barnoota afaan oromoo kutaa salgaffaa

BARNOOTA AFAAN OROMOO KUTAA SALGAFFAA 2012/2020

1

QABIYYEE BARNOOTA SEMISTEERA LAMMAFFAAF QOPHAA’E

BOQONNAA KUDHAN

DHIIBBAA EEDSIIN MISOOMARRATTI FIDU

Kaayyoon boqonnaa kanaa, dandeettii afaanii gurguddoo dabalatee kanneen biroo gabbifachuuf

dubbisa dhiyaateefi shaakaloota dhiyaatan haalaan hordofuun hirmaannaakee waliin akka

taasiftu sigargaara. Qabiyyeen boqonnaa kanaas dubbisa dhiyaate erga dubbistee booda kanneen

gadii ofkeessaa qaba.

Hiika jechootaa

Maalummaafi gosoota gochibsaa

Durduubeefi tajaajila isaa

Hennaa raawwima darbennaafi kanneen biroo akka dalagduuf karaa sitti kan

agarsiisuudha.

10.1. Durduubee yookiin Firoomsee

Durduubeen garee jechoota Afaan Oromoo keessaa tokko. Gareen jechootaa yeroo

qoqqoodaman ulaagaaleen irratti hundoofnu qabiyyee yookiin eenyummaa isaan

qabaniifi tajaajila isaan kennan irratti hundaa’uuni. Ulaagaa kana guutuun durduubeen

qabiyyee isaatiin garee jechaa kana jedhamee waamamuu danda’eera. Kanaafuu,

durduubeen garee jechootaa kanneen biroo dura yookiin duuba galuun tajaajila yeroo,

kallattii, bakka waan tokko itti argamu agarsiisuuf kan oolaniidha. Yeroo baay’ee kan

isaan faana galan garee jechaa keessaa maqaa ykn bamaqaadha.

Durduubeen fufiilee seerluga adda addaa kanneen akka: saalaa, lakkoofsa ykn baay’ina,

yeroo agarsiisuuf galan ofitti hinmaxxanfatan. Kanaafuu, gumaachi isaan guddina

jechoota afaan tokko keessatti argaman xiinxaluuf gadaanaadha. Durduubeen

ofdanda’anii yookiin hirkatanii galuu danda’u.

Durduubee hirkatoo – -dhaan, -tiin, -tti, -dhaaf, fi k.k.f. dha.

Durduubee ofdanda’oo – booda, akka, waa’ee, duuba, irra, …


2

10.2. Gochibsa

Gochibsi caasaa afaanii keessatti gochima dura galuun haala, bakka, yeroo, sadarkaa gochi

tokko itti raawwate ibsuuf kan ooluudha. Gochibsi garee jechoota Afaan Oromoo keessatti

yeroo ramadamu, qabiyyee isaan qabaniin osoo hintaane gareewwan jechootaa biroo ta’anii

tajaajila gochibsaaf kan oolantu gochibsa ta’u. Jechoonni afaanicha keessa jiran eenyummaan

gochibsa kan ta’an muraasatu argamu waan ta’eefi.

Gosoota Gochibsaa – tajaajila isaan qaban irratti hundaa’uun gochibsoonni bakkeewwan

adda addaatti qoodamu. Kanneenis:

Gochibsa bakkaa – bakka gochi tokko itti raawwate kan ibsuudha. Gaaffii “eessatti”

jedhuuf deebii laata. Fakkeenyaaf. Soolan muka jala taa’a.

Gochibsa yeroo – yeroo gochi tokko itti raawwate kan agarsiisuudha. Gaaffii “yoom”

jedhuuf deebii laata. Fakkeenya. Jaallataan kaleessa gale.

Gochibsa haalaa ykn akkaataa – haala gochi tokko ittiin raawwate/tu kan ibsuudha. Gaaffii

“akkamitti” jedhu deebisa.

Fkn. Inni hojii manaa barsiisaan isaa kennaniif atattamaan hojjeta.

Gochibsa sadarkaa – sadarkaa gochi tokko ittiin raawwate ibsa.

Fakkeenya. Jaarraan dubbicha cimsee dubbate.

Gochibsa irra deddeebii – gochi tokko irra deddeebiin raawwatamuusaa ibsa.

Fakkeenya. Bokkuun ganama ganama sochii qaamaa taasisa.

Gochibsa gaaffii – gochi tokko raawwatamuusaa jechoota gaaffii ta’anii, kan gochima ibsan

kan agarsiisuudha.

Fakkeenya. Ati amma eessaa dhufta?

Gochibsa sababaa – sababa gochi tokko itti raawwateef kan ibsuudha. Gaaffii maaliif jedhu

deebisa.

Fakkeenya. Bokkaa cimaan waan roobeef, lafti dhoqqaa’e.

Gochibsa meeshaa – kan gochi ittiin raawwate ibsa. Fkn. Soolan rasaasaan diina gombise.

10.3. Hennaa Raawwima Darbennaa

Hennaan raawwima darbeennaa hennaa yeroo darbe kan agarsiisu keessaa tokko ta’ee,

gochoota lama yeroo darbe raawwataman keessaa gocha gocha biraa dursee raawwatame kan

agarsiisuudha.


3

Fkn. Yeroo inni mana ga’u, isheen deemtee turte.

Isaan ciree nyaatanii turan.

Hennaa raawwima darbennaa – wixina gochima muummee + -ee/-nii + tur- +-e/-an

Walumaagalatti, boqonnaan kun shaakaloota adda addaa kanneen durduubee, gochibsaafi hennaa

raawwima darbennaa shaakalsiisuuf dhiyaatan hedduu qabatee waan jiruuf, kitaaba barattootaa

haalaan yoo hordofteefi yoo hojjette dandeettiikee cimsachuu dandeessa.

Gaaffilee Shaakalaa Boqonnichaa

Gaaffilee gaditti siif kennamaniif qubee deebii sirrii qabatee jiru filachuun deebisi.

1. Kanneen armaan gadii keessaa gosti durduubee adda ta’e kami?

A. wajjiin B. garuu C. dura D. –dhaan

2. Barattooni Mana Barumsa Bultii Addaa sadii fiigicha ‘lammii kootiif nan fiiga’ jedhu 1ffaa-

3ffaa bahuun xumuran. Hima armaan olii keessatti kan gurraacha’e;

A. Gochibsii gaaffii B. Gochibsii akkaataa C. Gochibsii sadarkaa D. Gochibsii yeroo

3. Filannoo armaan gadii keessaa kan sirrii hin taane kami?

A. Gareen jechaa tokko akka garee jechaa biraatti ni tajaajila.

B. Firoomseen guddina jechoota afaan tokootiif hin gumaachu.

C. Garee jechootaa keessaa maqaafi gochimni warra ibsitootaati.

D. Tuqaan tajaajila kottoonfachiisuu agarsiisuuf oola.

4. Himni jecha tajaajila gochibsa sadarkaa ofkeessaa qabu qabatee jiru kami?

A. Dubbichi waggaa waggaan ka’a. C. Dubbichi yeroo hunda mari’atama.

B. Dubbichi caalmaatti mari’atameera. D. Dubbichi akka laayyootti hinqabbanaa’u.

5. Qotiyyoo kana eessaa bittan? Jechi gurraacheffame;

A. gochibsa bakkaati B. maqibsa gaaffiiti C. gochibsa gaaffiiti D. maqibsa abbummaati

6. Himni hennaa raawwima darbennaatiin ibsame isa kami?

A. Isaan dhufaniiru.

B. Isaan nideemu ta’a.

C. Isaan deemaa jiru.

D. Isaan deemanii turan.


4

BOQONNAA KUDHA TOKKO

ISPOORTII AADAA

Qabiyyeen boqonnaan kun ofjalatti qabatee jiru, dubbisa mata duree olitti ka’een walqabsiisuun

dandeettiwwan afaanii gurguddoo kan ta’aniifi dandeetti dubbisuun waa hubachuu akka

gabbifattu sitaasisa. Qabiyyee kanatti dabalataanis;

Hiika jechootaa galumsa isaanii irratti hundaa’uun

Himaafi caasaalee himaa akkasumas walsimannaa matimaafi gochimaa

Sababaafi bu’aa akkasumas hennaa murannaatu hammatamee jira.

Gilgaalonni kana jabeessanis kitaaba barattootaa keessatti waan dhiyaatanii jiraniif, osoo hin

nuffin haalaan shaakaluun dandeettiikee cimsachuu dandeessa.

11.1. Hima

Himni qindaa’ina jechootaa afaan keessatti seera eeguun walitti dhufan irraa ergaa guutuu

ta’e dabarsuuf kan ijaaramuudha. Himni tokko yoo xiqqaate xumura tokko kan ofkeessaa

qabuufi sirna tuqaaleetiin kan xumuramuudha.

Caasaalee Himaa—Himni qindaa’aan tokko qaamolee hima ijaaran adda addaa ofkeessaa qaba.

Matima – matimni abbaa dhimmaa hima sana hogganuudha. Kana jechuun gochi

raawwatame tokko eenyutu yookiin eenyuun kan jedhu matima hima sanaatu gochicha akka

raawwatu ibsa. Gareewwan jechaa keessaa maqaan yeroo baay’ee akka matimaatti tajaajila.

Maqaan yeroo akka matimaatti galu dhamjechoota adda addaa ofitti fudhata. Dhamjechoonni

matimaa kunniinis: -ni, -i, -n, -tifi mallattoo dhamjecha dhokataa ykn duwwaati.

Fkn. Boruun bishaan daake.

Kutima – qaamni himaa kunniin erga matimni irraa bahee booda kanneen hafaniidha.

Kutimni qaamolee lama antima ykn irraawwatamaafi gochimatti qoodamu.

Fkn. Dureessoon kaleessa sangaa qalee afeerraa taasise.

Aantima ykn irraawwatama – antimni kutaa himaa ta’ee, kan matimni gocha irratti

raawwatuudha. Kan matimni gocha irratti raawwatu kunis;


5

Aantima sirrii ykn kallattii – matimni kan kallattiin gocha irratti raawwatuudha.

Fkn. Hordofaan qeerransa ajjeese.

Aantima dalgee ykn alkallattii – gochi raawwatamu/e sun alkallattiin matimaan ta’uusaa

agarsiisa. Fkn. Soolan obboleettii isaatiif uffata bite.

Gochima – gochimni qaama himaa ta’ee, caasaa ijaarsa Afaan Oromoo keessatti dhumarra

kan galuufi gocha matimaan raawwatame kan himuudha. Gochimni matima danuufi qeenxee

waliin galu tokko miti. Kana jechuun gareen jechaa kun dhamjechoota bay’ina agarsiisan

ofitti nifudhata jechuudha.

Walsimannaa Matimaa, Antimaafi Gochimaa—himni tokko gaarii jedhamuuf, walsimannaan

caasaalee himaa jiraachuu qaba. Kunis, matimni danuun, gochima danuu; matimni qeenxeen,

gochima qeenxee fudhata. Akkasumas, matimni koorniyaa dhiiraa qabu, gochima latoo koorniya

dhiiraa agarsiisu, matimni koorniya dhalaas immoo, gochima koorniya dhalaa agarsiisu ofitti

fudhata jechuu dha.

Fknf. 1. Taphachuu inni jaallata kubbaa.

2. Obboleessa ishiin ishii gargaarti baayyee.

3. Jira xalayaa ani barreessaan. Himoonni olitti tarreeffaman kun walsimannaa matimaafi

gochimaa hinguutne. Yoo sirreeffamanii barreeffaman;

1. Inni kubbaa taphachuu jaallata.

2. Ishiin obboleessa ishii baay’ee gargaarti.

3. Ani xalayaa barreessaan jira.

11.2. Hennaa Murannaa

Gochi tokko yeroo eegee raawwatama. Yeroon gochi itti raawwatamu Afaan Oromoon hennaan

ibsama. Hennaan ta’iinsa yeroon raawwatamu kan ibsuudha. Yeroon gochi itti raawwatamu

yeroo darbe, yeroo ammaafi yeroo gara fuulduraa ta’uu mala.

Hennaan murannaa gocha yeroo gara fuulduraatti raawwatamu kan agarsiisu ta’ee, raawwiin

isaa shakkii kan hinqabneedha.

Fkn. Inni deemuuf jira.


6

Sababaafi bu’aa – gochi yeroo raawwatu sababa raawwatuuf qaba. Gochi raawwatu bu’aa yoo

ta’u, gochi sun raawwatamuuf immoo ka’umsa kan ta’u sababa ta’a. Fkn. Barattoonni waan

barfataniif, adabaman. Barfachuun isaanii sababa yoo ta’u, adabbiin irra ga’e ammoo, bu’aa ta’a.


1. Barattoonni baay’een ariifachuurraa kan ka’e, qormaata kennameef hedduu dhabu. Hima

kana keessatti kan jala sararame tajaajilli isaa maali?

A. kan matimaa B. kan gochibsaa C. kan maqibsaa D. kan gochimaa

2. Walsimannaa caasaa himaa sirriitti kan guute kami?

A. Isin mata duree kanaa gadiirratti mari’anne.

B. Namni guddaan kabajamuu qabdu.

C. Ani jaalala akkasii feeti. D. Jara moo situ dhufuu qaba?

3. Ministeerri muummee biyyattii, torban qulqullinaa labsanii turan. Hennaan himni kun ittiin

ibsame isa kami?

A. hennaa ammennaa C. hennaa raawwima ammennaa

B. hennaa tarsiiqaa D. henna raawwima darbennaa

4. Barattoonni boqonnaa ba’uuf jiru.

A. Hennaa murannaalaa C. Hennaa raawwima ammennaa

B. Hennaa murannaa D. Hennaa ammennaa

5. Hima” leenci bosonuu kaleessa muka jalatti ajjeese” jedhu keessaatti irraawwatamni

(antimni) kami?

A. leenca B. bosonuu C. kaleessa D. muka


7

BOQONNAA KUDHA LAMA

FARDAAN GULUFUU

Qabiyyeen boqonnaa kana keessatti dubbisarraa jalqabee hanga xumura boqonnichaatti jiran

aadaa farda gulufsiisuu kan hawaasni keenya itti beeku akka quba qabaattu dubbisa keessatti

kaafame muuxannoo keen walsimsiisaa deemuu akka dandeessu sikakaasa. Sanaan alattis

qabiyyeen inni ofjalatti qabatee jiru;

Hiika jechoota hiika tokkoo olqabanii,

Maalummaa keeyyataafi qaamolee keeyyataa akkasumas barreeffama qopheessuuf

gumee isaa baasuun akka barbaachisu,

Sirna tuqaalee keessaa qoodduufi mallattoo waraabbii dachaa akkasumas hennaa

murannaalaa ilaalchisee ibsa gabaabaa itti kennuun haa jalqabnu.

Gaaffilee dadammaqsituu

Akkamitti fardaan gulufuun aadaa uummata Oromoon walitti dhufa jettee yaadda?

Fardaan gulufuun hawaasa keenya, siifi hiriyootakee maaliif akka fayyadu ibsi.

12.1. Keeyyata

Keeyyati qindaa’ina himootaa irraa ergaa tokko dabarsuuf kan ijaaramuudha. Yaada

dabarsuun barbaadame tokko guutummaan guutuutti hammachiisuun qaamolee keeyyataa

waltumsaa yaada yookiin ergaa tokko dabarsuuf qindaa’an irraa kan ijaaramuudha.

Qaamolee Keeyyataa – keeyyati guutuu ta’e tokko qaamolee adda addaa ofkeessaa qaba.

Kanneenis kanneen kanaa gadiiti:

Hima Ijoo – himni ijoon yaada dimshaashaa keeyyataa kan ofkeessatti qabatee jiruudha.

Himni ijoon yaada keeyyatichaa guutummaatti kan ofkeessaa qabu yoo ta’u, bakkeewwan

adda addaatti argamuu danda’a. Himni ijoon jalqaba, dhuma, gidduu, jalqabaafi dhumarratti

kan argamuudha.

Hima Callaa – himni callaan yaada hima ijoo keessatti ka’e, balballoomsuun fakkeenyaan

deeggaruun, sababa dhiyeessuun jechoota heddummataniin keeyyaticha kan ibsuudha.

Hima Goolabaa – himni goolabaa yaada hima ijoo keessatti gabaabbatee ibsame, irra

deebi’uun gabaabsuun jecha biraa fayyadamuun kan ibsuudha.


8

Keeyyati yeroo barreeffamu walqabatiinsaafi guutummaatti yaada qabatee ka’e ibsaa

barreeffamichaaf hiika kan kennuudha. Keeyyata barreessuuf callifameedhuma osoo hintaane,

jalqaba yaada maddisiisuun, gumeesaa qopheeffachuun barreeffama. Fakkeenya kanaa gadii

ilaali.

Faayidaa Barnootaa

1. Naannoo keenya hubachuuf

1.1. Haala jireenya hawaasaa

1.1.1. Aadaa hawaasaa

1.1.2. Walitti dhufeenya hawaasaa

1.2. Walitti dhufeenya hawaasaafi umama naannoo

1.2.1. Hawaasaafi biqiltoota

1.2.2. Hawaasaafi haala qilleensaa

2. Rakkoowwan numudataniif furmaata barbaaduuf

2.1. Rakkoowwan dhuunfaa

2.2. Rakkoowwan hawaasaa

2.3. Rakkoowwan biyyaa

3. Waan haaraa argachuuf

3.1. Kallattii qonnaa

3.2. Kallattii saayinsii

3.3. Kallattii tajaajilaa

3.4. Kallattii fayyaa

Shaakala

Keeyyata gabaabduu gaditti siifkenname keessaa hima ijoo, callaafi hima goolabaasaa

baasii agarsiisi.

Beektonni adda addaa afoolaaf hiika garaa garaa kennu. Hiikaawwan muraasni afoola kallattii

ogbarruutiin yoo ibsan, warreen biro ammo afoola karaa falaasamaafi ilaalcha hawaasa

tokkootiin agarsiisu. Akka waliigalaatti hiikni isaa beektota heddu biratti fudhatama qaba

jedhamee yaadama hiikni isaa dhimmoota heddu ofkeessaatti hammatee argama. Hikichis akkaas

jedha: Afoolli gosa ogbarruu ta’ee, kan sabni tokko eenyummaa, amantii, haala jiruufi jireenyaa


9

isaa, heeraafi seera isaa, falaasamaaafi hooda isaa, walumaagalatti, ilaalcha addunyaa kanaaf

qabu afaaniin dhaloota dhufuuf dabarsuudha.

Hima ijoo: ______________________________________________________

Hima callaa: ______________________________________________________

Hima goolabaa: _____________________________________________________

Mallattoo Waraabbii Dachaafi Qeenxee – barreeffama barreeffamu keessatti akkuma caaslugi

afaan tokkoof murteessaa ta’e, sirni tuqaalees barreeffama tokko guutuu gochuu keessatti

nibarbaachisa. Kanneen keessaa, mallattoon waraabbii dachaafi qeenxee niargamu. Faay’idaa

mallattoo waraabbii dachaa keessaa;

Yaada ykn dubbii nama biroo akkuma jirutti waraabuun dhiyeessuuf.

Fkn. “Namni mo’u abdii hinkutu; namni abdii kutu hinmo’u,” jedhe Dhaabaa

Wayyeessaaa

Mata duree kitaaba adda addaa kanneen akka: barruuleee, galaalchaa, asoosamaa, walaloo,

kitaabota seenaafi k.k.f. mallattoo waraabbii keessa galchina.

Fkn. Kitaaba “Kudhaama Seenaa” jedhu dubbiseera.

Yaada ykn dubbii irratti xiyyeeffatamee dhiyaachaa jiru keessa galchuuf.

Fkn. Miidhaa “Malaammaltummaa” akka addunyaatti jiru kaasnee ilaalla.

Yaada namni hundi itti hin amanne tokko keessa galchuun waraabuuf.

Fkn. Namoonni baay’een, “Qabeenyi barnootarra akka wayyutti amanu.”

Mallattoo Waraabbii Qeenxee (‘ ‘) – mallattoon waraabbii qeenxee bu’aa kanneen gaditti

tarreeffaman qaba;

Waraabbii waraabbii biraa keessa jiru ittiin waraabuuf.

Fkn. Barsiisaan keenya, “Kitaaba ‘Godaannisaa’ dubbisaa,” jechuun dubbateera.

Jecha afaan sanaan ala ta’e, yeroo itti afaan sanaan itti dhimma baanu, mallattoo waraabbii

dachaa keessa galchina.

Fkn. Dr. Dureessoon “Sooftiweerii” haaraa argatan hojiirra oolchaniiru.

Hennaa murannaalaa – hennaan kun yeroo gara fuulduraatti gocha raawwatamuuf deemu kan

agarsiisan keessaa tokko ta’ee, gochi kun raawwiin isaa shakkii kan qabu ta’uusaa agarsiisa.

Fkn. Tolashiin nidhufti ta’a.


10


Gaaffilee gaditti siifkennamaniif yoo sirrii ta’an “dhugaa” yoo sirrii hintaane

“soba” jechuun deebisi.

1. Waraabbii waraabbii biraa keessa galchuuf kan tajaajilu mallattoo waraabbii qeenxeeti.

2. Sirni tuqaalee bakka sirriitti galuu dhiisuun isaa ergaa dabarsuu irratti rakkoo hin uumu.

3. Caasaa hima Afaan Oromoo keessatti matimni qaamaan ifa ba’ee mul’achuu ykn mul’achuu

dhiisuu ni danda’a.

Gaaffilee siifkennaman qubee deebii sirrii qabatee jiru filachuun deebisi.

4. Inni ishee irraa maallaqa liqeeffate. Hima kana keessatti aantimni kallattii kami?

A. Ishee irraa B. Maallaqa C.Ishee D. Irraa

5. Qalamni kun kan eenyuti? Dhamjechi jala sararame tajaajila maaliif oole?

A. Tajaajila mathimaatiif C. Tajaajila haala raawwiitiif

B. Tajaajila aantimaatiif D. tajaajila ramaddiitiif

BOQONNAA KUDHA SADII

ARAMAAFI DHUKKUBA BIQILTOOTAA

Kaayyoon boqonnaa kanaa dubbisa dhiyaateen walqabsiisuun dandeettii afaanii

adda addaa akka gabbifattuufi shaakaloota kennaman irratti hirmaannaa akka gootu

sitaasisu. Qabiyyee dubbisaan alattis hiika jechootaafi waa’een walqabsiistotaa

shaakalaan dhiyaataniiru.

9.1. Walqabsiistota

Walqabsiistonni akkuma afaan biroo keessatti argaman Afaan Oromoo keessas nijiru.

Walqabsiistonni akka jechoota tajaajilaatti itti fayyadamna. Akka kanaan;

Wabsiistota jechuun caasaa ijaarsa afaanii keessatti seerluga eeguun jechaafi jecha, gaaleefi

gaalee, himaafi hima yookiin ciroofi ciroo kan walqabsiisaniidha. Kana jechuun walitti

dhufeenya ykn garaagarummaa yaadotaa kan ifa taasisaniidha.


11

Tajaajila isaan qaban irratti hundaa’uun walqabsiistonni bakka gurguddoo afuritti qoodamu.

Isaanis:

A. Walqabsiistota Idaa’ama Yaadaa Agarsiisan

Gosti walqabsiistota kanaa kanneen isaan walqabsiisan sun itti dabalatee yookiin yaada dabalataa

agarsiisuuf kan galaniidha.

Fakkeenyaaf: dabalees, akkasumas, fi, akkuma kanneen jedhan akka fakkeenyaatti kaasuu

dandeenya.

B. Walqabsiistota Filannoo Yaadaa

Walqabsiistonni kun yaadota lamaafi isaa olta’an keessaa tokko filachiisuuf kan oolaniidha.

Walqabsiistota kanneen akka: yookiin, yookiin ammo, ammoo, maleefi k.k.f. akka fakkeenyaatti

fudhachuu dandeenya.

C. Walqabsiistota Yaada Faallaa Agarsiisan

Gosti walqabsiistota kanaa yaadota walfaallessan lama yookiin isaa ol walqabsiisuuf kan

oolaniidha. Fakkeenyaaf. Ta’us, ta’uyyuu, haata’u malee, … kanneen jedhan akka fakkeenyaatti

kaasuun nidanda’ama.

D. Walqabsiistota Bu’aafi Sababaa

Walqabsiistotni kun bu’aafi sababa kan waliif ta’an walqabsiisuuf kan oolaniidha. Fakkeenyaaf.

Kanaafuu, kanaafis, waan kana ta’eef, sababa kanaaf … kan jedhan akka fakkeenyaatti

fudhachuun nidanda’ama.


Jechoota siif kennamaniif hiika walfakkii isaanii filadhu

1. laaquu A. borcuu B. sobuu C. soruu D. salphachuu

2. gulummaa A. gamtaa B. waldaa C. dhuunfaa D. garee

3. miliquu A. dhokachuu B. darbuu C. sokkuu D. deemuu

4. fuggisoo A. fakkii B. micciiramaa C. moggoo D. faallaa

5. moggee A. masoo B. moggoo C. qarqara D. faallaa


12

B. Gaaffilee gaditti siif kennaman qubee deebii sirrii qabatee jiru filachuun deebisi.

6. Walqabsiituwwan gadii keessaa kan tajaajila yaada faallaaf oolu kami?

A. kana malees B. moo C. ta’ullee D. malee

7. Kanneen gadii keessaa kan adda ta’e kami?

A. akkasumas B. fi C. akkuma D. moo

8. Gatiin meeshaalee ijaarsaa garmalee qaala’e. Jecha gurraacha’eef hiika faallaa kan ta’u;

A. bushaa’e B. miyaawe C. dabale D. dhabame

BOQONNAA KUDHA AFUR (14)

BILILLEE (MAAHIBUUBAA)

Kaayyoon boqonnaa kanaa, seenaa yeroo darbe keessatti namoota guddina

ogbarruu Oromoo keessatti qooda isaanii ba’achaa turan keessaa dargaggeetti

Bilillee jedhamtu kaasuun dandeettii afaaniis skaakaloota keessatti ka’an

hojjechuufi. Qabiyyee kanneenitti dabalataanis;

Hiika jechootaa galumsaan akkasumas faay’idaa galmeen jechootaa qabu ibsuu,

Afoola Oromoo keessaa mammaaksa, hibboofi durdurii, yaada haqaafi yaada dhuunfaa

tilmaamuu,

Mana kitaabaatti fayyadamuufi seenaa jireenyaa barreessuu kan jedhan nijiru.

Gaaffilee

Seenaa keessatti ogbarruun Oromoo akka guddatuuf durirraa kaasanii ga’eesaanii ba’achaa

turan eenyufaa beekta? Kanneen beektu tarreessi.

Ogbarruun Oromoo akka guddatuuf gumaachi isaan taasisan maalfaati? Sababii kanaafis

dhiibbaan kan isaanirra ga’e jiru jettee yaaddaa?

14.1. Afoola ykn Ogafaan

Afoolli ykn ogafaan kalaqa sammuu hawaasaa ta’ee, afaaniin dhalootaa dhalootatti kan

darbuufi miidhagina addaa kan qabu sammuu si’eessuufi kaka’umsa gaarii nama keessatti

uumuuf ga’ee guddaa kan qabuudha. Akkasumsa afoolli ibsituu aadaafi calaqqisiistuu


13

eenyummaa saba tokkooti. Kunis kan ibsu afoola beekuun jiruufi jireenya dhuunfaa ibsuurra

darbanii kan hawaasaa beekuudha.

Afoolli jiruufi jireenya hawaasa tokkoo keessatti faay’idaa hedduu qaba. Dubbiin dubbatamu

miira gaariin ykn nuffii malee nama isa dhaggeeffatu bira akka ga’uuf, namni hojiisaa osoo

abdii hinkutatin cimee akka hojjetuuf humna itti gochuuf, sammuu daa’immaniifi isa beekaa

cimsuufi k.k.f. hedduu tarreessuu dandeenya.

Amaloota Afoolaa – afoolli kalaqa biroorraa kan adda isa taasisu amala mataasaanii qabu.

Isaanis:

Uummatummaa – uummatummaan amala afoolaa keessaa afoolli qabeenya nama

dhuunfaa akka hintaane kana jechuun qabeenya uummataa akka ta’e kan agarsiisuudha.

Hurruubummaa – hurruubummaan ogafaan hedduun nama tokkoon akka hinraawwatamne

ykn garee namootaa gidduutti geggeeffamuusaa kan ibsuudha. Fakkeenyaaf hibboo yoo

fudhannee ilaalle yoo xiqqaate nama lama gidduutti adeemsifama.

Lufummaa – amalli afoolaa kun hiikasaa keessatti ibsinee kan dabarre ilaallata. Afoolli

afaan dhalootaa dhalootatti darbaa deemuusaa kan agarsiisuudha.

Yoomessa – yoomeessi afoola keessatti gochi ykn raawwiin afoola sanaa yeroo attamiifi

bakka akkamiitti akka ta’e kan ifa taasisuudha.

Miidhagina – miidhaginni afoolaa akkaataa dhiyeenyaafi kalaqa achi keessatti mul’atu

hawwataa ta’uusaa ykn si’aa’ina miira keessoo namaatti dhageessisuusaa kan agarsiisuudha.

Goorowwan Afoolaa – hojiin kalaqa hawaasaa kun ykn afoolli qabiyyee dhiyeenya isaanii irratti

hundaa’uun bakkeewwan gurguddoo lamatti qoodamu. Kanneenis afwaloofi afseenaadha.

Afwaloo – gooroo ogafaanii keessaa tokko ta’ee, bifa walalootiin kan dhiyaataniidha. Fakkeenya

afwalaloo kan ta’an: geerarsa, weedduu, sirboota adda addaa, faaruu daa’imaafi k.k.f. ta’u.

Afseenaa ykn ogafaan seeneffamaa – gooroo afoolaa keessaa bifa seeneffamaatiin ykn

holooloon kan dhiyaataniidha. Fakkeenyota afseenaa kan ta’an: hibboo, oduu durii, tapha

ijoollee, eebbaafi abaarsaafi k.k.k.f ta’an tarreessuun nidanda’ama.

Mammaaksa

Mammaaksi gosa afoolaa afaaniin dhalootaa dhalootatti darbu ta’ee, irra jireessaan

hawaasa keenya biratti kan beekamuufi heddummina kan qabuudha. Sabni keenya yeroo


14

baay’ee bu’aa mammaaksi qabu yeroo ibsu mammaaksumatti dhimma ba’uun “Aak jedhanii

waa tufan; mammaakanii waa himan,” jechuun dubbata. Kana jechuun dubbiin yeroo

dubbatamu mammaaksaan yoo ta’e akka filatamu ibsa. Mammaaksi akka dubbiif dhama ta’e

mirkaneessuufis, “Dubbiin mammaaksa hinqabneefi ittoon soogidda hinqabne hinminyaa’u,”

jechuun faay’idaa mammaaksaa mirkaneessu.

Ergaawwan Mammaaksaa

Mammaaksi kan dubbii dheeraa kurfeessu/gabaabsu/mi’eessu/midhagsu, kan humnaa fi

yeroo qusatu, kan sirritti hubachiisu, kan xiqqaatee namootni lamaafi lamaa ol keessatti

hirmaatuudha. Gosti afoolaa kun bilchina sammuu waan gaafatuuf daa’imman irra

manguddootatu dhimma kan itti baha. Ergaan mammaaksa tokkoos qaruutummaa, tuffii,

jaalala, jibba, hawwii, haqa, abdii, gootummaa, doqnummaa, fi k.k.f. ta’uu danda’a. Namni

tokko ergaa mammaaksaa haalaan hubachuufis dandeettii aadaa, seenaa fi durdurii saba

mammaaku sanaa beekuu qaba.

Abdiif: Iji tokko hin abdachiiftu.

Kan argatanirra kan abdatan wayya.

Doofummaaf: “Doofaa kanatti heerumuu mannaa durbummaan hafuu naa

wayya,”jette intalli.

Gootummaa: Biyya abbaa koo jetteetu injiraan moluurratti duute.

Haqa: Addunyaan guuttee hindhangalaatu.

Gammachuu: “Ayyaanuma kootu dhaba hinjaalanne,” jedhe waraabeessi, gurra

harree ciniinee.

Gammachuu harree duuteetti, waraabeessi guyyaa yuusa.

Tokkummaaf: Waliigalan alaa galan.

Mixiin walqabattee laga ceeti.

Gaabbiif: Eeboo darbatanii jinfuu hinqabatani.

Erga waraabessi darbee, sareen dutti.

Ergaawwan kanneeniin alattis, hiika mammaaksotaaf kennuun nidanda’ama. Hiiki isaanii

kan argamu, mammaaksa mammaaksaan hiikuun, ergaasaanii balballoomsanii ibsuunis

nita’a. fakkeenyaaf hiiki mammaaksotaa;


15

1. Kan akka walii loon walitti yaafatti. Kan jedhuuf,

“Kan dhiqantu nama dhiqa,” jette waciitiin.

2. Akka garaa harki surree hinmuru.

Daakaniif hinmarqanii; yaadaniif hinargani.

3. Gafarsi osoo loon fakkaatuu nama nyaata.

Allaattiin fira fakkaattee, simbira nyaatti.

Gaaffilee Of Madaallii

1. Mammaaksi:

A. Dubbii fixa; dubbii fidas. C. Ergaa bal’aa dabarsa.

B. Koobaa dubbiiti. D. Hundinuu deebii dha.

2. Mammaaksa, “Daldala baddee gabaa haaloomfatte.” jedhuuf mammaaksi yaadaan gitu:

A. Biddeena nama quubsu eeleerratti beeku.

B. Kan jibbantu nama dhaala.

C. Akka malee ejjetanii, “maal lafti dabaan kun” jedhu.

D. Alagaan gaafa kolfaa, firri gaafa golfaa.

3. Dubartiin fira hin qabne, _______________________ .

A. mana masaanuutti baqatti C. ormatti godaanti

B. dararamaa jiraatti D. carraa hin qabdu

4. Ganna darbe, ________________ .

A. hin deebisan C. mana hin ijaaran

B. birraatu bari’a D. rooba hin eeggatan

5. Akka hiree malee akka ________ hin bulan.

A. hiriyyaa B. ofii C. Waaqaa D. yaadan

Hibboo – hibboon gosa afoolaa kan bifa gaaffiifi deebiitiin dhiyaatuudha. Innis bilchina

sammuutiif waan gargaaruuf maatiin ijoollee isaanii halkan halkan taphachiisu. Faay’idaan isaas

ijoolleen haala adda addaan taphachaa beekumsa kan ittiin horataniidha. Ittiin bashannanaa irraa

baratu. Bilchina sammuu daa’immaniif bu’aan isaa olaanaadha. Keessattuu hibboo bifa

loojikaawwaan dhiyaatu keessaa baay’ee sammuu ijoollee qaruuf gargaara.

Fakkeenyaf. Namichatu raafuu baatee, re’eefi qeerransa oofee laga tokko ce’uu dhaqe. Jara

sadan tokko tokkoon riqicha irraan gamatti ceesisuu qaba. Eenyuun dura ceesisa? Itti aanseehoo?


16

Deebiin hibboo kanaa baay’ee yaaduu gaafata. Kana gochuuf namni tokko waan isa mudatuuf

maal gochuu qaba kan jedhu itti yaadu jechuudha.

Fakkeenya hibboo gaggabaaboo bifa gaaffiifi deebiin dhiyaatan;

Fkn: Osoo nyaatuu kan si nyaatu; garaa gaaraa gugatee daaraa ulate. Deebiin isaa qoraan

Bookkisu malee hin nyaatu; qawweee hinguddatu; hin dulloomus. Deebiin isaa dhagaa

Deemaa oolan bira hin gahan; waaqa yoo tuqan ni booya. Deebiin isaa adaamii

Oduu Durii – oduun durii seenaa addunyaa kana keessatti bara dheeraa dura raawwate seenessa.

Taatewwan raawwataman dhugaarratti hundaa’u. Namfakkiileen achi keessa jiran waanuma

namni addunyaa kana irratti raawwachuu danda’u raawwatu. Akka kanaan gowwaa ykn

abshaala, jaalala/ jibba, dheeraa/ gabaabaa, … jechoota jedhamaniin guutamanii jiru. Irra caalaa

kan yaada namaa hawwatu garuu, gowwummaa, abshaalummaafi sossobamuu namoota sanaati.

Ogbarruu barreeffamaa keessaa asoosama gabaabaadhaan walfakkaatu. Fakkeenya oduu durii

hawaasi keenya ittiin dubbataa ergaa waliif dabarsaa ture akka fakkeenyaatti ilaaluun

nidanda’ama. Fakkeenya 1.

Dur dur leenca, qeerransa, waraabessaafi harreetu adamoo deeman jedhan. Guyyaa

sadiif walitti aansanii homaa dhabanii qoonqoon isaanitti yaate. “Akkamitti

akkana ta’a? Nu keessaa namni cubbuu hojjete tokko jira,” jechuun gumgumuu

jalqabani. Cubbuu jaraafis jalaa ka’ii gaafachuu akka qabu irratti waliigalan.

Dursees leenci faxuulaatii, cubbuu kanaan dura godhe himachuutti ka’e. “Eeyee

natu cubbu godhe. Gaaf tokko jabbii xiqqoo tokko ganda keessatti argadheen

nyaadhe,” jedhe. “Bineensonni kaan miti, kun cubbuu miti,” jedhan. Itti aansuun

qeerransiifi waraabessi cubbuu nuti hojjenne jedhanii kan yaadan walitti aansuun

dubbatatan. Bineensonni kaanis cubbuu akka hintaane mirkaneessaniif.

Dhumarratti, dabareen harree ga’e. “Yeroo tokko namni ba’aa natti fe’ee osoo

deemaa jiruu namtichatti kara deemaan tokko itti dhufee dhaabbatanii haasaa

jalqabani. Anis karaarraa goreen hanga inni dhufutti marga bubbutadhe;

achumaanis fe’iinsi sun natti ulfaannaan itttiin ciise,” jette. Xiqqoo erga


17

mariyatanii booda, “Kun cubbuudha; kun cubuudha; sababni rakkoo keenyaa si’i,”

jedhaniin. Achumaan harrettii kukkutanii nyaatan jedhama.

Ergaan oduu durii kanaan darbe maali?

Ati akka nama tokkootti maal irraa baratta?

14.2. Galmee Jechaa

Gaaffilee Ofmadaallii

Faayidaan galmee jechaa maali?

Hiika jecha tokkoo galmee jechaa keessaa argachuuf tooftaan itti fayyadamtu

maali?

Jechoota armaan gadii akkaataa tartiiba isaan galmee jechootaa keessatti

qabaachuu danda’aniin tarreessi

oyiruu lafee yaada gadaa haadha

utubaa mirga ateetee jaalala sibila

ayyaana caaccuu meedhacha nageenya bokkuu

Saay’insiin afaanii caasaa jechaa qoratan xiinjecha jedhama. Afaan tokko

guddate kan jedhamu yoo jechootaan badhaadheedha. Jechoonni afaan tokko

keessa jiran guddina afaanichaaf gumaachi isaan qaban olaanaadha jechuudha.

Jechoonni kun ba’anii akka mul’ataniif, galmeen ykn guuboon jechaa

jiraachuun baay’ee murteessaadha. Galmen jechaa yoo jiraate, waaltina

afaaniitiif iddoo guddaa qaba. Akkasumas galmeen jechaa faay’idaa gaditti

tarreeffaman laata.

Faayidaan galmee jechootaa isaan gurguddaan:

Hiika jechootaa karaa kallattii ta’een, gama adda addaatiin nuuf hiika.

Fakkeenyaaf, jechi yemmuu maqaa ta’u, maqibsa ta’u, xumura ta’u hiikni

isaan maal akka fakkaatu nuuf ibsuuf.


18

Galmeen jechootaa haala ogummaarratti hundaa’uun waan qophaa’uuf

gahee ol’aanaa qaba.

Namoonni afheddee akka ta’aniif nigargaara.

Jechoota tartiiba qubeetiin kaahuun akka salphaatti hiika isaanii argachuuf

gahee olaanaa qaba.


Gaaffilee gaditti hibboo ilaalchisanii siifkennamaniif qubee deebii sirrii qabatee jiru

filadhu.

1. Wajjumaan nyaannaa maaf huqqatta?

A. harka B. fal’aana C. hiriyyaa D. afaan

2. Ciisu akka reeffaa; ka’u akka leencaa.

A. leenca B. abbaawarraa C. qawwee D. boombii

3. Takka dhayeen si albaase.

A. fincaan B. lun’a C. xaafii D. gingilchaa

4. Hoxxee gamaa balballi lama.

A. funyaan B.ija C. gurra D. miila

BOQONNAA KUDHA SHAN

LOOGA AFAAN OROMOO

Qabiyyeen boqonnaa kanaa looga Afaan Oromoo keessa jiraniifi shaakaloota adda

addaa qabatee jira. Qabiyyeewwan kunniinis;

loogaafi gosoota loogaa Afaan Oromoo keessa jiranii,

hiika jechootaafi yaadota loojikii ta’an ofkeessatti qabatee jira.

15.1. Looga

Loogni adda addummaa sagalee, dhamsaga, akkasumas, jecha haasarratti dubbattoota afaan

tokkoo gidduutti mul’atu, garuu waliigaluu irratti rakkoo uumuu hindandeenye.Kun afaan

kam keessattuu waan mul’atuudha. Afaan Oromoo afaan saba bal’aati. Jechootaan

badhaadhaadha. Garaagarummaan loogaas iddoo baay’eetti nimul’ata. Garaagarummaan

loogaa jiraachuun immoo bu’aan isaa olaanaadha. Loogi haa jiraatu malee, waliigaluu irratti

rakkoo uumu hinqabu. Fuulduratti qorannoofi qo’annoon adda addaa yeroo geggeeffamu

waaltinni afaanichaa daran olka’aa ta’a.


19

Gosoota Loogaa

Looga naannoo – dubbattoonni afaan tokkoo, teessuma lafaatiinis ta’ee, caasaa hawaasaatiin

walirraa fagaachuu danda’u. Kanneen teessuma lafaatiin fageenya qaban gidduu akkaataa

fayyadama afaanirraitti (kan dhamsaga, birsagaafi jechaa) garaagarummaa qabaachuu

danda’a. Kun ammoo, hawaasa afaan tokko dubbatu gidduutti haallan gara garaa jiraachuu

agarsiisa. Kanaafuu, loogi naannoo garaagarummaa walirraa fageenya hawaasa tokkootiin

kan uumamu jedhuudha.

Fakkeenya looga naannoo keessa jiran fudhannee yoo ilaalle;

Sadarkaa sagaleetti: ‘akkam’ Oromiyaa Bahaatti, ‘attam’ Oromiyaa Lixaatti

Sadarkaa jechaatti: ‘dalagaa’ Oromiyaa Bahaatti, ‘hojii’ Oromiyaa Lixaatti.

Looga hawaasaa – garaagarummaan loogawwan afaan tokkoo keessatti mul’atan kan

teessuma lafaa qofaa bu’uureffatee osoo hintaane, caasaalee ni ilaallata.Caasaaleen hawaasaa

kunis umrii, korniyaa, qabeenya, taayitaa, sadarkaa barnootaafi kan kana fakkaatu

bu’uureffata. Caasaan afaan hawaasa tokkoo caasaalee hawaasaa kunneen bu’uureffachuun

garaagarummaa agarsiisuu danda’a. Garaagarummaan fayyadama afaanii haala kanaan

argamu ammo looga hawaasaa jedhama. Kanaafuu, loogi naannoo garaagarummaa karaa

adda addaa kan hawaasa bakka tokko keessa jiraatu gidduutti mul’atu kanneen akka sadarkaa

barnootaa, umuriin, saalaan, garaagarummaa ogummaa hojiin argamu gidduutti kan

uumamuudha.

Fknf. Hojjetaa hojiin isaa misooma qonnaarraa hojjetuufi ogummaa dhimma fayyaan

walqabatee baratanii itti fayyadaman tokko miti.

Fakkeenya biraa yoo fudhanne, barattoonni Yuunimbarsiitii jechoota akka kaaffee fannisuu,

jedhan yeroo dubbatan gara hawaasa isaanii yoo dhufan jechi kun naannoo yuunimbarsiitiifi

kolleejjii qofatti waan argamuuf isaaniif haaraa ta’uu mala.

Fakkeenyota looga naannoo godinaalee Oromiyaa adda addaa keessatti dubbataman keessaa

kanneen muraasa ta’an ilaaluuf;

♣ Jechi ‘absoo’ jedhu godina Shawaa keessatti hiikisaa ‘Kibxata’ jechuutti hiikama.

♣ Hojja duree kan jedhu ‘Wiixata’ kan jedhutti hiikama.

♣ Godina Arsii keessatti ‘qaaquu’ kan jedhu ‘haasa’uutti’ hiikama.

♣ Godina Baaleetti jechi ‘handarii’ jedhu hiikisaa bakka biraatti ‘gugee’ bakka bu’a.

♣ Qaabachuu………………………….yaadachuu


20

♣ Awwala…………………………….dura

♣ Cufa………………………………...mara

♣ Kora…………………………………walga’ii

Yeroo baay’ee rakkoon daree qormaata Afaan Oromoo keessa jiru, jechoota heddummatan

beekuu dadhabuurraa kan ka’e, qormaatatti miklaa’inni barattoota bira jiru hamma jedhamu miti.

Kanaafiyyuu, hiika jechootaa karaalee miidiyaa hawaasaa akkasumas barraa’anii jiran haalaan

caqasuun barattootarraa akka eegamu himuun gaariidha.

Gaaffilee Shaakalaa

Hiika jechoota gaditti kennamanii barreessiif.

1. Fulaa

2. Tamtoommoo

3. Carii

4. Baannachuu

5. Bantii

6. Taruu

7. Alaada

Jechoota haaraa gama biroon waan isaan bakka bu’an ilaaluuf;

Looniif horii, hoolaafi re’eef bushaahee; looniif gaana, waraabeessaaf - kora;

Kormi horii qabate, kormi gaalaa ciibsate; sa’a dhala dhabeen maseente, yoo hin dhalin hafteen

dhankaaka, dubartii hin dahiniin dhabduu; sa’a aannan hin qabneen baakkuu; re’ee hin

dhalleen goromtii, lukkuu hin hanqaaqneen sookkee/goromtii; dhiirri hin fuune qeerroo,

shamarri hin heerumne qarree; qubaaf qubeelaa, harkaaf gumee; mormaaf amartii, miilaaf

albuu, gurraaf lootii, ilkaaniif kaarruu, funyaaniif kokona, namaaf obbaatii, harreefi fardaaf

coofira,Birraafbari’e, gannaafgale;Kan nyaata dhabeefbeela’e, kan uffata dhabeefdaare;Xaafiif

ni haamu ataraaf nibuqqisu; Dhagaa sibiila itti qaran qarsaa, dhagaa abidda

cinaasunsuma;Namaaf harka arbaaf, gumbii;Tumaaleessi fooniif ameessi aannaniif; Gaala

ilmaan horee/dhalee jiruufgurroo, gaala fe’uumsaaf gaheen soosaa,fardidhalaan

qalaamaa/ganyaa; obboleettiin abbaa warraa sayyuu, dhiirotni obboleewwan waliifuudhan

gobbaanii jedhamu.


21


Gaaffilee gaditti dhiyaataniif akkaataa gaafatamteen deebisi.

1. Loogni maali?

2. Gosoota loogaa tarreessi.

3. Gosoota loogaa tarreessiteef fakkeenya lama lama kenni.

Akka seera loojikiitti jecha sirrii ta’e filadhu.

1. Ameessi aananiif yoo ta’e, tumaleessi ___________________ta’a.

A. Lafeef B. gogaaf C. qonnaaf D. fooniif

2. Namaaf guntuta yoo ta’e, gurruun ammoo.__________________

A. hoolaa B. horii C. ra’ee D. hunduu deebiidha

3. Goromtii jedhee korbeessa yoo jedhe, jibicha jedhee,_________ jedha

A. hoola B. tumaalessa C. raada D. korbeessa

4. Sangaa jedhee mirgoo yoo jedhe, suubboo jedhee______________jedha

A. qeerroo B. farda C. gaangee D. haarree

5. Dhadhaa jedhe baksaa yoo jedhe, aannan jedha ____________ jedha.

A. itittuu B. dhama C. ayeetuu D. baaduu


22

BOQONNAA KUDHA JA’A

YEROO YEROON QABI

Kaayyoon boqonnaa kanaa hojiilee kalaqaa kan ta’an kan dhuunfaafi hawaasaa ta’an

maalummaafi fakkeenyotaan gabbisuun dandeettii afaaniin walqabsiisuun daree barnoota afaanii

ittiin hordofuufi hojjechiisuuf dhiyaateera. Qabiyyeewwan kunniinis;

Walaloofi gosootaafi amaloota isaanii,

Ciigoofi qaamolee isaa,

16.1. Ogbarruu

Ogbarruun kalaqa sammuu ta’ee, jechoota filatamoodhaan yaad barbaade afaaniinis ta’ee,

barreeffamaan mi’eessee miidhagsee kan dhiyeessuudha. Ogbarruun kalaqa sammuu dhala

namaa, ogummaafi dandeettii, aadaa, duudhaa, falaasamaafi haala jiruufi jireenyaa,

akkasumas dhageettii keessoo ofii, gaddaafi gammachuu qaban kan ittiin ibsataniidha. Akka

kanaan barreeffamni holooloofi bifa walaloon dhiyaatan hojii kalaqaa taanaan ogbarruu jala

galu. Asoosamni, ogwalaloofi do’iin ogbarruu jalatti ilaalamu.

Ogwalaloo – ogwalaloon gosa ogbarruu barreeffamaa keessaa tokko ta’ee, jechoota humna

qabaniin yaada bal’aa ofkeessatti qabatee, miidhagina sagalee, filannoo jechootaa, dhikkisa

hubatamaa, walqixxummaa birsagootaa, unata sagalee kan ofkeessaa qabu gabaabina

addaatiin kan beekamuudha.

Amaloota ogwalaloo

Qabatamummaa -- Waloon addunyaa dhugaa keessatti gurraan kan dhageenyu ijaan

kan ilaallu walaloo keessatti miiraan ykn yaadaan akka nutti dhaga’aman godheeti

qindeessa. Kunis dubbisaan/dhaga’aan akka hirmaatuufi yaada itti kennu waan godhuuf

walaloon qabatamaa ta’ee argama. Walaloo tokko dubbisnee yoo xumurre yookiin erga

dhageenyee booda jaalachuu, jibbuu, tuffachuu yookiin dinqisiifachuu dandeenya. Kunis

kolfaan, booyichaan yookiin gocha biraatiin callaqqisiifamuu danda’a.

Suurmiira qabaachuu -- Ogwalaloon amala suurmiiraa qaba yoo jedhamu jechi ittiin

dhiyaate miira keessa dubbisaatti dhageettii (feeling) fi fakkii uumuu danda'uu isaa

jechuudha.

Qusannaa Jechaafi Walitti Qabama Yaadaa – Ogwalaloon filannoo jechaafi yaadaati

gaafata. Jechoota babbareedaafi yaada haala gaariin dabarsuuf kan humna qabanitti

fayyadama. Qusannaan kan maddu yaanni iddoo tokkotti cuunfamee dhiyaachuu


23

isaatirraayi. Ogwalaloon fuula baayyeedhan hindhiyaatu; seenaa guutuus nuuf

hinseenessu. Yeroo baayyee sarara xiqqoodhan sana oli dheerate yoo jedhame immoo

fuula muraasaan dhiyaata

Sirna Yeedaaloo Yookiin Muuziqaa Qabaachuu – muuziqaan sagalee jechoonni

uuman, yeedaloo qindoomina sagaleetiin uumamuufi sirnaan tarreeffama jechootaa irraa

kan ka’een miira namaa tuquudhan dhageeffataan akka hirmaatu kan godhuudha.

Meeshaa adda addaa, sirbaafi sochii qaamaa osoo hindabalatin miira nama booji’uu

danda’uun isaatis kan maddu amala walaloo waan gonfateefi.

Caacculee Ogwalaloo – Caacculee walaloo jechuun hojii walaloo tokko ijaaruuf qaamolee adda

addaa jiraachuu danda’aniidha. Isaanis safara, yaa’a sagalee, bilbila sagalee, toora, buufata, irra

deddeebii qubee dubbifamaa (alliteration), irra deddeebii qubee dubbachiiftuu (assonance), kkf.

Safaraafi Yaa’a Sagalee -- Safarri yeroo baayyee adda bahee kan ittiin beekamu haala

teechumaafi baay’ina birsagoota toora walaloo keessa jiraniitiin. Yaa’insi sagalee (rhythm)

jechuun yaa’insa jechootaa safaramuu danda’aniifi sirnaan qophaa’ina afaanii kan mul’isu

jabina, laafinaafi haara galfannaa birsagootaa kan agarsiisuudha.

Fkn. Intala abbaa gadaa bareedduu magaallee

Kan mudhiin migiraa, kan maddiin bortollee

Sijaalladhee du’ee naajedhikaa tolee. Walaloo sarara sadii kana yoo ilaalle safara ykn

walqixxummaafi yaa’aan sagalee waloo dubbisu irratti hundaa’uun nijira jechuudha.

Tooraafi Buufata – Walaloo keessatti jechoonni walitti qindaa’anii yaada tokko ibsuuf sarara

sararaan taa’u. Sararri tokko toora/bo’oo (line) jedhamee waamama. Walaloon akkuma

barreefama biroo fuula waraqaarratti toora tooraan adda adda ba’ee barreeffama. Haa ta’u malee,

walaloo keessatti toorawwan ykn bo’oowwan kun kan irratti hundaa’an safara tarkaanfii

(meterical foot)fi xiyyeeffannaa caasaalee sagaleewwan dhuma bo’oowwan kanaarra

jiraniinidha. Bo’oowwan walaloo kunneenis walitti qindaa’uun buufata (stanza) uumaa deemu

jechuudha. Buufanni kunis buufata bo’oowwan lama, sadii, afur, shaniifi kkf qaba jedhamee

waamamuu danda’a jechuudha.

Bilbila Sagalee – Bilbila sagalee jechuun walaloo tokko keessatti yeroo baay’ee dhuma

gubbaatti sagalee walfakkaatuun xumuramuu jechuudha.


24

Gaaffilee Shaakalaa

Gaaffilee Walaloo Dhiyaate Irratti Hundaa’uun Siifkennamaniif Qubee Deebii Sirrii

Qabate Filadhu.

Qofaa jiraachuurra waliin ta’uutu caala

Tokkummaan nuuf humnaa eenyutu wal’aa’a

Hiriyyummaan keenyaa obbolummaa caalaa

Ollaa tokko hinturre kan dhufne alaala

Hariiroon kankeenyaa isa maatii caala

Safuufi aadaa keenyas walumaan baranne

Aadaafi sirna Gadaa waliin guddifanne

Ayyaantummaa keenyas waliin gabbifanne

Oromummaa keenya waliin dagaagfanne

Wanta gaarii gadhees walumaan simanne

Yaa hiriyoottankoo baga walbaranne

Yoo tokko gammade walumaan gammannaa

Gadda kankeenyallee walumaan hirmaanna

Yoo tokko rakkate walbira dhaabbannaa

Rakkoo numudateef walbira dhaabbanna

Jila adda addaa walumaan kabajnaa

Wajjiniin beelofnee walumaan dheebonna

Wajjin nyaannee dhugnees walumaan gammannaa

Qoosnee sesseequudhaan wajjiniin taphannaa

Madda: (Tarruu Unguree (2013) Bishaantu Dheebote)

1. Humna kan jedhame maali?

A. diinummaa B. tokkummaa C. gootummaa D. doofummaa

2. Walaloo kana keessatti sarara lamaan walitti hidhaman keessaa birsagisaanii walqixa kan

hintaane isa kami?

A. 1 fi 2 B. 2 fi 3 C. 6 fi 7 D. 8 fi 9

3. … qoosnee sesseequudhaan… maal jechuusaati?

A. Waltuttuquu B. walitti dheekkamuu C. waliin kolfuun D. waliin nyaachuu

4. Mata duree walaloo kanaa kan ta’u isa kami?

A. Firoottankoo B. obboleewwankoo C. maatiikoo D. hiriyoottankoo

5. Walaloon kun bo’oo meeqa qaba?

A. 3 B. 12 C. 19 D. 7

16.2. Ciigoo

Ciigoon gosa afoolaa ta’ee kan jechaan, gaaleefi himaan dubbatamuudha. Yeroo baay’ee

himoota toora lama qabaniifi yaa’aa walii qabaniin dhiyaata. Yaadni/jechi/ dhimmoota ifaafi

iccitii hammatee jiru dubbii dacha/sobbooqoo/ jedhama.


25

Dubbiin dachaa kunis ergaa lama of keessatti qabata. Ergaan lamaan kunis soorgoo/lafee/fi

sookoo/dhuka/ jedhamu.

Soorgoon ergaa ifaafi fuullee jiru kan yaada walaloo ciigichaa waliin deemu yoo ta’u,

Sookoon immoo ergaa dhokataafi iccitii, kan yaada walalichaa hin bu’uureffanneefi kan

yeroo baay’ee sarara dhuma walalichaa irraa baafamuudha. Ciigoo irraa soorgoo baasuun kan

salphatu yoo ta’u, sookoo baasuun immoo xiinxalaafi irra deddeebi’anii dubbisuu waan

gaafatuuf ulfaataa dha. Jechootni dachaa kunneenis sadarkaa jechaatti, gaaleetti ykn himaatti

kan argaman yoo ta’u, isaanis bifa walaloo ykn hololootiinis dhiyaachuu (qophaa’uu) ni

danda’u. Tooftaalee sookoo ittiin dubbii dachaa ciigoo keessaa baasuun danda’amu keessaa:

Jecha dubbii dachaa ciigoo sanaa hiikasaa irra deddeebiin dubbisuun hiika lama kan qabu

baasuun.

Fakkeenya. Muka mukarraan koranii

Nama namarraan barani.

Sobbooqoo – namarraan barani

Soorgoo – nama kan biroo karaa namaa barani

Sookoo – nama maqaansaa Namarraa jedhamu

Jechoota dubbii dachaa ta’an sana walitti butuun ykn walirraa faffageessuun dubbisuun

baasuu.

Fakkeenya. Intala ilkaan baddeessaa

Quba natty hinqabin namadeessaa.

Sobbooqoo – na madeessaa

Soorgoo – madaa natti uumaa

Sookoo – mucaa deessaa

Ciigoo sana keessatti jecha dubbii dachaa sana dheeressuun yookiin gabaabsuun, laaffisuun

ykn jabeessuun akkasumas sagalee irraa haquun ykn itti dabaluun sookoo baasuun

nidanda’ama.

Fakkeenya. Kaleessa galgala yeroo xaafii haamtu

Natu sigargaare ati haamaa hinbeektu.

Sobbooqoon isaa – ati haamaa hinbeektu

Soorgoo – xaafii haamuu hinbeektu

Sookoo – hamaa hojjechuu hinbeektu


26


1. (a) Mucayyoon barii kaatee laga buute

Bishaan waraabuu sodaattee galte.

(b) Daddarbaankee alanaa baay’ee ishee lafafe

Jechikee baranaammoo garaatti ishee hafe.

Ciigoo ‘a’ irratti kennameef sobbooqoon maal ta’a?

A. laga buute B. bishaan waraabuu C. sodaattee galte D. barii kaatee

2. Ciigoo ‘a’ irratti kennameef sookoon maal ta’a?

A. bishaan budduqsuu B. waraabessa sodaattee

C. sodaan galte D. bishaan hin waraabamne

3. Ciigoo ‘b’ irratti dhiyaateef sookoon maal ta’a?

A. dubbiin tuquu B. kan bara kanaa C. ulfa taate D. waa’eesaatu odeeffame

4. Biyya dhadhaafi dammaa kan daangaa Amuruu

Gidda gidduu lafaa kan moggaa taa’u hin jiru. Soorgoon ciigoo kanaa;

A. Namni hunduu gidduu lafaa jiraata

B. Namarraa injiraan funaanu.

C. Namni hunduu moggaa jiraata.

D. Namni hunduu jireenya giddu galeessaa jiraata.

5. Sookoon ciigoo gaaffii ja’affaa kam ta’a?

A. Namni hunduu gidduu lafaa jiraata

B. Namarraa injiraan funaanu.

C. Namni hunduu moggaa jiraata.

D. Namni hunduu jireenya giddu galeessaa jiraata.

6. Mee hinjarjarinaa xiqquma nuu obsa

Dhugaa biyya jirtuu Waaqni amma ibsaa. Sookoon ciigoo kanaa

A.haqa biyya jirtu C. biyyi kan keessanii

B. waan dhugamu dhugaa D. hinariifatinaa.


27

BOQONNAA KUDHA TORBA

GARAA WALITTI NAHE

Qabiyyeen boqonnaa kana jalatti dhiyaatan ogbarruufi ogafaani. Dubbisa asoosama

gabaabaan dhiyaate keessaan dandeettii afaanii adda addaa gabbifachaa maalummaa

asoosamaa akka hubattuuf sigargaara. Kaayyoo kana galmaan ga’achuufis shaakaloota

kitaaba barattootaa keessa jiraniifi kanneen dabalataan siifdhiyaatan haalaan hojjechuun

sirraa eegama. Qabiyyeewwan kunniin: Asoosama

Dubbii qolaa

Jechamaafi kanneen biroon niargamu.

17.1. Asoosama

Asoosamni gosa ogbarruu barreeffamaa bifa holooloon dhiyaatu keessaa tokko ta’ee, kan

barreessaan gochaalee addunyaa haqaa keessatti namoota hawaasa keessa jiraataniin

raawwataman ykn raawwatamuu danda’an bu’uura godhachuun akka hubannoofi muuxannoo

isaatti qindeessee kan barreessuudha. Asoosamni fakkii lubbu-qabeessa yaanni sammuu

barreessitoota keessaa madde ykn gochaaleen dhuguma raawwataman barreessitootaan

uumamanii mudannoofi gochaalee adda addaa seenessuuf kan gargaaruudha.

Caacculee ykn Ruqoota Asoosamaa – caacculeen asoosamaa asoosamni yeroo barreeffamu

kanneen asoosama tokkotti lubbuu horuun hojii kalaqaa ta’uusaa agarsiisaniifi ulaagaa

asoosamichaa madaalsisaniidha. Kanneen gaditti tarraa’an ta’u:

Sabseena (jaargocha): Sabseenaan ykn jaargochi jechoota sababaafi seenaa ykn ijaarsa

/caaseeffama/ gochaa jedhaman irraa kan ijaarame yoo ta’u, innis haala ijaarsa jalqabbii,

adeemsaafi raawwii seenaa asoosamaati. Kanneen dubbistoonni asoosamaa yeroo dubbisan

maal arguuf jedhanii taatee itti aanu bira ga’uuf ariifatan jaargocha asoosama sanaati.

Tartiibni sabseenaas seensa, finiina, bantii miiraa, furmaataafi xumura dha.

Qooddataa: Qooddataan namfakkiiwwan asoosaan yaadargaan uumuudha.

Waldhabbii: Waldhabbiin walitti bu’iinsa qooddattoota asoosamaa gidduutti mul’atuudha.

Innis waldhabbii namni uumama, haala, hawaasaafi ofiisaa waliin taasisu ta’uu danda’a.

Yoomeessa: Yoomeessi jechoota yoomiifi eessa jedhaman irraa kan camadame yoo ta’u,

innis seenaan asoosamichaa bakkaafi yeroo kamitti akka raawwatame kan mul’isuu dha.


28

Ija ittiin seeneeffamu: Miseensi kun gita seenaan ittiin dhiyaatuudha. Innis kallattii

seeneessa 1ffaa, 2ffaafi 3ffaa ta’a. Garuu, gitni 2ffaa haasa ykn waliin dubbii qooddattoota giddutti

adeemsifamu waan ta’eef yeroo baay’ee hinmul’atu.

Dhaamsa: dhaamsi ergaa jabaa dhuma seenaa asoosamaa irratti hubatamuudha.

Gosoota asoosamaa -- Asoosamni bakka gurguddoo lamatti qoodama.

Asoosama gabaabaa -- Gosti asoosamaa kun xumuraaf kan ariifatu, kan wal hin xaxne,fi

galma, ijoo dubbiifi muudannoo tokko, amala hurrubummaa, yeroo murtaa’aafi miseensota

muraasa kan qabuudha.

Asoosama dheeraa -- Asoosamni dheeraan asoosama gabaabaa caalaa miseensota/ruqoota

asoosamaa qaba. Kunis sabseenni, qooddattootni, yoomeessi, dhaamsi, waldhabbii,fi

garumsi/kallattii ittiin seeneeffamu kan asoosama gabaabaa keessatti argamu muraasa yoo

ta’an, asoosama dheeraa keessatti immoo ni heddummatu jechuudha.

17.2. Dubbii Qolaa ykn Malleen Dubbii (Sadoommii)

Dubbiin qolaa gosa ogafaanii ykn afoolaa keessaa tokko ta’ee, maanguddoonni Oromoo durii

afaaniin, barreessitoonni jabanaa asoosama, do’ii ykn diraamaa, walaloofi barreeffama

hololoo isaanii keessatti dhimma itti bahu. Malleen dubbii kunneenis haasaan yookaan

barreeffamni keenya qulqullina akka qabaatu kan godhan, ergaa barreeffamoota ogbarruu

cimsuuf kan tajaajilan, miira kan kakaasan, midhaagina kan gonfachiisan, ergaan dabru

sammuudhaa akka hin banneefi hin irraanfatamne kan taasisanii dha.

Faay’idaa dubbiin qolaa qabu, dubbii yookaan barreeffama keessatti sagalee akka rasaasaa

dhuka’u uumuun miidhaksee miira namaa kakaasuun akka ergaa hubatan nama taasisa. Miira

keessa namaa jiru ibsachuuf bakka guddaa qaba. Dubbii tokko alkallatiin ibsachuuf

namoonni baay’een sadarkaa adda addaatti dhimma itti bahu. Malleen dubbii kanneen gaditti

tarreeffama fakkeenya isaanii waliin ilaali.

Akkasaa (akkee) -- Gosti dubbii qolaa kun wantoota lama yookaan isaa ol kan uumamaan

tokko hin taane amala isaanii jechoota akka,fakkaatayookaan hamma/hanga/ jedhamanitti

fayyadamuun walbira qabuun walmadaalchisuudha.

Fkn: Ilkaan ishee aannan fakkaata.

Harki ishee akka cabbii qorra.


29

Bakka buusa/ bakkasaa/ iddeesa – amala waan tokkoo waan birootiif kenninee karaa

alkallattii ta’een bakka buusuudha. Akkuma akkasaa iddeessis walfakkeenya wantoota

lamaafi lamaa olii ibsa. Garuu mala dubbii kana keessatti jechoota ittiin waldorgomsiisan hin

fayyadamnu.

Fkn: Oromoon kanniisa.

Gurbaan sun cululleedha.

Isheen lubbuu kooti.

Atee (ateessa) -- Uumama nama hin taanetti, akka namaatti yoo itti haasofnu yookiin itti

dubbannuudha. Garuu, uumamni sun haasa keenyaaf deebii kennu hinqabu.Yeroo baay’ee

miira gaddaa, naasuufi aariin guutame keessatti kan itti fayyadamnuudha.

Fkn: Yaa tulluu nana atumti na oolchi.

Hara Danbal harka natti hiixadhu.

Nameessa – Amala ilma namaa uumama biroof kennuudha; uumamni biro sunis amala ilma

namaa gonfatee akka namaatti haasa’a, iyya, boo’a, gadda, hojjata, fik.k.f.

Fkn: “Kan garaa malee kan maqaa yoom nu dhibe ,” jedhe waraabeessi.

‘’Yaa afaan’’ jette funyaan.

‘’Saree sodanne malee, boqqoolloo argineerra,’’ jedhe jaldeessi.

Gurra guddisuu /ukukkubee/arbeessuu -- Amala wanti tokko uumama isaatiin qaburratti

daballee gurra guddisuun yeroo dubbatamuudha.

Fkn. Ililleen qaqaa harcaase

Mannisaa arba gulufsiisa.

Anyarsuu ykn busheessuu -- amala wanti tokko uumama isaatiin qaburraa gadi-buusuun

ykn busheessuun yoo dhiyeessinuudha. Akkasumas waan hawaasaan fudhatama hin qabneefi

jibbamaa ta’e tokko, akka hin raawwanne kan taasisuufi barsiisuudha.

Fkn. Qallattee lilmoo taate.

Ilkaan hin qabdu, rigaa harkaa hin dhabdu.

Habalaka – afaaniin qofa faallaa waan yaadaa jirruu haasa’uu dha. Innis bifa qoosaafi nama

kofalchiisuutiin dubbatamuu danda’a.

Fkn: Daa’ima waa balleesseen, haatisaa, “Ishoo waan gaarii naaf hojjattee ittuma fufi,” jetti.

Nama gabaabaan ‘birbirsoo’; nama gurraachaan immoo ‘faranjoo’ jechuu.


30

Mitihee (eemitii) sob-dhugaa – Yaadotni lama kan walfaallessan irra keessaan soba

fakkaatanii waan dhugaa ta’e yoo dabarsaniidha.

Fkn. Otumaa ilaaluu hin argu.

Ni nyaata; hinquufu.

Fakkoommii – Wanti tokko akka mallattootti waan birootiin kan beekamuufi ergaa waan

sanaa kan dabarsu yoo ta’eedha.

Fkn: dukkanadoofummaa; Ifaqarooma; bokkuuaangoo;

Maqsuu – dubbiin qolaa kun jechootaafi gaaleewwan sirrii ta’an caalaa jechoota sasalphoofi

gammachiisaafi alkallattii fayyadama. Safuu/taboo/ eeguu ofkeessaa qaba.

Fkn. Bakakkaa jechuurra waan rooba keessaa jedhu.

17.3. Jechama

Jechamni gosa afoolaa ykn ogafaanii keessaa tokko ta’ee, wantoota qabatamaan mul’atan

fudhachuun yaada dhokataa ta’e ittiin dabarsuuf kan ooluudha. Jechamni jecha ykn waan

beekamaarraa haa fayyadamnu malee hiika dhokataa dabarsuu barbaadameen haalaan

uummanni afaanicha dubbatu ergaasaa ittiin kan dabarfatuudha. Gabaabaadhumatti, jechamni

jechoota jechoota adda addaa ofitti fudhatee jecha ijaan arginuun duubatti hiika/ergaa

dhokataa kennuu danda’uudha. Yeroo tokko tokko jechamootni qaama namaatiin ykn waan

birootiin walqabsiisamanii dubbatamu. Fakkeenya jechamootaa uummatni keenya baay’inaan

itti dhimma ba’u keessaa;

Harka wayaa jalaan = dhoksaan

huuruu dhiibe = dallane

Funyaan bira = dhiyoo

Gurra gate = qaanii wallaale

Mataa buuse = qaana’e/gadde


Gaaffilee gaditti siifkennamaniif qubee deebii sirrii qabatee jiru filachuun deebisi.

1. Inni tokko namfakkii asoosama keessatti argamu dha.

A. qooddataa B. waldhabbii C. sabseena D. garumsa

2. Caaccuun asoosamaa kan bakkaa fi yeroo seenaan asoosamichaa itti raawwate agarsiisu:

A. Ergaa B. yoomeessa C. kallattii seeneessuu D. seenaa


31

3. Gosti asoosamaa kan caacculee/miseensota/ asoosamaatiin baay’ina ykn bal’ina qabu?

A. dheeraa B. gabaabaa C. walaloo D. hin murteeffamu

4. Waldiddaan/walitti bu’iinsi/ namfakkiiwwan asoosamaa gidduu jiru maal jedhama?

A. ergaa B. qooddataa C. waldhabbii D. sabseenaa

Gaaffilee gaditti dubbii qolaa ilaalchisuun siifkennamaniif qubee deebii sirrii qabatee jiru

filachuun deebisi.

5. Malleen dubbii ilaalchisee soba kan ta’e isa kami?

A. Dubbii fi barreeffama keessatti midhaagee fi salphatee dhiyaata.

B. Fakkii sammuutti waan uumuuf akka salphaatti hin irraanfatamu.

C. Dubbii baratamerraa jal’atee, walaloo fi hololoonis ni dhiyaata.

D. Humnaa fi bareedina dhaamsaa ni hanqisa.

6. Uumamni biroo amaloota ilma namaa yoo fudhate dubbii haalawaa kamiif fakkeenya ta’a?

A. mitihee B. nameessaa C. bakkasaa D. akkasaa

7. Qolli dubbii dhaamsa irra keessaan soba fakkaatee waan dhugaa ta’e dabarsu:

A. bakka buusa B. ukukkubee C. mitihee D. akkee

8. Haasaan isaa akka nadhii dammaatti mi’aawa.

A. akkasaa B. bakkasaa C. arbeessaa D. nameessaa

9. Isheen naaf damma daamuu dha.

A. akkee B. iddeesa C. anyarsuu D. ukukkubuu

10. Ni nyaata; hin quufu.

A. anyarsuu B. mitihee C. bakkasaa D. akkasaa

Gaaffilee jechama ilaalchisanii siifdhiyaatan qubee deebii sirrii qabatee jiru filachuun

deebisi.

11. ciqilee jabaata A. ni joora B. doqna dha C. cimaa dha D. arjaa dha

12. lafeetti bahe A. huuqqate B. firoome C. sardame D. jabaate

13. waca simbiraa A. sursura B. halkan waarii C. barii barraaqa D. galgala

14. aagii tufe A. dallansiise B. firoome C. itti mufate D. dhiifama godhe


32

BOQONNAA KUDHA SADDEET (18)

XALAYAA BARREESSUU

Kaayyoon boqonnaa kanaa, xalayaa barreessuufi gosoota isaafi qaamolee xalayaa keessa jiru

ibsuufi shaakaloota dandeettii afaanii gabbisaniifi qubguddeessatti akkamiin akka fayyadamtu

quba siqabsiisa.

18.1. Xalayaa

Xalayaan gosa barruu kan dhaamsa barbaadame karaa barreeffamaatiin ergaa ittiin

dabarfatanii dha. Xalayaan kunis xalayaa hiriyyaa, gaddaa, afeerraa, gammachuu,

odeeffannoofi iyyannoo jedhamuun bakka adda addaatti qoodama. Haa ta’uu malee

xalayaalee kanneen bakka gurguddoo lamatti qooduu nidandeenya. Walumaagalatti,

xalayaaleen kunneen barreeffamaan dhiyaachuu isaaniitiin, ergaa dabarsuu isaaniitiin, addaan

fageenya iddootiin kan hindaangeffamne ta’uu fi k.k.f. walfakkeenya qabu.

Xalayaa dhuunfaa – gosti xalayaa kun kaayyoo ykn ergaa qaamota dhuunfaa gidduutti

adeemsifamu irratti hundaa’ee, xalayaalee akka hiriyyaa, michuu, gaddaa, afeerraafi gammachuu

fa’a hammachuu nidanda’a. Xalayaan dhuunfaa ykn hiriyyaa yommuu barreeffamu jechoota

alidileetti fayyadamuu danda’a; nagaa gaaffii qaba; lakkoofsaafi chaappaa hin qabu.

Xalayaa hojii – Xalayaan hojii xalayaalee dhimma hojii irratti hundaa’anii barreeffamaniidha.

Qabiyyee xalayichaa irratti hundaa’amees xalayootni akka gaddaa, afeerraa, gammachuu,

odeeffannoofi iyyannoo xalayaa hojii jalatti ramadamu. Xalayaan hojiifi dhuunfaa kaayyoo

isaaniitiin adda adda dha. Xalayaan hojii dhimma hojii irratti kan barreeffamuudha. Innis

jechoota idileetti fayyadama; lakkoofsa, galmeefi chaappaa niqabaata. Akkuma beekamu

xalayaan odeeffannoo, iyyannoofi k.k.f. xalayaa hojiiti.

Kutaalee Xalayaa – Xalayaa barreessuun dhimma ogummaafi muuxannoo gaafatuudha.

Gosonni xalayootaa hedduun waan jiraniif, xalayaa barreessuun isaa kana jedhanii barreessuun

baay’ee rakkisaadha, wantoota xalayaa keessatti ijoo ta’an yoo akka itti barreessan yoo barame

gahaadha.

A. Teessoo: Teessoon xalayootaa kan barreeffamu jidduutti hiquun yoo ta’u, maqaa namicha

ergamuufi, aanagoo, maqaa waajjiraa/dhaabbatichaa/ yoo namicha barreessituuf hinbeekne

iddoo duwwaa yookiin aangoo isaan qabaniin barreessuu.

Fkn. Itti gaafatamaa humna namaa


33

B. Nagaa Gaaffii. Kutaan kun iddoo itti kabajamaa Obbo Ebelu jennee eegaluudha.

C. Keeyyata seensaa. Kutaa kana jalatti waan xalayaa barreessinuuf iddoo itti ibsinuudha

yookiin dhimma barreessinuuf iddoo itti kaasnuudha.

D. Qaama xalayaa. Kutaan kun seensa xalayaarratti hundaa’uun kan bal’achaa dhufuudha.

E. Xumura xalayaa. Iddoo kanatti waan jechuu barbaaddu hunda iddoo itti jettee xumurtuudha

Hiriyaa koo/too

Jaalallee koo/too

Obboleessaa kee/ Obboleettii tee

18.2. Qubguddeessa

Qubguddeessi bakkaafi haala qubee gurguddaafi xixiqqaa barreeffama keessatti seeraan wal

keessa maknee itti fayyadamuu ilaallata. Haaluma kanaan wantoota qubee gurguddaatti

fayyadaman akka itti aanutti haa ilaallu.

Jalqabni hima kamiiyyuu qubee guddaadhaan eegala. Akkasumas, jalqabni hima

mallattoo waraabbii keessa jiruus qubee guddaadhaan eegala.

Maqaalee namaa -- Maqaaleen dhuunfaa/waamsaa jalqaba, gidduu fi dhuma himaa irratti

dhufanis qubee guddaadhaaan eegalu.

Maqaalee bakkaa -- Maqaaleen ardii, biyyaa, godinaa, aanaa, magaalaa, lagaa, haroo,

garbaa, galaanaa, naannoo, gaaraafi.k.k.f. qubee guddaadhaan eegalu.

Maqaaleen sabootaafi afaan isaanii qubee guddaadhaan eegalu.

Maqaaleen kallattiiwwan afranii qubee guddaadhaan eegalu.

Maqaaleen guyyoota torbaanii, ji’oota waggaafi tibbootaa qubee guddaadhaan eegalu.

Maqaaleen dhaabbilee mootummaa, siyaasaa, amantii, hawaasaafi k.k.f.qubee

guddaadhaan eegalu.

Maqaaleen ayyaanota beekamoofi amantiiwwaniis qubee guddaadhaan eegalu.

Jechootni mata-duree barreeffamaa keessatti argaman qubee guddaadhaan eegalu.


34


Gaaffilee tarreeffanii jiraniif kan sirrii ta’e dhugaa, kan sirrii hintaane soba jechiin deebisi.

1. Maqaa afaanotaa qubguddeessaan yeroo barreessinu, maqaan bineensotaa qubee xiqqaan

barreeffama.

2. Teessoofi maqaan nama xalayyaa dhuunfaa erguu fuula waraqaa irratti harka mirgaa gara

olaanurratti barreeffama.

GAAFFILEE AKKAYYAA ( MOODELAA)

QABIYYEE BARNOOTA SEMISTEERAA

1. Amaloota walaloo keessaa walaloon yeroo dubbifamu haala namatti toluun ykn miira namaa

dammaqsuun yeroo dubbifamu maal ibsa?

A. safara B. yeedaloo C. miidhagina D. mana rukuttaa

2. Kanneen gadii keessaa kan adda ta’e isa kami?

A. baroo B. badaa C. mishaa D. hosee

3. Namni jedhee ‘matima’ yoo jedhe ‘nama’ jedhee ______________

A. gochima B. kutima C. aantima D. hima

4. Faallaan jecha hallanyaa jechuu maal ta’a?

A. gulummaa B. dhuunfaa C. kan waliinii D. dirree

5. Himoota armaan gadii keessaa rakkoo walsimannaa kan hinqabne kami?

A. Ani si waliin taphanna.

B. Namni guddaan kabajamuu qabu.

C. Abbaafi haati koo gara gabaa ana waliin deemne.

D. Dabalaan haadha isaa waliin gara mana barumsaa deeman.

6. Walqabsiistota armaan gadii keessaa kan bu'aa hin argisiifne kami?

A. kanaafuu. C. waan......f.

B. Waan kana ta’eef D. Itti dabalees

7. Abbaan Gadaa seera mure. Hima jedhu keessatti mathimni isa kami?

A. Abbaan C. Abbaan Gadaa

B. Abbaa D. Mure

8. Qubguddeessaan kan hin barreeffamne kami?

A. maqaa waqtiilee B. maqaa sabootaa C. maqaa mukkeenii D. maqaa afaanotaa


35

9. Dubartii hin dahiniin dhabduu yoo jedhame, sa’a aannan hin qabneen maal jedhu?

A. dhankaaka B. maseena C. baakkuu D. dhabduu

10. Walqabsiistuun dabalata yaadaa agarsiisu isa kami?

A. ta’uyyuu B. yoo C. akkasumas D. kanaafuu

11. Amala keeyyata gaarii kan hin taane kami?

A. Sirna tuqaaleetti fayyadamuu

B. Walqabatiinsa yaadaa fi haala barreeffamaa

C. Seera qubguddeessaa eeguu

D Yeroo hunda dimshaasha irraa kaanee gara yaada callaatti deemuu qabna.

12. Sadarkaa barnootaan, umuriin, jechoota namni dhuunfaan ogummaa gosa barnootaa ittiin

barateen garagarummaan loogaa mul’atu isa kami?

A. looga naannoo B. looga dhuunfaa C. looga hawaasaa D. looga barnootaa

13. Obbo Dabalaan gara Finfinnee deeme. Hima kana keessatti matima mul’istuun kami?

A. –an B. –aan C. -n D. –e

14. Hima kenname keessatti sirni tuqaa bakka sirriitti kan gale filannoo kamirratti?

A. Garasuu Dhukii, “ulfinan jiraatti dhabe, du’aatti hin barbaadu jechuun osoo hindu’in

Finfinneetti akka hin awwaalamne, dhaammatee,” ture.

B. Garasuu Dhukii, “ulfinan jiraatti dhabe, du’aatti hin barbaadu,” jechuun osoo hindu’in

Finfinneetti akka hin awwaalamne, dhaammatee ture.

C. Garasuu Dhukii, “Ulfinan jiraatti dhabe, du’aatti hin barbaadu,” jechuun osoo hindu’in


D. Garasuu Dhukii, “Ulfinan jiraatti dhabe, du’aatti hin barbaadu.” jechuun osoo hindu’in


15. Qubguddeessa kanneen gadii hundaaf kan fayyadamnu ta’ee tokko garuu miti.

A. Jalqaba himaa irratti C. maqaalee dhuunfaa barreessuu keessatti

B. Maqaa biyyootaa barreessuu keessatti D. maqaa bineensotaa barreessuu keessatti

16. Walqabsiistuun filannoo yaadaa hin taane kami?

A. moo B. malee C. akkuma D. yookiin

17. Himni sirrii hinta’in isa kami?

A. Yoo inni si jaallate, atis jaalladhu. C. Oromiyaan biyya Oromooti.

B. Isaan barnootaan cimoodha. D. yoo jabaattee qu’ate; qaphxii gaarii fidda.


36

18. Kan adda ta’e kami?

A. duumessa C. hobomboleettii

B. buubbee D. qilleensa

19. Barreeffama qopheessuu keessatti kamtu dursa?

A. Barreessuu B. mata duree filachuu C. qindeessuu D. gumee qopheessuu

20. “Fuulduratti arreeduuf, dudduubatti aggaaman,” jedha Oromoon yeroo mammaaku. Jechi jala

sararame hiiki galumsaasaa maal ta’a?

A. deebi’uuf B. quphanuuf C. fiiguuf D. dhaabachuuf

21. Caasaa keeyyataa kan ta’e isa kami?

A. xiyyeeffannaa B. amansiisaa C. tokkummaa D. hima ijoo

Gaaffilee gaditti siif kennaman afoola adda addaa irratti waan hundaa’aniif akkaataa

gaafatamteen deebii sirrii ta’e filachuun deebisi.

22. Nama mana baheen ibiddi haa gabbatu yoo jedhame, nama buna dhugaa namaan jedheen

maal jedhama?

A. gumaaddahaa B. galatoomaa C. bunaafi nagaa hin dhabinaa D. aaga dhugaa

23. Mammaaksota gaditti kennaman keessaa kan ergaa “obsa” jedhu qabu kami?

A. Dullachi saree ofiif seera tumeetu, ofiif dura dhagaa arraaba.

B. Ganna baatii sadiif, bofaafi buutii wajjin jiraatu.

C. Funyaan rukunnaan, iji boosse.

D. Boroo abbaatu hordata, roorroo abbaatu dhowwata.

24. Mammaaksa “Namni bofa jiile lootuu dheessa” jedhu waliin hiika walfakkaatu qabu kami?

A. Gafarsi utuuma loon fakkaatuu nama nyaata.

B. Leenca bosonaa baroodu lafti asumatti rumti.

C. Keessa keessa adurreen bineensa.

D. “Duunikoo dinnicharratti,” jette xaddeen.

25. Ishiin hidda harkisuu beekti. Kan jala sararame hiikisaa maali?

A. fageessitee yaaduu B. safaruu C. funyoo safaruu D. sanyii lakkaa’uu

26. Hiiki jechama “ lafee qaba” jedhuu kami?

A. jabaataa dha B. amantii qaba C. hin amanamu D. fira beeka


37

27. Mucichi beekumsa guddaa waan qabuuf nama hin ga’u. Kan jala sararame hiikisaa maali?

A. namatti hin madaqu C. namaan hin haasa’u

B. nama hin hamatu D. nama hin tuqu

28. Kanneen gadii keessaa hiika “rifaasisuu” jedhu kan qabu kam ta’a?

A. guduruu haaddate C. bofarra ejjete

B. dugda kute D. lafarraa dhabame

29. Deebiin hibboo “Nyaataaf malee sanyiif hin kaa’an” jedhu kam ta’a?

A. killee B. timaatima C. soogidda D. dinnicha

30. Hibboo deebiin isaa “biddeena” ta’e kami?

A. Lafee hin qabu ija qaba.

B. Mataan abidda garaan bishaani.

C. Ija lama qaba; ni ilaala; garuu, hin argu.

D. Lubbuu hin qabu; irreessa hin dhabu.

31. Yaa du’aa atumti du’i. Gosti malleen dubbii as keessa jiru;

A. akkasaa B. ateessa C. habalaka D. mitihee

32. Huccuukoo isa adii boru ittiinan boonaa

Laga Gindoo geessaa addeessaa naa miicaa. Sookoon ciigoo kanaa kam ta’a?

A. yeroo ani baacuuf qabu boru C. ji’i waan ifaa jirtuuf

B. bishaan laga Gindoo xurii baasa D. adii godhaatii

33. Cidhi jiraachuun himee

Afeerraa yoomin waamee

Isin qophaawaa malee

Amma isaanitti dhaame. Soorgoon ciigoo kanaa kam ta’a?

A. isaanitti ergeen ture C. qophaawuu qabduu

B. isaanitti dukkanaa’eera D. cidha hin hirmaannee

34. Gaaffii 33ffaa irratti ciigoo kennameef sookoon isaa kam ta’a?

A. isaanitti ergeen ture C. qophaawuu qabduu

B. isaanitti dukkanaa’eera D. cidha hin hirmaannee

35. Namni dhadhaa afaan kaa’an _______________________________________. Kan gaalee

mammaaksa hir’ate guutuu taasisu kami?

A. galata qaba C. fooniin nama simata


38

B. dhagaa afaan nama kaa’a D. aannaniin deebisa

36. Mammaaksa “Namni bofa jiile lootuu dheessa” jedhu waliin hiika walfakkaatu qabu kami?

“Nu duruu itti beeknaan,” jette eeleen manni gubannaan. Malleen dubbii keessaa kamiin

ibsame?

A. akkasaa B. nameessa C. habalaka D. iddeessa

37. Dhaamsi himaa oggaa faallaasaa ta’u mala dubbii kamiin ibsama?

A. habalaka B. arbeessuu C. nameessa D. eemitii

38. Olkaa’an malee, olka’anii hin fuudhan; qabaatan malee, hin ergisan. Yaada kana karaa biraa

kan ibse kami?

A. Doqni waan nama dhowwatuuf qaba.

B. Ollaafi dugdaan oljedhu.

C. Qusataniiti itti bulu, horataniiti horsiisu.

D. Ija namaa ilaalaniiti waa fuudhu, gurratti jedhaniiti waa dhaga’u.

39. Hiikni mammaaksa, “Garaacha guddinaaf harreen lakkuu hin dhaltu,” jedhuu maali?

A. Titiisni baayyatteef qodaa hin buqqiftu.

B. Iji baddu iddoon ijaa hin baddu.

C. Waan qabaniin gabaa bahu.

D. Ilkaan jirutti rigaa muratan.

40. Mana farsoofi bara rakkoo _________________________. Mammaaksa kana kan xumuru;

A. Boquu olqabataniitu dhaadatu C. dhiichisaafi sirbaan simatu

B. Achuma ta’aaniitu morma raasu D. oliifi gadi deemaniitu himatu.

41. Kanneen armaan gadii keessaa gaabbiin maalitti fakkeeffamee mammaakama?

A. addatti B. harkatti C. gaafatti D. eegeetti

Gaaffilee gaditti kennamaniif walaloo kanaa gadii irratti hundaa’uun deebii sirrii ta’e

filadhu.

Hawwii guddaan qaba, hawwii nama ta’uu

Har’a biqiltuu abaaboo, bor gaaddisa ta’uu

Kan dadhabe hundi, kan jalatti boqotu

Guddaa ta’eeti natti mul’ata, abdiinkoo inni boruu

Dhibamaa fayyisuu, ‘injinera’ ta’uu

Qilleensarra balali’uu, qorataa hawwaa ta’uu

Madda: (Gadaa: FF. 206. Barkumeef kan qophaa’erraa kan fudhatame)


39

42. Walaloo kana keessatti dubbachaa kan jiru;

A. Nama bor iddoo guddaatti of eegu C. biqiltuu guddachaa jiru

B. Hayyuu D. qorataa hawwaa

43. “Kan dhabe hundi kan jalatti boqotu”(bo’oo 3ffaa) kan jedhu maal ibsuu barbaadeeti?

A. Beekumsa B. gaaddisa mukaati C. hawwii D. abdii

44. Walaloon kun bo’oo meeqa of keessaa qaba?

A. 12 B. 8 C. 6 D. 2

45. Hawwaa yemmuu jedhu __________ ibsuufi.

A. Hawaasa B. qilleensa C. raata’aa D. samii

Jechoota gaaffilee gadii irratti siif kennamaniif hiika iaaniin walfakkaatu barbaadi.

46. fincilte A. jaallatte B. masifatte C. qusatte D. jibbite

47. tabaroo A. yaaluu B. maayii C. dhama’uu D. mirga

48. cunqursaa A. roorroo B. dallansuu C. mormii D. komii

49. baroo A. tabaroo B. jaalala C. mishaa D. harkifataa

50. kaamettii A. boosettii B. harka toleettii C. ko’eettii D. dureettii

Deebii Gaaffilee Shaakalaa Boqonnaa Jalatti Kennamanii

Boqonnaa Kudhan Boqonnaa Kudha Tokko

1. D 1. B

2. C 2. D

3. C 3. D

4. B 4. B

5. C 5. B

6. D

Boqonnaa Kudha Sadii Boqonnaa Kudha Afur

1. A 1. B

2. C 2. C

3. A 3. D

4. D 4. A

5. C

6. C


40

7. D

8. A

Boqonnaa Kudha Shan Boqonnaa Kudha Ja’a

1. D 1. B

2. D 2. B

3. C 3. C

4. A 4. C

5. D 5. B

6.B

Boqonnaa Kudha Torba Boqonnaa Kudha Saddeet

1. A 1. Dhugaa

2. B 2. Soba

3. A

4. C

5. D

6. B

7. C

8. A

9. B

10. B

11. B

12. A

13. C

14. D

Deebii Gaaffilee Moodelaa

1. B 11. D 21. D 31. B 41. D

2. B 12. C 22. D 32. C 42. A

3. C 13. C 23. B 33. A 43. A

4. C 14. C 24. B 34. B 44. C

5. D 15. D 25. D 35. B 45. D

6. D 16. C 26. D 36. B 46. D

7. C 17. D 27. D 37. A 47. D

8. C 18. A 28. B 38. C 48. A

9. C 19. B 29. C 39. A 49. C

10. C 20. C 30. A 40. B 50. B


41

Kan Qopheesse: Boonsaa Baabuu Aagaa (MA). Barsiisaa Afaan Oromoo

Mana Barumsaa Bultii Addaa Waldaa Misooma Oromiyaa,

Damee Bishooftuu Irraa

0917982153

Email. [email protected]

barnoota afaan oromoo kutaa salgaffaa

Documents