yaaNoole,yaaLiiban,yaaIluu,yaa Leeqa, yaa Limmuu…yaa dhala maccaa hundaa , nanlallabadhaggeeffadhaa!Namniseeraanbuluadeemsiisaarogaqaba;nijabaatas kanaafuu seeraan bula! Seerri ittiin bultaniskunoo tumameera. Seerri tumame hinjigu, hindhangala’u,hincabu,hindabu,yoomurameseera;yootumameecuqqaalame


134

Kutaa 12

batuudha”jedhe.

Akka barreefffamoonni tokko tokko ibsanitti seerri Makoon tume jedhameeafoolaadhalootarraadhalootattidarbaadhufeqabxiileejahaatamaaolofkeessaqaba. Qabxiileen kunneen uummata bara sanaatiif qofa kan tajaajilan osoohintaanejaarraaleeqaxxaamuraniiuummatasi’anaatiifilleekanta’anbarnootadanuu kan of keessaa qaban. Seerri beekaan kun tume dameewwan addaaddaaqaba.Isaankeessaaseeraittisadaangaabiyyaa,eegumsatasgabbii,hariiroosabootabiroowajjinii,seerakoolugaltootaa,kannaamusaloltummaa,seeraadabbiiyakkaa,kandaldalaa,kanfayyaa,kanogummaaharkaa,seeramoggaafachuu,guddifachaafiwkfhimuunnidanda’ama.

SeeraMakoonbaasehundatokkotokkoontarreessuunbarreeffamakanaakkamaleedheeressa.Haata’umalee,qabxiileemuraasaasirrattieeruunhammamakkanamnikunbilchaataaturemuldhisuufnugargaara.Fakkeenyaaf,seeraMakoon tume keessatti wayee diina ofirraa ittisuu ilaalchisee kan akkanajedhutuargama.

“Diinniyooisiniinlole,ibiddiifibineensiyooisinittika’e,walgargaaraa.Warribiyyaeegangaararrayimanaijaarrataniiqotaamuraniibiyyahaaeegani;sababoonnibiroo warri nu cinaa jiraatan yoo isin waraanan malee hinwaraaninaa, yooisaanisinsaamanmaleehinsaamiinaa;jaarsaisaaniitiinwasiila,obboojedhaa.Jaartolii isaaniitiin harmee, gayyaa jedhaa. Namni kooluu ajjeese ammoohaad’u.Namniiccitiidiinattihimeqoratameehaadu’u,”jedheetiMakoonseeratume.

Yakka adda addaa ammoo ilaalchisee seera Makooon mure keessatti kanarmaangadiihubanna.“Namniosoobeekuunamaajjeese,seerattidhihaateeakka ajjeesetti haadu’u. Nama osoo hinbeekiin nama ajjeese, salgiifi abbanbokkuu gumaa baasisanii haa araarsani. Namni ija tokko jaamse saawwa40haabaasu.Namni ilkaancabsesaawa10haabaasu.Namniniitiinamaairrattiqabamesaawashanhaakaffalu.Yookanadideseeraanhaareebamu.Namnidurbanamaattiroorrisehidhaakofoloohaahidhamu.;saawwadigdama

135


haa baasu. Shaneenis dubbatee gabbara kennisiisee haa fuusisu. Namnihiriyaa isaarratti dubbii qabugarahayyuuudeemeehimatahaadhiheessu.Namnisareefiadurreenamaaajjeese,sareefiadurreeguddiseehaakennu.Namni sangaa namaa ajjeese gatii haa kaffalu. Gabaan iddoo dhaabatettihaa eegamu. Hattuun yoo gabaa saamte haa duutu. Namni osoo saamuuargameduunaangumaahinqabu.Namniseerriirrattijigebokkuuolqabachuu(oliyyachuu)nidanda’a,”kanjedhuufikanbirooskanmirganamootaaeegsisuargamu.

Waa’ee fuudhaafi heerumaarratti ammoo seera Makoon mure keessaa,“Ilmigahehaa fuudhu. Intalligeessehaaheerumtu. Ijoolleendhalattuakkaharaamuuhintaanenamnifiraofiihinfuudhiin.Namnisomakudhanii(abbaakudhanii)firaisaafuudheyakkaanhaareebamu,“kanjedhujira.

Waa’ee eegumsa fayyaarrattis Makoon seera tumee ture. “Dhukkubniadeemaandarbeeakkanamootahinfixneefnamadhukkubsategodookophaakeessatti wal’aanaa. Mareen darbe saawwaa akka hinfixne warri gogaaduuganfagaataniibosonakeessattihaaduugan,”jedheeseeramureMakoon.

Seera Makoo keessatti walgahiinillee akkamitti akka gaggeeffamuu qabuhimameeture.“Yeroonodaajalattiwalittiqabamaniimari’atangaragalgalaaosoohintaanegaraganamaahaata’u.Yoowantiirrattimar’atanjabaata’eedheerate irrabulameebilchaateehaamari’atamu. Gaafawalgahiiyommuubokuunlallabu,namaniitiinisaaulmaaciistumalee,namasaawwabobbaasuufinama tulluurradhaabateebiyyaeegumalee kanbiraaakka yaa’ii keessaahinhafne,“jedheeseerabaaseMakoon.

Akkumaduraankaroorfatettiuummatawarraaqseeseeracimaasergatumeebooda Makoon saba isaa Gibeefi Dhidheessa gamaan ceessisee abbaaduulaafiabbabokkuuisaaniitiinkuteekuteetamsaasejedhama.Dhumarrattigaruu,Makoondulloomuu isaa irrayyuunamoota isaasnaannoonaannoottihireewaantureef,osooinninamootalakkoofsaanbaay’eexinnaata’anwajjinjiruuQellemkeessattiwalittibu’insasababiraawajjinuumameenajjeefamejedhama.


136

Kutaa 12

C. Gaaffiiwwanarmaangadiigareenirraattimar’adhaa.

1. AbbaancaffeebaraduriduriiOromooMaccaaoogganuunbeekamaature

eenyu?

2. Kaayyoowwanabbaacaffeekanaaisaanguguddaanmaalturani?

3. Naannoofigosoonniinnigaggeessaaturemaalfa’i?

4. MakooBilliieessattidhalate?

5. Yakkawwaniifiadabbiiwwangabateegilgaala2lakkoofsa2jalattigutte

keessaakanseerabiyyattiiammaafbarbaachisukamkamfa’i?

6. Yerooseerritumamumallattummaanqacceeqowaasuumaali?

D. Armaangadittijechoota“A”jalajiraniifhiikaisaanii“B”jalaafiluunwalittifiroomsi.

A B

1. lallabamu a. haadhawarraabbaaofii

2. koolugaltoota b. dubartiireefdeesse

3. gayyaa c. bakkabu’ootauummataa

4. roorrise d. himuu

5. haraamuu e. namasafuucabse

6. ulmaa f. baqattoota

7. salgiiwwan g. dhaadachuu


Gaaffiiwwanarmaangadiigareenirrattimari’adhaa.

Qabxiilee seera Makoo keessa jiran qeequuf deeggaruun gareen walfalmaa.

Seeraisakamdeeggarta?Maaliif?Isakammormita?Maaliif?

137


Gilgaala 7: HaasawaafiSirnaHaasawaa

Dubbisaarmaangadiidubbisiitiakkaataaittijaarsoliindabareewalirraafuu-

dhan,akkataaittijalqabaniixumuran,kaayyoohaasa’ichaasirriittixiinxali.

Haasawaafi Sirna Haasawaa

WalbariiKaraaKibbaaHorrooGuduruu,yerooammaa,aanaawwanJimmaaGannatiifiJimmaaRaaree jedhamanitti kan jiraatuufi Kaaba ShawaaDhihaa: tibbeefiCalli’a kan jiraatu hidda dhaloota OromooMaccaa kan ta’e sanyii Keekkuujedhamutu jira.GosnikunakkaakeekaafiseeraMakooBilliitti lafa jireenyaafmijataata’ebarbaachabakkawwanarmaanolittidhahamanittifaca’eejiraataature.Garuudurumaawaanlamayaaddooisaaniiture.Tokko,akkafaca’aniinyooachumaanhafanwalwallaaluundhalootaisadhufutticee’uudanda’akanjedhu. Inni lammataa, walwallaalanii yoo ijoolleen isaanii sanyii walii fudhanharaamuu ta’uu ijoollee isaaniitu isaan yaaddessa. Yaaddoowwan kanneendhabamsiisuuf “Walbarii” dhaabbatani. Walbariin kun waggaatti si’a tokkomarsaamarsaadhaan takka Komaatti, takka Calli’atti, takka Tibbeetti, takkaammooRaareettitaasifamaature.

Yaadakanarrattihundaa’eehaasaawaanjaarsoliiarmaangadiitiinsiifdhihaata.Haasawaan seera itti geggeefamuufi akkaata itti dabaree walirraa fuudhanhubadhu.

BakkiisaaKomaadha.Jaarsoliinsanyiiwwanbakkaarfanuujiranbakkabu’anmarti wal gahaniiru. Cumboon dhadhaafi baaduu furdaarraa qophaa’era.Dhadhaanisaa,akkabiiftuuirraabalaqqisa.Cumboodura,farsoobuquriin,kangarbuurraanaqame,hulleegarbuudhugeedhadhaafakkaatuttitokkotokkoofkennameera. “Yoobiqila(waandhugamu)qabatandubbiin ijattinamagala,”jedhajaarsibiyyaa.Cumbichaerganyaataniinboodamariiisaaniijalqabani.ObboMoosisaa: Keekkuun nagaadha? Guduru nagaadha? Horro

nagaadha? Calli’a nagaadha? Tibbeen nagaadha?Gudayyaannagaadha?


138

Kutaa 12

ObboRoorroo: Waaqahindhibiinmalee,hundinagaadha.(JaarsaKeekkuuwarraRaareebakkabu’eedhufedha.)

ObboDamboobaa:Maalegaa, “Kannaataa’uufmaafan taa’a” jedhe jedhanijaarsi.Meedhimmawaliittidhufeneefiirrattihaamar’annu.(ManguddoogareeTibbeebakkabu’aniidhufani).

ObboLammeesaa: Maarree,egaa,wantihundinagaata’uungaariidha.Nagaataanaan walitti dhufne. Waaqa nagaa nu godhe kanagalateeffanneemariikeenyattihaaseennu.ObboMoosisaa,isinhangafamitiiree,meeWaaqanuugalateeffadhaa?

ObboMoosisaa: Ulfaadhaa!Naofkolchaa!Jaarsoliisadan: Ofkoli!ObboMoosisaa: MeeWaaqanagaannubulchitenagaannuoolchijedhaa!Jaarsoliisadan: Nagaannuoolchi!ObboMoosisaa: Manaa,alaanueegde,hooqubaafudhujedhaa!Jaarsoliisadan: Hooqubaafudhu.ObboMoosisaa: Hamaanurraaqabijedhaa!Jaarsoliisadan: Nurraaqabi!ObboMoosisaa: Gaariinuttiqabijedhaa!Jaarsoliisadan: Nuttiqabi.ObboMoosisaa: Jabaataadeegaanubaraarijedha!Jaarsoliisadan: Nubaraari.ObboMoosisaa: Jabaataadhukkubaanubaraarijedha!Jaarsoliisadan: Nubaraari!ObboMoosisaa: Jabaataadubbiinubaraarijedhaa!Jaarsoliisadan: Nubaraari.ObbOmoosisaa: Mariikanamariinagaagodhijedhaa!Jaarsoliisadan: Nagaagodhi.ObboRoorroo: Toleegaa,dhimmihar’awalittiqabamneefii,walbariinbara

dheengaddaaakkaTibbeetti raawwatamenibeekna.Kanbara dhufuu eessatti akka ta’u murteessuufi. Mee kanairrattihaamari’annu.

ObboLammeessaa:Maarreeegaa,dabaree isaaeegeeakkadeemaadhufebeekamaadha.Akkumaduraaduubaisaattidabareenkan

139


KomaamitiiObboDamboobaa?ObboDamboobaa: Dhugaa jettan obbo Lammeessaa, dabareen kan

Komaati.ObboRoorroo: Dhugaadha, Komaan kanaan duras nu mufachiisee

hinbeeku.Egaawaanittileeyyaanuqabnaaree?ObboLammeessaa:Isadarberratti,qee’eewwanisaanjalajirankurfeessuutti

akka jamaa buqqa’ee dhufe gammachiisan hundikeenyayyuunibeeknawaanleeyyaanuqabnaareeObboDambooba?

Obbo Damboobaa: Waa tokkollee. Mee yaada obbo Moosisaa baruuhinwayyuuree?

ObboMoosisaa: Nuti obboloota keenya keessummeessuuf hedduuqophiidha.Hedduusittigammanna.

ObboRoorroo: Egaa, Waaqni isaan haa gargaaru, ji’aafi guyyaa isaahoo?

ObboLammeessaa:Akkumabeekamu,ganna jiruudhiisee,dhoqqeekuteedhufuuf namni nirakkata. Akkuma barsiifata keenyaaergamidhaansassaabamee,osooqonnaawaggaa isaachiaanuuhinjalqabiiduraosoota’eemaaljettu?

ObboDamboobaa: Dhugaadhuma jettani obbo Lammeessaa, warradhufuufiswarrakeessummeessuufisisumawayyawaanta’eefbona jiiniAmajjii galeeSambata isa lammaffaattiotoo ta’e.MeeobboMoosisaankana irrattimaal jedhulaata?

ObboMoosisaa: Jiiniisaasa,guyyaanisaasnuufhedduumijataadha.ObboRoorroo: Tole egaa mariin keenya walii galteen xumurameera.

eebbaanhaaxumurrukaa?MeeobboDamboobaanuueebbisaa.

ObboDamboobaa: Naofkolchaa!Jaarsoliisadan: Ofkoli!ObboDamboobaa: YaaWaaqnagaannuoolchiteenagaannubulchijedhaa!Jaarsoliisadan: Nagaannubulchi.ObboDmboobaa: Alaanagaangalle,hoqbaafudhujedhaa!


140

Kutaa 12

Jaarsoliisadan: Hooqbaafuudhu.ObboDamboobaa:Mari’anneewaliigallehoqbaafudhujedhaa!Jaarsoliisadan: Hooqbaafudhu.ObboDamboobaa: Nahofkalchaa!Jaarsoliisadan: Hofkoli.

Gilgaala 8:

Gareenamaafurqabuttihiramaatiigaaffiiwwanarmaangadiideebisaa.

Garichakeessattitokkotokkoonkeessangaheejaarsoliiarmaanoliikeessaatokkofudhaatiakkajaarsasanaata’aatidalaga.Akkahojiimanaattisfudhat-taniigaltaniiergairrattisirriittishaaklataniiboodauffataaadaajaarsoliinuffa-tanuffadhaatidareefdhiheessaa.Seerawwanhaasa’aa(marii)kanneenakkadabareekennuu,dabareefudhachuu,wal-kabajuu,wkfsirriittixiinxalaa.

:

Falmiifi sirna IsaaSirnafalmiiarmaangadiisirriittidubbisiitifalmiileeyerooadeemsiftuittifayyadami.a. Barattoonniyoodhuunfaankanmormanta’e,dhuunfaanyoogareenkan

falmanta’egareettiqoodamu.b. Dhuunfaanykngareenyaadadeeggaranqabatu.c. Yaadolee,haqootafifakkeenyotaamansiisaayaadaisaaniideeggaran

sassaabbatu.d. Gareenwalfalmanlamaanwal-tajjiirrattibakkabakkaisaaniiqabatu.e. Seerawal-tajjichaahordofuunyaadafalmiiisaaniidhiheeffatu. 1. Akkaataadabareefudhatan. 2. Akkaataaittiwaltajjiito’atan 3. Akkaataaittidubbatan(falman)irrattinishaakalu.f. Abbootiinseeraaqabxiileefalmiimadaalannitaa’u. 1. Qabxiiqabu. 2. Seerafalmiito’atu,nieegsisus. 3. Qabxiileemadaalliirrattihunda’aniikaninjifatehimu.

ShaakalaSirnaHaasawaa

141


g. Xumurarratti,moo’ichaanista’eegaraagarummaanyooaddaanbahankabajaanwalgaggeessuuqabu.

Gilgaala 9:

Tartiiboleefalmiiarmaanoliittifayyadmuufmata-dureefalmiiarmaangadiigareegareenfiladhaatifalmiiadeemsisaa.

1. a) Namanamaajjeesedu’aanadabuunbarbaachisaadha.

b) Namanamaajjeesedu’aanadabuunfurmaataisadhumaahinfidu.

2. a) Abbanwarraayknhaatiwarraa,dhiigatokkooisaaniikeessaHIV/AIDSiinjirayoota’ewaliinjirachuuhindanda’ani.

b) Abbanwarraayknhaatiwarraa,dhiigatokkooisaaniikeessaHIV/AIDSiinjirayoota’ewaliinjirachuunidanda’u.

3. a) Har’abeela’aniidu’uurrabosonaciraniiqotaniimidhaannyaataagalfachuuwayya

b) Har’adu’uurrajechuunbosonaciraniibadiideebi’uuhindanda’amneuumamarrageessisuurrafalabiraadhahuutubar-baachisa.

Barannoo 3: BarreessuuIbsoota(calleen)barreeffamaseenessaamaalmaalessuufgaaffiileenarmaangadiisigargaaru.

Seenessamichiwaa’eeeenyuuti? Eessattita’e? Yoomta’e? Duramaaltuta’e? Ittiaanseehoo? Guutmiirri(fiixeen)seenichaamaali? Bu’aanisaamaalta’e? Maaltuirraabaratame?

ShaakalaFalmii


142

Kutaa 12

Gilgaala 10:

Himootaacalleenarmaangadiitartiibaisaaniisirreessi.

- lolaangamaagamanaadidicheelagattiyaa’a

- dameenmukaafottoqe

- hiriyyaankooirracee’umaleejedhe

- bokkaanyandoonrobe

- reeffaisaagudeelchawaliinbaase

- walakkaalagaattilafadhahe

- lagniJaarraagudeelchagangalcheeyaa’a

- yaabeewalakkaagahe

- sa’aatiitokkoooleegne

- aniskadhee,namniskadhateegonkumaadide

- mukagamanattibiqileedameenisaagamattice’eetuture

IbsootaTarreessuuGilgaala 11:

Mata-dureewwan armaan gadii keessaa tokko filiitii yaadota jalattii dhufuudanda’antarreessi.

- Guyyaanwaadaahinguunnettiseene.

- Waanguyyaadhalootakoonaqunname.

- Guyyaanittiqaana’eelafaseenudhabetokko.

- Gaafanjalqabamagaalaa(Naqamtee,Yaa’abal’oo,Kamisee,

Roobee,Adaamaa,Amboo,Ciroo,Fichee,Finfinnee)dhaqewaannattidhagahame.

IbsootaBarreeffamaSeenessaaQopheessuu

143

Boqonnaa 15: Haroo Wancii Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• dhaamsadubbisichaahubatta.

• hiikajechootaahaalagalumsaisaaniitiinkennita.

• maalummaakeeyyataafiamalootakeeyyataagabbifatta.

• maalummaafiakkaataakeeyyanniaddeessaaittibarreeffamuaddaanbaafatteebarreessita.

Boqonnaa 15: Haroo Wancii



Gaaffiiwwanarmaangadiicimdiinta’uundeebisaa. 1. Bishaanbakkatokkociisuargiteebeektaa?.

2. HaroowwanOromiyaakeessajirankamfa’ibeekta?.

3. Faayidaaharoonbiyyatokkoofkennutarreessi.

4.Hiikajechootakanaangadiitilmaami.

haroomarseecalaqqee


A.Gaaffileearmaangadiiqalbiittiqabadhuutiiyerumadubbistudeebisi. 1. HaroowwanOromiyaakeessaakankeeyyatatokkoffaakeessattimaal

maalefamanhimi.

2. OromiyaakeessaakallattiiHaroonWanciiittiargamtuhimi.

3. Haroo Wanciitti marsanii kanneen jiran uumamaan kanneen namabohaarsanmaalmaalfa’i?

4. Bishaanbeeyladootaafqorichajedhameedubbisichakeessattiibsamemaaljedhama?


144

Kutaa 12

Haroo WanciiQabeenyiuumamaabadhaadhinaafimiidhaginabiyyatokkoota’uurradarbeeburqaatuurizimiita’a.Oromiyaanbosona,laggeen,haroowwanhedduqabdi.Kanaanis naannoo qabeenya uumamaan dureettiiti yoo jedhamteewaama-mteittihinguddatu.QabeenyotauumamaakanakeessaaharoowwankanneenakkaBishooftuu,Ziwaay,Laangaanoo,AbijaataafiShaalaamaqaadhahuunnidanda’ama.HaroowwankanakeessaaHaroonWanciiishiitokko.

HaroonWancii kan argamtu aanaaWancii, Godina Shawaa Kibba Dhihaakeessattiyoota’u,kallattiinishiimagaalaaWalisoorraagarakaabaatti,magaa-laaAmbooirraaammoogarakibbaatti.Tulluuwwaniifigaarreendhohinsalafaayerootokkota’eenkanuumamani.HaroonWanciisbaradheeraaduradhohi-insamarmacaatalafakeessatinuumamte.Haroonkungaarreenkanmarfamteyeroota’u,karaaleebahaafikibbaagaaraGooroojedhamu,karaadhihaatiingaara Kallaa jedhamu, karaa kibbaatiin ammoo gaaraGu’ee jedhamu, kanwaandhagaasoqaniiakkautubaattidhaabanfakkaatutumarseera.Kanaafuu,haroonWanciigarbagabateekeessattikuufamtefakkaatti.

GaarriGooroojedhamuosoowalirraahincitiinrogarogaanwaanharookanabaay’inaan marsee jiruuf namni uumama Wancii ajaa’ibsiifachuu barbaadeGoorooirrattiba’eedaangaadhaahammadaangaattiilaaluudanda’a.GoorooyaabbataniiWanciiyooofjalattiilaalanhalluucuquliisaadiriirsaniiwaanhur-ufakeessaafannamatti fakkaata.Manneenotooaarrikeessaaolbulluquufiwarqeen(qooccoon) miila Gooroo jala xiyyoo Calalaqaatti oonja’ee jiru am-moowaan halluunmagariisni halluu cuquliisaaf harka ogeessaatiin dibamefakkeessa.GaarreensadanHarooWanciimarsaniijiranmukeetiiqamaxxee,gaattiraa,heexoo,soolee,mi’eessajedhamaniifkkfniinkanaguugamani.

Gaarreen haroowanciittimarsanwaan ishiif gumaachaniifii qabu.Burqituu-wwankiilolee fakkaatanbitaafimirgaangara isheetti xuruursu.KunammoonamaGooroorradhaabbateeqileettiWanciigadi ilaaluwaanhedduutumiiraisaahooksee“Anaandaawwadhu!...Anaandaawwadhu!...” jedheeofiittisos-

145


soba.Fakkeenyaaf,walakkaaharookanaattiaraddaakaraahundaanbishaa-niinmarfameemukeetiinguddaan irradhaabatantu jira. Hundacaalaakannamaajaa’ibsiisuammoogaattiraawwandurdurennaalaftisababiimarma-caata lafakeessaatiindhoheegarbi irragaragalugoodaabishaaniirraturanhar’alleegufuuwwan isaaniibaay’inaanbishaankeessadhadhaabataniiar-gamuuisaaniiti.

Namni tokkogaraaraddaawalakkaaharooWanciitti ceehuuyoobarbaadeyabalaqabaachuunisaadirqama.Kanaafuu,abbanwarraamartiyabalaofiiofii isaa qaba. Ennaa Gooroorra bahanii gad ilaalan, yabalaawwan HarooWanciikeessamunyuuqanwaandaakiyyeenbishaan irraasiifachidaakaaburraaqxufakkata.Namniakkajiraattotabiyyasanaatti lafahallayyaaqabuirradeemuuhinbeeknegaraHarooWanciittigadibu’uukandanda’ukaraadaandiigaaraKallaajedhamurraagadfulla’uqofa.HarooWanciittiuumamaninamabohaarsanhedduudha.Tokkoilaalanii,dhagahaniiosoohinquufiininnibiroonnamaqolata.Fakkenyaaf,ennaagaragandootaxiyyoobishaaniijirankeessaseenankannisnidaraaraaqamaxeexuuxeexuuxeejigiiisaattihuur-saadebi’u faaruudhaanwaankeessumaasimatu fakkaata.Namootanaan-nooHarooWanciijiraatanbirattikanniisahorsiisuunbaay’eebeekamaadha.

OsoodhumaHarooWanciifigandootaxiyyooharookanaajiranilaalaniihin-quufiinammaijjigaratulluuGuleekangamakibbaatiinofboonseebishaangadiilaaluttinamaceeha.TulluukanajalaanbishaanwalgahajedhamukanWanciikeessaamaddeedaandiiisaaisadheeraakanLagaGibeettiisagees-suittiincalqabutujira.TulluudhumaGuleekanaduubaangarakibbaattiam-mooholqalagahoraajedhamutuargama.Holqahoraakeessayoodhaabatansamiigaaradhagaaadiiholqakanmarseegidduudhaanmul’atumaleenaan-noobiraaijafacaasaniiarguunhindanda’amu.Holqahoraakeessattibishaanho’aanbakkedhumabakkedhaaoltiifa.BishaanalbuudaaCaancoojedhamus(kanakkabishaanAmboo)bakkahedduudhaaolfiniina.HorribeelladoonnidhuganiskanHoraDanqaraa,HoraDawwalaajedhamaniibeekamantujiru.


146

Kutaa 12

HorrihorsiisonniAanaaleeWancii,Ammayya,Amboo,XuquriifiDandiikeessajiraatanbakkeehiixuudhaalleefidaniiti yerooyeroon looniifibeelladootabi-roos hora obaafatu.Kanamalees, albuudni soogidda fakkaatu, kanBoojjiijedhameebeekamudirreeHolqaHoraattiwaanargamuufnamoonniqalqa-lattinaqataniihoolotaaffudhataniigalu.

Karaa biraatiin ammoo fincaa’aan xinnaan kan Dawwalaa jedhamu kandhagaakeessaagadifurunxaa’uHolqaHoraakeessattiargama.Daawwalaankunakkamaleedanfawaanta’eefho’iisaagamattinamasimata.Namoonnibaay’eenqaamaisaaniibishaanho’aakanarukuchiisaniitidhibeegaragaraairraafooyya’u.

Haroonakkanattiuumamanamadinqisiisuqabdukungaruukandagatamtejechuunnidnda’ama.Osooittifayyadamaniikaraahoteelaafituurizimii,karaahormaata qurxummii, karaa caancoo qaruuraatti guutanii gurguruufi karaaaddaaddaasakatta’uutiinbu’aaargachuunakkadanda’amubeekamaadha.Kanaafuu, qabeenyauumamaakana kunuunsanii haalagaariin itti fayyad-amuunbarbaachisaadha.

B. Himootaarmaangadiikeessattihiikajechootajalasararamaniiakka

galumsaisaaniittikenni.

1. Aageenabiddamarmacaataata’ekeessaejjetteemiilliishiibuqqachaa’e.

2. Dallaakeenyattidhummuugaanoonja’eejira.

3. Caaliinbishaanxuruurujaladhaabateedhaqnaisaadhiqate.

4. Namniqileettiasiigadidarbatamelafeenisaalleehinbahu.

5. Jabbiinkeenyamuchahooteehooteefurunxaati.

6. Araddaagamakeenyaarraqee’eehedduutumul’ata.

7. Bishaanujummootarsa’ekeessaanasiiolfinfine.

147



1. Keeyyatootasadaffaafiarfaffaarrattihundaa’uunakkanamagaara

Gooroorradhaabateebitaafimirgaangaarreenilaaluu,asiigadiammoo

HarooWanciiilaaluuttimeefakkiiisaakaasi.

2. Naannooqee’eejiraattuuyknmagaalaakeessajiraattuunamni

tokkoakkawaanijaanargeettiakkayaadakeessattiqabatuhaala

dandeessisuunjechoota250\hincaalleenbarreessi.

Barannoo 2: BarreessuuTutnijechootaahaalaseeraqabeessata’eenwalittiqindaa’aniihimauumu.

Keeyyanniammootutahimootaawalittiqindaa’aniinuumama.Barattoonni

jalqababarreessuushaakalanyerookeeyyataakkabarreessaniifgaafataman

keeyyatootalamayknsadiiolbarreessu.Kunammoodogoggora.Dogoggorri

kunkanmadduhiikakeeyyataafiunkaisaasirriittihubachuudhabuuni.Atis

dogoggorakanaakkahindalagneefhiikakeeyyataasirriittiqalbeeffadhu.

KeeyyataGilgaala 4:

Gaaffiiwwanarmaangadiigareebarataaafurqabuundeebisi.1. Barreeffamnidubbisaboqonnaakanajalattidubbistekeeyyatameeqa

akkaqabuhimi.2. Yaannikeeyyannitokkoffaafilammaffaamaalmaalirrattihundaa’eeakka

keeyyatakeeyyatattiqoodamexiinxali.3. Keeyyatajechuunmaaljechuuakkata’ehimatokkoyknlamaan

barreessiitibarsiisaakeettiagarsiisi.


148

Kutaa 12

Keeyyatajechuuntutahimootaayaadahandhuurata’ebabal’isaniifiijaaranir-raakanuumamu.Barreessitoonnibarreeffamniisaaniinamadubbisuufifaakkata’uufyaadotaisaaniifdaangaadaangaakennu.Daangaanyaadahand-huurata’etokkooammookeeyyata.Keeyyannitokkohimniinnijalqabaafuulahaaraattijalqabeehimniinnixumuraabakkayaannidhaabatettikanxumu-ramu.Yeroomarakeeyyannitokkojechootadhibbayknhimootatorbaahangasagaliitiqabata.

Keeyyataarmaangadiilamalamaandubbisaatitokkummaa,walta’insafixiyy-

eeffannaainniqabuhimaa.

Namni kanaan dura ishii beeku amanuu dhiisuu irra darbee hedduudinqisiifama.Rifeensimataaishii innidurakkamaasiixaafii lolaanirraahareeru turebishii garbuuwalirranaqameeru fakkaateera. Ijawwan ishiiboolla roobniqote fakkaatan,ammaakkabakkalachabarii ifu.Gadumabuunaan, hidhiiwwan dur luluqa’aniiru ture, amma garuu goraa diimatefakkaataniiruarge.Mudhiindurattiakkalilmooqal’ateecituucituujedhu,amma harka lamaan haammatamee wal hingeessifamu. Ajaa’ibamaadafeeijakoogadibuusnaan,sarbaanduratticaliiture,ammagudeelchafakkaateera.Koomeendurakkalafabokkaadheeboteeruubabbaqaqeeturehar’abilillee fakkaateera.Namniduraan ishiibeekuammayoo ishiiargu,foonkunakkumagodhanakkataatusalphaattimirkaneeffata.

Keeyyanni armaan olii tokkummaaqaba.Sababni isaa yaada hima ijooqaama durattimiidhamee amma hedduumiidhagewalbira qabee ilaalawaanta’eef.Waandurfakkaattuufiwaanammafakkaattuwalbiraqabaaakka bishaanii yaa’a. Himoonni warri kaan waa’eedhuma bifa ishii isadurattiifi isaammaasagalee tokkoonhaasa’u.Wantigidduutti danqaraata’eenamadanquhinjiru.Tokkummaakeeyyataajechuunegaaisakana.Tokkummaanammooamalakeeyyatakeessaaisatokko.

AmalaKeeyyataaGilgaala 5:

149


Keeyyatichi walta’insas ni qaba. Qindeeffamni isaa mataadhaa garamiilaatti.Rifeensamataaaddeesseebatalumattigarakoomeebu’eosoohinta’iinakkaqamninamaa tokkogararraa irraagaragadiitti ijaaramesuuraanisaasammuunamaakeessattiakkaka’uudanda’uttiaddeesse.Jalqaba,

Rifeensa

ijawwan

hidhiiwwan

mudhii

sarbaa

koomee

Kunkeeyyatichiwalta’insaqabaachuumul’isa.

Amalli keeyyata tokkoo inni kan biroon xiyyeeffannoodha. Barreesichiwaa’ee dubartittii wanta isatti mul’atu hundaa akkaataa suuraan ishiiinni durattiifi inni amma sammuu keenya keessatti ka’uu danda’uttidhiheessuufwaandhibaa’eehinfakkaatu.Gaaleewwanyknjechootakanduriifiisaammaagarsiisuufbarreessichiittigargaaramexiinxali.

qaama dur amma

rifeensa maasiilolaanhareeru bishiigarbuu

ijawwan boollaroobniqote bakkalachabarii

hidhiiwwan luqa’aa goraadiimate


150

Kutaa 12

mudhii qal’ateecituugahe harka lamaaniin waliinhingahamne

sarbaa mukacalii gudeelcha

koomee babbaqabaa bilillee

Gaaleewwaniif jechoonni kun hagam namni keeyyata kana barreesseqaamolee dubartittii sirriitti ilaale mul’sa. Kunimmoo xiyyeeffannadha.Xiyyeeffannaanammaamalakeeyyatagaariitokkooti.

Jechoonniarmaangadiikeeyyataaddeessaaarmaanoliikeessaattikan-neenbarreessaanakkasuuraasammuunamakeeyyatichadubbisukeessattikasaaniifittifayyadameera.

rifensamaasiibishiigarbuu

ijawwanboollabakkalachabarii

hidhiiwwanluqa’aagoraadiimaa

mudhiiqal’oogudeelcha

sarbaamukacaliibilillee

koomeebabbaqabaa

Jechoonniarmaanoliigareejechaamaqaafimaqibsaati.Gareenjechootaakunammoosuuraasammuunamadubbisuukeessattikaasuudanda’u.

Kanaafuu,keeyyataaddeessaajechuunjechootaansuuraasammuunamaakeessattikaasuudanda’uudha.Yookaanammoo,waanyeroomurtooftkees-sattiarganiinamattidhagahamuyknwaanyaadaatiinargantokkojechoota-ansuuraasammuunamaattikaasuujechuudha.Kanajechuun,waayeenamootaa,bakkootaa,ta’insootaafiwantootaajechootaansammunamadub-bisuukeessattikaasuujechuudha.

151


Keeyyataaddeessaabarreessuufsadarkaaleearmaangadiihordofi.

A. Barreessuun dura

1. Duraandurseefaayidaafinamootabarreessituufiiaddaanbaafadhu.

2. Mata-dureewwan adda addaa kanneen waa’ee ta’insaa, waa’eenamootaa,waa’eebakkootaaqabatanmaalmaalessi.

3. Mata-dureeirracaalaafeetuufikanwaa’eeisaasirriittibarreessuudan-deessaufiladhu.

4. Mata-dureekeeakkaataakeeyyatatokkottixumuramuttimurteessi.

5. Waayee mata-duree kee ibsoota miira namaa kakaasuu danda’anburqisiisi.

6. Tartiibaibsootakeesirreessi.

B. Barreessuu

1. Himaijooyaadadimshaashaaqabatebarreessi.

2. Ibsootaduraanqabattehimootagargaartuubarreessuufittigargaara-mi.

3. Himagoolabaayaadakeeyyatichaagudunfuufixumuragaariikennuittidabali.

C. Keessa deebi’uu

Erga fixxeeboodaakkanamabarreeffamanamaadubbisuutti irra deebi’iidogoggorootasirraa’uuqabansirreessi.

D. Gulaaluu

Mirkaneeffataarmaangadiiirrattihundaa’iitikeeyyatakeegulaali.

1. Himoonnikeedogogoraseerlugaairraabilisaa?

2. Jechootasirriittiqubeessiteetta?

3. Qub-guddeessabakkasirriita’ettiittigargaaramteettaa?


152

Kutaa 12

4. Himootakeefsirnatuqaaleesirriita’egargaaramteettaa?

5. Barreefaminikeeifaadhaa?

KeeyyataBarreessuuGilgaala 6:

Qabxiileearmaangadiifkeeyyataaddeessaatokkotokkobarreessi.

1. Barataadareekeetokkoyknnamootanaanookeejirankeessatokkofiladhuutikeeyyataaddeessaabarreessi.

2. Naannoojiraattukeessaabakkabaay’eejaallatutokkofiliitikeeyyataaddeessaatokkobarreesi.

153

Boqonnaa 16: Gumaa Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• akkaataa(seera)gumaanittigaggeeffamuaddaanbaafatta.

• hiikajechootaahubatta.

• bamaqaaiyyaafannoobarreessuukeessattiittifayyadamta.

• barreeffamaibsaa(akkaatee)qopheessita.

Boqonnaa 16: Gumaa


Gilgaala 1:

Gaafiiwwanarmaangadiideebisi.

1. Naannookeettinamanamaajjeesebeektaa?

2. Yoojiraateajjeesuuisaafmurtoomaaliituirrattifudhatme?

3. Namninamaajjeesemurtoomaaliiargachuuqaba?

4. Jaarsoliinarmaangadiijaarsummaaakkamiiadeemsisaajiru?

ShaakalaDubbisuunDuraa

Boqonnaa 16: Gumaa

154

Kutaa 12


A. Dubbisamata-dureenisaa“Gumaa”jedhuosoohindubbisiinduragaaffiiwwanarmaangadiidubbisiitiqalbiittiqabadhu.1. Namninamaajjeesejalqabaeenyuttibaqata?2. Qee’eennamanamaajjeeseehangaaraarribu’uttimaalta’a?3. Namninamaajjeesehangagaafaaraarribu’uttimaalfa’igodhamaal

fa’immoohingodhu?4. Namninamaajjeesesungumaabaasuufloonmeeqafida?

Gumaa

Dhalli namaa walitti dhufeenya tasa dhaabuu hindanda’u. Tarii namnitokko ykn lama qofaa jiraachuu danda’a. Namni hundi garuu qofa qofaajiraachuu hindanda’u-walbarbaada jechuudha. Sababawwan dhalli namaaakka hawaasummaa uumu godhan keessaa inni tokko isa kana.Adeemsahawaasummaan jiraatu kanatti ammoo akkuma wal fayyaduun jiru walittidarbuun, walitti bu’uun akkasumas walmiidhuun hindhibu. Miidhaan, walittibu’insi akka xiqaatuuf ammoo hawaasni seera gara garaa niqabaata.Fakkeenyaaf,aadaaOromookeessatti,namniyakkahojjeteballeessaaisaatiinadabama.Namni seeraan alatti lubbuunamaadabarse yoo beekaaajjeesedu’aan adabama; yoo otoo hinbeekiin ajjeese garuu gumaa baasa. AadaaOromoo keessatti akkaataan namni nama ajjeese ittiin adabamuufi gumaabaasuadeemsamataaofiiqaba.

SirnaGadaakeessattinamnibeekaalubbuunamabiroodabarsedu’aankanadabamuta’ullee,ergaSirniGadaadadhabeeasadabbiinkunhojiirrawaanoolaajiruhinfakkaatu.Haata’umalee,gumaanammalleehojiirraoolaajira.

NamnidogoggoraannamaajjeesetokkoakkaaadaaOromoottiakkumanamaajjeesuuisaabeekeenmaatii isaaakkabaqatangodheeofii isaatii“Harkinaxuraa’eera” jechuun deemee abbaa Bokkuutti harka isaa kennata. AbbanBokkuusnamichaharkakennatesanayooWaatnijiraatemanaWaataatti,yooWaatnijiraachuudhaabaate,manaJilaattigalcheedhokseetifirrinamadu’eereeffaakkaawwaallatu ittihima.Warrinamni jalaadu’eeshaalaandubbichawaanbeekaniifreeffaniawwaallatu.

155


Namichinamaajjeesekunhangaqee’eenisaaonutti,hangabultiinisaabaduttidhokatee tureetiajajaabbaaBokkuutiin jaarsafilateegumaabaasuufsagadajalqaba. Saganni kan godhamus, dura Abbaan Bokkuu baheeti maallimnidhukoo(ukoo) hidhatee, jilli waanjoo baatee, durbi duudaan buqqee duudaabaatteeti,fardatticancallikaahameetijaarsoliinsagaleesagadaadhageessisaagama warra du’eetti garagalanii ciisu. Guyyaa muraasaaf namnuu isaanittihindubbatu.Gaafaguyyaatorbaffaawarrasagadan“Maalinutuffataniimaaliifnu duraa diddu?” jedhaniiti dallansuun dubbatu. Abban Bokkuus, “Maalimniukookeewwatee,fardicancalaandhaabataa,jilawaanjoobaatugatiittiincabee,durbiduudaanniijaajjiti,maaloomaallimichairraasukoonaahiikaatiigadinaateessisaa,fardasmargaannaagahaa,jilairraaswaanjoonaabuusaa,”jedheegaafata.Warrifirri jalaadu’eswaanAbbaanBokkuugaafateguutaniiti “Maaliifnutti saafu?” jedhanii Abbaa Bokkuu gaafatu. Innis “Jaarsaan naa gahaa,”jedheetideebisa.Kanaboodagamalamaaniinuujaarsoliiwaltajjiitaa’aniiaraaradubbatanlakkaawwataniitibeellamaqabatu.

Gaafabeellamaajaarsikaraalamaanuuyommuuwalgahuhundumaadurseetigatiin warri namni jalaa du’e gaggeessaa namichaatiif baase akka kaffalamumurteessa.Namichiajjeesesmanaisaakancufameeturebanateeqee’eesaattideebi’eelammiiisaaakkagumaakadhatumurtiidabarsaniitigumaanyoomakkakaffalamubeellamaqabataniiwalbiraagalu.

Namichinamniharkatti darbesibiilaanharka isaahidhateetiolii gadideemee“Gumaatunattigalenaahirphaa,”jedheelammiiisaakadhata.Yommuukadhataaooluhalkanbakkumaittidhihettibula.Ammagumaabaasuttimanabulusta’emanaguyyaaseenudiinqattiolhindarbu,meeshaafayyaattihinnyaatu,kursiifayyaarra hintaa’u, sireerra hinrafu. Kana malees, mataa hindhiqatu, qeensahinqoratu,wayaahinmiiccatu.

Gaafahirphaguurrateewaliingahejaarsoliiduraanbeellamaqabatanbeeksiseeakka isa falangodha.Faluu jechuunakkaataanamni tokkoballeessaahojjeteirraaqulqillaa’u.Kanboodanamichinamaajjeeseloonshan(raadatokko,jibichasadiifidullachatokko)qopheessa.Loonshankanakeessaaraadatokkobakkeettiari’u.Raadattiideegaatu fudhata.Jibicha tokkoammooniqalu.Kanqaluwarrinamnijalaadu’e.Ennaajarriqalannamichi inniajjeese,akkaisaanarganii ittihinrifanneef jecha gonfoomataatti keewwatee gaafa jibicha qalamuu qabaaf.

Boqonnaa 16: Gumaa

156

Kutaa 12

Akkumamormajibichaagora’aniin,namichinamaajjeesegaralagaadeema.

Ergagaafaharkiisaaxuraa’eetiiwaanqaamaisaafiwayaaisaahinmiiccanneef,waanqeensahinqoranneef,guugni(ogeessi)rifeensamataarraahaada,qaamasdhiqeefii qeensallee irraa qora. Namichi wayyaa haaraa jijjiirratee namootattimakama.

Warrinamnijalaadu’ehirphainniajjeeseelammiikadhateefide,fardatokkoofijibicha lamaan hafan keessaa isa tokko fudhatee gala.Warri ajjeese ammoojibichaisahafefudhateegala.Fardaaanteegumaanyaatetuyaabbata.Qarshiigaruulammiinamichadu’eetuhirmaata.

Kanaanbooda,warriajjeesefiranamichadu’eettijaarsaerganiiwaamu.Warrinamnijalaadu’esnidhufu.Loonshanankeessaadullachihafesunakkaqalamudhihaata.Osoodullachihinqalamiinbuqqee(wullee)duudaafidaniitiuru.Warrigamalamaanuubuqqeeunaniiti“Hadhaahaanbaate,”jedhu.Bishaanqulqulluusfidanii unaniiti” Walitti mi’oofne,” jedhu. Sana booda dullacha sa’aa sanadhaabaniitiakkawalhinilaallegaranaafigarasiinuffatadhiisaniidaheessu.Garaadullachasanaajalaanisharkawalqabataniitiwaleebbisaniiwalgadhiisu.Dullachisa’aasunisniqalama.Sanaanmayeessamar’imaandullachaabaasaniitu lafakaa’u. Foon isaanikochisu.Warri gama lachanuu foon isakochifamebarruuharkaatti guuttatanii taa’u. Warri ajjeese dirriba bitee fideetu gareen karaalamaanuuwalcinaataa’aniigonfatu.Foonbarruuharkaaguuttatansanasdirribawaliin gonfataniitu harka waliirraa nyaatu. Dirribni isaan waliin uffatan kanwarrafirrijalaadu’eeta’a.Bariituuisaamar’imaandullachaakanlafakaa’aniituranfidaniitiisakeessaanharkawalqabatu.“Mar’imantaane;walittideebine.”jedhaniiwaleebbisu.Sanaboodamanawaliidhaqaniitijibichootagaafaduraaaddanhiratanigalanwalii qalaniiwajjinnyaatu. Faloonbaate, jarri fira ta’an,manawaliilagachuufiharkawaliilagachuunhinjirujechuudha.

B.Jechootaarmaangadiifhiikakenni.

1. harkiisaaxuraa’aadha. 2. hirpha

3. durba 4. cancalaan

5. mar’immaan 6. dhise

157



Gaaffiiwwanarmaangadiigareenhojjedha.

1. SeerriGadaainnidur“Namnibeekaanamaajjeeseehaadu’u,”jedhuosooittifufeemmoootoohafeefilattu.

2. Naannookeessanittiakkaataagumaanittigeggeeffamuqoradhaatidareefdhiheessaa.


BamaqaaiyyaafannooGilgaala 5:

Jechoonniarmaangadiibamaqaaleeiyyaafanoodha.Jechootakanahimootaittiaananiidhufaniiffiliitibakkaduwwaaguuti.

Eenyu,kam,maal,yoom,meeqa,hammam,eessa,yoom,maaliif

1. Har’amoo________dhufta?

2. Dubbisuun________namagargaara?

3. Wantoonnibarataafbarbaachisan_________?

4. Anihookananjedhaatiisa___________?

5. Kanfuuladuradhaabataajiru_________?

6. GabaaShaamboottisangaantokko______?

7. WaajjirribiyyootaGamtoomanii__________?

Barannoo 3: BarreessuuAddunyaakanakeessattiwantootabarreffamankeessaairrijireessibarreefamaibsaati. Fakkeenyaaf, barreffamoonni barnootaa hedduun isaanii barreeffamaibsaati.

Boqonnaa 16: Gumaa

158

Kutaa 12

Gosni barreeffama kanaa addunyaa barnootaa keessatti namabiraa hinhafu.Kaayyoonbarreeffamakanaainniguddaanlamaanbeekumsakennuufiqajeelchakennuudha.

BarreffamaIbsaaQopheessuuGilgaala 6:

Keeyyanniarmaangadiifakkeenyabarreeffamaibsaati.Dubbisiitikeeyyaticha

akkafakkenyaattifudhachuunkeeyyataibsaabarreessi

Biyya biraattis haata’u biyya keessatti uummanni sababa adda addaatiin

godaana. Biyya tokkoo biyya biraatti uummanni akka godaanuuf sababni

inni duraa dinagdeedha. Godaansi dinagdeen godhamu umrii wajjin

walqabata.Sababakanaankanneengodaananhumnaoomishuudanda’an

dargaggeeyyiidha.Akkasumas tajaajila garagaraa kanneen akka barnoota,

fayyaa, bishaan barbaacha biyya tokkoo biyya biraatti kan hedduminaan

godaananis warruma kana. Godaansi akkasii ammoo kan itti godaanamu

caalaa kan irraa godaanamu hedduu miidha. Sababni isaas, humna calla

oomishuudanda’utudhabamawaanta’eef.Kanamalees,namootabarumsaafi

dandeettii qaban godaansaan biyyirraa godaanamtu akka dhabdu taasisa.

Waankanata’eef,biyyirraagodaanamukaraattihumnacallaaoomishukun

hojjetee dinagdeefi hawaasummaa biyyattii guddisuu danda’urratti mala

dhahuuqaba.

Keeyyanniarmaanoliikeeyyataibsaadha.Kaayyoonisaasababootagodaansa

uummataailaalchiseebeekumsakennuudha.Kanaafammoosababootaykn

haqootagaragaraatarreesseera.Keeyyataarmaanoliifakkeenyagodhachuun

dhimmabeektu tokko, namabarsiisa jettee kan yaaddufilachuunkeeyyata

ibsaatokkobarreessi.

159

Boqonnaa 17: Mootummaan Maalii Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• yaadaijoodubbisaahubatta.

• hiikajechootaahaalagalumsaatiinkennita.

• barreeffamamormii(amansiisaa)qopheessita.

Boqonnaa 17: Mootummaan Maalii

Barannoo 1: Dubbisuufi DubbachuuGilgaala 1: ShaakalaDubbisuunDuraa

Gaaffiiwwanramaangadiilamalamaanhojjedhaa.

1. Waa’eemootummaamaalbeekta?2. Mootummaannamamoo,sirnamoobiyya?3. Mootummaatokkomaalmaalfa’ituijaara?4. Hiikajechootaarmaangadiitilmaamaa. diimokiraasii sirna qeeqa

Qaamoleemootummaa

Seerhiika

PolisiiBulchiinsa

Wantootaraawwatan - qaama olaanaa-seeratuma-seerihojiiraooluuto’ata


A. Caasaayaadaaarmaangadiibarreeffamichadubbisiitiguuti.

Qaamoleemootummaa


160

Kutaa 12

Mootummaan Maali?

Namni tokko yeroo tokko pireezidaantii biyya tokkorraa erga badhaasafudhateenbooda,“Mootummaanijaanarge!Mootummaanijaanarge!”jedheesagalee ol fuudhee waltajjichumarratti iyye. Mootummaan ijaan argamaa?Namoonni tokko tokkomootummaa jechuunpireezidaantii,mootii, ykndurataa’aabiyyaadhajedhaniiyaadu.Kanamalees,mootummaanqaamagararraataa’eeof jalattiuummata to’achuufWaaqayyo irraa imaanaan ittikennameekanmuudamewaaninnijedhedhugaa;waaninnigodhesirriiwarrensee’anbaay’eedha.Jarreenkungaruuhubannoodogoggoraati.

Mootummaajechuunsirnaittiinbulmaataati.Sirnimootummaakunbakkalamattiqoodama.Isaanis,tokko,nagaauummataa,mirganamootaa,hariiroonamootagidduujiruhojiirraoolchuufdhiibbaaaadaaakkameeshaattikanfayyadamu.Inni lammataa, caasaahammayyaaseeraafiheera tumame raawwachiisuufadaabbiimurtaa’eebarreeffamaanlafataa’ettikangargaaramu.Barreeffamnikunsirnaisalammaffaarrattixiyyeeffata.

Mootummaanakaakuusadiiqabajedhameetiamanama.Tokkomootummaamootiitokkoqofaatiinaangoowaanhundasirreessuuwalittiqabeeofharkattigalchu(“monarchy”) jedhama.Inni lammaffaan,mootummaabittaanamootamuraasaati(“aristochyracy”). Inni sadaffaan, mootummaa bulchiinsa bakkabu’ootauummataa(“democratic”)jedhamu.Akaakuuwwanmootummaasadankun gabaabummatti mootummaa diimokiraatawaafi diimokiraatawaa kanhintaanejedhamaniibakkalamattiqoodamuunidanda’u.Ijakanaankanneenarmaanolitti jalqabarrattidhufan lamaanmootummaawwandiimokiraatawaahintaanejechuudha.

Mootummaan kamiyyuu yeroo dhaabbatu bu’uuraalee uummanni jireenyaisaarrattihundeesse,tokkummaafibirmadummaaisaadiinaalaarraatiksuuf,nageenya fooyya’inaafi guddina jireenya uummataa faaraan gaggeessuuf,qunnamtiiuummanniofkeessattiwaliinqabu,mirgaafidirqamawajjinseeraanmurteessee bulchuuf itti gaafatama fudhateeti jedhameeti amanama. kanafiixaan baasuufi, akka qeeqxonni siyaasaa eeranitti, qaamolee gurguddaa

161


sadiitujira.Isaanis,seertumaa,seerhiikaafiseeraraawwachiisaadha.

Akkahayyoonnikunjedhanittiqaamnimootummaainniseertumaanpaarlaamaaguutuubiyyaayookaanmanamareeti.Paarlaamaanyookiinmannimareekungumii bakka bu’oota uummataati. Gumiin kun caasaamootummaa keessattiqaamaolaanaadha.Gumiinkunseeratuma.Seerriqaamnikunbaasuqabbantii,nagaa,dagaaginamisoomaafifooyya’insajireenyauummatabakkaisabuufatuufkantolu.Akkasumaswarrabulchiinsaafiseeraeegsisuirrattibobba’ankanto’atuta’a.Qaamnikunakkairraaeegamutti imaanaauummataakanbakkaanga’ugaruumootummaadiimokiraatawaata’ekeessatti.

Qaamnimootummaainniseerhiikaajedhamuammooaangooqabeeyyiiseeratumamerratti hundaa’aniimurtii kennufi seera qorachuurratti bobba’an hundakanofkeessattihaammatu.Fakkeenyaafiabbaanseeraafiabbanalangaawarraseerahiikani.Warrikunmurtiidabarsuumaleemurtiihojiirraoolchuuhindanda’ani.Kun itti gaafatamma qaama seera raawwachiisuu kan akka poolisiifi warrabulchiinsarratti bobba’aniiti. Qaamni mootummaa kan seera raawwachiisaajedhamee beekamu hojii mootummaa fiixaan baasuuf itti gaafatama guddaaqaba jedhamee amanama. Dalgaawwan qaama kanaas nagaa uummataaeeguu,seeraafiheeraduukaabu’eeraawwachiisuufimurtiiwwanseerhiiktotaandarbanhundahojiirraoolchuudha.

Mootummaan ijaarsayookaansirna ittiinbulmaataakannamootaanuumamuhaata’umaleemootummaauummataafimootummaakanuummataahintaane.Mootummaan uummataa mootummaa dimokiraatawaadha. Mootummaadimokiraatawaandorgommiiwalabata’eenuummannibakkabu’ootaisaafilateeakkaisabulchaniifaangooimaanaadhaanittikenneuummannigaafabarbaadeammoodeebiseeharkaafudhata.Mootummaadimokiraatawaaharkaandhaabeuummannibuqqisuu, fooyyessuufi jijjiiruunidanda’a.Seerrimootummaankuntumus kan fedhii uummataarraa madduufi kan uummanni qooda keessattifudhatu.

Aangoonuummatadiimokiraatawaata’ekanmadduuummatarraawaanta’eef,mootummaanuummataagadimaleeuummataaolmiti.Mootummaanakkanaa


162

Kutaa 12

seeratumeefkanbuluwaanta’eefolaantummaanseeraasirnakanakeessattikan mirkanaa’e. Aangoo qabeeyyonni seeraa gaditti bulu. Mootummaandiimokraatawaaaangookanqabatuskangadidhiisuskaraanagaani.Kanaafmootummaandimokiraatawaamootummaauummataajedhama.

Mootummaan kan uummataa hintaane ammoo mootummaa sirna bittaarratiihundaa’e.Mootummaan sirna bittaa kan aangoorratti bahus, kan aangooraabu’us humnaani. Kana waan ta’eef mootummaan sirna bittaa tooftaa ittiinaangoorra bulu mijeeffachuuf malee fedhii uummataaf dhimma hinqabu.Mootummaanakkasiiuummatakanbulchudhiiteesodaachiseeti.Mootummaansirnabittaqabeenyabiyyattiigaracaalukanoolchuhumnawaraanaafihumnabasaasaa ittiin of eegu ijaaruuni.Mootummaa kana biratti yaanni uummataafudhatamahinqabu.Mootummaankunseeratumuufwaanaangoo-qabeeyyiincaasaa mootummaa keessa jiran waan hinbitamneef olaantummaa seeraahinkabaju.Kanarraakanka’e,uummatabirattis fudhatamaafikabajahinqabu.Mootummaan akkanaa fincila uummanni irratti kaasuun yeroodhaan boodaburkutaa’uunisaawaanhinoollehaata’umaleeguddinabiyyaabaay’eeboodattihambisuudanda’a.

B. Jechootahimootaarmaangadiikeessajiranhaalagalumsaisaaniitiinhiikaisaaniikenni.

1. Maatiinkeenyayeroowaanhundaanbarnootakeenyarrattinudeeggaranimaanaanurrakaa’aajiru.

2. Muknigogeeadeemsakeessaniburkutaa’a.

3. Sooressiofhinbeeknehiyyeessaqabeenyaisaasee’a.

4. GumiinCaffeeOromiyaadhimootaariifachiisaarrattimariiadeemsise.

5. GumiinCaffeeOromiyaaabbootiiseeraa150kaleessamuude.

163


Gilgaala 3: ShaakalaDubbisaBoodaa

Mata-dureewwanarmaangadiikeessaakanfeetanfiladhaatiirrattiwalfalmaa.

1. Mootummaadiimokiraatawaahumnipoolisiiisahinbarbaachisu.

2. Sirnamootummaadiimokiraatawaakeessattiburqaanaangoomootummaarraamaleeuummatarraahinmaddu.

Barannoo 2: BarreessuuDuraan dursinee waa’ee amansiisa hubannoo tokko qabaachuunbarbaachisaadaha.Amansiisuujechuunnamootabirooyaadaofiifudhachiisuu,yaadaanmoo’achuu,yaadanamootaagarayaadaofiittifiduujechuudha.Yaannikeenyayaadanamabiiroowaliintokkoyoota’ekeeyyataamansiisaabarreessuunhinbarbaachisu. Garuu, yeroo hedduu namoota waliiin yaadaan walii galuudhabuun nijira. Dubbistoota akkanaa amansiisuuf egaa kan nuti barreeffamaamansiisaa barreesinu. Namoota amansiisuun salphaa waan hintaaneefragaaleefisababacimaata’eenbarreeffamakeenyaijaaruunbarbaachisaadha.

Gilgaala 4:

Keeyyataarmaangadiidubbisiitiragaaleeittiinijaaramebaasiibarreessi.

Abidda Sana Dhaamsi!

Eenyuyyuukanbosonattigargaaramuabiddabosonarrabadiigeessisuittisuutuitti jiraata. Kunis kan jedhamu sababa adda addaaf. Tokkoffaa, abidichi ergaqabateebabala’ateenboodaballeessuufyeroofiqarshiibaay’eenamagaafata.Lammaffaa,abiddisunmukkeenakkagaariittinamafayyadanballeessuuwaandanda’uuf. Irracaalaammoo,abiddichi,bineensonnibosonaaakkadhumaniifigalmi isaanii gubateeakkabadanwaangodhuufi.Akkaqorannoowwanadda

BarreeffamaAmansiisaa


164

Kutaa 12

addaa ka’anitti, yoo hundumtuu balaa kana ittisuuf warraaqe, addunyaakanarratti,waggaa tokko keessatti, abiddi bakkaaddaaddaatii ka’eebosonaballeessudarannixiqqaata.

Ragaalee:

a.

b.

c.

d.

e.

Gilgaala 5:

Keeyyataarmaanoliiakkaka’umsaattifudhachuunmata-dureewwanarmaangadiittikennamankeessaatokkofilachuunkeeyyataamansiisaa(falmii)bareessi.Ergabarreessiteenboodadareefdubbisiitibarattootayaadakeemormanamnsiisuufyaali.Yogguubarreessitucasaaleekeeyyatiittibarreeffamuakkahindaganne.

a) Aadaanfaranjiirraaergifachuuftattaafannuofirraanufageessa.

b) Baay’inniuummataItoophiyaasta’eaddunyaahedduunamayaaddessa.

c) Hammamqormaannibaay’atuufidheeratulleenamniabdiihinkunnenimoo’a.

d) Namnibaratenamahinbarannerrawaanhedduuncaala.

KeeyyataAmansiisaaBarreessuu

165

Boqonnaa 18: Waaltina Kutaa 12

Kaayyoo: Xumura barnoota boqonnaa kanaatti:• dhaamsadubbisaahubatta.

• hiikajechootahaaraahimta.

• durduubeefiakaakuisaaaddafoota.

• akkaataakitaabawaabiiittigargaaramanaddanbaafatta.

Boqonnaa 18: Waaltina



Gaaffiiwwanarmaangadiilamalamaanhojjedhaa.

1. Namoonni‘eecha’,‘eessa’fi‘eeyisa’jedhansiqunnamaniibeekuu?

2. Kitaabileebarnootaakeessattiirracaalaakamtuhojiirraoolaajira?

3. Waa’eewaaltinaadhageessaniibeektuu?

4. Hiikajechootakanaangadiirrattimar’adha.

looga waaltina qooda


Gaaffiiwwanarmaangadiiosoodubbisichattihinseeniindurasirriittiqalbeeffadhuutiyeroodubbistudeebisi.

1. Hayyuuafaaniikanta’e,Hudson,waa’eeafaanwaaltessuumaaljedhe?

2. Ulaagaaleenafaanwaaltessuumaalmaalfa’i?

3. Jechi“waraabessa”jedhubakkagaragaraattiloogajahaaoliinakkaittigargaaramamudubbisichinikaa’a.Atiisakamtuta’uuqabajetta?


166

Kutaa 12

WaaltinaUummanni afaan tokko dubbatu baay’inarraa kan ka’e bakka garagaraattibobba’uunidanda’a.Bakkabobba’ee jirusanattiafaanuma tokkokeessaattiadeemsayerookeessaloogagaragaraauumuunidanda’a.AkkaTamsgeenNagaasaa(1990:107), barruu waaltina Afaan Oromoo, Wiirtuu irratti ibsetti,loogni sadarkaa sagalee, sadarkaa dhamjechaa(latii)fi sadarkaa jechaattimul’achuunidanda’a.

Fakkeenyaaf, sadarkaa sagaleetti, akka qorannoo barruu armaan olittieerameetti, jecha dhufe/’ufe jedhu fudhannee ilaaluun nidanda’ama. Jechakanakeessatti,ragaaninnijalqabaaloogawwanbaay’eekeessatti/dh/yoota’uloogatokkotokkokeessattiammoo/’/ta’eeargina.Sadarkaajechaattiammoo,jechi farda jedhu yeroodanaa’ubakkagaragaraatti dhamjechootahirkatoogaragaraakanneenakka{–oo,-een},maxxanfachuudanda’a.Kanajechuun,bakkatokkotokkottifaradoo,bakkabiroottiammoofardeenjedhamuudanda’ajechuudha. Sadarkaa jechaattis adda addummaan loogaa kun mul’achuudanda’a.Fakkeenyaaf,jechoonniarmaangadiiwaantokkoibsu.

AB

handariiwaraabessa

gugeewareebessa

bullaallaahalaala

makodiiihobolaa

waaneemajaa

saphaliisawaraboo

Jechoonni“A”fi“B”jalajirankunwaanumatokkobakkabu’u.Jahaanisaaniiyuufayyadamuunhedduurakkisaadha.

Ragaalee ibsamaniif kkf irraa kan ka’e, loogni naannoo tokkotti dubbatamubakka biraatti haaraa nita’a. Yeroo afaanichi afaan barnootaa, afaan hojii,

167


afaansabquunnamtiita’uttiloogawwansadarkaagaragaraatidhufanhundattifayyadamuun waliigalteerratti dhiibbaa fida. Fakkeenyaaf, “Tisiisni fayyaanamaafbadaadha”himnijedhukitaababarnootaatokkokeessattibarreeffameeargame,Wallaggattinamanaasisa.Sababni isaa jechi“badaa’ jedhuachittieeyyentaa, gaarii hiika jedhu qabaachuu waan danda’uuf. Tisiisni ammoogarummaa hinqabdu. Gara Baha Oromiyaatti garuu “gadhee’ jechuudha.Kunegaawalhubataniiqajeeltoottibarachuufista’eehojiigaggeessuufkolfuuyookiinwalittibu’insauuma.Rakkookanahiikuufulaagaan jiruafaansanawaaltessuudha.

Waaltessuunhojiisalphaamiti.Hundumtuugarakanofiiofiiisaattiharkifachuudanda’a. Suni ammoo garaa garummaa bal’isamalee tokkummaa hinfidu.Kanaafuu,hayyichiHudson(1980:23)kitaabaisaa“Socio-Linguistics”jedhamukeessaatti,guddinaafaaniikeessattihawaasnita’ejedhee(beekaa)tarkaanfiirakkooakkasiirrattiyoo fudhateakkasirraa’u ibsa.Kana jechuunhawaasnitokko tarkaanfii ifattimul’atuyoo fudhateafaanwaaltawa jechuudha.Haalakanaansabnitokkoloogahojiifdanqaata’edhabamsiisa.Kanajechuungareehawaasaasanakeessaa loognisunnidhabama jechuuosoohinta’iin loogaisaatiingareeisaawajjinwaliigalaaisawaaltinaa’eenammoosabaisaawaliinwaliigalajechuudhaafi.

Afaanakkawaalta’uufammoohayyoonniqoodaguddaaqabu.Afaantokkowaaltessuufhayyoonnicaasaaafaanichaaqoratanii ifaa ifattibeekuuqabu.Ulaagaaleenhojii isaaniikana ittiingamagaman lafakaawwachuunammoodirqama isaaniiti.Afaanwaalta’usulaagichakeessadarbeesirraa’uuqaba.Ulaagaan inni tokko looga waltinaa filuudha. Loogni filatamu ammoo kanhunda hammatu yookiin namoota hedduu biratti kan beekamu, caalaattiguddina kan ariifachiisuufi caalaatti looga adda addaa kan walitti makateta’uu qaba. Ulaagaan inni lammataa sirneessuudha. Looga filatame sanalafa qabsiisuuf, galmee jechootaa, barruulee qormaataa qopheessuunijaaruunbarbaachissadha.Loognihaalakanaanfilatamebarreessuurrattiitti


168

Kutaa 12

tajaajilama. Ulaagaan itti aanu harbaqeessuudha. Kun looga filatame sanahundakanneenakkamanabarumsaa,manamurtii,barreeffamootaog-barruu,qorumsa,sabqunnamtiiwwan,hojiikkf.keessattiakkatajaajilugochuudha.

Inniarafaffaan,fudhatamaqabaachisuudha.Afaanwaalta’e,sabaafaansanadubbatuunfudhatamuuqaba.Afaanbiyyiittiinwaliigalutaanaanakkameeshaacimaatti namawalitti fida; tokkummaa fida; waliigala goobsa. Humna tokkotaasisa. Inni shanaffaan, karooraan hirmaannaa hayyootaa keessumattuuhayyootaafaaniimurteessaadha.Seeraafaanichaa ifabaasaniibarumsaafihojii adda addaaf tolchuu qabu.Kanuma ilaalchiseemata-duree “Diglossia”jedhu jalattikitaabni“TheLinguisticsEncyclopedia”(1995:99) jedhamu“…sabni, haalli afaan waalta’e isa feesisu yeroo dhalatu… yeroo kana afaankaroorsuun calqabama. Kunis unka tokko dhiisanii kan biroo filachuu fida,”jedha. Kanarraa kaanee haala keessa darbine yoo ilaalle, Afaan Oromooharkacaaluunrakkinakanakeessadarbeera.Maqaaleenji’aa,torbaniifitibbaawaalteffamaniikaraatokkotajaajilaajiruWiirtuu(Caamsaa,1995:63-69)ilaali.

Kaayyoo waalteessu fiixaan baasuuf kitaabni adda addaa bal’inaan harkanamaa galaa jiru. Kunis bu’aa guddaadha. Barreeffamnis karaa tokkoondeemuun guddina afaanichaa ariifachiisa. Kunis haala gaariidhaan walqabachaajira.Walumaduraanqorannoociminaqabuunakkumaloogajechaaloognibarreessuuisaas,tokkota’uuqaba.KanasfiixaanbaasuufbarruuleenWiirtuu(Caamsa,1996:6)jedhamtuqormaataAfaanOromoorrattigodhamaajiran beeksisuufi Afaan Oromoo waaltessuurratti akka xiyyeeffatte ibsiti.Barruuleenakkanaaqormaatairrattiyoohundaa’e,yoobeektotamuuxannoofidandeettii qabaniin qophaa’e bu’aa qaba. Xiyyeeffannaan Wiirtuu waaltinaafaan Oromooti. Kaayyoodhaan karooraan barreeffama waalteessuun,dammaqinaan duukaa bu’uun waan dagatamu miti. Afaan qorachaa ittiinhojjechaaguddisuunbarbaachisaadha.Yooskanhafeguutuudanda’a.

169


B.Jechoota“A”jalajiraniif“B”jalaahiikaankanwalfakkatufiluunwalittifiroomsi.

AB

1. bobba’uu a. caasaaafaanichaaijaaruu

2. harbaqeessuu b. galmaan

3. looga c. tajaajilarraoolchuu

4. ulaagaa d. tamsa’uu,deemuu

5. fiixaan e. gabbisuu,guddisuu

6. damaqina f. safara

7. sirneessuu g. garaagarummaa

8. goobsuu h. si’aayina


Gaaffiiwwanarmaangadiilamalamaanhojjedhaa.

1. “Afaanyoowaaltaahuubaaterakkoohinqabu,”namajedhutokkomaalmaalfa’ijetteeamansiifta?

2. “AfaanOromooloogagaragaraahedduminaanwaanqabuufwaaltessuunhindanda’amu”maaljetteedogoggoraisaakanaamansiifta.


170

Kutaa 12


Gilgaala 4:

Himootaarmaangadiikeessattijechootadurduubeemul’isanlamalamata’aaaddanbaasiitibarreessa.Sanaboodagareebarataaafurqabuundeebbilamalamaanhojjettanwaliinmadaalaa.a) Akkahaadhaakannamaafta’uhinjiru.b) Tattaaffiinlammiiwajjiniinamajajjabeessa.c) Akkaqalbiihumniboodahindhufu.d) Gorsifirarraanamaijaara.e) Sibiilaansibiilaqare.f) Namniduriigaachanaaneebooofirraaqolata.

g) Ilmiabbaarraasafuubara.

Durduubeen garee jechootaa keessaa isa tokko. Garee jechootaa sababni

itti ta’eefii miseensota gara garaa ofitti fudhachuu waan danda’eef. Tajaajilli

durduubee inni ijoon tajaajila caaslugaa agarsiisuu malee qabiyyee ofii isaa

qabaatee hima keessatti tajaajiluu miti. Durduubeen ammoo of danda’oofi

hirkatoo ta’uu danda’u. Mata-duree armaan gadii jalatti isaan kamittu of

danda’oofihirkatooakkata’anaddanbaasuunilaalta.

Durduubeenbakkahimakeessattiqabatuunqoodamuunidanda’a.Jechi

durduubeejedhukandhufeyyuubakkainniqubateehimakeessaattitajaajila

kennurraati(durayknduubamaqaakaaniikandhufujechechuudha).Gilgaala

armaangadiikeessattidurdubeewwanduraafiduubamaqaadhufanaddaan

baasta.Durduubeenduramaqaamiiltooisaaniidhufandurgayeroojedhaman

kanboodadhufanammooduubgajedhamu.

Durduubee

171


Gilgaala 5:

Himootaarmaangadiikeessattidurduubeedurayookiinduubaaddaanbaasiibarreessi.

a) Qamaleenmukarrateessi.

b) GuyyoonBooranattidhalate.

c) Naanahiinnabirateessi.

d) Qurxummiinbishaankeessaabaate.

e) Qurxummiingaraabishaaniikeessattiwalilaalti.

f) Anioftaanaanwaa’eenamabiroodhimmahinqabu.

g) Baaccuunmanaborooqullubbiidhaabbatte.

h) AkkaWaaqasaatideema.

i) Daafiiisaakanahundataane.

DurduubeeHirkatoofiOfDanda’ooGilgaala 6:

Gilgaala5keessattikanhojjettedurduubeewwanhirkatoofiofdanda’oonijiru.Himootagilgaalichakeessaattidurduubeeofdanda’oofihirkatoofoo’i.

Barannoo 3:Barreessuu

KitaabileeWaabiiGilgaala 7:

1. Yaadakitaabanamabiroorraafudhatteebeekta?

2. Kannamaarraafudhachuukeeakkamittiagarsiifte?

3. Yaadakitaabarraafudhatteakkamiinagarsiifta?

ShaakalaGosootaDurduubee


172

Kutaa 12

Mata-duree armaan olii keessatti maqaan hayyuu, kitaabniifi barruun yaadiirraa fudhatame dhiyaateera. Addunyaa barnootaa keessatti yaada hayyuutokko,yaadakitaabaafibarruutokkoo,hayyuusanafikitaabainnibarreesseefifuula irraa yaadichi fudhatame otoo hinibsiin callisanii fudhachuun akkahannaattilakkaa’ama.Karaakunittidhabamsiifamunijira.Innismiiljaleefiwabiibarreessuudhaani.

Dubbisicha keessaatti kanneen maqaan hayyuu, maqaan kitaabaa, maqaanbarruu, waggaafi fuulli isaan itti dhiyaatan kan ibsame yaadonni achirraafudhatamuuagarsiisuuf.Kunegaamiiljaleejedhama.

Fakkeenyaaf:Tamasgeen(1990:107)

Tamasgeen:maqaabarreessaa

1990:waggaa

107:fuulabarruuodeeffannoonirraafudhatamee

Kanamalees, lakkoofsa barreeffama keessatti erga kennaniin booda dhumakitaabichaarratti kitaabnii, barriifi fuulli irraa kitaabichi barreeffame kaa’uunmiiljalee barreessuun nidanda’ama. Inni kun ogummaa kanaan dura tureefiammalleebakkabakkattiittigargaaramani.

Inni sadaffaan waabii barreessuudha. Yeroo waabii barreessan odeeffannoosirriitti kaa’uun hedduu barbaachisaadha. Sababni isaa namni barreeffamakeenyakeessattiyaadahayyuutokkooargeeittitoleeyookaanyaadabal’aairrraaargachuufbarreeffamahayyichaa,waggaaittimaxansame,manamaxxansaa,kkfargachuuqaba.Wabiikeessattimata-dureenkitaaba tokkoogurraacha’uuqabayookiinammoojalasararamuuqaba.Wabiinyerootaa’u,maqaannamakitaabichabarreesseetartiibaqubeetiintaa’a.

Hudson,R.A.(1980).Sociolinguistics.Cambridge:CambridgeUniverstyPress.

Kana malees, yeroo waraqaa qorannoo qopheessinu bar-gaaffii, af-gaaffiimirkanama(checklist),habuuruufa’iyooqopheessinudhumawaraqichaarrattikaa’uunbarbaachisaadha.Kunammoomiiltoo(appendix)jedhama.

Jibsoo

Bamaqa (pronoun) bakka maqaa bu’uudhaan tajaajila maqaa kan kennu.Buusaa (stanza) Tuuta sararoota walaloo yaada tokkorratti xiyyeeffatan.

Dandeettii shaakala walirraa hincinneen osoo hintaane irraa caalaa kennaa uumamaatiin kan argamudha.

Dhamjecha (morpheme) qaama xiqqaa afaanii hiika qabeessa ta’edha.

Dhamsaga (phoneme) jechoota ‘dhamaafi sagalee’ jedhamanirraa adeemsa suphuutiin uumamuun tajaajila sagaloota Afaan Oromoo agarsiisuuf gale .

Durduubee /firoomsee/ dura ykn duuba gaalee maqaa galuudhaan wal-hidhiinsa

(adposition) inni garee jechootaa kanneen biroo waliin qabu agarsiisa.Eemiti( paradox) Yaadota walmorman fakkaatan garuu yommuu sirriitti

xiinxalamu kan walhinmormine.

Gaalee (phrase) wal-hammannaa jechootaa kan hojii tokkoof dhaabatanidha.

Gochibsa (adverb) Afaan Oromoo keessatti gochima dura galuudhaan gochima, maqibsafi gochibsa biroo kan ibsudha.

Gochima (verb) jecha haala ykn gocha raawwatame ykn raawwatamu tokko agarsiisudha.

Kutimoomsa akaakuu maqibsaa ta’ee qaama kuitimaa keessatti kan argamudha.

Haala raawwii (aspect) tajaajila caaslugaa kan haala waan tokko itti raawwate agarsiisudha.

Habalaka(Irony) Yaada tokko faallaa waan jechuu barbaadaniin ibsuu.

Jecha diigala / tishoo / jechoonni lamaafi isaa ol walitti dhufuudhaan akka jecha

(compound word) tokkootti dhaabatanii hiika duraan qabanirraa hiika addaa tokko yammuu argatanidha.

maalomsa akaakuu maqibsaa ta’ee daangaa matimaa keessatti kan argamudha.

Maqibsa (adjective) Afaan Oromoo keessatti maqaa booda dufuudhaan waa’ee maqaa sanaa odeeffannnoo dabalataa kan kennudha.

Moggoo (synonym) jechoota hiika wal-fakkaatan qaban.

Ogumma shaakala walirraa hincinneen (akkuma bishaan daakuufi farda gulufsiisuu) kan gonfatamudha.

Xinsaga (phonetics) saaynsii akkaataa darbiinsa sagalee dubbii, dhageettii sagalee dubbii fi uumamsa sagalee dubbii qo’atudha.

barnoota afaan oromoo afaan oromoo k-12.pdf · seensa afaan meeshaa wal-qunnamtiifi ibsituu...

Documents