caibidil 1: an domhan
TRANSCRIPT
An Domhan
Caibidil 1
• Cruthaíodh an Domhan thart ar 4.5 billiún bliain ó shin.
• Tá an Domhan déanta suas de cheithre ciseal.
1. An screamh
2. An maintlín
3. An croí lasmuigh
4. An croí lastigh
• Dromchla an domhain
• crua agus tanaí
• Idir 10km agus 60kmar tiús
• Sraith de charraigeacha leathleáite.
• Bíonn teocht an mhaintlín thart ar 4,000°C.
• Thugtar magma ar na carraigeacha leathleáite.
• Bíonn an screamh
ag snámh ar an magma
• An croí lastigh agus an croí lasmuigh
• Déanta as nicil agus iarann
• Teocht an-ard: 5,000°C
• Tarraing pictiúir i do chóipleabhar de chisil an domhain.
• Cuir lipéidí ar do phictiúr
• Dath isteach é
• Tarraing pictiúir i do chóipleabhar de chisil an domhain.
• Cuir lipéidí ar do phictiúr
• Dath isteach é
OBAIR BHAILE
• Críochnaigh an pictiúr
• Foghlaim na tearmaí: 1. Screamh2. Maintlín 3. Croí an domhain4. Leathláite5. Ciseal
Na plátaí
• Thugtar teicteonaic phlátaí ar an gcaoi go bhfuil screamh an Domhain briste ina phlátaí éagsúla agus bíonn siad ag gluaiseacht i gcónaí.
Na plátaí
• Tá seacht mór phláta ann.• Bíonn siad ag snámh ar mhagma
leathleáite an mhaintlín.• Buaileann na plátaí faoina chéile ag
teoireannacha plátaí.
Na plátaí
Gluaiseacht plátaí
Scaradh agus imbhualadh
Filleadh
• Uaireannta bíonn dhá phláta ag brú isteach in aghaidh a chéile.
• Bíonn comhbhrú ollmhór ann agus lúbann screamh an domhan agus brúitear suas an charraig.
• Seo é an chaoi a chruthaítear fillsléibhte.
Fillsléibhte (Alps, Aindéis)
Fillsléibhte
• Cruthaíodh na sliabhraonta, Alps, Aindéis, Sléibhte Creagacha 35 milliún bliain ó shin.
• Níl siad chomh síonchaite le na fill sléibhte a cruthaíodh i bhfad rompu agus is sin é an fáth is atá siad chomh ard.
Fillsléibhte in Éirinn
• Cruthaíodh na sléibhte na céadta milliún bliain ó shin.
• Ta siad réasúnta íseal mar tá siad síoncaite.
Foclóir
• Comhbhrú: compression• Fillsléibhte: fold mountains• Sliabhraonta: mountain ranges• Síonchaite: eroded by weather
• Tarlaíonn creathanna talún móra i gCalifornia mar gheall go bhfuil sé suite in aice leis an áit a mbuaileann Pláta an Aigéin Chiúin agus Pláta an Mheiriceá le chéile.
San Francisco 1906
Crith talún
• Crith talún a thugtar ar ghluaiseacht thobann nó ar chreathadh tobann de screamh an Domhain.
• Tarlaíonn formhór (most) acu ag teorainneacha na bplátaí, áit a mbuaileann plátaí faoina chéile.
• De réir mar a bhíonn na plátaí ag bualadh isteach ina chéile, bíonn an brú ag méadú go dtí go sleamhníonn ceann de na plátaí.
• Scaoiltar a lán fuinneamh.
Creathanna talún a thomhais
• Úsáidtar Seisiméadar nó Seismeagraf chun crith talún a thomhais.
• Úsáidtar an Scála Richter chun cur síos a dhéanamh ar an neart (strength).
San Francisco 1906
• Scríobh síos na rudaí a tharla i rith an crith talún sin (lch 4)
• Céard a tharla sna 1990-idí?
• Cén fath a bhfuil faitíos ar daoine?
• Cén saghas socruithe atá déanta le súil agus damáiste crith talún a mhaolú?