UNIVERSITETI I TIRANS FAKULTETI I EKONOMIS

DEPARTAMENTI I MENAXHIMIT

ATRAKTIVITETI I INDUSTRIS S NDRTIMIT

NGA KNDVSHTRIMI I STRATEGJIVE

KONKURRUESE T PORTER-IT

(Industria e ndrtimit n Rrethin e Vlors)

TEZ DOKTORATURE

Udhheqs shkencor: Punoi:

Prof. Dr. Vasilika KUME Enida Pulaj

Tiran, 2014

ii

ABSTARKT

Gjithandej n botn e biznesit flitet pr konkurrencn. Dhe ndrsa flasim pr kt

koncept, sht e natyrshme t shpjegojm far sht konkurrenca?!

Megjith vmendjen dhe literaturn n rritje, konkurrueshmria ose konkurrenca mbeten

nj koncept pa nj prkufizim t vetm. Ky koncept sht subjekt i shum prkufizimeve t

tjera dhe keqinterpretime n disa raste, kjo pr faktin sepse konkurrenca sht nj koncept

multidimensional (Porter, 1980). Pavarsisht kndvshtrimit pr t shprehur dhe shpjeguar

konkurrueshmrin midis kompanive, sinteza e t gjithave shpreh luftn e ashpr t

konkurrentve pr t arritur dika q jo t gjith mund ta realizojn ( Li, 2006).

Mnyra sesi kompanit konkurrojn midis tyre brenda nj industrie t caktuar, pasqyron

shkalln e konkurrencs t asaj industrie. Shqyrtimi i literaturs dhe shum studimeve

empirike tregon se, ende n ditt e sotme ekzistojn debate t shumta q i prkasin

mnyrs sesi matet konkurrueshmria e industris dhe faktort q ndikojn at (Lipovatz,

Mandaraka, Mourelatos, 2000; Wheelen, Hunger, 2002; Liu, Chen, Tsai, 2004; Sirikrai,

Tang, 2006). Si rezultat, matja e konkurrencs s industris n kndvshtrimin e

atraktivitetit q ajo paraqet, prfshin nj proces kompleks (Coates & McDermott, 2002) i

cili shpjegohet nga lidhje t shumfishta variablash q ndikojn performancn

organizative.

Industria e ndrtimit sht arena n t ciln nis dhe gjen zbatim ky studim por n parim,

ky mbetet nj model i aplikueshm n do industri q krkohet t studiohet. Kjo industri

prgjithsisht karakterizohet si nj deg me konkurrenc monopolistike ku numri i madh i

firmave konkurente i detyron ato q t sillen n mnyr strategjike. T ndodhur prball

nivelit t lart t konkurrencs, n studim prfshihet mundsia pr implementim t

strategjive konkuruese ose orientimi i qart strategjik q kompanit duhet t ken gjat

ushtrimit t aktivitetit. Pr m tepr, strategjit konkuruese jan t rndsishme pr

kompanit q konkurrojn n tregje q jan t ngopura dhe ofrojn pak hapsira pr

investime si paraqitet zhvillimi i sektori i strehimit dhe banesave kto vitet e fundit.

Metodologjia e prdorur prfaqson nj mnyr t ndryshme t studimit t konkurrencs

dhe industris, ndrtuar n gjetjen dhe kombinimin e variablave kryesore (output i nj

literature t pasur teorike si dhe informacionit t mbledhur nga vlersimi i t anketuarve

iii

nprmjet pyetsorit mbi situatn aktuale t industris) me metodat cilsore dhe sasiore t

prpunimit t t dhnave.

Variablat e prdorur pr t analizuar industrin jan marr kryesisht nga modeli i Porterit,

n mnyr specifike nga modeli i pes forcave t industris: rivaliteti konkurues, krcnimi

i hyrsve t rinj, produktet zvendsuese, fuqia e furmitorve dhe fuqia e blersve si dhe

teoria e strategjive konkuruese: kosto e ult, diferencim, fokusim (Porter 1980, 1985).

Megjithat, n analizn e industris jan prfshir edhe variabla t tjer, zhvillim i modelit

t Porterit por q prfshihen tek analiza e mjedisit ose tek analiza e zinxhirit t vlers,

pavarsisht se kjo e fundit nuk sht qllimi direkt i ktij punimi.

Prmes analizs empirike t forcave konkuruese dhe strategjive gjenerike, punimi ndr t

tjera kontribuon n orientimin specifik q duhet t ken menaxhert, investitort,

kompanit gjat marrjes s vendimit pr t hyr n nj industri t caktuar ose t ndodhur n

kushtet e nj konkurrence t ashpr. sht evidente se rivaliteti i lart konkurues midis

firmave ndikon pozitivisht tek klienti por mbetet t themi se nj analiz e mir e industris

ndikon pozitivisht n suksesin e kompanis. Pr kt arsye, studimi fokusohet n nj

analiz t detajuar t strukturs dhe prqndrimit q karakterizon industrin, faktort q

ndikojn konkurrencn si dhe krkohet t matet shkalla e atraktivitetit q paraqet nj

industri e caktuar.

Mbledhja e t dhnave parsore sht realizuar nprmjet nj pyetsori, i cili prmban

prve karakteristikave demografike t zgjedhjes dhe mjedisit t jashtm q ndikon

kompanit, synon t mbledh informacion mbi nj numri t lart variablash q zbrthejn

forcat konkurruese t modelit t Porter-it. Kompanit q morn pjes n plotsimin e

pyetsorit kan shprndarje gjeografike sipas Bashkis Vlor, Bashkis Orikum dhe

Bashkis Himar, duke mbuluar zonat ku ndrtimet kan patur nj hov t madh, prfshir

pjesn urbane dhe asaj prgjat vijs bregdetare.

Nga prpunimi i t dhnave t mbledhura me an t pyetsorit t ngritur, referuar fushs s

studimit, vihet re se industria e ndrtimit karakterizohet nga nj nivel i lart

konkurrueshmrie dhe fragmentarizmi t tregut. Gjetjet e analizs empirike grshetohen

me analizn e detajuar t mjedisit t jashtm sepse nj pjes e konsiderueshme e

problematiks por edhe e zhvillimit q ndeshet n kt industri gjat dy dekadave t fundit,

jan rezultat i faktorve t mjedisit t jashtm politik, ligjor, ekonomik, social-kulturor dhe

teknologjik. T ndodhur prball nivelit t lart t konkurrencs dhe ndikimit t nj numri

t konsiderueshm faktorsh t jashtm, mundsia pr implementim t strategjive

konkurruese sht rruga drejt suksesit t dshiruar prej kompanive.

iv

Mirnjohje

Prfundimin e tezs s doktoraturs e vlersoj si nj hap t

rndsishm n jetn dhe karriern time akademike. Prandaj, n

fund t ksaj periudhe intensive studimesh e gjej t vler t shpreh

mirnjohje dhe falnderime t sinqerta pr ata t cilt m kan

prkrahur dhe mbshtetur n realizimin e ktij punimi.

S pari, shpreh falnderimet e mia t sinqerta pr udhheqsen time

Prof. Dr. Vasilika Kume pr orientimet, mbshtetjen e saj,

sugjerimet e vazhdueshme dhe gadishmrin pr t m ndihmuar n

do hap t ktij punimi.

Shume falnderime Departamentit t Menaxhimit t Fakultetit t

Ekonomis, Universiteti i Tirans q m dha mundsin t jem

studente e tyre gjat studimeve t doktoraturs.

Falnderoj familjen time pr mbshtetjen dhe ndihmn e pakursyer.

Kt punim ia dedikoj Eltonit dhe voglusheve t mia Sara dhe

Anika, q me urtsin dhe durimin e tyre m inkurajuan, kuptuan

dhe justifikuan mungesn time pr ort e gjata mbi kompjuter.

Przemrsisht

Enida Pulaj (Brakaj)

v

PRMBAJTJA E PUNIMIT

ABSTRAKT ....................................................................................................................... ii

FALENDERIME .............................................................................................................. iv

STRUKTURA E PUNIMIT .............................................................................................. v

LISTA E TABELAVE ................................................................................................... viii

LISTA E FIGURAVE .................................................................................................... viii

KAPITULLI 1 ............................................................................................................... 1

Hyrje ................................................................................................................................ 1

1.1 Qllimi i punimit dhe pyetjet krkimore ................................................................... 2

1.2 Prshkrim i prgjithshm i metodologjis ................................................................ 4

1.3 Rndsia e studimit ................................................................................................... 6

1.4 Kufizimet e studimit ................................................................................................. 9

1.5 Organizimi i punimit ............................................................................................... 10

KAPITULLI 2: PRSHKRIMI I LITERATURS ............................................. 12

2.1 Analiza e mjedisit t largt. Analiza PESTLE ......................................................... 12

2.1.1 Mjedisi politiko-ligjor ...................................................................................... 14

2.1.2 Mjedisi ekonomik ............................................................................................. 15

2.1.3 Mjedisi social-kulturor ...................................................................................... 16

2.1.4 Mjedisi teknologjik .......................................................................................... 16

2.1.5 Mjedisi global .................................................................................................. 17

2.2 Analiza e mjedisit t industris ............................................................................... 19

2.2.1 Konkurrenca ..................................................................................................... 19

2.2.2 Modeli i 5 forcave konkurruese sipas Porter .................................................... 21

2.2.2.1 Rivaliteti konkurrues .................................................................................... 24

2.2.2.2 Hyrsit e rinj dhe barrierat e hyrjes ............................................................. 26

2.2.2.3 Fuqia e furnitorve dhe blersve ................................................................. 29

2.2.2.4 Produktet zvendsuese .............................................................................. 31

2.3 Analiza e strategjive konkurruese t Porterit .......................................................... 32

2.3.1 Udhheqja e kostos ........................................................................................... 34

vi

2.3.2 Strategjia e diferencimit .................................................................................... 35

2.3.3 Udhheqja e fokusimit ...................................................................................... 37

2.3.4 Strategjia hibride (mikes) .................................................................................. 38

2.3.5 Pro dhe kundr!!!! Kritikat e teorise se Porterit ................................................ 41

2.4 Analiza e mjedisit t jashtm n Shqipri ................................................................ 43

2.4.1. Faktort politik ................................................................................................ 43

2.4.2 Faktort ekonomik ............................................................................................ 45

2.4.3 Faktort social kulturor ..................................................................................... 51

2.4.4 Faktort teknologjik .......................................................................................... 52

2.5 Ndikimi i mjedisit t jashtm n industrin e ndrtimit ........................................... 56

2.6 Karateristikat dominuese dhe zhvillimi i industris s ndrtimit n Shqipri ........ 62

2.7 Si paraqitet sot industria e ndrtimit ........................................................................ 66

KAPITULLI 3: METODOLOGJIA E KRKIMIT .................................... 72

3.1 Qllimi i krkimit ..................................................................................................... 72

3.2 Objektivat e krkimit. Pyetjet e ngritura dhe hipotezat ........................................... 72

3.3 Pyetsori si metod pr mbledhjen e t dhnave ..................................................... 74

3.4 Demografia e zgjedhjes, prcaktimi i madhesise s mostrs dhe proedura e

mbledhjes s t dhnave ................................................................................................. 76

3.5 Operacionalizimi i variablave .................................................................................. 77

3.5.1 Variablat e prdorur gjat analizs s industris ............................................... 77

3.5.2 Variablat e prdorur gjat analizs s strategjive konkurruese ......................... 85

3.6 Vlefshmria dhe besueshmria e pyetsorit ............................................................. 88

3.7 Metodat pr prpunimin e t dhnave ...................................................................... 90

KAPITULLI 4: ANALIZIMI I T DHNAVE DHE REZULTATET E KRKIMIT .................................................................................................................. 91

4.1 Informacioni i prgjithshm mbi kompanit e marra n studim .............................. 91

4.1.1 Industria e ndrtimit n rrethin e Vlors (analiza prshkruese e variablave) ... 93

4.2 Analiza e vlefshmris dhe besueshmris ............................................................ 101

4.2.1 Analiza e vlefshmris dhe besueshmris pr variablat e industris............. 101

4.2.2 Analiza e vlefshmris dhe besueshmris pr variablat e strategjive

konkurruese .............................................................................................................. 104

vii

4.3 Korrelacioni midis variablave t prdorur ............................................................. 106

4.4 Modelet statistikore pr vrtetimin e hipotezave ................................................... 107

4.4.1 Modeli i ndrtuar pr matjen e atraktivitetit t industris ............................... 107

4.4.2 Lidhja midis shkalls s prqndrimit dhe fuqis s tregut ............................ 117

4.4.3 Ndikimi i variablave t industris mbi performancn vlrsuar sipas rritjes s

shitjeve ............................................................................................................ 123

4.4.4 Ndikimi i variabave t industris mbi performancn e prgjithshme t

kompanis ................................................................................................................ 126

4.5 Modelet statistikore pr vrtetimin e hipotezave mbi strategjit konkurruese ...... 131

4.5.1 Analiza e regresionit mbi ndikimin dhe lidhjen e strategjive konkurruese dhe

performancs ............................................................................................................ 133

KAPITULLI 5

KONKULZIONE DHE RNDSIA PRAKTIKE E STUDIMIT .......... 143

5.1 Konkluzione t prgjithshme ................................................................................. 144

5.1.1 Prgjithsime mbi mjedisin e largt dhe karakteristikat dominuese t industris

s ndrtimit ............................................................................................................... 146

5.1.2 Karakteristikat dominuese dhe zhvillimi i industris s ndrtimit n Shqipri148

5.1.3 Konkluzione mbi analizn empirike mbi studimit e industris s ndrtimit .. 150

5.1.4 Konkluzione mbi implementimin e strategjive konkurruese .......................... 152

5.2 Rndsia praktike e studimit .................................................................................. 155

5.3 Rekomandime ........................................................................................................ 156

5.4 Krkime t mtejshme n t ardhmen .................................................................... 160

Literatura .................................................................................................................... 161

Shtojca .......................................................................................................................... 178

viii

LISTA E FIGURAVE

Figura 1.1 Paraqitja grafike e qllimit t punimit dhe objektivave............................................. 6

Figura 1.2 Paraqitja grafike e kapitujve t punimit..................................................................... 11

Figura 2.2.2.1 Pes forcat q prcaktojn konkurrencn brenda industris...................................... 23

Figura 2.3.1 Modeli i strategjive gjenerike t Porterit 33

Figura 2.3.4.1 Lidhja midis vllimit t akumuluar t prodhimit/pjess s tregut dhe ROI.............. 39

Figura 2.4.2.1 Renditja e Shqipris referuar kushteve q lehtsojn aktivitetin e biznesit 2014... 50

Figura 2.4.2.2 Renditja e Shqipris referuar kushteve q lehtsojn aktivitetin e biznesit 2013... 51

Figura 2.4.2.3 Renditja e Shqipris referuar kushteve q lehtsojn aktivitetin e biznesit 2012... 51

Figura 2.6.1 Prcaktimi i industris s ndrtimit dhe i elementve t saj.. 63

Figura 2.6.2 Remitancat gjat periudhs 2004-2013.. 66

Figura 2.7.1 Roli i industris s ndrtimit n ekonomi gjat viteve t fundit................................. 67

Figura 2.7.2 Shperndarja e lejeve t ndrtimit sipas viteve............................................................ 69

Figura 2.7.3 Investimet n infrastrukturn rrugore (ml Leke)........................................................ 70

Figura 2.7.4 Paraqitja grafike e investimeve te planifikuara/realizuara 2009-2013....................... 71

Figura 4.1.1.1 Faktor t cilt vshtirsojn aktivitetin e kompanive t ndrtimit........................... 100

Figura 4.4.1 Piramida e informacionit pr testimin e hipotezs H1... 107

Figura 4.4.2 Skema e procedurs pr vlersimin e parametrave sipas Multi-Criterea Evaluation

(MCE)......................................................................................................................... 112

Figura 4.4.3 Paraqitja grafike e parametrave t prfshir n analizn e industris 116

Figura 4.4.4 Skema prmbledhse e forcave t industris.. 116

LISTA E TABELAVE

Tabela 2.4.2.1. Disa prej treguesve kryesore makroekonomike (2004-2013).................................. 47

Tabela 2.4.2.2 Kushtet e biznesit n Shqipri krahasuar me vendet e tjera n rajon 2012.............. 49

Tabela 2.4.2.3 Situata aktuale e kushteve t biznesit n Shqipri krahasuar me vendet e rajonit .. 49

Tabela 2.4.2.4 Faktor t analizs s mjedisit t jashtm n Shqipri ............................................ 55

Tabela 2.5.1 Tregtia e jashtme sipas produktit materiale ndrtimi dhe metale (2002-2012) ..... 59

Tabela 2.6.1 Industria e ndrtimit e prcaktuar sipas sektorve...... 63

Tabela 2.6.2 Popullesia urbane dhe rurale gjat periudhs 2005-2014........ 65

Tabela 2.7.1 Pesha specifike e industris s ndrtimit n rrethin e Vlors 2004-2012 ............... 67

Tabela 2.7.2 Numri i lejeve t ndrtimit sipas viteve...... 69

Tabela 3.4.1 Totali i firmave aktive n industrin e ndrtimit n rrethin e Vlors... 76

ix

Tabela 3.5.1.1 Faktort e industris dhe dinamiks konkurruese t kompanis.............................. 84

Tabela 3.5.2.1 Ndryshimi midis matsve subjektiv dhe objektiv t performancs s kompanis.... 87

Tabela 4.1.1 Shprdarja e bizneseve sipas vitit t krijimit............................................................ 91

Tabela 4.1.2 Shprndarjen e bizneseve sipas numrit t punonjsve............................................. 92

Tabela 4.1.3 Shprndarja sipas vendit ku ushtron aktivitetin kompania ..................................... 92

Tabela 4.1.4 Tipet e projekteve t cilat zen pjesn me t madhe t ndrtimeve n portofolin e

kompanis................................................................................................................ 93

Tabela 4.1.5 Klientt sipas peshs specifike n totalin e projekteve t ndrtimit t realizuara. 93

Tabela 4.1.1.1 Impakti i disa prej faktorve makroekonomik t prfshir n pyetsor................... 94

Tabela 4.1.1.2 Impakti i disa prej faktorve politik-ligjor t prfshira n pyetsor. 96

Tabela 4.1.1.3 Impakti i disa prej faktorve social-kulturor t prfshir n pyetsor.... 96

Tabela 4.1.1.4 Impakti i disa prej faktorve teknologjik t prfshir n pyetsor........................... 97

Tabela 4.1.1.5 Karakteristikat numerike t vlersimeve pr do faktor te mjedisit t jashtm. 98

Tabela 4.2.2.1 Koeficientt e besueshmris pr strategjit konkurruese dhe performancn ........ 105

Tabela 4.4.1 Llogaritja e indeksit n nivelin e dyt (nnvariablat) t analizs s atraktivitetit ... 113

Tabela 4.4.2 Llogaritja e indeksit n nivelin e par t analizs s atraktivitetit............................ 115

Tabela 4.4.2.1 Totali i firmave aktive n industrin e ndrtimit n rrethin e Vlors....................... 119

Tabela 4.4.2.2 Koeficenti HHI n industrin e ndrtimit Vlor gjat periudhs 2003-2012 .......... 120

Tabela 4.4.3.1 Variabat q hyjn n analizn e regresionit t shumfisht pr variablin e varur

vlersim i performancs sipas shitjeve................................................................. 124

Tabela 4.4.3.2 Analiza e regresionit pr variablat e industris dhe impaktin mbi variablin

vlersimi i performancs sipas vllimit t shitjeve... 125

Tabela 4.4.4.1 Analiza ANOVA pr variablat e industris dhe impaktin mbi variablin

Vlersimi i performancs se prgjithshme t firms dhe suksesi i arritur ....... 126

Tabela 4.4.4.2 Koeficientet e variablave te industris dhe impakti mbi variablin Vlersimi i

performancs se prgjithshme t firms dhe suksesi i arritur........ 126

Tabela 4.4.4.3 Analiza e regresionit pr variablin e varur hyrsit e rinj n industri.... 130

Tabela 4.5.1 Shprndarja e kompanive sipas orientimit strategjik... 132

Tabela 4.5.1.1 Analiza e regresionit t shumfisht pr variablat e strategjive konkurruese dhe

impaktin n variablin e varur vlersimi i performancs s prgjithshme. 134

Tabela 4.5.1.2 Analiza krahasuese e rezultateve t prfituara nga implementimi i strategjive

konkurruese pr variablin e varur Vlersimi i performancs s prgjithshme t

firms dhe suksesi i arritur .... 137

Tabela 4.5.1.3 Analiza krahasuese e rezultateve t prfituara nga implementimi i strategjive

konkurruese pr variablin e varur Vlersimi i performancs s kompanis sipas

kthimit mbi shitjet (ROS) ..

138

x

Tabela 5.5.1.4 Analiza krahasuese e rezultateve t prfituara nga implementimi i strategjive

konkurruese pr variablin e varur realizimi i objektivave, rritja dhe zhvillimi

menaxherial i kompanis.... 139

Tabela 5.5.1.5 Tabela prmbledhse e krahasimit t rezultateve t performancs kundrejt

matsve objektiv dhe subjektiv.................................................................. 140

1

KAPITULLI I

Hyrje

Lidhja midis konkurrencs dhe sfidave pr rritje t qndrueshme sht nj argument dhe

element baz pr hartimin e politikave, strategjive dhe prshtatjes ndaj ndryshimeve

strategjike. N mnyr q kjo nism pr studimin e detajuar t industris, t zhvillohet dhe

t gjej zbatimin e duhur, sht e nevojshme t ndrtohet terreni dhe infrastruktura

nprmjet t cils t bhet e mundur t kuptuarit dhe matja e treguesve si atraktiviteti,

rivaliteti konkurres dhe zgjedhja e strategjive konkurruese.

Pavarsisht kndvshtrimit pr t analizuar industrin, shprehur dhe shpjeguar konceptin e

konkurrencs midis kompanive, sinteza e te gjithave shpreh luftn e ashpr t

konkurrentve pr t arritur dicka q jo t gjith mund ta realizojn ( Li, 2011).

N studimin e tij, Li (2011), shpjegon konkurrueshmrin n nivel industrie si nj cikl i

mbyllur nprmjet dimensioneve: (i) konkurrentt aktual dhe potencial, (ii) objekti i

konkurrencs (burime, pjes tregu, kanale shprndarje), (iii) aftsit konkurruese dhe (iv)

rezultati prfundimtar dhe nse ky i fundit nuk sht i knaqshm ather konkurrenca

vazhdon.

Nprmjet studimeve empirike realizuar n vende dhe industri t ndryshme vihet re se

ende ekzistojn debate t shumta mbi prkufizimin e konkurrencs dhe mnyres sesi matet

konkurrueshmria e industris dhe faktort q ndikojn at. Lipovatz, Mandaraka, and

Mourelatos (2000) marrin n studim faktort si: produktiviteti i puns, integrimi vertikal,

inovacioni teknologjik dhe madhsia e kompanis si faktor kryesor t studimit t

industris dhe matjes s konkurrueshmris brenda industris. Studim tjetr pr mnyrn e

matjes s konkurrencs dhe atraktivitetit q paraqet industria sht perfshirja n zinxhirin

strategjik (analiza e mjedisit, formulimi strategjis, implementimi dhe procesi i kontrollit)

procedura dhe mjete q nxjerrin n pah tiparet e industris dhe armt m t mira pr t

konkurruar duke prfituar nga avantazhi konkurrues (Wheelen and Hunger, 2002). Ndrsa

Liu, Chen, and Tsai (2004) studiuan lidhjen midis njohurive, aftsive menaxheriale dhe

nivelit t konkurrencs, pr t testuar modelin e tyre brenda industrive q prdorin

fuqishm teknologjin e avancuar. Studime t shumta vazhdojn t realizohen n kuadr t

2

analizs s industris dhe gjetjes s strategjive t duhura pr t qen fitimprurs dhe

jetgjat n treg.

Mnyra si firmat konkurrojn dhe gjetja e strategjive q ato prdorin jan shtjet kryesore

q shtrohen gjat analizs s industris dhe shpjegimit t sjelljes s firmave. T kuptosh

sjelljen e firms, shrben si input pr t prmirsuar praktikat q i referohen konkurrencs

pr realizimin e nj performanc t lart dhe nj avantazh konkurrues t qndrueshm.

Strategjit konkurruese jan pjes e rndsishme e do biznesi (Alen & Helms, 2006) pr

t krijuar nj pozicion unik dhe t vlefshm prmes integrimit t aktiviteteve t ndryshme

(Porter, 1996). Modeli i Porterit dhe strategjit gjenerike jan konsideruar si shtyll e

rndsishme midis teorive t menaxhimit nprmjet t cilave shpjegohet sjellja e firms

ndaj konkurrentve n nj industri t caktuar.

Megjith prkrahjen q ka patur modeli i Porterit, strategjit q ai propozon (Porter 1980,

1985) dhe popullaritetit npr literatura t ndryshme, si nj model tepr i thelluar dhe

binds mbi t cilin lartsohet analiza e sjelljes konkurruese t firms, eksiztojn debate dhe

kritika t cilat kundrshtojn haptazi at. Ajo q t kuriozon gjat studimit t ksaj teorie

sht debati i krijuar duke i ndar studiuesit n dy grupe t mdha, pro dhe kundr

mendimit q Porter prcjell si dhe evoluimi q ka psuar ky model teorik gjat dekadave t

fundit.

1.1. Qllimi i punimit, objektivat dhe pyetjet krkimore

Qllimi i ktij studimi sht realizimi i nj modeli analize pr t prcaktuar atraktivitetin q

paraqet nj industri e caktuar si dhe t testoj nj prej teorive t Porter-it n mjedisin e

biznesit shqiptar, at t zgjedhjes s strategjive konkurruese n industrin e ndrtimit.

Qllimin primar n kt punim synojm ta realizojm prmes nj analiz t thelluar mbi

struktukturimin q paraqet industria e ndrtimit n Shqipri. sht evidente se rivaliteti i

lart konkurrues midis firmave ndikon pozitivisht tek klienti ndrsa nj analiz e mir e

industris ndikon pozitivisht n suksesin e kompanis. Prandaj, vlersimi i atraktivitetit t

industris s ndrtimit dhe zgjedhja e strategjive konkurruese nga ana e kompanis jan

objektivat dhe shtyllat kryesore mbi t cilat mbshtet ky studim.

Disa prej objektivave kryesore t cilat jan n funksion dhe zbrthejn qllimin jan:

3

1. Trajtimi teorik dhe literatura n lidhje:

mjedisin e jashtm;

mjedisin e industris;

strategjit konkurruese gjenerike.

2. Analiza e industris s ndrtimit n kndvshtrimin e:

karakteristikave dominuese;

stadet e zhvillimit;

ndikimi i faktorve t mjedisit t jashtm; dhe

forcave konkurruese.

3. Aplikimi i metodave t duhura q i prshtatin llojit t informacionit t mbledhur nga

burimet primare dhe sekondare t informacionit.

Disa nga pyetjet q shtrohen dhe q vijn n ndihm arritjes s qllimit primar jan:

Sa atraktiv sht mjedisi i industris s ndrtimit n Shqipri?

Cilat jan stadet e zhvillimit t ksaj industrie?

Sa e leht sht pr kompanit t gjejn alternativa konkurruese n kushtet e

mjedisit n t cilat ndodhen?

Si ndikon strategjia konkurruese n suksesin e kompanive?

Cila sht shkalla e prdorimit t strategjive konkurruese n bizneset e ndrtimit?

Cilt jan faktort q ndikojn performancn e kompanive n industrin e

ndrtimit?

Disa prej shtjeve kryesore q trajtohen n punim jan:

Identifikimi i forcave konkurruese prmes analizs strukturore t industris s

marr n studim.

Trajtimi i teorik i strategjive konkurruese gjenerike sipas Porterit.

Kritika dhe kndvshtrime t reja mbi strategjit e Porterit.

Strategjit gjenerike- Rruga drejt konkurrencs s suksesshme.

Hipotezat q krkojm t hetojm jan:

H1: Industria e ndrtimit n Shqipri sht nj industri atraktive.

H2: Ekziston nj lidhje pozitive midis shkalls s prqndrimit dhe fuqis s tregut

(performanc/prfitueshmri).

H3. Rritja e tregut sht faktor prcaktues pr hyrsit e rinj.

4

1.2. Metodologjia e krkimit.

Metodologjia e prdorur sht n funksion t qllimeve t vendosura n kt studim.

Qllimi i krkimit sht i bazuar n vlersimin e atraktivitetit q paraqet industria dhe sesi

firmat prdorin strategjit konkurruese.

Literatura sekondare. Krkimi sht bazuar n shqyrtimin e literaturs me qllim

verifikimin e gjetjeve t studimeve kryer nga autor t shumt n prshtatje me vende q

karakterizohen nga zhvillime t ndryshme ekonomike, politike dhe sociale. Jan prdorur

trajtimet m t fundit teorike t realizuara n lidhje me industrin si faktor primar studimi

dhe strategjit e prdorura. Pjesa m e madhe e artikujve studimore dhe librave sht gjetur

n librarit elektronike t artikujve shkencor si: Science Direct, EBSCO, Emerald, JStor

dhe u prkasin viteve t fundit pas 2000. Megjithse, nuk prjashtohen edhe punime t

hershme, t cilat kan qen pik referimi pr t`u vlersuar.

Burime primare. sht prdorur teknika e pyetsorve si nj nga metodat m t shpeshta

pr mbledhjen e t dhnave n krkimin empirik pr shkak t avantazheve n raport me

analizn e statistikave, arkivave, vzhgimit. Nj nga parimet baz i prdorur gjat ndrtimit

H1.Ekziston nj lidhje positive midis implementimit t strategjive konkurruese

(udhheqje e kostos, diferencim dhe strategji e integruar) dhe performancs se firms.

H2a Firmat t cilat implementojn strategjin e integruar (kosto e ult & diferencim)

ka n nj performanc me t lart se firmat q implementojn vetm strategjin e

udhheqjes s kostos.

H2b Firmat t cilat implementojn strategjin e integruar (kosto e ult & diferencim)

kan nj performanc m t lart se firmat q implementojn vetm strategjin e

diferencimit.

H3 Firmat t cilat implementojn njrn prej strategjive konkurruese (udhheqje e

kostos, diferencim, strategji e integruar) kan nj performanc m t lart se firmat q

nuk kan nj orientim t qart strategjik.

5

t pyetsorit sht lidhja logjike brenda dhe midis seksioneve (Sarantakos, 2005) duke i

siguruar pjesmarrsve n studim t kuptojn qllimin e krkimit (McGuirk & ONeill,

2005), t prgjigjen sakt dhe pa manipuluar qndrimin e tyre real ndaj shtjeve t

caktuara. N kt kontekst, sht prdorur nj rrjedh llogjike gjat analizs duke prfshir

variabla q i prkasin mjedisit t jashtm, mjedisit t industris dhe stategjive konkurruese.

Prmbajtja e pyetjeve t krkimit sht bazuar n literaturn, n t ciln jan prmendur

dhe studiuar teori dhe analiza t ngjajshme.

Pr t testuar hipotezat krkimore, madhsia e mostrs sht marr q t jet sa m

prfaqsuese, n mnyr q t kryejm analiza t besueshme statistikore. Duke marr t

dhna dy kriteret (i) industrin e ndrtimit, (ii) vendndodhjen ose rrethin ku firmat e

ndrtimit jan rregjistruar themi se popullata e marr n studim sht e kufizuar. Nga totali

i kompanive private t rregjistruara pran Drejtoris Rajonale t Tatim Taksave, Dega

Vlor u selektuan vetm firmat q ushtronin aktivitetin e tyre n industrin e ndrtimit dhe

n projektet e ndrtimit prfshijn: infrastruktur, rezidenca banimi (shtpi dhe vila

turistike), ndrtime industriale dhe ndrtesa t tjera si spitale, universitete, ndrtesa

qeveritare, etj.

Pr t mundsuar rezultate m prfaqsuese dhe m t besueshme, jemi prpjekur t

shprndajm pyetsorin pothuajse tek t gjitha firmat me qarkullim vjetor t deklaruar t

lart si dhe n varsi t numrit t projekteve t realizuar n koh.

Pr do faktor t prfshir n pyetsor jan prdorur shkallt e Likert-it dhe prpunimi i

tyre sht realizuar me an t software-it SPSS. Prdorimi i proedurave dhe teknikave

statistikore i prshtaten informacionit, pyetsorit t ngritur dhe matjes s t dhnave.

Tipi i krkimit konsiston n kombinimin e metodave cilsore dhe sasiore. Prdorimi i

metodave cilsore dhe sasiore i t dhnave ofron mundsi jo vetm pr t testuar hipotezat

por dhe pr tu thelluar n do shtje t ngritur nprmjet pyetjeve t krkimit.

6

Figura 1.1 Paraqitja e punimit dhe objektivave t krkimit

1.3. Rndsia e studimit

Shtylla kryesore mbi t ciln mbshtet ky punim sht modeli i Porter-it i prbr nga

forcat konkurruese dhe analiza e industris. Natyrshm, lind pyetja:

Ka shum teori n disiplinn e menaxhimit t cilat orientojn fokusin e tyre drejt suksesit organizativ (Buzell et al, 1975; Miles & Snow, 1978; Abell, 1980; Wissema et

al, 1980; Galbraith & Schendel, 1983). Bota e biznesit sht e larmishme dhe

tipologjit q krijohen pr t karakterizuar kompanit, i bn ato t njohin ant e forta,

dobsit dhe karakteristika t tjera. Kshtu, shum organizata biznesi prfitojn nga

avantazhi konkurrues i krijuar pr t ecur gjat suksessshm n kt mjedis dinamik

dhe kompleks.

Qll

imii

stu

dim

it, obje

kti

vat

pyetj

et

krk

imore

Industria e ndrtimit:

Karakteristikat dominuese Stadet e zhvillimit

Ndikimi i faktorve t

mjedisit t jashtm

Multi-criteria evaluation Analiza e regresionit t

shumfisht.

Analiza e variancs midis

grupeve (ANOVA).

Literatura e studiuar:

Mjedis i jashtm Mjedisi i industris Strategjit konkurruese

Analiza dhe

diskutime

Analiza dhe

diskutimet nga t

dhnat e vrojtimit

Analiza dhe

diskutimet nga t

dhnat primare

dhe sekondare

Konkluzione,

Rekomandime

Krkime t

mtejshme

Ma

tja

e a

tra

kti

vit

eti

t i

nd

ustr

is

Imple

men

tim

i i

str

ate

gji

ve k

on

ku

rru

ese

7

Teoria e Porter-it sht gjersisht e prdorur pr shkak t meritave t shumta q mbart n

vetvete.

S pari, modeli i pes forcave t industris shrben si shtylla mbi te ciln lartsohet analiza

e mjedisit konkurrues.

S dyti, modeli i strategjive rekomandon armt konkurruese prmes orientimeve strategjike

q kompanit zgjedhin n prshatje me mjedisin ku veprojn. Porter propozon se

karakteristikat e industris prcakojn konkurrencn, duke ndikuar kompanit t

pozicionohen dhe t mbrohen nga influenca e forcave konkurruese n industri (Porter,

1980,1985).

Ajo q t kuriozon gjat studimit t ksaj teorie sht debati i krijuar duke i ndar

studiuesit n dy grupe t mdha, pro dhe kundr mendimit q Porter krkon t sjell. S

fundi, nj tjetr alternative strategjike sht ajo e Oqeanit Blu. Nuk dua t l pa prgjigje

pyetjen pse jo strategjia e Oqeanit Blu?

Oqeani Blu sht nj tjetr strategji e cila n pjesn m t madhe t diskutimeve sht

pozicionuar pr t kundrshtuar teorin e Porter-it pr mnyrn e przgjedhjes s

strategjis konkurruese. Sipas strategjis s Oqeanit Blu, kompanit duhet t zhvendosen

n tregje me sa m pak konkurrent duke krijuar tregje t reja (t panjohura m par dhe ku

konkurrenca nuk ekziston) ose t thyej dhe alteroj kufijt e tregut tashm t

mirprcaktuar midis rivalve ekzistues (Kim & Mauborgne, 2004). Sigurisht q, strategjia

e Oqeanit Blu sht pr t`u vlersuar pr orientimin q krkon t`u jap kompanive pr t

zbehur dhe eliminuar konkurrencn (ndryshe nga stategjit konkurruese gjenerike t cilat

jan opsione zgjedhje n industrin e cila karakterizohet nga rivaliteti konkurrues i ashpr).

Cilat jan mnyrat e realizimit t strategjis s oqeanit blu? Si do t lundrojm nga oqeani i

kuq i konkurrencs s ashpr drejt oqeanit blu t pa trazuar dhe t qet?

Kim dhe Mauborgne (2004) shpjegon se vetm terminologjia e prdorur pr t prkufizuar

strategjin sht e re, por ajo ka ekzistuar gjithmon dhe kjo sht evidente mjafton t

kthehesh pas n koh dhe t listosh industrit e reja q kan lindur dhe jan prmirsuar n

koh. Me fjal t tjera, a nuk duket se reduktimi i kostos dhe krijimi i vlers pr blersin

prmes diferencimit dhe tipareve t produktit jan rruga drejt strategjis s Oqeanit Blu?!

Duket qart se, oqeani blu sht zona e kaltr midis kostos se ult dhe diferencimit ose m

mir t themi kombinimi m i mir i strategjive konkurruese.

8

Ka shum arsye q argumentojn pse sht zgjedhur industria e ndrtimit si fusha mbi t

ciln sht ngritur studimi.

S pari, industria e ndrtimit sht nj prej motorve t zhvillimit ekonomik n vendin

ton. Kjo industri sht nj prej industrive m t mdha pavarsisht vendit ku studiohet

(Hillebrandt, 2000) dhe ka rndsi t veant pr produktin/shrbimin q ofron por edhe

pr t ardhurat e gjeneruara prej tij. sht industria e cila kontribuon n zhvillimin social

dhe ekonomik t vendit duke ofruar ndrtime t ndryshme q shrbejn si baza brenda t

cilave prodhohen t mirat dhe shrbimet jetike pr t gjith ne. Pr m tepr, industria e

ndrtimit sht e lidhur ngusht me tregun e puns dhe punson nj numr t

konsiderueshm punonjsish nga ku vihet re dukshm ndikimi i saj n t ardhurat dhe

fuqin blerse n tregjet e tjera t produkteve dhe shrbimeve.

S dyti, sektori i ndrtimit ka nj ndikim t madh n Prodhimin e Brendshm Bruto (PBB).

Sipas t dhnave statistikore t marra nga Instituti i Statistiks n Shqipri, pr vitin 2010,

kjo industri z rreth 14% t PBB dhe rreth 23.8% e investimeve t reja n vend ndrsa sot

kjo industri z rreth 7% t PBB. N Shqipri, gjat periudhs s zhvillimit masiv t ksaj

industrie, hov morn kompanit e ndrtimit t apartamenteve t banimit dhe kompanit e

prodhimit t imentos dhe inerteve.

S treti, nprmjet industris s ndrtimit realizojm nevojat pr strehim, komunikim dhe

transport. Prve sektorit t strehimit, nj pjes t madhe t investimeve dhe projekteve

prbhet nga: ndrtimi i shkollave, spitaleve dhe qendrave shndetsore, rrugt, sistemet e

kanalizimeve dhe kullimit, ndrtimi i teceve dhe heceve etj.

S katrti, ekziston nj lidhje ndrvarsie midis industris s ndrtimit dhe industrive t

tjera. Krkesa pr shrbime/produkt n kt industri gjeneron krkes pr inpute n

industri t tjera t lidhura me t parn.

S pesti, sht nj prej industrive e cila sht zhvilluar fuqishm pas viteve 1990.

S gjashti, industria e ndrtimit sht nj fush e pa studiuar shum n kuadrin e

menaxhimit strategjik apo mnyrn e konkurrencs.

Bazuar n t gjitha argumentet e msiprme nprmjet ktij punimi synohet t jepet nj

kontribut n prmbledhjen e literaturs mbi debatet q ka patur teoria e Porterit n

zgjedhjen e strategjive konkuruese si dhe krijimin e terrenit t posam pr nj analiz t

mirfillt t secils industri q merret n studim ktej e n vazhdim.

9

Nprmjet ktij punimi synohet t jepet nj kontribut modest, teorik dhe praktik. Referuar

vlerave teorike, prve prmbledhjes s literaturs prfshir kndvshtrimin dhe mendimet

e autorve gjat viteve t fundit, ky punim do t shrbej si nj udhrrfyes pr mnyrn

sesi forcat q veprojn jasht kompanis prfshihen n analizn e atraktivitetit t industris

pr t gjetur m tej strategjin e duhur konkuruese.

N aspektin e vlerave praktike synohet q ky punim t`i shrbej bizneseve, studiuesve t

tjer n fushn e menaxhimit, investitorve aktuale dhe individve q synojn t hyjn n

fushn e biznesit (ndrtimit). Gjithashtu, n kt punim prfshihet situata reale e industris

s ndrtimit n nj pjes t caktuar territoriale n Shqipri, pikrisht n rrethin e Vlors, e

cila do t`i shrbej studentve pr ilustrim n librat e rasteve studimore sikurse sht edhe

zanafilla e teorive t Porterit fokusuar dhe orientuar nga rastet studimore (Stonehouse &

Snowdon, 2007).

1.4. Kufizimet e studimit

Prve rndsis dhe kontributeve, ky punim shoqrohet edhe me nj sr kufizimesh t

cilat n mnyr t prmbledhur renditen si m posht:

Studimi sht kryer n nj industri t caktuar, industrin e ndrtimit. Prandaj duhet

patur kujdes n prpjekjen pr t prgjithsuar t dhnat e ktij punimi edhe n industri t

tjera.

Madhsia e mostrs s zgjedhur n studim prfshin vetm ato biznese q operojn n

rrethin e Vlors, numr ky i vogl krahasuar me totalin e firmave t ndrtimit t

rregjistruara n Drejtorin e Prgjithshme t Tatim-Taksave.

N studim performanca (pavarsisht treguesve subjektiv dhe objektiv apo raporeve t

prdorur) matet mbi baza krahasimore brenda nj periudhe t caktuar dhe jo nprmjet

shprehjes eksplicite t t dhnave financiare, kjo pr shkak t vshtirsive n gjetjen dhe

sigurimin e ktyre t dhnave si dhe natyrs konfidenciale q ato paraqesin. Shpesh

menaxhert refuzojn t japin t dhna financiare sepse ndihen t pasigurt sesi do t

prdoren kto t dhna. Edhe nse japin informacion mbi raportet financiare, kto nuk

prfaqsojn situatn aktuale t kompanis. Theksojm se jan br prpjekjet e nevojshme

q matsit subjektiv t pasqyrojn performancn objektive t kompanis dhe t jen nj

mnyr e mir krahasimi midis firmave.

10

T dhnat jan mbledhur n nj periudh rnie ekonomike pr bizneset shqiptare,

megjithse kjo sht munduar t shmanget duke prdorur si periudh krahasimi 3 vitet e

fundit t aktivitetit t biznesit t kompanive t pyetura.

1.5. Organizimi i punimit

Punimi sht i organizuar n pes kapituj. N kapitullin e par jepet nj prshkrim i

prgjithshm i tems, qllimi i studimit, pyetjet krkimore, prshkrim i shkurtr i

metodologjis s prdorur, rndsia e studimit dhe kufizimet e tij.

N kapitullin e dyt jepet nj vshtrim i thelluar mbi literaturn e prdorur. Sikurse sht

prmendur edhe m sipr, ekziston nj rrjedh logjike midis shtjeve. Trajtimi teorik

fillon me analizn e mjedisit t largt, analizn e mjedisit t industris dhe forcat q e

prbjn at (rivaliteti konkurues, hyrsit e rinj dhe barrierat e hyrjes, fuqia e furnitorve

dhe blersve, produktet zvendesuese). Nj vend t rndsishm n studim z trajtimi i

konkurrueshmris dhe strategjit konkuruese n kndvshtrimin e dy shkollave e

mendimit. N sintez t elementeve teorik t trajtuar, n kt kapitull sht paraqitur

situata e mjedisit t jashtm n vendin ton dhe impakti mbi industrin e ndrtimit,

karateristikat dominuese dhe zhvillimi i industris s ndrtimit gjat viteve t fundit,

prcaktimi shkalls s prqndrimit t industris dhe situata e industris n rajonin ku

shtrihet studimi.

N kapitullin e tret paraqitet metodologjia e krkimit. N kt kapitull detajohen arsyet e

zgjedhjes s pyetsorit, parimet q shrbyen pr ndrtimin e tij, demografia e zgjedhjes,

prcaktimi i madhsis s zgjedhjes, proedura pr mbledhjen e t dhnave dhe analiza e

do variabli t pavarur dhe t varur t prfshir n studim.

N kapitullin e katrt prshkruhen rezultatet e krkimit dhe analiza e t dhnave t

gjenerura nga testimi i modelit t prdorur dhe hipotezat e krkimit. Pikspari, sht

realizuar nj analiz prshkruese e zgjedhjes bazuar n kriteret e projekteve t prfshir n

portofolin e kompanis, shprndarjes sipas klientve q zn peshn m t madhe t totalit

t projekteve t ndrtimit t realizuar nga kompania dhe numrit t punonjsve.

Analiza deskriptive e shprndarjes s kompanive, frekuencave dhe prqindjeve u realizua

nga t dhnat parsore t siguruara me an te pyetsorve t shprndar pran firmave t

11

ndrtimit q ushtrojn aktivitetin n rrethin e Vlors, dhe t dhnat sekondare, t siguruara

nga raportet vjetore dhe statistikat e INSTAT, IMF, World Bank, Banka e Shqipris, t

publikuara rreth situats ekonomike t vendit gjat viteve t fundit.

Analiza e mtejshme sht realizuar prmes modeleve statistikore prkatsisht: multi-

criteria evaluation, analiza e variancs (ANOVA), regresioni i shumfisht dhe testeve t

tjera statistikore. Prpunimi i t dhnave u b prmes programit SPSS (Statistical Package

for Social Sciences).

N kapitullin e pest prmblidhen konkluzionet e krkimit dhe rndsia praktike. N

prfundim t studimit paraqiten kufizimet dhe rekomandime pr krkime t mtejshme n

t ardhmen.

Figura 1.2 Paraqitja grafike e shtjeve t trajtuara n punim

Strategjit konkurruese gjenerike

Analiza e konkurrencs dhe atraktiviteti i

industris

Analiza e strategjive konkurruese gjenerike

Industria e ndertimit dhe atraktiviteti i saj

Analiza e forcave konkurruese n

industin e ndrtimit

Fokusim

Diferencim

Udhheqja e kostos Analiza e mjedisit t jashtm

Qllimi i studimit

12

KAPITULLI II:

Pikpamjet teorike mbi analizn e mjedisit t jashtm,

mjedisit t industris dhe strategjive konkurruese

Suksesi dhe dshtimi i shum kompanive varet nga faktort q ndikojn n to, t cilt jo

gjithmon jan nn kontrollin e kompanis. T shumt n numr, kta faktor paraqiten

her statik dhe her shum dinamik, disa prej tyre t konceptueshm dhe t matshm

ndrsa t tjer t shprehur n terma cilsor. Analiza e faktorve varion pr nga rndsia

sepse specifika e saj i referohet kompanis, industris dhe t mirave ose shrbimet q ajo

ofron. Ky kapitull shrben pr t dhn nj tablo t mjedisit t jashtm n t cilin operon

do kompani. Prkufizime dhe nj paraqitje e mendimeve t disa autorve mbi mjedisin e

jashtm jan objekt studimi i ktij kapitulli, t cilat do t na ndihmojn pr krahasime t

ardhshme me situatn dhe mjedisin shqiptar.

2.1 Mjedisi i jashtm i organizats.

Studimet kan vrtetuar se organizata pr t qn e vlefshme ekonomikisht dhe jetgjat

n treg, duhet t prshtatet me mjedisin e jashtm. Ky mjedis i referohet faktorve q

ndodhet jasht ndikimit dhe kontrollit t organizats por q duhet t jen pjes e

rndsishme e proesit t vendim-marrjes dhe hartimit t strategjive konkurruese. Asnj

organizat nuk vepron n vakuum, asnj organizate nuk mbijeton vetme (Mortensen,

2012). N kt kontekst, organizata vepron si nj sistem i hapur, vendosur n nj terren t

caktuar dhe e lidhur n mnyr t drejtprdrejte me ndikimin e faktorve q e prbejn kt

mjedis. Pavarsisht industris n t ciln nj kompani vepron, pavarsisht nse ofron

produkte apo shrbime, nse sht fitim prurse ose jofitim prurse, korporat apo SME,

nse flasim pr t njjtn periudh kohe, mjedisi i jashtm ndikon mbi t gjitha bizneset n

t njjtin mnyr ose tendenc veprimi (pozitivisht ose negativisht) por masa dhe shkalla e

ndikimit varion dhe sht specifike pr do industri. Ndryshime t ndjeshme vihen re n

performancn e kompanive si rezultat i paqndrueshmris s mjedisit dhe pasigurive q

shoqrojn ekonomit n mbar botn (Awang, K.W et al., 2008). Natyrshm, proceset

13

organizative, sistemet dhe strategjit duhet t bazohen dhe t prshtaten me mjedisin e

jashtm. Kjo sepse, zgjedhjet organizacionale varen nga shkalla e ndryshimit t faktorve

q karakterizojn mjedisin e jashtm (Child, 1972).

Kompania mund te prballet ose t kt nj rnie n performancn e saj nga ndryshimet

krcnuese, sikurse kto ndryshime t mjedisit mund t ojn kompanin drejt mundsive

(oportuniteteve) t pashfrytzuara m par. N kt mnyr, performanca do t jet e prirur

t rritet kur ndryshimet dhe zgjedhjet strategjike q bn kompania jan konsistente me

ndryshimet me t cilat ajo ndeshet n mjedisin e jashtm (Zajac et al., 2000).

Varsia nga mjedisi jashtm nuk sht nj problem n vetvete, pr aq kohe q ky mjedis

q rrethon kompanin paraqitet statik dhe i thjesht gjat analizs s faktorve q e

prbejn at. Problemi shtrohet kur rritet pasiguria dhe dinamika tij. Pasiguria e mjedisit

mund t prkufizohet si shtrirja prtej s cils gjendja e ardhme e ktij mjedisi nuk mund

t parashikohet (Preffer and Salancik, 1978). Shkalla e lart e paparashikueshmris s

ndryshimeve t faktorve n mjedisin e jashtm krkon nj analize t vazhdueshme nga

ana e kompanis, e cila mund t realizohet nprmjet analizs s hollsishme t makro-

mjedisit duke iu afruar gjithnj e m tepr mjedisit operues t saj.

Analiza PESTEL konsiderohet si kuadri brenda t cilit analizohet ndikimi i faktorve t

makro-mjedisit. N literatura t ndryshme menaxhimi, mund t gjendet me akronimin

STEP (Clulow, 2005), SEPT (Narayanan and Fahey, 1994), ose STEEP (Voros, 2001).

Faktort q e prbejn kt teknik analize jan t rndsishm sepse ndihmojn

menaxhimin e kompanive gjat vendim-marrjes dhe pasurojn at me informacionin e

prshtatshm (Buchanan and Gibb, 1998). Sipas Duncan (1972) mjedisi i biznesit mund t

prkufizohet si trsia e faktorve fizik dhe social t shfaqur n mjedisin e jashtm t

kompanis q duhen marr n konsiderat gjat sjelljes vendimmarrse t individve n nj

organizate (Duncan, 1972). Ndrsa sipas Ward & Rivani (2005), analiza PEST prfshin

rrethanat specifike t mjedisit jasht organizats t cilat influencojn kapacitetet

organizative pr t prodhuar vler. E vetmja rrug veprimi nga ana e kompanive sht

njohja e tyre, mbledhja e informacionit dhe reagimi n kohn e duhur pr t`i kthyer ato n

oportunitete t ardhshme. Sipas ktij kndvshtrimi, analiza PEST paralelizohet me

pamjen nga sateliti e cila na siguron informacion mbi mjedisin e jashtm (Ward and

Rivani, 2005). Kjo analiz ka qen dhe mbetet e prdorur pr shum arsye: s pari,

ndihmon pr te analizuar pozicionin e nj organizate apo industrie n mega- mjedisin q e

rrethon (McManus et al., 2007), s dyti, shrben pr t analizuar vlefshmrin e vendimeve

14

menaxheriale nse plotsojn kushtin e prshtatshmris dhe pranueshmris nga faktor t

mjedisit t jashtm t biznesit (Neblett, 2007). N fakt, si William Dill (1962) vrojton,

nj prej problemeve kryesore me t cilin prballemi gjat prdorimit efektiv t analizs s

mjedisit t jashtm sht se ndoshta nuk arrijm t kuptojm plotsisht konceptin mjedis.

Dill argumenton se: Mjedisi nuk sht nj koncept misterioz. Ai nnkupton gjithka q

rrethon organizatn; klimn n t ciln organizata funksionon. Ky koncept paraqitet sfidues

nse ne prpiqemi t lvizim nga prshkrimi i thjesht i tij drejt analizs s veorive q ai

ka.

Megjithse i hershm si prkufizim, mund t themi se ajo q ka ndryshuar deri m sot

sht mnyra me t ciln ne arrijm t`i prgjigjemi pyetjes: Cilat fusha t mjedisit t

jashtm duhet t analizojm? T skanosh mjedisin e jashtm ku vepron nj kompani do t

thot t krkosh, t mbledhsh dhe t prdorsh informacionin rreth ngjarjeve, tendencave,

marrdhnieve midis variablave dhe njohurive t cilat ndihmojn menaxhert gjat

planifikimit t s ardhmes (Voros, 2001). Kompanit analizojn mjedisin me qllimin q

t gjejn dhe t kuptojn forcat e jashtme nga t cilat ndikohen dhe t prgjigjen me

veprimet e duhura pr t siguruar nj pozit konkurruese (Nistorescu and Barbu 2006).

Qllimi i analizs PESTEL sht t zhvilloj dhe t shpjegoj impaktin q ka do faktor i

mjedisit t jashtm n jetegjatesin, prfitueshmrin apo performancn e prgjithshme t

nj kompanie. Megjithat, mund t themi se konturimi q i bjm analizs nuk sht statik

pr faktin se parametrat dhe variablat q marrin pjes n t jan t larmishm. Organizatat

pavarsisht industrive t ndryshme n t cilat operojn jan te ekspozuara ndaj presionit t

nj numri t konsiderueshm faktorsh (Epstein & Roy, 2001). Akronimi PEST sht

shkurtimi i termave t mjedisit politik, ligjor, ekonomik, social-kulturor dhe atij

teknologjik. S fundi, ksaj analize i jan shtuar faktor t mjedisit ekologjik dhe atij

ndrkombtar. Etika, prgjegjsia sociale dhe rritja e shkalls s globalizimit t tregjeve ka

sjell prfshirjen e faktorve t mjedisit ekologjik dhe ndrkombtar n ecurin e

ekonomis s vendit, industrive, sektorve dhe bizneseve t veanta.

2.1.1 Mjedisi politik

Arena politike ka nj influenc t madhe n mnyrn sesi rregullon aktivitetin e bizneseve,

fuqin blerse t konsumatorve dhe t konkurrenteve. N do iniciativ pr t analizuar

faktort q prbjn mjedisin politik, natyrshm lindin pyetjet:

15

far jan politikat e qeveris dhe impakti i tyre n ekonomi?

Sa i qndrueshm paraqitet mjedisi politik?

Faktort politik prcaktojn kuadrin ligjor dhe rregullues brenda t cilit firma duhet t

veproj. Kta faktor paraqesin mnyrn si kompanit influencojn qeverin dhe si

institucionet qeverisse influencojn ato (Hitt et al., 1999). Faktort politik prfshijn

rregullimet dhe mbrojtjen e mjedisit, politikat e taksave, mbrojtjen e konsumatorit,

stabilitetin politik, grantet e qeveris dhe politikat nxitse pr biznesin, rregullat mbi

sigurin e individve dhe jo vetm. Porter thekson se industrit e reja t cilat shrbejn si

terren frutdhns pr zhvillimin e teknologjive, ose kan nj impakt t lart dhe t

drejtprdrejt mbi shoqrin duhen subvencionuar (Porter 1980). Subvencionimi sht nj

prej politikave qeveritare i cila i atribuohet n mnyr direkte bizneseve n formn e

granteve ose n mnyr indirekte prmes prqindjes ose shkalls s reduktuar t taksimit.

Megjithat, pavarsisht impaktit pozitiv q sjell ky faktor, ekziston mundsia pr krijimin e

varsis s biznesit nga vendimet politike t cilat koha i ka treguar q kan ndryshuar ose

modifikuar me shpejtsi pr shkak t ndryshimeve t mjedisit politik n vende t caktuara.

Gjithashtu, stabiliteti politik luan nj rol t rndsishm n aktivitetin e nj kompanie sepse

ky faktor ndikon n investimet e konsiderueshme, sigurin e personelit dhe krijimin e nj

infrastrukture q lejon transferimin e mallrave, shrbimeve dhe aseteve financiare brenda

vendit ose midis vendeve t ndryshme.

2.1.2 Mjedisi ekonomik

Faktort ekonomike kan t bjn me natyrn dhe drejtimin e ekonomis ku kompania

ushtron aktivitetin e saj (Fahey and Narayanan, 1986). Sipas Ward dhe Rivani (2005)

faktort ekonomik prfshijn rritjen ekonomike, normat e interesit dhe politikat monetare,

shpenzimet qeveritare, politikat pr nxitjen e punsimit, taksimi, kurset e kmbimit,

normn e interesit, ciklet e biznesit.

Si ndikon ekonomia n fitimet dhe shitjet e firms?

Ekonomia ka nj impakt domethns n strategjin e kompanis sepse ajo ndikon n

koston e kapitalit, fuqin blerse t organizats sikurse edhe n fuqin blerse t

konsumatorve t t mirave dhe shrbimeve. Niveli i zhvillimit ekonomik ndikon direkt n

16

faktort q prbejn kt mjedis. Stadi i ciklit ekonomik ka nj ndikim t drejtprdrejt n

GDP, nivelin e t ardhurave, nivelin e investimeve dhe shitjeve (Kume, 2010).

2.1.3 Mjedisi Social

Faktort social prfshijn besimet, vlerat, qndrimet, opinionet dhe mnyrn e jetess s

individve q bjn pjes n mjedisin e jashtm t kompanis. Forcat sociale jan dinamike

dhe n nj proces t vazhdueshm ndryshimi si rezultat i prpjekjeve t individve pr t

plotsuar dshirat dhe nevojat me an te kontrollit dhe prshtatjes s faktorve e mjedisit

t jashtm (Kume, 2010). Porter thekson se krkesa pr produkte sht e ndikuar nga

ndryshimet n stilin e t jetuarit, shijet, filozofia dhe kushtet sociale t cilat do shoqri

prjeton n periudha t ndryshme kohe (Porter, 1980). Gjithashtu, Epstein and Roy (2001)

argumenton se kompanit duhet t identifikojn faktort e mjedisit social t cilt ndikojn

n mnyr specifike industrit dhe vendndodhjen e tyre. N studimin e tij, Shrivastava

(1995) arrin n prfundimin se shumica e njerzve shprehin dshirn pr t qen pjes

aktive e shtjeve sociale q i prkasin mjedisit. Disa prej faktorve t mjedisit social q

ndikojn organizatat e biznesit jan sjellja konsumatore, evoluimi i industrive t reja t

cilat ofrojn produkte dhe shrbime trsisht t reja dhe t panjohura m par nga

konsumatoret.

Nj faktor tjetr i rndsishm q vepron brenda mjedisit social sht kultura. Kultura, si

prkufizohet nga Hofstede (1997), sht programimi kolektiv i mendjes i cili dallon

antart e nj grupi ose kategorie njrzish nga t tjert. Sipas Hofstede (1997), kultura i

jep form sjelljes s njrzve, mnyrs s t menduarit, ndjesive dhe t vepruarit, mnyrs

s marrjes s vendimeve. N kt kuadr dallohen dy grupe t mdha t kulturs: kultura

kombtare e nj vendi dhe kultura organizacionale e nj kompanie.

2.1.4 Mjedisi Teknologjik

Sipas Ward and Rivani (2005), faktort teknik prfshijn shpenzimet qeveritare pr

krkim dhe zhvillim, fokusin ndaj zhvillimit teknologjik n industri, risit, shkalln e

transferimit t teknologjis, ciklin e jets dhe shpejtsin me t ciln vjetrohet nj

teknologji, etj. Faktort teknologjike luajn nj rol t rndsishm n rritjen e industrive.

Nj prej mnyrave pr t siguruar nj performanc t qndrueshme sht investimi n

teknologjit e reja, ridizenjimin e produkteve dhe proceseve ose n shpenzimet pr krkim-

17

zhvillim (Epstein & Roy, 2001). Gjithashtu, Shrivastava (1995) pohon se kompanit duhet

t prditsojn teknologjit e tyre kur konstatojn standarte te reja dhe t prmirsuara t

faktorve t mjedisit teknologjik.

Nse kompanit zotrojn prparsit teknologjike, kjo u siguron atyre avantazh

konkurrues dhe u jep mundsin t krijojn tregje te reja produktesh, t prshtaten me

krkesn e konsumatorve n tregjet ekzistuese duke fituar kshtu legjitimitet social. Pra,

mjedisi teknologjik ndihmon kompanit t arrijn qllimet ekonomike sikurse edhe ato

sociale. Nj tjetr faktor q ndikon kompanit n mjedisin teknologjik sht pasiguria

teknologjike. Dasgupta & Stiglitz (1980) pohojn se ne nj mjedis te pasigurt, buxheti i

kompanive pr krkim zhvillim sht gjithnj e m i lart. sht evidente se, gjate fazs se

zhvillimit dhe t rritjes, industrit vuajn nga mungesa e standardizimit te produkteve.

Kshtu, kompanit vendosin nse duan te ofrojn produkte unike dhe standarte ose te

diferencojn produktet e tyre prej konkurrenteve. Nse orientimi i tyre sht drejt

produkteve, karakteristikat e t cilave prputhen, standartet e prdorura shquhen leht

(Besen and Farrell, 1994).

Sidoqoft, zgjedhja pr t prodhuar produkte t cilat prdorin t njjtat standarte dhe

teknologji nuk eliminon konkurrencn. Prkundrazi, kjo mnyr t vepruari e kanalizon

konkurrencn midis kompanive n dimensione t tjera si mimi, shrbimet pas shitjes, etj.

2.1.5 Mjedisi global

Sot, fal avancimeve teknologjike, kulturore t telekomunikimit dhe sistemeve t

informacionit bota sht shndrruar n nj vend t vogl global, t cilit mund t`i shrbehet

me nj treg t vetm dhe nj produkt apo shrbim t vetm, pavarsisht gjuhve dhe

kulturave t ndryshme q mund t ken segmente t veanta t ktij tregu. Shum autor

kan shkruar rreth globalizimit, ant pozitive dhe vshtirsit gjat implementit t

strategjive n tregjet globale. Sipas raportit t GCSP (Geneva Center for Security Policy)

ekzistojn rreth 114 prkufizime mbi globalizimin, 67 prej t cilve mbshteten n

dimensionin ekonomik. Sot kemi nj kuader m t plot se far sht globalizimi, kjo n

saj t krkimeve dhe debateve mbi kt koncept (Kumar, 2003), prkufizimi i tij nuk

sht nj detyr e thjesht.

Disa teoricen e prshkruajn si nj fenomen (Berry, 1998), t tjer si etap ose

periudh n kt akumulim t gjat t zhvillimeve teknologjike e cila u ka dhn

18

individve mundsin pr t vepruar n t gjith botn (Langhorne, 2001) ose proces i

lvizjes s produkteve dhe faktorve t prodhimit midis vendeve (Easterly, 2004),

intensifikimit t relacioneve sociale (Beerkens, 2004), i cili ka efekte transformuese n

mjedisin e shum vendeve pr t prshtatur cilindo q operon dhe ka lidhje m t

(Marginson, 2006). Mjedisi global dhe prkufizimi i tij ka qn pjes e studimeve n do

disiplin. Sipas kndvshtrimit t sociologut Boaventura de Sousa Santos (1995) ekzistojn

2 prkufizim t globalizimit. I pari sht quajtur lokalizimi i globalizuar i cili i referohet

procesit n t cilin nj fenomen lokal globalizohet suksesshm dhe prkufizimi i dyt sht

quajtur globalizimi lokal i cili i referohet praktikave t vendeve t ndryshme t prshtatura

n kushtet specifike dhe lokale me qllim prshtatjen ndaj ndryshimeve q ndodhin n

arenn globale.

Debate t mdha jan shkaktuar edhe gjat prqasjeve q teoricien t ekonomis kan

br rreth globalizimit. Sipas Bhalla (1998), n prmbledhjen e tij mbi shkrime rreth ktij

koncepti, ai identifikon se mjaftojn pes tipare me karakter ekonomik dhe vetem dy tipare

me karakter jo ekonomik t cilat mund t shpjegojn globalizimin. Kto tipare prfshijn:

s pari, rritjen n tregjet e vendeve te ndryshme, s dyti, rritjen e investimeve t huaja

direkte dhe investimet e larmishme brenda nj portofoli, s treti, rritjen e prodhimit dhe

konsumit n t gjith botn, s katrti, konkurrencn globale, dhe s fundi hapja e tregjeve

dhe politikat liberale ndaj investimeve q prekin m shum se nj vend. Ndrsa tiparet jo

ekonomike q i prshtaten ktij koncepti jan zbehja e sovranitetit kombtar dhe

standartizimi i vlerave dhe kulturs.

19

2.2 Analiza e mjedisit t industris dhe modeli i 5 forcave konkurruese.

Industria sht arena n t ciln gjen vend konkurrenca. N kt mjedis ekzistojn nj

numr i madh faktorsh t cilt s bashku me forcat konkurruese q strukturojn industrin

prcaktojn intensitetin e konkurrencs, aftsin e organizats pr t`u pozicionuar kundrejt

rivalve t saj dhe ndikojn n prfitueshmrin e kompanis. N kt pjes t punimit do

t jepet nj paraqitje teorike e forcave konkurruese q prshkruhen n modelin e Porter-it

dhe shkalln e ndikimit t tyre n prfitueshmrin dhe atraktivitetin pr t investuar n nj

industri.

2.2.1 Konkurrenca

Gjithandej n botn e biznesit dhe jo vetm flasim pr konkurrenc. Dhe ndrsa flasim pr

kt koncept, sht e natyrshme t shpjegojm far sht konkurrenca? dhe pse

ekzistojn kaq shum prkufizime rreth saj.

Megjith vmendjen dhe literaturn n rritje, konkurrueshmria ose konkurrenca mbeten

nj koncept i pacaktuar qart, sepse nuk ekziston nj prkufizim i vetm pr to. Kshtu, ky

koncept sht subjekt i shum prkufizimeve t tjera dhe keqinterpretime n disa raste. Kjo

pr faktin sepse konkurrenca sht nj koncept multidimensional (Porter, 1980). Nse do

t`i referohemi nj rrjedhe kronologjike t prkufizimeve, pr konkurrencn sht shkruar

shum q prej ekonomisteve t teorive klasike dhe moderne si Adam Smith (The wealth of

Nations, 1776), David Ricardo (The theory of competitive advantage, 1817), Max Weber

(The Theory of Social and Economic Organization, 1920) etj, deri tek organizatat e sotme

si Special Commission for Competitivenes US, Competitiveness Advisory Group,

International Institute of Management Development dhe World Economic Forum etj.

Chaharbaghi dhe Feurer (1994), kan propozuar t prkufizojn konkurrencn duke marr

n konsiderat tiparin e qndrueshmris. Sipas tyre, konkurrenca sht relative dhe jo

absolute. Ajo varet nga vlera e aksionerve dhe klientve, nga fuqia financiare e cila

prcakton aftsin pr t vepruar n nj mjedis t vshtir si dhe nga potencialet e njrzve

dhe teknologjive pr t`iu prshtatur suksesshm ndryshimeve strategjike. Konkurrenca

mund t arrij qndrueshmrin vetm nse arrihet balanca e duhur midis ktyre faktorve

t cilt kan karakter konfliktues. N kndvshtrimin e Waheeduzzan and Ryans (1996),

konkurrenca sht nj shkak ose mjet pr t arritur objektivat, ndrsa pr autor t tjer, t

20

kuptuarit e konkurrencs i prket syve t spektatorit i cili mund t jet cilido nga

pretendentt q e rrethon ose sht pjes e kompanis (Flanagan et al., 2007).

Studiues t tjer hedhin drit mbi konkurrencn si nj koncept q prfshin dimensionet:

mim, vend dhe produkt/shrbim (Corbett and Wassenhove 1993). Sipas logjiks s

karakteristikave prfshirse, Man et al. (2002) sugjerojn prkufizimin e konkurrencs

nprmjet katr karakteristikave t saj si: orientimi afatgjat (fokusim n performancn

afatgjat sesa zoterimi i prkohshm i avantazhit konkurrues), kontrolli (menaxhimi i

vazhdueshm i burimeve dhe kapaciteteve), relativiteti (pozicioni konkurrues i firms ndaj

firmave te tjera rivale) dhe dinamizmi (prfshirja n procese dinamike pr t gjeneruar

fitime). Sipas Lu (2006), Konkurrenca sht nj koncept i gjer prtej treguesve financiar

dhe tradicional si: prfitueshmeria, produktiviteti ose pjesa e tregut. E njjta linj

mendimi paraqitet edhe n prkufizimin e Flanagan et al., (2005), sipas t cilit konkurrenca

sht objektiv drejt nj niveli t lart jetese pr individet dhe norme t lart khimi mbi

investimet pr pronart. Bazuar mbi treguesit financiar t performancs Momaya and Selby

(1998), prkufizojn konkurrencn midis kompanive brenda nj industrie si mjeti i cili

knaq nevojat e blersve si rezultat i kombinimit t karakteristikave t produktit/shrbimit

si mim, cilsi, inovacion, knaq nevojat e pretendentve t saj dhe ofron nivele t larta

kthimi dhe rritje potenciale.

N kt kontekst, shum autor jan prfshir n debatet rreth konkurrencs duke sjell

nj kuader t plot rreth ktyre dimensioneve dhe tipareve q e karakterizojn

konkurrencn:

Larmia e prkufizimeve: Nuk ekziston nj prkufizim unik, i vetm dhe i prgjithshm

mbi konkurrencn duke shkaktuar n disa raste keqkuptime dhe konfuzion midis

kndvshtrimeve te autorve (Porter 1990, Chaharbaghi & Feurer 1994, Cho & Moon

2000, Momaya 2004, Balkyt &Tvaronaviien 2010).

Larmia e matsve. Sipas kndvshtrimeve t autorve mbi konkurrencn dhe fjalve

kye t prdorura n prkufizimet e tyre mund t themi s ekzistojn disa variabla q

masin nivelin e konkurrencs (Belkacem,2002; Blake, Croot,& Hastings 2004,

Henricsson & Ericsson 2005).

Fusha e zbatimit. Koncepti i konkurrencs shtrin analizn e studimeve n nivel

kombtar, industrie dhe firme (Nelson 1992, Momaya 2004).

21

Varsia. Kuptimi dhe vlersimi i konkurrencs varet nga vlera e pretendentve /

stakeholders t njsis s biznesit te marr ne studim (Chaharbaghi & Feurer, 1994).

Dinamizmi. Faktort q ndikojn konkurrencn ndryshojn me kalimin e kohs

(Chaharbaghi & Feurer 1994, Cho & Moon 2000).

Proces i vazhduar. Konkurrenca shihet si nxitsi i procesit me an t s cils asetet

transformohen n performanc. Nj proces q ndihmon pr t identifikuar rndsin

dhe pr t krijuar nj balance t qndrueshme t funksioneve brenda kompanis.

Prtej ksaj larmie prkufizimesh dhe matjesh mbi nivelin e konkurrencs, Buckley et

al.1988 dalluan tre dimensione t ndryshme pr t kuptuar dhe shpjeguar konkurrencn:

aftsia pr t performuar mir, sigurimi i burimeve dhe procesi i menaxhimit. N vitet n

vazhdim, ky kndvshtrim i konkurrencs u zhvillua nga World Economic Forum (WEF)

me raportet e publikuara qysh prej 1979 dhe International Institute for Management

Development (IMD) me fillesat e saj 1990, duke u botuar n raportin periodik 1993 (World

Competitiveness Report) si formula e matjes se konkurrueshmris n t gith botn:

Asete x Procese konkurruese=Performanc.

Pavarsisht se nuk ekziston nj prkufizim unik mbi konkurrencn, ky koncept sht pjes

e rndsishme e analizs menaxheriale dhe ekonomike s bashku me tregues t tjer si

prfitueshmria, pjesa e tregut apo produktiviteti. Kshtu, konkurrenca ka qen dhe mbetet

nj koncept atraktiv pr nivele te ndryshme studimi duke prfshir konkurrencn n nivel

firme, industrie (nivel mikroekonomik) dhe kombtar (nivel makroekonomik) (Nelson,

1992; McFetridge, 1995).

2.2.2 Analiza e mjedisit t industris. Pes forcat e Porter-it.

Modeli i 5 forcave te Porterit sht br i njohur pr t gjith studiuesit dhe jo vetm, n

librin Strategjit konkurruese, Porter 1980, dhe pr m tepr se 30 vjet ky model

konsiderohet si nj mjet i rndsishm pr t kuptuar strukturn e industris dhe

atraktivitetin e saj.

Modeli i analizs s industris i propozuar nga Porter merr n konsiderat pes forcat:

rivaliteti konkurrues, krcnimet e hyrsve t rinj, produktet zvendsuese dhe fuqia e

furmitorve dhe blersve. Ndrsa, disa autor t tjer sugjerojn se evoluimi i teorive t

Porterit i referohet ekzistencs s forcs s gjasht q ndikon analizn e industris dhe

22

zgjedhjen e strategjis konkurruese. Kjo forc e gjasht i referohet nivelit t

bashkveprimit me produktet plotsuese (Brandenburger &Nalebuff, 1990; Grove, 1996;

Ghemawat, 2000). Rndesia e ktij faktori u zhvillua m tej n modelin e autorve Hax

and Wilde (2001). Nj prej strategjive q ata sugjerojn sht lock-in sipas t cils

kompania shihet si nj sistem jo vetm n lidhjen tradicionale produkt-klient por prfshijn

furnitort dhe produktet zvendsuese/plotsuese. Ndrsa, sipas autorve Besanko,

Dranove and Shanley (2000), forca e gjasht mund t jet ndikimi i qeveris si nj agjent

rregullues.

Sipas Porter, n do industri, pavarsisht nga shtrirja dhe intensiteti i konkurrencs,

pavarsisht nga far ajo ofron ose prodhon, veprojn pes forca kryesore konkurruese.

Fuqia dhe ndikimi i tyre sht i ndryshm n industri e firma t ndryshme.

Duke patur si piknisje nj tjetr model t zhvilluar n vitet 1930, Structure-Conduct-

Performanc (SCP model) i cili shpjegon lidhjen Struktur tregu Sjellje - Performanc,

modeli i forcave konkurruese t Porterit(1980) shpjegon se fitimet e kompanis jan

tregues pr pozicionin konkurrues n treg dhe performanca e saj varet nga struktura e

industris. Natyrshm, gjat analizs s industris krkohet t`u jepet prgjigje pyetjeve:

Sa atraktive paraqitet industria? Prse disa industri jan m atraktive se t tjerat?

Prse disa firma brenda t njjts industri jan m fitimprurse se t tjerat?

Shkalla e atraktivitetit dhe prfitueshmris s industris varet nga ndikimi i forcave

konkurruese si dhe niveli i oportuniteteve dhe krcnimeve q paraqiten duke ndikuar

drejtprdrejt n performancn e firms.

Nse nj kompani krkon t analizoj prfitueshmrin potenciale t industris si dhe t

prcaktoj natyrn e konkurrencs, modeli i forcave konkurruese ndihmon n mnyrn e

mbledhjes s informacionit dhe prpunimin e tij. Ky model ka n brendsi t tij analizn e:

Rivalitetit konkurrues

Krcnimi i hyrsve t rinj

Krcnimi i produkteve zvendsuese

Fuqia negociuese e furnitorve

Fuqia negociuese blersve

http://en.wikipedia.org/wiki/Barry_Nalebuff

23

Burimi: Porter 1980. Competitive advantage

Figura 2.2.2.1- Pes forcat q prcaktojn konkurrencn brenda industris.

Rndsia dhe interesi i modelit t pes forcave t Porter-it sht t kuptuarit e lidhjes midis

mjedisit dhe strategjive q aplikon firma n prshtatje me kta faktor. Nj tjetr vler pr

t ciln vlen t prdoret, ky model si mjet analize, sht mundsia q krijon tek menaxhert

pr t menduar rreth situats konkrete, formulimit t strategjive si dhe shrben si piknisje

pr analiza t tjera t detajuara.

Shum autor kan rn dakort pr vlefshmrin e modelit t 5 forcave konkurruese n

disa prej aspekteve baz t procesit t planifikimit strategjik:

Analiza statike - Modeli ndihmon n vendim-marrjen q lidhet me hyrjen ose

daljen nga tregu n nj industri t caktuar dhe krahasimin me konkurrentt.

Analiza dinamike e kombinuar me analizn e mjedisit t jashtm, modeli shrben

si nj mjet parashikimi mbi prfitueshmrin e industris, ngritja e skenarve dhe

gjenerimi i t ardhurave pr periudhat e ardhshme.

Analiza e mundsive - N bashkveprim me analizen dinamike, kompanit mund t

prcaktojn oportunitetet q duhen ndjekur pr t arritur n avantazh konkurrues.

Analiza mikro/makroekonomike. Ky model merr n konsiderat krkesn dhe

ofertn e produktit/shrbimit t kompanive rivale n treg si dhe t produkteve

zvendesues, lidhjen midis kostos dhe vllimit t prodhimit, strukturn e tregut dhe

sjelljen e kompanis sipas natyrs s konkurrencs.

24

Edhe pse modeli i 5 forcave konkurruese i cili ndihmon n analizn e industris u pranua

gjersisht dhe shrbeu si piknisje pr evoluimin e teorive t reja t menaxhimit, n kohn

e publikimit, ai pati disa kritika ndr t cilat mund t prmendim:

Modeli nuk prfshin dhe nuk merr n konsiderat aleancat strategjike q mund t

krijojn firmat si dhe lidhjet elektronike nprmjet sistemeve t informacionit.

Sidoqoft, Porter (2001) shpjegon rolin e internetit si furnitori kryesor i informacionit

mbi klientt dhe firmat e tjera rivale, duke mos patur nevoj t ndryshohet modeli.

Modeli sht m i prshtatshm t prdoret n tregje me nj struktur t thjesht q i

ngjason konkurrencs perfekte por q n kushtet reale duket si e pamundur pr t`u

arritur.

Whittington (2001) ngre pikpyetje sesi Porter (1980) prqndron analizn e industris

vetm n pes forca konkurruese duke ln mnjan rolin e qeveris dhe tregun e

puns.

Teorit e Michael Porter (1980, 1985) i prkasin shkolls sipas s cils, struktura e

industris dhe pozicionimi brenda saj jan elementt ky pr t gjeneruar fitime t larta.

Sipas tij, pozicionimi brenda industris ndikon n maksimizimin e mundsive pr t

krijuar avantazh konkurrues duke i dhn eprsi kompanis ndaj konkurrentve t tjer.

N kundrshtim, Hax (2002) nprmjet Delta Model shpjegon se nj rndsi m e

madhe duhet ti jepet strategjis s prdorur sesa pozicionimit. Kritika q vijn nga i

njjti autor lidhen me prgjigjen e pyetjes: Ciln industri duhet t analizojn

menaxhert e kompanive? Sipas modelit tradicional t Porter-it, menaxhert duhet t

hedhin vshtrimin n industrin n t ciln ata operojn. Ndrsa, sipas Modelit Delta,

analiza shtrihet duke prfshir edhe industrit e furnitorve/klientve ky dhe t

produkteve komplementar. Si rezultat, natyra e analizs s industris ndikohet nga

seleksionimi i zgjedhjeve strategjike t biznesit (strategjit).

2.2.2.1 Rivaliteti konkurrues.

sht e rndsishme q firmat t rrisin njohurit dhe shkalln e t kuptuarit t

konkurrencs brenda industris. N kt mnyr, konkurrentt testojn fuqit e njri-tjetrit,

luftojn pr pozicione dhe prdorin burimet e tyre pr t fituar avantazh konkurrues

(Kume, 2010) me qllim pr t qn sa m fitim prurs dhe jetgjat n treg.

25

Duket se, rivaliteti midis firmave merr formn e nj loje pr tu pozicionuar sa m mir

duke prdorur taktikat e konkurrencs me an t mimit ose hedhjen e produkteve t reja.

Ky rivalitet ndodh sepse kompanit ndjejn presionin nga kompanit ekzistuese n industri

ose ndryshojn vazhdimisht strategjit pr t prmirsuar pozicionin konkurrues n treg.

Rivaliteti intensiv lidhet me prezencn e faktorve si:

Konkurrentt jan t shumt ose kan pothuajse t njjtn madhsi dhe fuqi. Nse

kompanit rivale jan t pakta n numr ose kan madhsi pothuajse t njjte, firmat

jan tepr t vmendshme ndaj lvizjeve t kompanive rivale. Nse fuqia e tyre n treg

sht e njjt, e vetmja strategji sht ajo e imitimit plotsisht nga kompanit rivale.

Ritmet e rritjes s industris. Nse rritja e industris sht e vogl, lufta midis

kompanive ekzistuese n treg bhet pr t rritur pjesn e tregut.

Karakteristikat e produktit/shrbimit. Shum individ zgjedhin t blejn nj produkt n

varsi t lokacionit, mimit, shrbimit pas shitjes, variacionit n zgjedhje, etj. Sa m

homogjen t paraqiten produktet midis kompanive aq m i ashpr bhet rivaliteti

konkurrues pr t gjeneruar shitje dhe fitme. Produktet t cilat kan karakteristika t

ndryshme nga kompanit rivale tentojn t zbehin rivalitetin konkurrues pr shkak t

diferencimit dhe kan luksin t vendosin mimin q justifikon cilsin apo tiparet

dalluese t produktit/ shrbimit.

Kostot fikse t larta. Nse nj kompani ka kosto fikse t lart, kjo do t reflektohet n

koston totale t lart pr kompanin. Kshtu, shum kompani rrisin vllimin e prodhimit

pr t prfituar kosto totale/njsi t ult duke shprndar koston fikse n nj numr m

t madh produktesh/shrbimesh. Vese, i gjith ky produkt i akumuluar duhet t hidhet

n treg duke br presion pr trheqje t klientve t kompanive t tjera nprmjet uljes

s mimit.

Barrierat e daljes jan t larta. Nse barrierat e daljes jan t larta, numri i kompanive q

ln industrin sht i vogl dhe anasjellas. Si rezultat, kto barriera dalje shrbejn si

penges pr kompanit q mbeten n industri pr shkak t numrit t lart t

konkurrentve dhe pjess s tregut q duhet t ndajn midis tyre.

Diversiteti i kompanive. Kompanit q veprojn n nj industri t caktuar kan ide t

ndryshme mbi konkurrencn dhe strategjit q zgjedhin pr t luftuar rivalet e tyre.

Shum firma i shikojn konkurrentt si mundsi zhvillimi duke krijuar eprsi nprmjet

avantazhit konkurruese q krijojn. Sikurse, ka kompani t cilat duan t asgjsojn

rivalet e tyre duke zvogluar numrin e firmave dhe duke marr pjest e tyre t tregut.

26

2.2.2.2 Hyrsit e rinj dhe barrierat e hyrjes

Numri i firmave sht tregues kryesor pr shkallen e prqndrimit dhe performancn

brenda industris. N periudha afatgjata numri i firmave konkurrente ndikohet nga lehtsia

me t ciln ato mund t hyjn dhe t dalin nga tregu. N modelin e 5 forcave t Porterit,

krcnimi i hyrsve t rinj i referohet firmave t reja t cilat jan potencialisht t gatshme

pr t hyr n treg, si dhe nj prej forcave kryesore q i jep form strukturs s industris

(Porter, 1980). Krcnimi i hyrsve t rinj varet nga barrierat e hyrjes t prshtatshme dhe

t mundshme pr t`u prdorur si dhe nga reagimi q firmat e reja presin prej kompanive

ekzistuese n industri.

Sipas nj prkufizimi t ngusht, barrierat e hyrjes jan pengesa q vshtirsojn hyrjen e

kompanis n nj industri. Koncepti i barrierave t hyrjes sht i hershm dhe objekt

studimi i shum autorve. N industrit fitimprurse, numri i firmave t reja q nxiten t

hyjn sht i lart pr shkak t trheqjes nga fitimet e larta duke ndikuar kshtu n

prfitueshmrin e firmave ekzistuese.

Ndr autort e par q studioi barrierat e hyrjes sht Bain (1956), sipas t cilit kto

barriera lejojn firmat ekzistuese t sigurojn fitim t larta pa nxitur firmat e reja t hyjn

n industri. Ekonomia e shkalls dhe krkesat pr kapital plotsojn prkufizimin q ai jep

mbi barrierat e hyrjes duke shpjeguar pr nj korrelacion pozitiv me prfitimet e larta q

kompanit ekzistuese sigurojn. Nj tjetr prkufizim, sipas Stigler (1968) shpjegon se

barriera e hyrjes sht kosto prodhimi dhe duhet t prballohet nga hyrsit e rinj por jo nga

firmat q ekzistojn tashm n industri.

Kndvshtrimet mbi konceptin e barrierave t hyrjes kan ngjallur debate dhe zhvillime t

mtejshme. Ferguson (1974) sheh barrierat e hyrjes si faktori q karakterizon hyrjen

jofitimprurse t firmave t reja dhe u lejon firmave ekistuese t vendosin mime nn

koston marxhinale dhe vazhdimisht t sigurojn fitim t larta prej monopoli.

Prej viteve 1975, me evoluimin e procesit t planifikimit, arritjen n stadin kulmor at t

menaxhimit strategjik dhe teorive t siprmarrjes, Hofer (1975) prezantoi barrierat e hyrjes

si variabl kryesor n strukturn e industris. M von, rndsia q kishin barrierat e hyrjes

n prfitueshmrin e firmave ekzistuese ishte motiv pr klasifikimin e tyre ne dy kategori:

(1) Barriera t hyrjes t krijuara si rezultat i karakteristikave strukturore t industries, dhe

(2) barriera t hyrjes t krijuara si krcnim pr eleminim e firmave t reja nga ana e

firmave ekzistuese.

27

Pavarsisht definicioneve t ndryshme mbi barrierat e hyrjes, sht e rndsishme t

prcaktohen cilat jan barrierat q firmat ekzistuese krijojn dhe n far mase kto

barriera frenojn ose nxisin hyrsit e rinj.

Disa prej barrierave t hyrjes n modelin e 5 forcave konkurruese jan:

Ekonomia e shkalls i referohet uljes s kostos pr njsi si rezultat i rritjes s vllimit

t prodhimit. Evoluimet teknologjike, dhe jo vetm, ndihmojn n realizimin e njsive

t prodhuara me nj kosto m t ult duke i dhn mundsi kompanis t rris fitimet e

saj nga diferenca mim-kosto. Kompanit q prfitojn nga ekonomia e shkalls kan

mundsi t jen me konkurrente n treg pr shkak t mimeve t ulta q ata vendosin

duke ruajtur t njjtin marzh fitimi. Eksperienca e fituar nga firmat ekzistuese n

industri nuk sht karakteristik e hyrsve t rinj.

Diferencimi i produktit i referohet perceptimit t konsumatorve mbi karakteristikat e

produktit/shrbimit. Kjo shrben si barrierr pr hyrsit e rinj sepse kompanit e reja

duhet t shpenzojn shum pr t tejkaluar dhe justifikuar lidhjen dhe besnikrin

produkt-klient t kompanive ekzistuese n treg. Identifikimi i marks sht nj

barrierr hyrse sepse detyron kompanit e reja pr t investuar fuqishm n mnyr

q t tejkalojn besnikrin konsumatore q ekziston midis blersit dhe produktit.

Krkesa pr kapital. Sipas Porterit (1980) nevoja pr t investuar burime t mdha

financiare, me qllim konkurrencn n industri, shrben si barrierr hyrse veanrisht

nse ky kapital krkohet t investohet n fushata reklamuese t riskueshme dhe t

pajustifikuara financiarisht ose projekte t krkim zhvillimit. Sasia e kapitalit t

krkuar pr eljen dhe hyrjen e kompanive t reja n treg ndryshon nga nj industri n

tjetrn n varsi t faktorve si zhvillimi teknologjik (R&D, realizimi i ekonomis s

shkalls krkon shum kapital t investuar) dhe shkalla e prqndrimit.

Hyrja n kanalet e shprndarjes. Ky variabl mund t shrbej si barrierr hyrse nse

kanalet ekzistues t shprndarjes zotrohen nga firmat ekzistuese n treg.

Avantazhet e kostos pavarsisht nga madhsia. Kompanit ekzistuese mund t ken

arritur avantazhet e kostos si rezultat i kombinimit t faktorve si: eksperienca e fituar,

zotrimi i linjs teknologjike t prodhimit t produktit, aksesi n lndn e par,

vendndodhja e favorshme, subvencionet qeveritare, marrdhniet e mira me klientt

dhe furnitort, aftsia pr t prballuar me shpejtsi problemet q lindin dhe t gjitha

kto n raport me jetgjatsin brenda nj industrie t caktuar.

Politikat qeveritare. Qeverit mund t kufizojn ose t parandalojn hyrjen n industri

28

me an t kontrollove t ndryshme si p.sh: krkesat pr marrjen e licencs, kufizim n

aksesin e lndve t para. sht evidente se n industrit e rregulluara, firmat

ekzistuese kan sinkronizuar bizneset e tyre me kuadrin ligjor t vendit ku operojn

duke e br t vshtir hyrjen e kompanive t reja n treg.

Reagimi i pritshm. Pritjet e hyrsve potencial mbi reagimin e firmave ekzistuese

shrbejn si barrierr hyrse. Disa prej sinjaleve q vshtirsojn hyrjen n treg si

rezultat i reagimit t ashpr nga ana e konkurrentve ekzistues jan:

- Historit mbi presione t ashpra ndaj hyrsve.

- Firma ekzistuese zotrojn burime t konsiderueshme (akses n burime financiare,

zotrim i kanaleve t shprndarjes, zotrim i kapaciteteve produktive).

- Rritja e ngadalt e industris.

Prqndrimi. Ky variabl i referohet koncentrimit ose prqndrimit t shitjeve n nj

ose pak kompani. Si rezultat i pjess se lart t tregut, volumit t lart t shitjeve,

gjenerimit t fitimeve t mdha, strategjis dhe mjeteve konkurruese t pak firmave n

treg rritet vshtirsia pr t hyr n industri t kompanive t reja.

mimi frenues i hyrjes i referohet prcaktimit t nj strukture mimesh e cila balancon

fitimet e mundshme me shpenzimet pr t tejkaluar barrierat e hyrjes. Nse niveli i

mimit sht m lart se mimi frenues i hyrjes, kompani t reja do t tentojn t

shtrijn aktivitetin brenda industris. Por, ky mim frenues i hyrjes sht n varsi t

pritshmris s hyrsve t rinj dhe jo t konkurrentve ekzistues.

Megjithat duhet t theksohet se struktura e industris ndikon mbi faktort dhe variablat q

karakterizojn forcat konkurruese t Porterit. Me fjal t tjera, barrierat e hyrjes nuk mund

t ken nj renditje prioritare se cila prej tyre sht m e rndsishme dhe m pak e

rndsishme pr t`u prdorur. Kto barriera ndryshojn nga nj industri n tjetrn (Kume,

2010) dhe impakti i tyre varet nga karakteristikat e tregut t synuar si dhe natyra e

konkurrencs s industris.

Rezultatet e studimeve t Biggadike (1979) dhe Hobson & Morrison (1983), kan treguar

se hyrja e kompanive t reja sht m e suksesshme nse kompania dominuese n industri

zotron pjes t madhe tregu sesa kur kompania lider ka m pak se 25% t tregut. Kshtu,

prqndrimi i lart n industri prve se sht nj barrierr hyrse, mund t jet nj faktor i

cili lehtson hyrjen. Duke qn se hyrsit e rinj e shmangin konkurrencn direkte me

liderin e industris, ato tentojn t konkurrojn suksesshm me kompanit e vogla

29

ekzistuese n treg t cilat jan relativisht t dobta dhe t pambrojtura nga sulmi i hyrsve

t rinj.

Por sipas Peters (1987), ekziston nj tjetr shpjegim pse industrit e prqndruara

paraqesin lehtsi pr hyrsit e rinj sesa industrit q karakterizohen nga prqndrim i ult.

Peters sugjeron se n industrit t cilat zotrohen nga firmat e mdha, secila prej tyre

vazhdimisht lufton pr rritjen masive t pjess s tregut. N mnyr q t`u shrbejn nj

numri t madh blersish potencial, kto firma shpesh len jasht vmendjes segmente tregu

t pambuluara. Kto segmente tregu, t cilat nuk mbulohen, ofrojn shanse pr hyrsit e

rinj t cilat jan n gjendje t`u shrbejn tregjeve t vogla dhe t sigurojn fitim.

2.2.2.3 Fuqia e furnitorve dhe blersve

Analiza e faktorve t cilt ndikojn fuqin relative prodhues-furnitor sht analoge me

analizn e lidhjes prodhues-blers. Prandaj, kto dy forca mund t shqyrtohen s bashku

sepse jan t lidhura ngusht me njra-tjetren pr shkak t ekzistencs s kompanis

njherazi n rolin e furnitorit dhe at t blersit. Sipas modelit t Porterit, e rndsishme

esht q nprmjet strategjis q kompania do t prdor, duhet t vendoset nj balanc

midis fuqis s furnitorve dhe fuqis s blersve.

Furnitort. Zgjedhja e furnitorve sht nj faktor i rndsishm pr suksesin e kompanis

(Marvin & et al, 2004; L