• เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญญะวทยาในการออกแบบ | 1

ส า ข า ว ช า น เ ท ศ ศ า ส ต ร บ ร ณ า ก า ร | ค ณ ะ ศ ล ป ศ า ส ต ร | ม ห า ว ท ย า ล ย แ ม โ จ

• ทฤษฎส%วทยาในการออกแบบ o ภาษาภาพกบความหมาย

o ส%%ะตามแนวคดของชารลส เพยรซ (Charles Sander Peirce)

o ส%%ะตามแนวคดของเฟอรดนนด เดอ โซซร (Ferdinand de Saussure)

o ส%%ะตามแนวคดของโรลองด บารตส (Roland Barthes)

นศ 321 สอสงพมพ [CA 321 Printed Media]

รวมรวม/เรยบเรยง โดย อาจารยณฏฐพงษ สายพณ

บทท 4

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 1

“ทฤษฎส%วทยาในการออกแบบ”

สงคมทกสงคมจะตองมการกาหนดระบบสญลกษณทางการส�อสารท�ใชเปนตวแทนความหมายของส�งหน�งๆ ซ�งทกสงคมตองการระบบแบบแผนของสญลกษณท�เปนท�เขาใจรวมกน หากสงคมใดไมมส�งท�ใชแทนสญลกษณถงบางส�งบางอยาง แสดงวาสมาชกในสงคมไมรจกส�งน 9น ท 9งน 9การเรยนรระบบสญลกษณเปนผลมาจากความสามารถของมนษยในการเกบความทรงจาและการระลกถงความทรงจาท�สามารถนามาเช�อมโรงไดกบปจจบน ปจจยดงกลาวหากเปนเง�อนไขเบ 9องตนในการเรยนรสญลกษณทางภาษาและสญลกษณอ�นใดรวมท 9งการส�อสารดวยภาพ ซ�งเปนระบบการส�อสารท�เรยนรได โดยมลกษณะสาคญ 3 ประการ คอ

1. เขาใจไดจากการเรยนรของบคคล 2. มความหลากหลายในแตละสงคม 3. สามารถเปล�ยนแปลงไดภายในบคคลหรอสงคมเดยวกน ข 9นอยกบบรบทแวดลอมทางการ

ส�อสาร ในบทน 9จะกลาวถงทฤษฎสญวทยา ซ�งเปนศาสตรท�อธบายถงการส�อสารเก�ยวกบสญญะท�จะ

ปรากฏผานส�อตางๆ โดยอาศยบรบทตางๆ ในแตละสงคม

ภาษาภาพกบความหมาย

การส�อสารดวยภาพเปนกระบวนการท�มการขบเคล�อนอยางไมหยดน�ง นบต 9งแตภาพเขยนบนผนง

ถ 9าของมนษย ในยคดกดาบรรพ จนกระท�งในยคปจจบนท�มการสรางสรรครปแบบและกระบวนการส�อสารดวยภาพ พรอมๆ กบการพฒนาเทคโนโลยทางการมองเหนมาอยางตอเน�อง แสดงใหเหนวามนษยในทกยคสมยตางกมความจาเปนท�จะตองทาการส�อสารเพ�อตอบสนองตอความตองการในการอยรวมกนในสงคมโดยการส�อสารดวยภาพ ถอเปนวธการส�อสารท�สาคญทางหน�งท�มความเปนรปธรรมและเปนส�อกลางท�นามาใชเปนตวแทนในการส�อความหมายถงเร�องราวและเหตการณตางๆ อกท 9งการมองเหนกเปนธรรมชาตในการรบรอยางแรกของมนษยท�มประสทธภาพสง และในกระบวนการส�อสารน 9น การส�อสารดวยภาพถอเปนปจจยสาคญตอการส�อสารความหมายผานสญญะ เพ�อบอกเลาเร�องราวผานท 9งส�งพมพและส�อในรปแบบตางๆ โดยเฉพาะงานวารสารศาสตรท�เปนงานท�ตองส�อสารกบผ รบสารท�เปนมวลชน

ภาษาภาพท�จะส�อความหมายไดด จะตองมการจดวางองคประกอบตาง ๆ ลงไปบนพ 9นท�วาง โดยใชวธการจดวางหลากหลายรปแบบ เชน จดองคประกอบในลกษณะสมดล (Symmetry) หรอไมสมดล

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 2

(Asymmetry) หรอมการกาหนดจดเดนท�ชดเจนจากการใชเสนนาสายตา หรอใชสชวยในการจดองคประกอบ

อมเบอรโต อโค (Umberto Eco) นกสญศาสตรชาวอตาเลยน ไดกลาวไวใน A Thory of Semiotics วา “สญวทยาเปนทกส�งท�เก�ยวกบสญลกษณ (Signs) ในการสรางความหมาย” นกออกแบบส�อสารจาเปนท�จะตองใสรหสท�ผ รบสารสามารถถอดรหสออกมาได ไมวาจะเปนการเลนคา การใชวตถแทนภาพ และการจดองคประกอบ เชน การใชเสน ส แสง รปราง และเทคนคตาง ๆ เพ�อสงขอความถงผ รบสาร ผานสญญะ หรอ สญลกษณใดๆ ท�ถกนามาใชแทนส�งอ�น ๆ อยางมความหมายท�เปนภาษาภาพ โดยส�งอ�น ๆ ท�กลาวถง ไมจาเปนตองเปนส�งท�มอยจรง อาจเปนอยางอ�น เชน ความรสกกได

อยางไรกตาม ตวผ รบสารเองกมสวนรวมสาคญในการเลอกท�จะเขาใจความหมายของภาพ แมจะเปนเร�องยากท�จะรถงความต 9งใจท�จะบงบอกบางส�งบางอยางของผ ท�สรางภาพน 9นข 9นมา

ส%วทยา

“สญวทยา(Semiology)” หรอ “สญศาสตร(Semiotics)” ท 9งสองคาน 9มรากศพทมาจากภาษากรก

คาเดยวกน คอ Semeion แปลวา Sign หรอสญญะ Semiotics เปนคาท�นกปรชญาชาวอเมรกน คอ ชารลส เพยรซ (Charles S. Peirce :ค.ศ. 1839-1914) ใชและทาใหเปนท�รจกจกแพรหลายในวงวชาการในสหรฐอเมรกา สวน Semiology เปนคาท�นกภาษาศาสตรชาวสวสผ มช�อเสยงคอ เฟอรดนนด เดอ โซซร (Ferdinand de Saussure : ค.ศ. 1857-1913) ต 9งข 9น และนยมใชในหมนกวชาการชาวยโรป โดย Ferdinand de Saussure ไดใหคาอธบายถง สญวทยาวาเปนศาสตรท�ศกษาถงวถชวตของสญญะภายในสงคมท�สญญะน 9นถอกาเนดข 9นมา เม�อขยายความคาวา “วถชวต” ของสญญะใหกวางขวางออกไป กจะหมายความถงการศกษาการกาเนดการเจรญ การแปรเปล�ยน และการสญสลายของสญญะตวหน�งๆ รวมท 9งวเคราะหกฎท�อยเบ 9องหลงวถชวตดงกลาว ศาสตรน 9จงสอนเราใหรวาสญญะประกอบข 9นมาจากอะไรและกฎเกณฑใดท�ควบคมมน (Saussure,1974) ซ�งปจจบนทฤษฎดงกลาวไดรบความนยมในการใชอธบายปรากฏการณท�เก�ยวของกบการส�อสารในรปแบบตางๆ (อางใน กาญจนา แกวเทพ, 2552) นยามความหมายของสญวทยา

สญวทยา(Semiology) ประกอบไปดวยคาวา Semio คอ Sign และ Logy คอ Science ดงน 9นSemiology จงหมายถง ศาสตรแหงสญญะ หรอเรยกอกอยางหน�งวา สญศาสตร(Semiotics) ซ�งเปนหลกวชาการแขนงหน�งท�ศกษากระบวนการส�อความหมาย โดยพจารณาธรรมชาตของหนวยส�อความหมายและข 9นตอนการทางานของมน เพ�อทาความเขาใจวาความหมายถกส�อความหมายออกมาไดอยางไร

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 3

สญวทยาเปนวธการศกษาเพ�อใหไดมาถงความรวธการหน�งในการศกษาหาความรเก�ยวกบ สญศาสตรและสญวทยาน 9นมเน 9อหาและวตถประสงคของการศกษาท�สอดคลองและคลายคลงกน น�นคอการศกษาวธการส�อความหมาย ข 9นตอน และหลกการในการส�อความหมาย ตลอดจนเร�องการทาความเขาใจในความหมายของสญลกษณท�ปรากฏอยในวฒนธรรมหน�งๆ

นกวชาการบางคนบอกวาสญวทยาเปนแบบหน�งของการหาความรแนวโครงสรางนยม(Structuralism) แตบางคนกบอกวาเปนรปแบบท�ของการศกษาหาความรแบบกวาโครงสรางคอไดพดถงเร�องท�โครงสรางไมไดนามาเปนประเดนสาคญ น�นคอกระบวนการสรางมายาคต และตวมายาคต วธการหาความรแบบวทยากเปนวธการศกษาหาความรท�เปดมมมองใหมใหแกผ ท�ทาการศกษาเปนวธการและเคร�องมอท�สามารถศกษาท 9งในดานภาษาศาสตร มนษยศาสตร หรอรฐศาสตร เพ�อหาถงกระบวนการการเกดของส�งท�ศกษา กลวธการนาเสนอ การผกเร�อง การเลาเร�อง ตลอดถงความหมายแฝง ความหมายเชงมายาคตหรอส�งท�มายาคตบดเบอนไวใหสงคมไดรบร แนวคดของสญวทยา(Semiology) และการสรางความหมาย(Signification)

สญวทยาเปนศาสตรท�ศกษาเก�ยวกบระบบของสญลกษณ ท�ปรากฏอยในความคดของมนษย อนถอเปนทกส�งทกอยางท�อยรอบตวของเรา สญลกษณอาจจะไดแก ภาษา รหส สญญาณ เคร�องหมาย ฯลฯ

สญวทยาเปนทฤษฎท� นามาอธบายการส�อสารของมนษยวา การส�อสารคอจดกาเนดของความหมาย ซ�งการศกษาแนวน 9จะไมสนใจความลมเหลวของการส�อสาร และไมเก�ยวของกบประสทธผลและความถกตอง แตเปนแนวทางการศกษาเชงสงคมหรอความแตกตางของวฒนธรรมระหวางผ ใหและผ รบสาร ตลอดจนความหลากหลายของความหมายภายในระบบภาษา วฒนธรรม และความเปนจรงท�ไมสามารถแสดงผลเปนลกศรหรอเปนเสนตรงของกระแสการไหลของขาวสาร อาทเชน แหวนหม 9น ไอโฟน เปนตน ความสาคญของสญญะในการศกษาทางนเทศศาสตร

เพราะเหตใดสญญะถงมบทบาทในการส�อสารหรอการศกษาทางนเทศศาสตร พจารณาไดจากเหตผลดงตอไปน 9

1. เพราะมนษยมความหมาย อยกบความหมาย และใชความหมาย 2. เพราะส�งตางๆรอบตว ถกใหความหมายมากกวาความหมายช 9นตน ความหมายเชงซอน

หรอสญญะ 3. เพราะมสญญะ มนษยอยกบสญญะ จงใชและถกใชสญญะไปในตวดวย 4. เพราะมนษยอยกบสญญะเยอะมาก สงคม การตลาด การเมอง บนเทง ขาวสาร

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 4

5. เพราะใชสญญะในกระบวนการผลตสนคาและบรการ รวมถงวฒนธรรมประเพณ ท�อาจวนกลบมาเปนสนคาอก

6. เพราะมการถกใชสญญะตอวถชวต ความเช�อ อดมการณ พฤตกรรมการบรโภค (จงตองศกษาเพ�อใหรเทาทน)

นกทฤษฎเก2ยวกบ สญญะ

สญวทยา (Semiology) เปนศาสตรท�เพ�งไดรบการพฒนาอยางจรงจงในชวงตนศตวรรษท� 20 โดยมนกวชาการหลายทานเปนผพฒนา เชน ชารลส แซนเดอร เพยรส (Charles Sander Peirce) ป 1839-1914 นกปรชญาสงคมชาวอเมรกน และ เฟอรดนนด เดอ โซซร (Ferdinand de Saussure)ป 1857-1913 นกภาษาศาสตรชาวสวส

วธการหาความรแบบสญวทยา กไดอทธพลมาจากการศกษาเฟอรดนนด เดอ โซซร (Ferdinand de Saussure) ซ�งเปนการศกษาในรปแบบของภาษาศาสตรในแนวทางมานษยวทยาเชงโครงสราง ซ�ง

โรลองด บารตส (Roland Barthes) ไดนาแนวคดของโซซรมาใชพฒนาการศกษาในแนวทางท�เรยกวา สญศาสตร หรอสญวทยา ส�งท�โซซรใหความสาคญมากท�สดคอการแยกภาษาออกจากการใชภาษา และวธการหาความรแบบโครงสรางนยมกเปนการศกษาระบบความสมพนธท�รอยรดเช�อโยงสรรพส�งใหเปนอยางท�เปนซ�งวธการศกษาของโครงสรางนยมจะเร�มโดยการสลายความเปนองคประธานของมนษย สนใจความหมายในระดบจตไรสานก แบงผาส�งตางๆ ท�ศกษาเปนสวนยอยๆ เพ�อนากลบมาศกษาดความสมพนธระหวางหนอยยอยกบหนอยใหญโดยใหความสาคญกบตวเช�อมท�รอยรดเช�อมโยงส�งท�เปนคตรงขามอกจากกนซ�งส�งท�เรยกวาตวเช�อมน 9นกคอตวโครงสรางอกท 9งวธการศกษาของโครงสรางนยมน 9นจะมองส�งท�ตองการศกษาเปนไปในรปของสญญะท�ตองคนหารหสท�กาหนดความหมายของโครงสรางออกมาโดยไมไดสนใจในเร�องความแตกตางของเวลาและสถานท�

ในการศกษาหาความรเก�ยวกบสญศาสตรและสญวทยาน 9นมเน 9อหาและวตถประสงคของการศกษาท�สอดคลองและคลายคลงกน น�นคอการศกษาวธการส�อความหมาย ข 9นตอนและหลกการในการส�อความหมายตลอดจนเร�องการทาความเขาใจในความหมายของสญลกษณท�ปรากฏอยในวฒนธรรมหน�ง ๆ น 9น

สาหรบการอธบายสญญะตามแนวคดของนกทฤษฎท 9ง 3 ทาน ไดแก • ชารลส แซนเดอร เพยรซ (Charles Sander Peirce) • เฟอรดนนด เดอ โซซร (Ferdinand de Saussure) • โรลองด บารตส (Roland Barthes)

สามารถศกษาทาความเขาใจไดโดยแบงตามแนวคดของแตละทานดงจะกลาวตอไป

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 5

ส%%ะตามแนวคดของชารลส แซนเดอร เพยรซ (Charles Sander Peirce)

ภาพท� 1 ชารลส แซนเดอร เพยรซ (Charles Sander Peirce)

สาหรบ C.S Peirce แลวสญญะเปนรปแบบความสมพนธท�เกดข 9นจาก 3 สวน คอ

1) ส�อกลางหรอพาหนะท�เปนตวนาความคดไปสจตใจของผ รบ เรยกวา “representamen” 2) ความคดท�แปลไดจากสญญะ เรยกวา “interpretant” หรอ สวนของความหมายน�นเอง 3) วตถอางอง (object หรอ referent) ท� representamen ส�อถงในฐานะเปนภาพตวแทน

ซ�งอาจเปนส�งของหรอสถานการณท�มความเก�ยวโยงสบเน�องมาจากการรบร representamen น 9นๆ จะเหนวา representamen เทยบไดกบ “รปสญญะ” และ interpretant จะใกลเคยงกบ “ความ

หมายสญญะ” ของ Saussure แตไมเหมอนเสยทเดยวเพราะ interpretant จะรวมความหมายท�เกดจากสญญะและเกดจากตวผสมผสสญญะน 9น ๆ ดวย interpretant ไมใชตวผแปลสญญะแตเปน “ผล” ของการท�สญญะสมผสผ ใชจงรวมเอาประสบการณของผ ใชท�มตอ “ของจรง” (Object) เอาไวในความหมายดวย (สรณ วงศเบ 9ยสจจ) กระบวนการสรางความหมาย (Signification) เปนผลรวมจากประสบการณในโลกแหงวตถและกระบวนการทางสมองท�ทางานรวมกน องคประกอบท 9ง 3 สวนน 9สรางความสมพนธระหวางกน องคประกอบตวหน�งสามารถเปล�ยนไปอยในฐานะขององคประกอบตวอ�นไดอยางอสระโดยข 9นอยกบสถานการณ(Circumstances) สญญะหน�งแปรไปสอกสญญะหน�ง และกระตนใหเกดสญญะอ�นๆ ตามมากลายเปนกระแสของเคร�องหมายและความหมายท�ไหลตอเน�องกนไปอยางไมจบส 9น

การส�อสารดวยภาพเปนระบบการส�อสารดวยระบบสญญะ ขณะท�ความสมพนธระหวางสญญะแตละตวน 9นเกดข 9นโดยการพจารณาท�ตรรกะของความแตกตางน 9นกไดมการเสนอการจดประเภทของสญญะ โดย C.S Peirce ไดแบงตามความสมพนธระหวางรปสญญะและความหมายท�จะม

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 6

องคประกอบ 2 สวนคอ สวนท�เปนรปสญญะหรอตวหมาย (Signifier) และความหมายสญญะหรอตวหมายถง (Signified ) โดยจดแบงประเภทของสญญะ (Sign) เอาไวเปน 3 ประเภท ดงน 9

1. สญรป (icon)

คอการส�อสารตามส�งท�เหนในภาพในระดบท�เปนความหมายแบบตรงไปตรงมา เปนความสมพนธระหวางรปสญญะกบความหมายสญญะเปนเร�องของความเหมอนหรอคลายคลงกบส�งท�มนบงถง เปนสญญะท�มรปรางหนาตาคลายกบ วตถมากท�สด เชนภาพถาย รปป 9น รปวาด โดยการถอดรหสของ Icon เพยงแคเหนกสามารถถอดความหมายถงตววตถไดงาย

เชน ภาพถาย ภาพเหมอน ท�เช�อมโยงเขากบตวบคคล เปนตน 2. ดรรชน (index)

คอการส�อสารท�ตองอาศยการเช�อมโยงส�งท�เปนเหตและเปนผลตอกน หรอการคดของผ รบสาร เปนความสมพนธระหวางรปสญญะกบความหมายสญญะเปนผลลพธ หรอเปนการบงช 9ถงบางส�งบางอยาง เปนสญญะท�มความเก�ยวพนแบบเปน เหตเปนผลโดยตรงกบวตถท�มอยจรง เชน เหนภาพควนไฟยอมรไดวามไฟไหมเกดข 9น รปกราฟท�แสดงผลลพธของส�งใดส�งหน�ง รอยเทาของสตวท�ประทบลงบนพ 9นดน หรอดรรชนท�อยทายเลมของหนงสอท�บอกใหเราทราบถงขอความท�เราตองการจะคนหา การถอดรหสของ Index จงจาเปนจะตองอาศยเหตผลเช�อมโยงเพ�อหาความสมพนธระหวาง Index กบวตถจรง

คณสมบตอกประการท�นาสงเกตของสญญะประเภทดรรชนกคอ เม�อเราเหนรปสญญะประเภทดรรชน ความหมายสญญะท�เรานกถงไมใชส�งท�เรามองเหนในขณะน 9น เชนตวอยางท�ไดกลาวมาแลวน�นคอรอยเทาสตวท�เม�อเราพบ เราไมไดนกถงรอยเทาในขณะน 9น แตเรานกไปถงตวสตวท�เปนเจาของรอยเทาน 9น

3. สญลกษณ (symbol)

คอการส�อสารท�เกดจากการเรยนรรวมกนของคนในสงคมท�ตกลงความหมายรวมกน เปนความสมพนธระหวางรปสญญะกบความหมายสญญะท�แสดงถงบางส�งบางอยาง แตมนไมไดมความคลายคลงกบส�งท�มนบงช 9เลย เปนสญญะท�ไมมความเก�ยวพน เช�อมโยงอนใดเลยระหวางตวสญญะกบวตถจรง หากแตความหมายเกดจากการตกลงรวมกนในหมผ ใชสญญะเชน ตวอกษร หรอโลโกตางๆท�สรางข 9น

การถอดรหสจงจาเปนตองอาศยการเรยนรรวมกนของผ ใชสญญะ ซ�งการใชงานเปนไปในลกษณะของการถกกาหนดข 9นเองซ�งไดรบการยอมรบจนเปนแบบแผน (Convention) และตองมการเรยนรเคร�องหมายเพ�อทาความเขาใจ หรอเปนการแสดงถงการเปนตวแทน (representation) ซ�งสงคมยอมรบความสมพนธน 9 ตวอยางเชน ภาพไมกางเขนเปนสญลกษณแทนศาสนาครสต หรอการสวมแหวนน 9วนางขางซายแสดงถงการแตงงาน เปนตน

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 7

แตอยางไรกด การจาแนกประเภทของสญญะท 9งสามแบบกไมสามารถทาไดอยางชดเจน เชนในกรณรปสญญะของคาวา “Xerox” ในภาษาองกฤษซ�งความหมายสญญะของมนกคอย�หอของเคร�องถายเอกสาร แตรปสญญะดงกลาวไดกลายเปนความหมายสญญะของ “การถายเอกสาร” ในสงคมไทยเปนตน (ไชยรตน เจรญสนโอฬาร, 2545)

ภาพท� 2 แสดงภาพตวอยางของสญญะประเภทตางๆ ตามแนวคดของเพยรซ (Charles Sander Peirce)

ส%%ะตามแนวคดของเฟอรดนนด เดอ โซซร (Ferdinand de Saussure)

ภาพท� 3เฟอรดนนด เดอ โซซร (Ferdinand de Saussure)

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 8

ตามแนวคดของ Saussure สญญะ (Sign) ประกอบข 9นมาจากองคประกอบ 2 สวนคอ “รปสญญะ” (Signifier) ท�เราสามารถรบรผานประสาทสมผสน 9นเอง เชน เสยง (Acoustic-image) ของคาพดท�เปลงออกมาและผ รบสารไดยนกบ “ความหมายสญญะ” (Signified) ท�เกดข 9นภายในใจของผ รบสาร

การศกษาเก�ยวกบสญศาสตรของ Saussure จะเปนการหาความสมพนธระหวางรปสญญะและความหมายสญญะ เพ�อดวาความหมายถกสรางและถกถายทอดอยางไร ซ�ง Saussure อธบายวาในทกๆ สญญะตองมสวนประกอบท 9ง 2 อยางไดแก

1. รปสญญะ (Signifier)

คอส�งท�เราสามารถรบรผานประสาทสมผส เชนการมองเหนตวอกษร รปภาพ หรอการไดยนคาพดท�เปลงออกมาเปนเสยง (Acoustic-image)

2. ความหมายสญญะ (Signified)

หมายถงความหมาย คานยามหรอความคดรวบยอด (Concept Idea) ท�เกดข 9นในใจหรอในความคดของผ รบสาร

ความสมพนธระหวางสญญะแตละตวน 9นเกดข 9นโดยตรรกะวาดวยความแตกตาง (the logic of difference) หมายถง ความหมายของสญญะแตละตวมาจากการเปรยบเทยบวาตวมนแตกตางจากสญญะตวอ�นๆ ในระบบเดยวกน ซ�งหากไมมความแตกตางแลว ความหมายกเกดข 9นไมได ท 9งน 9ความตางท�ทาใหคาความหมายเดนชดท�สดคอความตางแบบคตรงขาม (binary opposition) เชน ขาว-ดา ด-เลว รอน-เยน หรออธบายอกอยางคอ ความหมายของสญญะหน�งเกดจากความไมม หรอไมเปนของสญญะอ�น (สรณ วงศเบ 9ยสจจ, 2544)

การรวมตวกนระหวางรปสญญะและความหมายสญญะเปนเร� องของวฒนธรรม (Cultural convention) เปนความสมพนธท�ไมเปนไปตามธรรมชาต อธบายไมไดตามตรรกะ แตเปนเพยงการสมมตข 9นลอยๆ (Arbitrary) จงไมมเหตผลสากลท�ลอยอยโดด ๆ เหนอความเขาใจ (Transcendent) ท�กาหนดใหรปสญญะหน�ง ๆ ตองใชกบความหมายสญญะหน�ง ๆ ซ�งกฎเกณฑกตกาตาง ๆ ท�สรางข 9นอยางเปนระบบ อนซอนอยเบ 9องหลงการจบคกนของรปสญญะและความหมายสญญะน 9น เราเรยกวารหส (Code) สรปวาการสรางและส�อความหมายตามแบบ Saussure คอการใชรหสหรอการเลอกและรวมสญญะอยางมระบบระเบยบตามขนบ หรอกตกาท�ชมชนหรอสงคมกาหนดไวเกดเปนความเขาใจท�ตรงกนกบสมพนธท�มความหมาย ความหมายสญญะท�ถกเลอกเกดจากความหมายของสญญะอ�น ๆ ท�ไมถกเลอก และความหมายของสญญะท�ถกจดรวมเกดจากความสมพนธของสญญะหน�งๆ กบสญญะอ�น ๆ ท�กอนหลงหรอท�ปรากฏรวมอยในโครงสรางเดยวกน การเลอก-ไมเลอกและการจดรวมจงเปนการประกอบสรางความหมาย

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 9

ภาพท� 4 องคประกอบของสญญะตามแนวคดแบบ Saussure

Signifier ในท�น>คอคาวา “ปลา” ซ�งเปนไดท>งภาษาเขยนท�สะกดดวย ป-ล-า หรอการเปลงเสยงออกมา

Signified คอ ความคด (Concept idea) ท�มเก�ยวกบปลา(สตวน>า มครบ ออกลกเปนไข ฯลฯ)

Saussure ใ ห ค ว า ม ส น ใ จ ก บ ค ว า ม ส ม พ น ธ ร ะ ห ว า ง ต ว ห ม า ย ( Signifier) แ ล ะ ต วหมายถง (Signified) โดยระบวา สญญะทกอยางจะม 2 มต มตท�หน�งคอมตท� เปนสวนรวมซ�งเรยกวา“Language” หรอหลกเกณฑท�ใช และมตท�สองเรยกวา “Speech” หรอลลาการใช โดยยงเสนอวา สญญะยอยตวหน�งจะยงไมมความหมายในตวเองจนกวาจะไปเทยบเคยงกบสญญะยอยตวอ�น ๆ ท�อาศยการเปรยบเทยบแบบคตรงขาม (Binary Opposition)

SIGN

Signifier Signified

“ ปลา”

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 10

ส%%ะตามแนวคดของโรลองด บารตส (Roland Barthes)

ภาพท� 5 โรลองด บารตส (Roland Barthes)

Roland Barthes เปนนกสญวทยาชาวฝร�งเศสท�มอทธพลอยางมากในชวงหลงสงครามโลกคร 9งท� 2 เปนนกคดท�เร�มนาเอาการวเคราะหแบบสญวทยาไปใชกบวฒนธรรมศกษา แนวคดสาคญของ Barthes ท�จะกลาวถงเก�ยวของกบความหมายของสญญะ โดยเขาไดสนใจศกษาสญญะเก�ยวกบความหมายโดยนย (Connotative Meaning) เน�องจากมองวาเปนความหมายท�มความสาคญอยางแทจรงในแงของการรบร และความหมายโดยนยน 9ยงสามารถอธบายไปไดอกหลายแนวคด ซ�งการความหมายในข 9นน 9จะเปนการตความหมายในระดบท�มปจจยทางวฒนธรรมเขามาเก�ยวของดวยซ�ง ไมไดเกดจากตวของสญญะเอง เปนการอธบายถงปฏสมพนธท�เกดข 9นเม�อสญญะกระทบกบความรสกหรออารมณของผ ใชและคณคาทางวฒนธรรมของเขา ซ�งสญญะในข 9นน 9จะทาหนาท� 2 ประการ คอ ถายทอดความหมายโดยนยแฝง และถายทอดความหมายในลกษณะมายาคต (Myths) ซ�ง Barthes เรยกกระบวนการในการเปล�ยนแปลง ลดทอน ปกปด บดเบอนฐานะการเปนสญญะของสรรพส�งในสงคมใหกลายเปนเร�องของธรรมชาต เปนส�งปกตธรรมดา หรอเปนส�งท�มบทบาท "ความคนชน"

ในการทางานของข 9นตอนการแสดงความหมายของสญญะน 9นจะมความสมพนธระหวางรปสญญะและความหมายสญญะตลอดเวลา ซ�ง Barthes ไดใหแนวคดในการวเคราะหความหมาย 2 ชนดในสวนการรบรความหมายของผ รบสาร คอ

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 11

1. ความหมายตรง (Denotation)

เปนระดบของความหมายท�เก�ยวของกบความจรงระดบธรรมชาต เปนความหมายท�ผ ใชสามารถเขาใจไดตรงตามตวอกษรจดอยในลกษณะของการอธบายหรอพรรณนา (Descriptive level) และเปนความหมายท�เปนท�รบรและเขาใจไดสาหรบผ รบสารสวนใหญ ยกตวอยางเชนเม�อเรากลาวถงชาง กจะนกถงลกษณะของสตวท�มรปรางใหญ มงาและงวง เปนตน การอธบายความหมายของคาศพทในพจนานกรมกเปนความหมายโดยตรงเชนกน (ภคพงศ อครเศรณ, 2548)

2. ความหมายแฝง (Connotation)

เปนการตความหมายของสญญะโดยเปนระดบท�พวงเอาปจจยทางวฒนธรรมเขามาเก�ยวของดวย ซ�งเปนการอธบายถงปฏสมพนธท�เกดข 9นกบอารมณความรสกของผ ใชและคณคาทางวฒนธรรมของเขา ความหมายแฝงหรอความหมายในระดบท�สองน 9สรางข 9นบนพ 9นฐานของความหมายตรงของสญญะตวเดยวกน ซ�งกระบวนการเกดข 9นของความหมายแฝงน 9เกดข 9นเม�อสญญะในความหมายระดบแรกถกนาไปใชเปนรปสญญะโดยมการผกโยงรวมเขากบความหมายใหม จงเกดเปนความหมายแฝง ซ�งกระบวนการน 9เองท� Barthes ใชอธบายการเกด Myth (มายาคต) ซ�ง Barthes ไดอธบายเก�ยวกบกระบวนการดงกลาวไวดงน 9 “มายาคตเปนระบบส�อความหมายซ�งมลกษณะพเศษตรงท�มนกอตวข 9นบนกระแสการส�อความหมายท�มอยกอนแลว จงถอไดวา มายาคตเปนระบบสญญะในระดบท�สอง ส�งท�เปนหนวยสญญะ (ผลลพธจากการประกอบของรปสญญะกบความหมาย) ในระบบแรก กลายมาเปนเพยงรปสญญะในระบบท�สอง ขอย 9าในท�น 9วา วสดสาหรบสรางวาทะแหงมายาคต (เชน ภาษา ภาพถาย ภาพวาด โปสเตอร พธกรรม วตถ ฯลฯ) ไมวาในเบ 9องตนน 9นจะมความแตกตางหลากหลายเพยงใดกตาม แตคร 9นเม�อถกจบยดโดยมายาคตแลว กจะถกทอนใหเหลอเปนเพยงรปสญญะเพ�อส�อถงส�งอ�นเสมอ” (วรรณพมล องคศรสรรพ, 2544)

อยางไรกด การส�อความหมายในระดบของความหมายแฝงน 9มแนวโนมในการส�อความหมายท�

แตกตางกนซ�งข 9นอยกบระดบของการส�อความหมาย โดยแบงออกเปน 2 ระดบไดแก ระดบของปจเจก (individual connotations) ในการทาความเขาใจในส�งใดส�งหน�งของบคคลน 9น

เปนการเรยนรวธการมองโลกและการท�บคคลมปฏสมพนธกบโลก ซ�งการเรยนรเหลาน 9เองท�จะทาใหบคคลมความเขาใจและใหนยามตอส�งตางๆ ซ�งอาจเหมอนหรอแตกตางกนกได ซ�งเรยกวาประสบการณ ยกตวอยางเดกหญงท�ไดกล�นดอกกหลาบเปนคร 9งแรกพรอมกบมประสบการณท�นากลว ในเวลาตอมาหากเธอไดมองเหนหรอไดกล�นดอกกหลาบ กอาจเปนการเตอนความจาใหเกดความรสกหวาดกลวข 9นมาอก ซ�งการมองเหนหรอไดกล�นดอกกหลาบน 9เปนการนาพาการส�อความหมายสวนตวสาหรบเดกผ หญงคน

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 12

ดงกลาว ดงน 9นการมอบดอกกหลาบจงอาจเปนการสรางความกลวมากกวาท�จะเกดความรสกซาบซ 9งในความรก ส�งท�ควรระมดระวงในการวเคราะหในเชงสญศาสตร (semiotic analysis) สาหรบการส�อความหมายระดบน 9คอ เน�องจากเปนการส�อความหมายแบบสวนตว จงอาจไมไดส�อความหมายแตกตางไปตามความหมายปกตดงท�คนอ�นๆ มสวนรวมในความหมายน 9น

ระดบของวฒนธรรม (cultural connotations) การส�อความหมายในระดบน 9แสดงถงการท�วตถในวฒนธรรมไดพวงเอาความสมพนธและการส�อความหมายเขามาในตวมนและมสวนรวมในการใหความหมายกบผคนในวฒนธรรม ยกตวอยางเชนการมอบดอกกหลาบ ท�คนใหการยอมรบในเชงวฒนธรรมเขาใจรวมกนวาเปนการแสดงถงความรก (สมเกยรต ต 9งนโม. 2550.)

ความหมายทเกดจากระบบส%%ะ

ในระดบของภาษาความหมายจะเกดข 9นจากการมองคประกอบครบ 3 สวนคอ 1) รปสญญะ 2) ความหมายสญญะ 3) สญญะ แตในระดบของประสบการณการรบรในชวตประจาวนเรามองเหนเพยงสองสวน คอ รปสญญะกบ

ความหมายสญญะเทาน 9น แตมองไมเหนสญญะ ซ�งเปนผลรวมของรปและความหมาย ในระดบของมายาคตกมลกษณะการทางาน 3 มตเชนกน โดยท�สญญะในระดบของภาษาไดกลายไปเปนรปสญญะของมายาคตซ�งหมายถงมนสามารถส�อความหมายไดเลยไมจาเปนตองอาศยการรวมตวกนของรปสญญะกบความหมายสญญะอยางในระดบของภาษา

เม�อมการนาเอาทฤษฎสญวทยามาใชในการส�อสาร จะเหนไดวาระบบของภาษาภาพม

ความหมายท�เกดจากระบบสญญะ สามารถจาแนกท�มาของความหมายได 3 ลกษณะ ดงน 9 1. ความหมายเชงสญลกษณของรปทรงวตถในภาพ

รปทรงท�ประกอบข 9นเปนพช สตว ส�งของ หรอบคคล นอกจากจะมความสามารถในการส�อสารเก�ยวกบสารสนเทศของส�งน 9นๆ ท�เปนความหมายโดยตรงแลว อาจมความหมายในระดบสญลกษณรวมอยดวย ซ�งการตความหมายน 9นเปนกระบวนการท�องกบประสบการณหรอการเรยนรระบบสญลกษณท�มมากอน เชน ภาพดอกเขมในพธไหวคร มความหมายในเชงสญลกษณถงปญญาท�แหลมคม ภาพดอกบวส�อความหมายเชงสญลกษณถงศาสนาพทธเปนตน ท 9งน 9ข 9นกบบรบทและส�อของการนาเสนอภาพน 9นๆ ดวย

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 13

เชน ช�อภาพ การบรรยายภาพ การจดหนา การออกแบบกราฟก จะเปนตวกาหนดการตความหมายในระดบหน�งดวย

ภาพท� 6 ดอกเขมในความหมายเชงสญลกษณ

2. ความหมายแฝงของภาษาทางเทคนคการถายภาพ

เปนผลจากหลกจตวทยาการเหนของมนษยซ�งเกดจากการเลอกใชมมกลอง ชวงความชด ความยาวโฟกสของเลนส การจดแสง เปนตน ไมวาจะเปนภาพขาว ภาพถายเชงสารคด แมจะหลกในการนาเสนอภาพท�เนนคณคาเก�ยวกบความถกตองเปนจรงของเหตการณ แตงานภาพถายเหลาน 9กไมสามารถส�อความหมายไดอยางเปนวตถวสย เพราะภาพถายทกภาพลวนมความหมายแฝงจากภาษาทางเทคนคการถายภาพเสมอ

ในบางกรณระดบมมกลองจากมมสงกไมไดหมายความวา ส�งท�ถกถายตองดต�าตอย เชน ภาพภมทศนทางอากาศของโบราณสถาน ยอมส�อความหมายไดถงความย�งใหญในคร 9งอดต หรอตวอยางภาพขาวจากมมต�าท�เสนอภาพคนท�กาลงจะกระโดดจากท�สง กไมไดหมายความวาคนๆ น 9นเปนผ ย�งใหญ หากแต

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 14

ความหมายแฝงดงกลาว เปนหลกการโดยท�วๆ ไปเทาน 9น ในกรณภาพขาวอาจไมสามารถตความภาพบางประเภท เพราะชางภาพอาจตองเผชญกบขอจากดของสถานการณทางการถายภาพ หรอตาแหนงท�ชางภาพอยในขณะท�ทาการบนทกภาพ ทาใหหลกการดงกลาวไมสามารถอบายไดในบางกรณ

ตวอยางน 9เปนความหมายแฝงท�แนบเน�องมาจากส�งท�อยถกบนทกภาพ (Nick Lacey, 1998)

เทคนคการถายภาพ ความหมายแฝง

ระดบมมกลอง มมสง ความพายแพ ต�าตอย ตกอยภายใตอานาจ มมระดบสายตา ความเสมอภาค ความเปนกลาง มมต�า ความชนะ ความสงสง ความมอานาจ

ชวงความชด (Depth of field)

ภาพแสดงความชดลก การส�อเร�องราวโดยรวม ภาพแสดงความชดต 9น การเนนความสาคญ

ภาพ soft focus ภาพถวลหาอดต (nostalgia) ภาพในความคดฝนจนตนาการ

ความยาวโฟกสของเลนส

เลนส ถายไกล (Telephoto lens)

การแอบมอง (voyeuristic)

เลนสมาตรฐาน (Normal lens)

การมองปกต

เลนสมมกวาง (Wide-angle lens)

การเหนท�บดเบอน การแสดง(drama)

ลกษณะการจดแสง High key ความเปดเผย การมองโลกในแงด Low key ความเรนลบ ความเศรา ความอมครม

3. ความหมายแฝงทางจตวทยาขององคประกอบดานทศนธาต

ทศนธาต (visual elements) เปนองคประกอบพ 9นฐานของงานส�อสารดวยภาพ อยางไรกตามส�งสาคญในงานส�อสารภาพถาย ไดแก องคประกอบเร�อง สและเสน ลวนมผลตอจตวทยาการรบรของผ รบสาร ดงน 9

3.1. จตวทยาของส

สน 9นมความสาคญอยางย�งในการออกแบบในการทางานส�งพมพตางๆ การเลอกสใหเขากบเน 9อหาของงาน จะทาใหงานท�ทาออกมามความนาเช�อถอย�งข 9น และยงสงผลอยางมากกบความ สวยงามของงานท�ออกมาดวย

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 15

ส ความหมายทางจตวทยา

สแดง ความรนแรง ความรอนแรง ความมอานาจ สเหลอง ความสดใส ราเรง เปนสแหงความเบกบาน กระฉบกระเฉง

สน 9าเงน ความเว 9งวาง ความรสกเปนเจาของ อสรเสร ความสงบน�ง ความสขม เยอกเยน

สชมพ ความประณต งดงาม สดใส มชวตชวา สเขยว ความอดมสมบรณ ความผอนคลาย ธรรมชาต สมวง ใหความรสกมเสนห เรนลบ นาตดตาม ซอนเรน มอานาจ มพลงแฝงอย

สฟา ใหความรสกสงบ สขม สภาพ หนกแนน เครงขรม เอาการเอางาน ละเอยด รอบคอบ สงางาม มศกด�ศร สงศกด� เปนระเบยบถอมตน ฉลาด กลาหาญ

สสม ใหความรสก ราเรง สดใส มชวตชวา วนรน ความคกคะนอง

สขาว ใหความรสก บรสทธ� สะอาด สดใส เบาบาง ออนโยน ความศรทธา ความดงาม

สเทา ความออนโยน ความเงยบขรม ความชราภาพ ความสลดใจ สดา ความนากลว อนตราย ความหนกแนน ความลกลบ สน 9าตาล ใหความรสกหนกแนน ม�นคง ความแหงแลง ไมสดช�น 3.2. จตวทยาของเสน

ในการใชเสนจดองคประกอบภาพน 9น ลายเสนตางๆ ยงใหความหมายแฝงรวมอยดวย ชะลด น�มเสมอ(2542: 35) ไดกลาวถงความรสกทางจตวทยาท�เกดจากลกษณะเสนตางๆ ดงน 9

o เสนตรง ใหรสกแขงแรง แนนอน ตรง เขม ไมประนประนอม หยาบ และเอาชนะ o เสนคล�นหรอเสนโคง ใหความรสกสบาย เล�อนไหล ตอเน�อง สภาพ แตถาใชมากจะให

ความรสกกงวล ขาดจดมงหมาย o เสนโคงแคบ ใหความรสกมพลงเคล�อนไหว เปล�ยนแปลงเรว o เสนโคงวงกลม ใหความรสกเปนระเบยบ เปนวงจร o เสนโคงกนหอย ใหความรสกเขาสศนยกลาง คล�คลาย เคล�อนไหวไมส 9นสด o เสนฟนปลา ใหความรสกขดแยง เปล�ยนแปลงเรว พลงไฟฟา o เสนนอน ใหความรสก เงยบ สงบ o เสนต 9ง ใหความรสกสมดล ม�นคง แขงแรง รงเรอง o เสนเฉยง ใหความรสกเคล�อนไหว ไมม�นคง

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 16

อยางไรกตาม ความหมายของส�งตางๆ ท�ปรากฏในภาพหรอภาพถายท�ใชในงานส�งพมพน 9น เกดจากความสมพนธกบรปสญญะอ�นๆ ท 9งน 9 นกส�อสารดวยภาพตองตระหนกวาความหมายของภาพลวนมความหลากหลาย กลาวคอ ภาพสามารถมความหมายอยางไรกไดตามท�ผ รบสารปรารถนาท�จะใหเปน ความหมายของภาพถกกาหนดโดยองคประกอบแวดลอมจานวนมาก ดงน 9น การถอดรหส เขาใจถงบรบท ภาษาภาพ ความหมายของภาพ และตองมสายตาแหงจนตนาการท�ตองหม�นฝกฝน ตองความรเก�ยวกบบรบทของการบนทกภาพ เหตการณแวดลอมอ�นๆ ชวงเวลาของเร�องราว และการเลอกใชภาพประกอบสาหรบส�งพมพน 9น จะทาใหผ รบสารสามารถตความหมายไดชดเจนมากข 9น สรป

อาจสรปไดวาสญวทยาเปนศาสตรท�ศกษาเก�ยวกบระบบของสญลกษณ ท�ปรากฏอยในความคดของมนษย อนถอเปนทกส�งทกอยางท�อยรอบตวของเรา สญลกษณอาจจะไดแก ภาษา รหส สญญาณ เคร�องหมาย ฯลฯ หรอหมายถงส�งท�ถกสรางข 9นมาเพ�อใหมความหมายแทนของจรง ตวจรง ในตวบท และในบรบทหน�งๆ การนาทฤษฎสญวทยามาใชในการศกษาการส�อสารของมนษย ถอเปนการศกษาในแนวใหมจากแนวความคดท�มมาแตเดม เปนจดเนนท�ตางไปจากการศกษาด 9งเดมท�มงศกษาการส�อสารแบบเปนกระบวนการท�เก�ยวของอยกบสาร ชองทาง เคร�องสง ผ รบ เสยงรบกวน และการยอนกลบ ซ�งถอเปนพ 9นฐานของการส�อสาร

อยางไรกตาม แมวาจะมกฎขอบงคบแตความหมายของสญญะกไมไดหยดน�งอยกบท�หรอมความหมายอยเพยงระดบเดยว แตมการล�นไหลของความหมายไปตามบรบทตาง ๆ ดวย จงทาใหสญญะหน�ง ๆ อาจมความหมายไดหลายระดบหลายแงมม และเม�อวเคราะหในระดบท�ลกลงไปกจะพบ “มายาคต” ท�ถกสรางข 9นมาเพ�อส�อความหมายหรอปลกฝงอดมการณบางอยางโดยทาใหดเปนธรรมชาตอยางเนยน เพราะความเคยชนจงทาใหคนในสงคมไมทนสงเกตวามนเปนส�งประกอบสรางทางวฒนธรรมและไมมการต 9งคาถามหรอขอสงสยถงท�มาท�ไปของมน ซ�งแนวคดสญวทยาน 9เองท�ไดนาเราไปสประเดนของการสรางความหมาย(Signification) หรอการทาหนาท�เปนตวแทน(Representation) โลกของความจรงอนเปนประเดนความสนใจหลกอยางหน�งในยคหลงสมยใหมน 9

เอกสารประกอบการสอน นศ321 ส�อส�งพมพ : ทฤษฎสญวทยาในการออกแบบ | 17

บรรณานกรม

กาญจนา แกวเทพ และคณะ. 2554. ส2อเกา-ส2อใหม : สญญะ อตลกษณ อดมการณ. กรงเทพมหานคร : โครงการเมธวจยอาวโส คณะนเทศศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

กาญ จ นา แ กว เ ทพ . 2552. การว เคราะห ส2 อ : แนวคดและเทคนค . คณ ะ น เ ทศศาส ต ร . กรงเทพมหานคร: ศนยหนงสอจฬาลงกรณ.

ชะลด น�มเสมอ. 2534. องคประกอบของศลปะ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพไทยวฒนาพานช. ทองเจอ เขยดทอง. 2548. การออกแบบสญลกษณ. กรงเทพมหานคร:สานกพมพสปประภา. ปาพจน หนนภกด. 2553. หลกการและกระบวนการออกแบบงานกราฟกดไซน. กรงเทพมหานคร :

บรษท ไอดซ พรเมยร จากด. ปราโมทย แสงผลสทธ�. 2540. การออกแบบนเทศศลป. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ ว.เจ. พร 9นต 9ง. โสรชย นนทวชรวบลย. 2545. Be Graphic สเสนทางกราฟกดไซเนอร. กรงเทพมหานคร:บรษท เอ.อาร.

อนฟอรเมชน แอนด พบลเคชน จากด. อารยะ ศรกลยาณบตร. 2550. การออกแบบส2งพมพ. กรงเทพมหานคร : วสคอมเซนเตอร.