Celia Emmelhainz, June 2013

ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНУГЕ АРНАЛҒАНЕКІ ТІЛДЕГІ КІТАПТАР

(BILINGUAL

BOOKS FOR

KAZAKH

LANGUAGE

LEARNING)

About Me / Мен туралы

• Celia Emmelhainz / Селия Эмелхайнц

• 2008ж. қазақша оқи бастадым

• 2009ж. Монголияда оралмандар туралы зерттеу жұмыстарын жүргіздім

• 2010, 2012ж. жазғы қазақ тілі курстары

• 2011ж. қазақ кітапханасына жұмысқа келдім

• Назарбаев Университетінде, Хэйлибери Астана Мектебінде

• Қазақша кітаптар оқуды үйрену қиын

• жақсы оқулық болған жоқ (казахский язык для всех, Peace Corps, т.б.)

• Қызықты кітаптарды табу қиын

• Бірінші деңгейде оңай, ал көркем әдебиет тым қиын

• Қазақша-орысша және қазақша-ағылшынша Staged Readers (Деңгейлі әңгімелер) керек

• Қазақ тілін үйренетін ересектерге қызықты детектив, роман, триллер керек.

Бір мектептің кітапханасында...• Екі кітапханада 5000-дай кітап бар. Олардың ішінде 200 қазақ кітабы

бар. Алайда, оқушылар қазақ кітаптарын сирек оқиды. Олар:

1) “I don’t like it” (“маған ұнамайды”)

2) “It’s too hard” (“тым қиын”)

3) “My parents already bought me Kazakh books”

(“әке-шешем маған сондай кітаптарды сатып алды”)

Ал сол балалар ағылшынша көп оқиды. Неге?

1) Diary of a Wimpy Kid

2) Comics

3) Fairies/Horses/Princesses

4) Sports

5) Friendship

6) Modern/School Life

Балаларға арналған кітап түрлері

1. Concept books (тақырыптық кітаптар)

2. Picture books (суретті кітаптар)

3. Rhyming books (рифмалық)

4. Easy Readers (бастауыш)

5. Graded Readers (деңгейлі)

6. Chapter Books (тараулы)

7. Novels (роман)

8. Audio and Digital books (Аудиокітап)

9. Nonfiction (Деректі)

10.Graphic Novels (графикалық әңгімелер)

Types: Тақырыптық Кітаптар

Осындай кітаптар жас балалардың да, үйренушілердің де сөздік қорын дамытады:

• Әліпби

• Түстер

• Машиналар

• Жануарлар

• Т.б.

Түрлері: Суретті кітаптар• Мәтін түсті иллюстрациялармен сипатталады.

• Суреттердегі әрекеттер мен іс-қимылдардың да арнайы өз грамматикалық құрылыстары туралы оқытып өтудің пайдасы зор (Leeper 2001).

Түрлері: Рифмалық кітаптар• Осындай кітаптар тілдің дыбысталуын жетілдіреді. Әдетте бұл

ұйқас ойлап табу, суретке байланысты өлең құрау арқылы жасалады. Әдетте silly. Ән жақсы – дауыспен оқу.

Түрлері: бастауыш кітаптар• Олар қарапайым да оңай сөзбен жазылған кітаптар. Өз бетіңмен

оқып үйренесің, өйткені осы кітаптарда шектеулі сөздер қолданылады. Әр деңгей сайын сөздер қиындатылады. Бала да, ересек адам да оқуды ұнатады.

Бастауыш кітаптар – 1ші Деңгей 1ші Деңгей : сөздер қысқа. Бір жолда бес сөздей, бір бетте екіден жетіге дейін жол болады. Кітапта сөздерден гөрі суреттер көп кездеседі.

Бастауыш кітаптар – 2ші Деңгей

2ші Деңгей: Сөздер де, сөйлемдер де ұзынырақ және қиынырақ болады. Бір жолда бес сөздей, ал бір бетте 4-14 жолдай болады. Сөз бен сурет бірдей болады.

Бастауыш кітаптар – 3ші ДеңгейLevel 3: Бір жолда сегізге дейін сөз, бір бетте 15 жолдай болады. Бір бетте мәтін көп, ал суреттер әр бет сайын кездеседі.

Types: Staged Readers• Әрбір деңгейде 5-10 кітап бар. Кейде 25тен астам деңгей болады.

Сондай кітап өте пайдалы, өйткені балаларға еркін оқуға мүмкіндік береді және мәтінде қарапайым грамматика қолданылады.

Тараулы кітаптар• Балаларға арналған қызықты

әңгімелер. Қарапайым тілде жазылған, бірақ деңгейлі кітаптармен салыстырғанда ұзынырақ және күрделірек болып келеді. Тақырыбы көп:

• Отбасы

• Достар

• Мектеп / Сыныптастар

• Спорт

• Өмірдің өзгерістері

• Құпия, детектив

• Жұмбақтар / Пазлдар

• Фантастика/Шытырман оқиғалар

Балалар Романы

• Ұзын, күрделі болса да, жас оқырмандар үшін жазылған. Осындай кітаптар қызықты әңгіме арқылы баланы басқа бір әлемге жетелейді.

• Түрлері• Қазіргі өмір

• Тарихи

• Фантастика

• Құпиялы

• Саяхат / қызықты оқиғалар

• Қорқынышты

Түрі: Аудиокітап және Э-кітап

•Әнгімелерді сапарда, көлікте тындауға болады.

•Дүние жүзіне э-кітап(электронды кітап)тез дамып таралған.

• Балаларға арналған кітаптарды э-кітапқа ауыстыру өте маңызды.

Деректі кітап

•Оқулық емес, бірақ жүйелі жоспармен беріледі.

• Көзге елестете алатын санқилы оқиғалар туралы жазылған.

Графикалық әңгімелер

• Балалардың сүйікті кітаптары

• Деректі: Оқығысы келмейтін балаларға мәлімет береді.

• Балаларға тарихты білу және “көру” үшін көмес береді.

• Адамның қалай сөйлейтінін және ойлайтынын көрсетеді.

• Көркем әдебиетке де пайдалы.

• Өмірбаянға пайдалы, мысалы–Жәңгір хан оқиғасы, немесе Аблай ханның тарихы.

Қазақ кітаптарының құдіреті

•Тақырыпты қітаптар(сандар, түстер)

•Оқулықтар

•Сөздік жәнеэнциклопедия

•Дәстүрлі фольклор

•Этикалық әңгімелер

•Тарихи кітаптар

•Үш тілді кітаптар

Екі тілдегі кітаптар түрлері (Jeffers 2009)

1) Толық аударылған мәтін түрлері

i. Бір бетте екі тілдегі әңгіме

ii. Қарама-қарсы екі беттегі әңгіме

iii. Бір кітаптың жартысы бір тілде, екінші жартысы басқа тілде

Екі тілдегі кітаптар түрлері (Jeffers 2009)

Толық аударылған мәтін түрлері:

2. Қарама-қарсы екі беттегі әңгіме

Екі тілдегі кітаптар түрлері (Jeffers 2009)

Толық аударылған мәтін түрлері:

3. Бір кітаптың жартысы бір тілде,

екінші жартысы басқа тілде

Екі тілдегі кітаптар түрлері (Jeffers 2009)

2) Мәтінде екінші тіл бар: Бір сөйлемде екі тіл кездеседі.

“Анам мені дүкенге сүт пен

жұмыртқа алып келуге

жібергенде, мен milk and eggs

беруін сұрадым.”

Әдіс: “Бесбармақ Ережесі”

Балалар көркем әдебиетті қызығып оқу үшін, оларға түсінікті кітаптар керек. Осы әдіске байланысты балаларға тиісті деңгейлі кітап таңдау керек.

Бала бір бет оқиды. Егер:

0-1 сөз білмесе тым оңай

Онда басқа кітап таңда.

2-3 сөз білмесе жақсы

4-5 сөз білмесе қиын болады

5+ сөз білмесе тым қиын!

Онда басқа кітап таңда.

Бағдарлама: “Кітапты бірге оқушылар”

• Хэйлибери Алматыда “reading buddies”бағдарламасы бар.

• Осы бағдарламада тіл үйрену үшін жоғарғы сынып оқушылары төменгі сынып оқушылармен бірге кітап оқиды.

• Қазақ тілінде де солай болуы мүмкін.

• Сол бағдарлама достық қарым-қатынасты да, оқу қабілетін де дамытады.

“Жас Жазушылар”• Қазақ тілінде балаларға

арналған көркем әдебиетті дамыту үшін балалар да, мұғалімдер де кітап жаза алады.

• Иллюстрациялар және аудармалар қосуға болады.

• Түзету және баспа шығару.

• Нәтиже: оқушылар қызықты кітапқа ие болады.

Тіл үйренушілерге қалай көмектесе аламыз?• Екінші тіл үйренушілер (“Second language learners, SLL”)

өздерінің өмірі туралы оқығысы келеді (Hook 1995).

• Қазіргі оқушылар қала өмірі, достар, теледидар, және ғаламтор жайлы әңгімелер оқығанды ұнатады.

Тіл үйренушілерге қалай көмектесе аламыз?

• Үйренушілерге, яғни балаларға және ересектерге көп деңгейлі кітап керек!

• Бірінші деңгейлі үйренушілерге көптеген кітаптар, сонымен қатар деңгейлері өскен сайын одан да көп кітаптар жазылу керек.

Dear America және Royal Diaries –балалар арналған тарихи романдар

Геро немесе дос айтқан әңгіме. Бәрі деректі емес, бірақ әңгіме көңіл аударарлық болады.

Мысалдар:

Томирис; Зарина; Атила; Ботагөз-батыр; Қабанбай батыр; Әбілқайыр; Абылай хан; Бөпей-Ханшажәне Кенесары хан; Ұлы отан соғысы әскери адамдары.

Тіл үйренушілерге қалай көмектесе аламыз?

• Жоғарғы сынып оқушылары біріншіден күрделі тақырыпты кітаптарды бастауыш деңгейде оқуы керек.

• Қызықты тақырыптар (мысалы: спорт, деректі кітаптар) оңай оқылуы керек (Peck 2007).

• Көп әдемі және әсерлі суреттері бар кітаптарды сөздіксіз оқуға болады (Leeper 2001).

Тіл үйренушілерге қалай көмектесе аламыз?

• Үйде қазақша сөйлемесе де, оқушылардың ынтасы жоғары деңгейде болуға тиіс.

• Қазақ тілінде сән, спорт, өнер адамдары туралы қызықты кітаптар керек.

• Ұнамды, сүйікті тақырыптағы кітаптар көп болуға тиіс.

тіл үйренушілермен кітап пайдалану

• Қазақ тілінде тек Америка, Қазақстан туралы кітаптар жазуға болмайды. Сонымен қатар дүние жүзінде басқа дәуір, жер, және өмір (“times, lands and lives”) туралы жазу керек.

Болашақта:

• Америкада (313 мил тұрғын) жыл сайын 29,000нан астам балаларға арналған жаңа кітап шығарылады. Жыл сайын жалпы 328,000 жаңа кітап басылып шығады.

• Қазақстан (16 мил тұрғын) жыл сайын 1250-дей жаңа кітап басылыпшығады.

• Негізгі мақсат: жыл сайын 16000дай жаңа кітап басып шығару, соның ішінде 1500дей кітап балаларға тиісті.

Болашақта:

• Балалар, ересектер қазақша оқуларын жақсарту үшін қызықты кітаптарға жазылуға тиіс.

• Жазушылар және Иллюстраторлар қазақша-ағылшынша, қазақша-орысша, және қазақша кітаптарды сапалы жазу керек.

• Қазіргі заманда көркем әдебиет, триллер, роман, деректі, тарихи, балаларға және ересектерге арналған әр турлі деңгейлі кітаптар және электрондық кітаптар керек.

• Әр түрлі кітаптарға марапат және қаржылай көмек берілуге тиіс.

Сілтемелер / References• Adamich, Tom (2009). Making and managing metadata in K-12: foreign language

cataloging, non-native English speakers, and equitable access. Technicalities, 29(2): Mar/Apr, p. 7-11.

• DelGuidice, Margaux (2007). Cultivating a Spanish and bilingual collection: ensuring the information literacy connection. Library Media Connection, Nov/Dec 2007, p. 34-35.

• Eby, Heather (2012). Developing a multicultural school library collection: supporting and appreciating todays’ culturally diverse student populations . MSLA. 39(2), Winter, p. 13-17.

• Ferlazzo, Larry (2010). School librarians and English language learners. Library Media Connection, Nov/Dec, p. 24-25

• Jeffers, Dawn (2009). Bilingual books: for ESL students . . . and beyond. Children and Libraries, Winter 2009, p. 38-39.

• Leeper, Angela (2001). Foreign language picture books in the secondary school library. The Book Report, September/October 2001, 16-17.

• Naidoo, Jamie Campbell (2005). Informational empowerment: using information books to connect the Library Media Center program with Sheltered Instruction. School Libraries Worldwide, July 2005, 11(2): 132-152.

• Peck, Esther (2007). Selecting books for Spanish-speaking ESL students. Library Media Connection, February 2007, p. 41.

• Pfoeffer, Paula (2003). A major change in usage and thinking: working with ESL students in Bolivia. Orana, November 2003, 11-13.

• Wessels, Nicoline and Hannalie Knoetze (2008). Collection development in high-poverty school libraries in multilingual environments. Mousaian Special Issue, 290-303.