doktoratura ilva gjikaj, fakulteti i shkencave i natyrore

KANDIDATILVA GJIKAJ

UDHHEQS SHKENCOR Prof. Dr. MAJLINDA VASJARI

VLERSIMI I GJENDJES MJEDISORE N ZONAT TIRAN-

DURRS-ELBASAN NPRMJET MONITORIMIT T AJRIT

DUKE PRDORUR MYSHQET SI BIOINDIKATOR

TIRAN, 2014

Abstrakt

Qllimi i ktij studimi sht monitorimi i ndotjes s ajrit nga metalet e rnda nprmjet myshqeve. Teknika e biomonitorimit me myshqepr studimin e ndotjes s ajrit aplikohet pr her t par n vendin ton. Bazuar n faktin q myshqet e marrin lndn ushqyese direkt nga uji i shiut dhe nga depozitimet e grimcave t ajrit, prqendrimi i metaleve t rnda n to pasqyron drejtprsdrejti cilsin e ajrit. N kt studim sht paraqitur puna e kryer pr vlersimin e ndotjes s ajrit nga metalet e rnda n dy drejtime:

1. Monitorimi i cilsis s ajrit n shkall t gjer, nprmjet tekniks s biomonitorimit pasiv, dukeprdorur myshqe autoktone t mbledhura n 13 pika t ndryshme, pran zonave rurale. Zona e monitorimit prfshin rajonet e Tirans, Durrsit dhe Lezhs. Myshku i mbledhur sht i llojit Hypnum cupressiforme.Prqendrimet e metaleve t rnda jan prcaktuar me metodn ICP-AES.Duke prdorur teknologjin GIS jan ndrtuar hartat e shprndarjes gjeograke t elementeve me natyr kryesisht antropogjene.

2. Monitorimi i cilsis s ajrit n zonn urbane t qytetit t Tirans, nprmjet tekniks sbiomonitorimit aktiv moss bag, duke prdorur myshqe t mbledhura n nj zon rurale dhe duke i ekspozuar ato n 7 stacione monitorimi. Myshku i prdorur sht i llojit Pseudoscleropodium purum.Metalet e rnda jan prcaktuar me metodat SAA/SEA. Jan prdorur analiza statistikore multivariate (analiza faktoriale dhe analiza e grupeve) me qllim identikimin e elementeve me natyr kryesisht antropogjene dhe natyrore si dhe pr identikimin dhe karakterizimin e burimeve t ndryshme t ndotjes.

Fjal kye: ndotje e ajrit, biomonitorim, aktiv, pasiv, myshk, metal i rnd, ICP, SAA, analiz multivariate.

Abstract

The aim of this survey is the monitoring of air pollution from heavy metals by means of mosses. For the rst time the moss biomonitoring technique was applied to air pollution studies in our country. Based on the fact that mosses obtain most of their nutrients directly from rain water and from the deposition of air-borne particulate material, the concentration of heavy metals in them directly reects the air quality. In this study is presentedthe work performed in two directions for the evaluation of heavy metal air pollution:1. Monitoring of air quality in broad scale, through the passive biomonitoringtechnique , using

autochthon mosses collected in 13 different locations, near rural areas. The monitoring area includes the Tirana, Durres and Lezhe regions. The moss collected is of Hypnumcupressiforme type. The metals concentrations are determined using the ICP-AES method. Using the GIS technology the maps of geographical distribution of the metals mainly of anthropogenic origin are constructed.

2. Monitoring of air quality in the urban area of the city of Tirana, through the active biomonitoringtechniquemoss bag, using mosses collected in a rural area and exposed in 7 monitoring stations. The moss collected is of Pseudoscleropodiumpurum type. The metals concentrations are determined using the AAS/AES methods. Multivariate statistical analysis (factor analysis and cluster analysis) are usedin order to identify the anthropogenic and geogenic origin of elements and also to identify and characterize different pollution sources.

Keywords: air pollution, biomonitoring, active, passive, moss, heavy metal, ICP, AAS, multivariate analysis.

REPUBLIKA E SHQIPRIS

UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I SHKENCAVE T NATYRS

DEPARTAMENTI I KIMIS

VLERSIMI I GJENDJES MJEDISORE N ZONATTIRAN-

DURRS-ELBASAN NPRMJET MONITORIMIT T AJRIT

DUKE PRDORUR MYSHQET SI BIOINDIKATOR

KANDIDAT

ILVA GJIKAJ

UDHHEQS SHKENCOR Prof. Dr. MAJLINDA VASJARI

TIRAN, 2014

i Ilva Gjikaj 2014

Disertacion

i paraqitur nga

MSc. Ilva Gjikaj

udhhequr nga

Prof. Dr. Majlinda Vasjari

Pr marrjen e grads shkencore

DOKTOR

VLERSIMI I GJENDJES MJEDISORE N ZONAT

TIRAN-DURRS-ELBASAN NPRMJET

MONITORIMIT T AJRIT DUKE PRDORUR

MYSHQET SI BIOINDIKATOR

Mbrohet m dt. ..... / ..... / 2014 para juris:

Kryetar .....................................................................................

Antar (Oponent) .....................................................................................

Antar (Oponent) .....................................................................................

Antar .....................................................................................

Antar .....................................................................................

VLERSIMI I GJENDJES MJEDISORE N ZONAT TIRAN-DURRS-ELBASAN

NPRMJET MONITORIMIT T AJRIT DUKE PRDORUR MYSHQET SI

BIOINDIKATOR

ii

Ilva Gjikaj 2014

Falenderime

Pr nj koh relativisht t gjat u mundsua prfundimi i ktij punimi. Nj pun e

till shkencore nuk sht e mundur t jet vepr e nj personi t vetm, prandaj erdhi

momenti q me dshir dhe knaqsi t falenderoj personat q m ndihmuan pr

realizimin e ktij punimi.

Dshiroj ti shpreh falenderime udhheqses s ktij punimi Prof. Dr. Majlinda

Vasjari pr angazhimin, prkushtimin, motivimin, prkujdesjen akademike, pr sqarimet

shkencore n vshtirsit q hasa dhe pr durimin gjat gjith kohs.

Gjithashtu dshiroj ti shpreh falenderime Prof. Dr. Pranvera Lazo pr

dashamirsin, ndihmn, mbshtetjen, kshillat, bisedat konstruktive, stimulimin dhe

konsulencn e vlefshme.

Falenderoj pr bashkpunimin n realizimin e ktij punimi, Prof. Trajce Stafilov,

pran Institute of Chemistry, Faculty of Science, Sts. Cyril and Methodius University,

Skopje, Macedonia dhe Prof. Marina Frontasyeva, Joint Institute for Nuclear Research,

Dubna Moscow Region, Russia, pr ndihmn n kryerjen e matjeve dhe ndrtimin e

hartave GIS.

Falenderoj Dr. Jani Marka, pedagog n Departamentin e Biologjis, Fakulteti i

Shkencave t Natyrs, Universiteti i Tirans, pr ndihmn e tij n identifikimin e llojeve t

myshqeve dhe n mbledhjen e nj pjese t tyre.

Falenderime dhe mirnjohje pr stafin e Departamentit t Kimis Analitike,

Fakulteti i Shkencave t Natyrs, Universiteti i Tirans, pr mbshtetjen morale dhe

krijimin e mundsive pr t punuar n mjediset e Laboratorit t Kimis Analitike.

Gjithashtu, falenderim dhe mirnjohje pr Profesorin Eqerem Zhugri, ish Zv.

Drejtor n Insitutin e Gjeologjis dhe Minierave, sot IGJEUM, pr ndihmn e tij n

interpretimet gjeologjike dhe mineralogjike, si nj autoritet n fushn e tij.

Dshiroj t falenderoj veanrisht familjen time, sidomos prindrit, t cilt q n

fmijri m kan mbshtetur dhe edukuar me dashuri pr dijen dhe, q n kt rrug t

gjat pr t, t mos ligshtohem, por t prpiqem pr at. Veanrisht falenderoj babain

tim, i cili bashk me mua, mundsoi me vshtirsi mbledhjen e myshqeve aq t

domosdoshm pr kt punim. Prandaj kam knaqsi q realizimi i ktij punimi bri

realitet dshirn dhe prpjekjet e prindrve dhe t familjes time.

S fundi, falenderoj nga zemra edhe t gjith ata q m kan ndihmuar sado pak n

realizimin e ktij punimi.

Ju falemnderit!



BIOINDIKATOR

iii

Ilva Gjikaj 2014

Prmbajtja e lnds

Nr. Faqe

Falenderime ii

Prmbajtja e lnds iii

Hyrje 1

Pjesa Teorike 3

Kapitulli I 3

1.1 Mjedisi dhe ciklet natyrore 3

1.2 Degradueshmria dhe qndrueshmria e specieve kimike n mjedis 5

1.3 Ndotja e mjedisit 6

1.4 Llojet e ndryshme t ndotjes 8

1.4.1 Ndotjet dhe dmtimet e toks 8

1.4.2 Ndotja e ujrave 11

1.5 Atmosfera e Toks dhe roli i saj 12

1.6 Ndotja e ajrit 12

1.7 Shprndarja e substancave ndotse n atmosfer 14 1.8 Grimcat e kondensuara n ajr 16 1.9 Depozitimi i grimcave atmosferike 17

1.10 Metalet e rnda n mjedis 18 1.11 Monitorimi i mjedisit 20

1.12 Monitorimi i ajrit 22 1.13 Biomonitorimi 23 1.14 Kriteret e przgjedhjes s biomonitorve 24

1.15 Myshqet 25

1.15.1 Cikli i jets s myshqeve 26

1.15.2 Kapja e lndve ushqyese nga myshqet 27

1.15.3 Shkmbimi kationik 28

1.15.4 Pompimi i protoneve 30

1.15.5 Specifikimi 31

1.15.6 Stint 33

1.15.7 Myshqet si biomonitor t metaleve t rnda 33

1.15.8 Mekanizmi i kapjes s grimcave dhe metaleve t rnda tek myshqet 34

1.15.9 Faktort q ndikojn n kapjen e elementeve nga myshqet 35

1.16 Metodat aktive dhe pasive t biomonitorimit 36



BIOINDIKATOR

iv

Ilva Gjikaj 2014

Pjesa Eksperimentale

Hyrje 41

Kapitulli II

Vlersimi i gjendjes mjedisore n zonat Tiran Durrs Elbasan

nprmjet monitorimit t ajrit duke prdorur myshqet si bioindikator

42

2.1 Qllimi i studimit 42 2.2 Zona e studimit 42 2.3 Materiale dhe metoda 43

2.3.1 Llojet e myshqeve 43 2.3.2 Marrja e mostrave t myshqeve 44 2.3.3 Pastrimi dhe ruajtja e mostrave t myshqeve 46

2.3.4 Prcaktimi i metaleve t rnda 46 2.3.5 Kontrolli i cilsis s analizave 46 2.3.6 Pregatitja e hartave t shprndarjes gjeografike t elementeve 46

2.4 Rezultate dhe diskutime 47 2.4.1 Shprndarja hapsinore e elementeve n zonn n studim 51

2.4.1.1 Alumini 51 2.4.1.2 Arseniku 53

2.4.1.3 Bakri 55

2.4.1.4 Kromi 57

2.4.1.5 Zinku 59

2.4.1.6 Hekuri 61

2.4.1.7 Vanadi 63

2.4.1.8 Plumbi 64

2.4.1.9 Nikeli 66

2.4.1.10 Kadmiumi 66

2.4.2 Krahasimi i rezultateve me disa vende t tjera 67

2.4.3 Faktori i ndotjes 69

2.4.4 Normalizimi gjeokimik 74

2.4.5 Analiza e korrelacionit 77

2.4.6 Analiza statistikore multivariate 80

2.4.6.1 Analiza e grupeve 80

2.4.6.2 Analiza faktoriale 84

2.5 Prfundime 88



BIOINDIKATOR

v

Ilva Gjikaj 2014

Kapitulli III

Vlersimi i cilsis s ajrit t zons urbane t qytetit t Tirans duke

prdorur metodn e biomonitorimit aktiv moss bag

89

3.1 Qllimi i studimit 89

3.2 Materiale dhe metoda 90 3.2.1 Marrja e myshqeve, pregatitja dhe trajtimi i antave t myshqeve 90 3.2.2 Prcaktimi i metaleve t rnda pas ekspozimit t myshqeve 92

3.3 Rezultate dhe diskutime 92 3.3.1 Prpunimi statistikor i t dhnave 95 3.3.2 Faktori i akumulimit 96 3.3.3 Analiza e korrelacionit 100 3.3.4 Analiza statistikore multivariate 101

3.3.4.1 Analiza e grupeve 101 3.3.4.2 Analiza faktoriale 103

3.4 Prfundime 106

Bibliografia 107



BIOINDIKATOR

1

Ilva Gjikaj 2014

Hyrje

Atmosfera sht nj sistem i gazt natyror dinamik i cili sht thelbsor pr jetn n

planetin Tok. Ndotja e ajrit sht nj prej problemeve m serioze n bot. Ajo ka t bj

me futjen n atmosfer t substancave ndotse t cilat ndikojn n shndetin e njerzve

dhe n mjedis. Atmosfera prbn nj nga rrugt m t rndsishme t shprndarjes s

substancave ndotse n mjedis. Largsit e transportit t substancave ndotse n

atmosfer mund t jen disa qindra deri mijra kilometra. Kjo bn q ndotjet atmosferike

t ken shpeshher karakter rajonal madje edhe karakter global. Kta ndots emitohen

nga burime t ndryshme dhe disa prej tyre veprojn me njri-tjetrin pr t formuar

komponime t reja n ajr. Nprmjet atmosfers ndodh jo vetm shprndarja e lndve

ndotse flurore (p.sh. komponimeve organike), por edhe e lndve t ngurta n form

pluhuri p.sh. e metaleve t rnda. Metalet e rnda duke qen se jan elemente nuk mund

t zbrthehen, kshtu q metalet e rnda do t vazhdojn t qndrojn n mjedis. Ndryshe

nga shum ndots organik t cilt prfundimisht degradojn n dioksid karboni dhe uj,

metalet e rnda do tentojn t akumulohen n mjedis, veanrisht n liqene, n

grykderdhje ose n sedimentet detare. Metalet mund t transportohen nga nj pjes e

mjedisit n tjetrin. Shkarkimet e metaleve t rnda m mjedis jan nj problem botror,

pasi ata jan nj krcnim gjithnj e n rritje pr mjedisin. Metalet e rnda mund t

shkarkohen n mjedis si nga burime natyrore ashtu dhe nga burime antropogjene. Si

burime natyrore t ndotjes nga metalet e rnda n prgjithsi konsiderohen proceset

biogjenike, grimcat e dheut q ngrihen nga era, vullkanet, erozioni i shkmbinjve,

sprkatjet nga kriprat detare dhe djegia e pyjeve. N ditt tona, emitimet e metaleve t

rnda nga burimet antropogjene i tejkalojn ato nga burimet natyrore. Kjo nnkupton q

njerzimi sht br faktori ky n ciklin rajonal dhe global t tyre. Burimi kryesor

antropogjen i emitimit t metaleve t rnda jan veanrisht minierat. Burime t tjera

antropogjene t emitimit t metaleve t rnda jan fabrikat dhe uzinat metalurgjike,

nnproduktet e djegies, shkarkimet industriale, bujqsore dhe urbane, pesticidet q

prmbajn metale t rnda dhe trafiku. Njerzit jan t ekspozuar ndaj metaleve t rnda

nprmjet thithjes s ndotsave q gjenden n ajr, konsumit t ujit t pijshm t ndotur,

ekspozimit ndaj tokave t ndotura ose mbetjeve industriale ose konsumit t ushqimeve t

ndotura.

Monitorimi i cilsis s ajrit mund t kryhet duke matur substancat ndotse direkt

n ajr ose n depozitime, duke ndrtuar modele q prshkruajn shprndarjen e

substancave ndotse ose duke prdorur biomonitor. Studimet mbi ndotjet atmosferike

kan qen n mnyr t vazhdueshme t kufizuara nga kostot e larta t metodave

analitike klasike, si dhe nga vshtirsit n kryerjen e monitorimit t gjer n koh dhe

hapsir. Si rrjedhim, ka patur rritje t interesit n prdorimin e metodave indirekte t

monitorimit, t tilla si biomonitorimi, i cili bazohet n simptomat, reaksionet, ndryshimet

morfologjike ose prqendrimet specifike n nj organizm ose n nj pjes t tij, t cilat



BIOINDIKATOR

2

Ilva Gjikaj 2014

pasqyrojn pranin e nj substance ndotse n mjedis. Shum studime kan treguar

aftsin shum t mir t myshqeve (s bashku me likenet) pr t absorbuar dhe

akumuluar ndotsit atmosferik n indet e tyre. Prdorimi i myshqeve si biomonitor t

metaleve t rnda t depozitimeve atmosferike n shkall rajonale, u paraqit n

Skandinavi m shum se katr dekada me par dhe tashm ajo pranohet gjersisht si nj

metod shum efikase pr vlersimin e depozitimeve atmosferike t metaleve t rnda.

Myshqet jan bim q lulzojn n klim me lagshti, jan t prhapura gjersisht dhe

kan shum veti q i bjn t prshtatshme pr monitorimin e ndotjes s ajrit. Myshqet

jan bim q nuk kan rrnj t vrteta, si rrjedhim ato kan nj marrdhnie t ngusht

me atmosfern pasi e marrin ushqimin e tyre nga depozitimet e lagshta dhe t thata

atmosferike.

Studimi i depozitimeve atmosferike t elementeve gjurm nprmjet tekniks s

biomonitorimit me myshqe, e shoqruar me teknika analitike, kryhet pr her t par n

vendin ton. Qllimi i ktij studimi sht vlersimi i nivelit t ndotjes s ajrit nga metalet

e rnda t zonave n studim nprmjet tekniks s biomonitorimit pasiv, si dhe t zons

urbane t qytetit t Tirans nprmjet tekniks s biomonitorimit aktiv moss bag,

identifikimi i zonave m t ndotura dhe prcaktimi i burimeve t ndryshme t ndotjes.



BIOINDIKATOR

3

Ilva Gjikaj 2014

PJESA TEORIKE

KAPITULLI I

1.1 Mjedisi dhe ciklet natyrore

Mjedisi prbhet nga hidrosfera (q prfshin gjith ujrat e planetit ton, pra

oqeanet, liqenet, rezervuart, lumenjt, ujrat nntoksore shtresat e bors dhe

akullnajat), litosfera (q prfshin shtresn e jashtme t siprfaqes s Toks), atmosfera

(q sht mbshtjellja e gazt prreth Toks) dhe biosfera (ku prfshihen t gjitha

gjallesat dhe mjedisi ku ato jetojn). Zona ndrkufitare atmosfer-tok-oqean, ku

zhvillohen veprimtarit jetsore, prbn vetm 1% t mass s toks, por njohja e

proceseve q zhvillohen n t ka rndsi thelbsore.

Biosfera mund t konsiderohet e prbr nga ekosisteme t veanta, t cilat

bashkveprojn me njri-tjetrin dhe me faktort kimik dhe fizik t mjedisit ku jetojn

gjallesat. Karakteristik e biosfers sht biodiversiteti ose shumllojshmria

biologjike e saj. Biodiversiteti shprehet me (i) shumllojshmrin e specieve (aktualisht

jan identifikuar mbi 1,4 milion specie t organizmave t gjalla, ndr t cilat 250.000

bim); (ii) shumllojshmrin gjenetike (q pasqyrohet n variabilitetin e ndrtimit

gjenetik t individve brenda nj specie) dhe (iii) shumllojshmrin ekologjike (q

shprehet me variabilitetin e habitateve ku jetojn gjallesat). Biosfera pson nj ndikim t

fort nga speciet kimike t mjedisit dhe, n t kundrtn, ajo ushtron nj ndikim t

fuqishm n kimin e shum mjediseve, n veanti t litosfers dhe t hidrosfers.



BIOINDIKATOR

4

Ilva Gjikaj 2014

Figura 1.1. Nj model i ciklit gjeokimik t prgjithshm t toks. N t jan treguar

rezervuart kryesor dhe drejtimet e flukseve: (1) rrjedhjet e ujrave n tok; (2)

rrjedhjet e ujrave drejt oqeanit; (3) avullimi; (4) grimcat n suspension; (5) reshjet dhe

depozitimi i that; (6) sedimentimi; (7) ritretja.

Pjest prbrse t mjedisit nuk jan t izoluara nga njra-tjetra. Ndrmjet tyre

ndodhin shkmbime t rndsishme t mass dhe energjis, t cilat kan rndsi t

veant nga pikpamja mjedisore. Bashkveprimet ndrmjet pjesve t mjedisit mund t

kuptohen m mir duke studiuar ciklet natyrore t planetit Tok. Kjo do t thot t

shikohet mjedisi si nj sistem q prbhet nga rezervuar q kan lidhje me njri-tjetrin

nprmjet kalimeve t specieve kimike. N Figurn 1.1. sht treguar modeli i nj cikli

gjeokimik t prgjithshm. do cikl prbhet nga disa rezervuar (me veti fiziko-kimike

t caktuara) dhe nga rrugt e transportit (fluksit) t substancave nga njri rezervuar n

tjetrin. Shumica e cikleve natyrore, q nuk kan psuar ndikime t konsiderueshme nga

veprimtarit njerzore, jan n gjendje stacionare, q do t thot se sasia e species q hyn

n rezervuar sht e barabart me sasin q del prej tij. Kjo provohet edhe nga fakti se

gjat periudhs para-industriale prej qindra milion vjetsh nuk jan vrejtur ndryshime

t rndsishme kimike n mjedis. N ciklin e Figurs 1.1. nuk sht paraqitur

drejtprdrejt roli i biots, por ky rol sht thelbsor n shum prej kalimeve t treguara.

Pr shembull, nprmjet biots (m konkretisht fotosintezs) ndodh largimi i dyoksidit t

karbonit nga atmosfera dhe zvendsimi i tij me oksigjen. Shembull tjetr sht kalimi i

squfurit nga oqeani n atmosfer n formn e sulfurit t dimetilit q bhet me

pjesmarrjen e fitoplanktonit detar; ose harxhimi i oksigjenit prej mikroorganizmave n

mjediset ujore on n krijimin e kushteve anaerobe q shkaktojn reduktimin e metaleve

dhe sedimentimin e tyre si sulfure.

Nj shembull klasik i nj cikli gjeokimik sht ai i ujit n Tok, ku p.sh. nj pjes e

ujit q avullon nga oqeani kalon nprmjet atmosfers n tok dhe kthehet prsri n

oqean nprmjet rrjedhjeve t ujrave siprfaqsore dhe nntoksore. Pra, ka nj

qarkullim t ujit, q sht me rndsi t veant pr jetn n tok, sepse jan pikrisht



BIOINDIKATOR

5

Ilva Gjikaj 2014

kto ujra q prdoren kryesisht nga njerzit. Ve ksaj, ky qarkullim i ujit ka rndsi

edhe pr klimn n tok. Veprimtarit humane mund t ndikojn n flukset dhe n

cilsin e ujrave n rezervuart e ndryshm. Kshtu p.sh. kthimi i pyjeve n toka

bujqsore mund t shkaktoj zvoglimin e siprfaqes s gjelbr, e cila ka pasoja t tilla si

intensifikimin e erozionit t tokave dhe shtimin e sedimenteve n sistemet ujore.

Njkohsisht, ndodh edhe prshpejtimi i kalimit t lndve ushqyese (nutrientve) dhe

substancave t tjera t tretshme nga siprfaqja e toks n ujrat siprfaqsore duke

shkaktuar kshtu ndryshime t rndsishme t karakteristikave kimike dhe biologjike t

objekteve ujore.

Bashkveprimet e rndsishme ndrmjet organizmave t gjalla dhe mjediseve

abiotike mund t prshkruhen nprmjet cikleve biogjeokimike, n t cilt pasqyrohen

njkohsisht dukurit biologjike, kimike dhe gjeologjike. Ciklet biogjeokimike jan

shprehje e jets n Tok dhe ato mund t konsiderohen si sistemet metabolike t planetit.

Organizmat e gjalla, sidomos bimt dhe mikroorganizmat, kan nj rol kritik n

kontrollin e proceseve t metabolizmit natyror nga t cilat varet ruajtja e prbrjes s

atmosfers, ujrave dhe toks s planetit n kufijt q e mbshtesin jetn n t. Nj cikl

biogjeokimik i rndsishm sht p.sh. ai i karbonit. Nj ndryshim i rndsishm n

ciklin natyror t karbonit konsiston n rritjen e prmbajtjes s CO2 n atmosfer me rreth

3.1012

ton n vit. Shkaqet kryesore jan rritja e konsumit t lndve djegse fosile dhe

prerja e pyjeve. Prekja e ekuilibrit n ciklin e karbonit ka shkaktuar nj pasoj mjedisore

t rndsishme, at t ngrohjes globale, shqetsimi pr t ciln sht sot shum i madh.

Pra, aktivitetet njerzore mund t shkaktojn ndryshime n flukset dhe si pasoj n

dmtimin e gjendjes stacionare t cikleve. Ky sht nj shembull q tregon se ndonse

ndryshimet n flukset mund t jen mjaft t vogla n krahasim me sasin q ndodhet n

rezervuar, ato mund t shkaktojn pasoja shum t mdha n ekuilibrat mjedisor.

1.2 Degradueshmria dhe qndrueshmria e specieve kimike n mjedis

Pr t kuptuar si duhet shum nga problemet e cikleve natyrore duhet t studiohen

sidomos dy aspekte: transporti i specieve kimike nga njri rezervuar i mjedisit n tjetrin

dhe fati i specieve kimike n koh.

Speciet kimike mund t shprndahen n mjedis nprmjet proceseve t ndryshme, si

p.sh. difuzionit dhe przierjes, reaksioneve kimike, tretjes, dekantimit, avullimit,

reshjeve, etj. Vetm duke kuptuar lvizshmrit natyrore t specieve kimike mund t

vlersohen ndryshimet q veprimtarit njerzore mund t shkaktojn n mjedis.

Fati i specieve kimike n mjedis do t varet drejtprdrejt nga dy veti t kundrta:

degradueshmris, q sht vetia pr t psuar shkatrrim (n rrug kimike ose

biologjike) dhe qndrueshmris (persistencs) q sht aftsia pr t mos psuar

ndryshim pr nj koh relativisht t gjat. Natyrisht, vet elementet kimike jan t

padegradueshme dhe mund t kalojn nga njra pjes e mjedisit n nj tjetr pa psuar

ndryshime. Pr shembull, plumbi q del nga motort e automjeteve, qndron n

atmosfer pr nj koh t shkurtr, pastaj ai bie n siprfaqen e toks (nprmjet

depozitimit t that ose reshjeve) duke kaluar n tok, bim dhe ujra. Pr periudha kohe



BIOINDIKATOR

6

Ilva Gjikaj 2014

shum t gjata i gjith plumbi shplahet prej toks dhe kalon n oqeane ku dhe

depozitohet, kryesisht n sedimente.

Bazuar n fatin e specieve kimike n mjedis ato mund t ndahen n t

degradueshme (me jetgjatsi t vogl) dhe pak t degradueshme (me persistenc t

lart); p.sh. dyoksidi i squfurit ose oksidet e azotit konsiderohen si substanca t

degradueshme sepse ato oksidohen lehtsisht n ajr, ndrsa DDTja dhe CFCt jan

shum pak t degradueshme dhe prania e tyre n mjedis vazhdon pr nj koh t gjat

edhe pas ndrprerjes s shkarkimit t tyre. Disa substanca kimike psojn ndryshime kimike n mjedis dhe vetit e tyre mund

t ndryshojn krejtsisht. Pr shembull, nitratet q shtohen n tokat bujqsore si pleh

mund t shndrrohen n oksidin nitror t gazt nprmjet proceseve t denitrifikimit

mikrobiologjik. Ky gaz sht kimikisht mjaft inert dhe qndron pr nj koh t gjat n

atmosfer.

Ekziston nj ndrvarsi ndrmjet jetgjatsis s specieve kimike n mjedis dhe

ndryshimeve t prqndrimeve t tyre nga njri vend n tjetrin. Speciet jetshkurr (p.sh.

SO2 dhe NO2) largohen prpara sesa ato t arrijn q t shprndahen gjersisht, prandaj

specie t tilla, paraqesin ndryshime hapsinore t konsiderueshme t prqndrimeve.

Gjithashtu, nivelet e prqndrimeve t tyre paraqesin luhatje t mdha me kohn.

Ndrkaq, speciet q kan jetgjatsi t madhe (disa vjet), p.sh. CO2, N2O, etj, paraqesin

luhatje t vogla t prmbajtjes s tyre n ajr, sepse ato kan koh t mjaftueshme t

shprndahen prpara sesa t hyjn n reaksione kimike n nj shkall t konsiderueshme.

Shqetsimi n lidhje me prodhimin dhe prdorimin e substancave kimike me

persistenc t lart ka uar n nevojn e vendosjes s kritereve t vlersimit t shpejt t

transportit dhe fatit t tyre n mjedis. Ky grup substancash jan quajtur me emrin POP

(Persistent Organic Pollutants) dhe ato karakterizohen nga: (i) toksiciteti i lart pr

njerzit dhe kafsht, (ii) nuk psojn degradim n mjedis pr disa gjenerata, (iii) mund t

shprndahen n largsi t mdha n ajr dhe ujra dhe (iv) akumulohen n indet dhjamore

t organizmave t gjalla. Vlersimi i ktyre karakteristikave mund t bhet sipas kritereve

t caktuara, t cilat jan vendosur duke u bazuar n Konventn e Stokholmit t vitit 2001,

e cila sht nnshkruar nga 151 vende dhe ka hyr n fuqi n vitin 2004. Substancat e

pranuara nga kjo Konvent si POPe jan 12, ndr t cilat prmendim 8 pesticide,

poliklorbifenilet, dioksinat, dibenzofuranet dhe toksafenin.

1.3 Ndotja e mjedisit

Ndotje quhet futja e substancave ndotse n mjedisin natyror t cilat shkaktojn

ndryshime t padshiruara n t. Ndotja mund t jet n formn e substancave kimike ose

t energjis si zhurm, nxehtsi ose drit. Ndotsit mund t jen ose substanca/energji t

huaja ose q ndodhen n mnyr natyrore.

Ndotja e ajrit e ka shoqruar gjithmon civilizimin. Ndotja ka nisur q nga

periudhat parahistorike, kur njeriu zbuloi zjarrin. Bloza e gjetur n tavanet e shpellave

parahistorike jep evidenc t mjaftueshme t niveleve t larta t ndotjes, q ka qen e

shoqruar me ajrosjen e paprshtatshme t zjarreve n ambjent t hapur. Farktimi i

metaleve duket t jet nj pik kye kthese n krijimin e niveleve t konsiderueshme t



BIOINDIKATOR

7

Ilva Gjikaj 2014

ndotjes s ajrit jasht ambienteve t banuara. Mostra t marra n thellsi t akullnajave t

Groenlands dshmojn pr rritje t ndotjes nga prodhimi i metaleve gjat periudhave t

civilizimit Grek, Romak e Kinez, por n at koh ndotja ishte m e ult dhe mund t

prballohej nga natyra. Mbreti Eduarti I i Anglis shpalli n Londr n vitin 1272

ndalimin e djegies s qymyrit, pasi tymi i tij filloi t bhej shqetsues. Ndotja e ajrit do t

vazhdonte t mbetej nj problem n Angli, veanrisht m von, gjat Revolucionit

Industrial dhe, duke u zgjeruar n t kaluarn e afrt me Smogun e Londrs t vitit

1952. Londra shnoi gjithashtu nj nga rastet ekstreme m t hershme t problemeve t

cilsis s ujit me Kundrmimin e Londrs n vitin 1858, e cila oi menjher n

ndrtimin e sistemit t ujrave t zeza n Londr.

Ishte Revolucioni Industrial ai q lindi ndotjen mjedisore ashtu si e njohim ne sot.

Ngritja e fabrikave t ndryshme dhe konsumi i sasive pa mas t qymyreve dhe lndve

t djegshme fosile, oi n ndotje t mdha t ajrit dhe shkarkimet kimike industriale n

sasi t mdha ju shtuan vllimit t madh t mbeturinave t patrajtuara njerzore. Ndotja

filloi t bhej nj problem popullor pas lufts s dyt botrore, pr shkak t pasojave nga

mbeturinat radioaktive nga lufta dhe testimet atomike. M pas nj ngjarje jo-brthamore,

Smogu i Londrs, vrau t paktn 4000 njerz. Kjo nxiti nj nga legjislacionet e para t

mdha moderne t mjedisit, Akti i Ajrit t Pastr (Clean Air Act) n vitin 1956.

Incidente t rnda nga ndotja ndihmuan n rritjen e ndrgjegjsimit. Shkarkimet e

PCBve n lumin Hudson uan n ndalimin e konsumit t peshqve nga Agjencia e

Mbrojtjes s Mjedisit n vitin 1974. Ndotja filloi t trhiqte vmendjen e publikut n

USA midis mesit t viteve 1950 dhe fillimit t 1970, kur Kongresi miratoi Aktin e

Kontrollit t Zhurmave, Aktin e Ajrit t Pastr, Aktin e Ujit t Pastr dhe Aktin e

Politiks Kombtare t Mjedisit.

Mund t jepen shembuj t shumt se si veprimtaria njerzore ka ndikuar n gjendjen

mjedisore t mjedisit. Mjafton t prmendim disa nga dukurit q diskutohen m shum

sot, si p.sh. ngrohja globale (nga efekti serr), vrima e ozonit, shiu acid, shpyllzimet

dhe erozioni i tokave, dmtimet e biodiversitetit, etj. N prgjithsi, pranohet se

veprimtarit njerzore mund t shkaktojn kto pasoja negative n mjedis:

dmtime t shndetit, ulje t jetgjatsis ose dmtime t cilsis s jets s njerzve, dmtime t biodiversitetit (zhdukja ose paksimi i disa llojeve t kafshve dhe

bimve) dhe i habitateve t tyre,

ndryshime n klim, ulje t prodhimtaris bujqsore t tokave. Shum nga veprimtarit e prmendura m sipr, q shkaktojn dmtime n mjedis, i

takojn teknologjive, t tilla si prodhimi i produkteve industriale, nxjerrja dhe prdorimi i

mineraleve dhe lndve t para, prodhimi i energjis, transporti, praktikat bujqsore

intensive, etj. Mund t thuhet se mjedisi n t cilin jetojn t gjitha gjallesat ka psuar

mjaft ndikime me pasoja t pakthyeshme nga teknologjia. Sot vrehet nj tendenc e

rikonceptimit t teknologjive n prshtatje me pasojat n mjedis, gj q shprehet sidomos

n zhvillimin e t ashtuquajturs teknologji e pastr. Sa her q nj specie kimike futet

n mjedis, duhet t shtrohet problemi i pasojs prfundimtare duke patur si prioritet

parsor ndikimin n jetn e gjallesave, pasi shkarkimi qoft edhe i sasive shum t vogla

t nj metali t rnd apo i nj komponimi organik toksik, t cilt mund t kalojn p.sh.



BIOINDIKATOR

8

Ilva Gjikaj 2014

n burimet e ujit t pijshm ose n produktet ushqimore, mund t shkaktojn pasoja

shum t dmshme pr shndetin.

Dshmit n rritje t ndotjes lokale dhe globale dhe shtimi me kalimin e kohs i nj

publiku gjithnj e m i informuar, ka uar n rritjen e ambjentalizmit dhe lvizjes

mjedisore, t cilt krkojn t ulin ndikimin e njeriut n mjedis.

1.4 Llojet e ndryshme t ndotjes

Duhet br dallim ndrmjet ndotsit (substancs ndotse) dhe substancs s

padshirueshme.

Substanc e padshirueshme (contaminant) do t konsiderohet nj substanc,

nivelet e t cils paraqesin shmangie nga prbrja normale e mjedisit ku ajo ndodhet.

Ndots ose substanc ndotse (pollutant) do t quhet nj substanc e cila futet n

mjedis n prqndrime m t larta sesa niveli natyror i saj (si rezultat i veprimtaris

njerzore) dhe q paraqet nj rrezik t dukshm pr mjedisin. Ky rrezik mund t jet n

shndetin e njerzve, organizmat e gjalla dhe ekosistemet ose n mirqnien dhe

prdorimin e ligjshm t mjedisit.

do substanc ndotse dhe e padshirueshme e ka prejardhjen nga nj burim.

Burimet mund t jen piksore ose t shprhapura (difuze). Njohja e burimit ka rndsi

t veant, sepse ai sht vendi m i prshtatshm pr t mnjanuar ose paksuar ndotjen.

Ndotsi, pasi shkarkohet nga burimi mund t veproj n nj receptor. N qoft se ndotsi

sht i qndrueshm pr nj koh relativisht t gjat, ai mund t depozitohet n nj

rezervuar.

Ndotjet mund t klasifikohen n varsi t shkalls s prhapjes si globale, rajonale

dhe lokale, ato mund t jen afatshkurtr ose afatgjat, lethale ose thjesht t dmshme.

Format kryesore t ndotjes s mjedisit jan:

Ndotja e ajrit lshimi n atmosfer i lndve kimike t ndryshme dhe pluhurave. Ndotja e toks ndodh kur lndt kimike jan lshuar nga derdhje apo rrjedhje

nntoksore.

Ndotja e ujit nga shkarkimet e mbetjeve urbane ose industriale n ujrat siprfaqsore.

Ndotja radioaktive q rezultojn nga aktivitetet e shekullit t 20 n fizikn atomike, si prodhimi i energjis brthamore.

Ndotja nga zhurmat q prfshin zhurmn nga rrugt, zhurmn nga aeroplant, zhurmn nga industria si dhe hidrolokalizuesit me intensitet t lart t nndetseve.

Ndotja termike q sht ndryshimi n temperaturn e ujrave natyrore shkaktuar nga influenca e njeriut, si p.sh prdorimi i ujit si ftohs n centralet elektrike.

1.4.1 Ndotjet dhe dmtimet e toks

Me termin tok nnkuptojm shtresn siprfaqsore t litosfers, e cila ndodhet

ndrmjet kores s Toks dhe atmosfers s saj (ajo quhet edhe pedosfer). Ajo sht nj

produkt q formohet si rezultat i proceseve t erozionit fizik, kimik dhe biologjik t



BIOINDIKATOR

9

Ilva Gjikaj 2014

shkmbinjve t kores s toks kur ata ekspozohen n siprfaqe. Siprfaqja e toks sht

prbrs kryesor i biosfers prej s cils varet ekzistenca e shum organizmave, q nga

bakteret, bimt, kafsht deri tek njerzit. Toka jep jo vetm nj mbshtetje fizike pr t

gjitha organizmat toksore, por edhe ushqimin pr to. Mbi 90% e prodhimeve tona

ushqimore merren nga toka. Cilsia mjedisore ka ndikim t drejtprdrejt n sasin dhe

cilsin e prodhimeve bimore dhe shtazore q merren prej saj. Gjithashtu, toka ka nj

ndikim t rndsishm n cilsin e ujrave. Nga ana tjetr, shtresa siprfaqsore e toks

shrben edhe si depozit e sasive t mdha t lndve ndotse, p.sh. mbeturinave

industriale dhe urbane, kimikateve t ndryshme, pluhurave, etj.

Toka ka nj rol lidhs qendror ndrmjet katr prbrsve kryesor t mjedisit

siprfaqsor: litosfers, hidrosfers, atmosfers dhe biosfers. Siprfaqja e toks, n

dallim nga ajri dhe uji, paraqet nj rol mjedisor t trefisht n lidhje me ndotjet: ajo

shrben si vend-depozit, si filtr dhe si bioreaktor i lndve ndotse. Nj veori tjetr

specifike sht se toka zotron n nj shkall shum t vogl aftsin e vetpastrimit

(regjenerimit) t saj. Shum substanca ndotse q kalojn n tok shkaktojn shpesh edhe

ndotje t ujrave dhe ajrit sepse toka sht nj prbrs i rndsishm i cikleve

gjeokimike t mjedisit n prgjithsi dhe ajo shkmben lnd me hidrosfern dhe

atmosfern.

Prdorimet e toks nga njerzit mund t shkaktojn dmtime t saj nprmjet futjes

s substancave ndotse dhe zvoglimit t pjelloris s shtress s siprme pr shkak t

degradimit t lnds organike dhe t erozionit. sht vshtir t gjenden toka n planetin

ton q t mos ken psuar ndotje. N toka hidhet nj sasi e madhe e mbeturinave, nj

pjes e t cilave prmbajn substanca ndotse.

Nga pikpamja mjedisore dallojm tre nivele t dmtimit t tokave nga ndotjet:

tok e dmtuar (contaminated), ather kur ajo paraqet nj rrezik real ose potencial pr shndetin ose mjedisin si pasoj e prdorimit aktual ose t mparshm

t saj.

tok e ndotur (polluted), ather kur substancat ndotse me origjin antropogjene, q ndodhen n tok kan shkaktuar dmtime t dukshme n shndetin e njerzve

ose mjedisin prreth.

tok e paprdorshme, ather kur ajo sht dmtuar aq shum nga shkarkimet industriale ose nga shkaqe t tjera, saq nuk sht m e prshtatshme pr prdorim

pa br nj trajtim t veant t saj.

Burimet e substancave notse n tokat mund t grupohen si m posht:

a) Depozitimet nga atmosfera, q mund t jen: produkte t djegies s lndve djegse fosile, shkarkime t automjeteve, shkarkime nga industria kimike dhe

metalurgjike, pluhura t djegies t mbeturinave urbane, etj.

b) Lndt kimike q prdoren n bujqsi dhe blegtori: pesticidet, insekticidet, dhe herbicidet, plehrat kimike dhe substancat toksike q i shoqrojn ato (p.sh. Cd dhe U q

ndodhen n plehrat fosfatike).

c) Depozitimet e mbeturinave: llumrat e ujrave t zeza, plehrat nga mbeturinat e fermave blegtorale, shplarjet nga landfillet e mbeturinave t ngurta urbane, mbeturinat e

minierave, etj.



BIOINDIKATOR

10

Ilva Gjikaj 2014

d) Kalimi aksidental i substancave ndotse n toka: nga korrozioni i pajisjeve metalike, rrjedhjet nga rezervuart e nafts dhe nnprodukteve, konservantt e drurit,

veprimtarit ushtarake (mbeturina t lndve eksplozive, municioneve dhe predhave),

veprimtarit sportive, etj.

e) Objektet industriale t braktisura: impiantet e gazit (fenol, bloz, cianure, As, Cd), industria elektrike (Cu, Pb, Zn, PCB, solvent), industria e prpunimit t lkurve (Cr

6+),

etj.

Industrit q shkaktojn ndotje t shumta t tokave jan metalurgjia e zez dhe me

ngjyra, industria kimike, petrokimike dhe energjetike. Substancat kimike m t

zakonshme jan metalet e rnda si Ni, Mn, Cd, Pb, Cr, Cu, Co, Fe, Hg dhe shum

substanca organike si p.sh. alfa benzopireni, hidrokarburet aromatike policiklike, PCBt,

etj. Zonat me ndotje m t larta ndodhen n largsi 1-5 km nga burimi i ndotjes, por

vlersohet se vetm n largsin 15-20 km arrihet niveli i sfondit natyror. Thellsia e

deprtimit t substancave ndotse n tok sht zakonisht deri 20 cm, por ka raste q

arrin deri n 160 cm.

Ndotjet dhe dmtimet e tokave nga shkaqe urbane jan nj problem kritik n mjaft

vende. Hedhja e mbeturinave urbane (t paprpunuara ose t prpunuara) n tokat prbn

nj burim t rndsishm t dmtimeve t tyre. Ato jan nj burim potencial i ndotjeve t

tokave prreth dhe i ujrave nntoksore. Problem edhe m i vshtir pr tu zgjidhur

sht ai i mbeturinave urbane t lngta. Llumrat e ujrave t zeza prmbajn nj numr

shum t madh substancash ndotse dhe mikroorganizmash t rrezikshme pr shndetin.

Dmtime t rndsishme t tokave mund t ndodhin nga nxjerrja xeherorve nga

minierat. Nxjerrja dhe prpunimi i xeherorve mund t shoqrohet me ndotje t

rndsishme t mjedisit, sidomos po t kihet parasysh se pjesa e dobishme q

shfrytzohet mund t jet vetm n nj prqindje t vogl (p.sh. prmbajtja e Cu n

kalkopirit sht rreth 2%).

Ve ndotjeve nga burimet antropogjene, vet toka mund t paraqes prqendrime t

larta (jo normale) t substancave, t cilat mund t jen t dmshme pr materialet, kafsht

dhe njerzit; ato vijn zakonisht nga erozioni i disa shkmbinjve. Kto substanca nuk

klasifikohen si lnd ndotse (sepse jan nga burime natyrore), ndonse ato jan t

dmshme. Erozioni i toks konsiston n largimin e materialit t siprfaqes s toks nn

veprimin e ujit dhe n nj mas m t kufizuar n veprimin e ers. Erozioni sht nj

dukuri natyrore, por ai sht prshpejtuar mjaft nga veprimtaria e njerzve. Pranohet, se

ndikimi m i madh i veprimtarive antropogjene n ciklet e prgjithshme natyrore sht

pikrisht rritja e shpejtsis t kalimit t elementeve kimik nga toka n oqean, kryesisht

pr shkak t erozionit. Shkaqet kryesore t dmtimit t tokave nga erozioni jan:

shpyllzimet dhe largimi i shtress bimore t toks, praktikat bujqsore intensive, lnia

pas dore e tarracave, rritja e madhsis s fushave, etj. Pasojat e erozionit konsiderohen t

pakthyeshme n koh. Erozioni mund t shkaktoj ulje t pjelloris s toks, dmtime t

habitateve natyrale (nga paksimi i vegjetacionit) si dhe ndotje t siprfaqeve t tjera, ku

depozitohen sedimentet e eroduara (p.sh. me pesticide dhe kimikate bujqsore). Pasojat e

erozionit prshkruhen zakonisht me termin shkrettirzimi i tokave.



BIOINDIKATOR

11

Ilva Gjikaj 2014

1.4.2 Ndotja e ujrave

Ne jetojm n nj planet ku mbizotron mjedisi ujor (hidrosfera). Uji mbulon 70%

t siprfaqes s Toks. Ai sht nj komponim me veti t jashtzakonshme dhe me

rndsi fondamentale pr mjedisin. Ai ka rndsi pr jetn n tok, sepse:

vetit specifike t ujit t lngt, t avullt dhe t ngurt prcaktojn kushtet mjedisore q bjn t mundur jetn n Tok,

vetit tretse t jashtzakonshme t ujit kushtzojn erozionin kimik t formacioneve shkmbore, i cili sht nj dukuri natyrore, q on n formimin e shtress

siprfaqsore t toks, kalimin e lndve ushqyese nga toka n bimt dhe pastaj n

qeniet e gjalla.

Uji n rezervuart e ndryshm ka karakteristika fiziko-kimike t ndryshme. Gjat

avullimit t tij, uji l n oqean dhe n tok substancat e tretura q ndodhen n t. N ujin

e atmosfers treten shum substanca t gazta q prmbahen n ajr si O2, CO2, SO2, NOx,

etj, t cilat bien n siprfaqen e Toks s bashku me reshjet, duke marr me vete edhe

grimca t ngurta q ndodhen n ajr. Uji i reshjeve pasurohet n tok me shum

substanca t tretshme, sidomos kur ai ka aciditet relativisht t lart (uji i reshjeve n zonat

industriale mund t jet 10-100 her m acid sesa uji i shiut normal). Prandaj, ujrat

siprfaqsore q derdhen n oqeane jan shum m t pasura me substanca t tretura sesa

uji i reshjeve.

Dy jan problemet shqetsuese n lidhje me ujrat natyrore: ndotjet dhe paksimi i

rezervave t ujrave t mbla.

Karakteristikat kimike dhe biologjike t ujrave kan psuar ndryshime t

rndsishme si pasoj e veprimtarive antropogjene. Deri n fillimet e Revolucionit

Industrial n Evrop dhe n Amerikn e Veriut ujrat e hidrosfers kan qen t

pandotura, ose m sakt n gjendjen cilsore natyrale t tyre. Tani, gjith ujrat e Toks,

me prjashtim t akujve Polar, jan t ndotura nga veprimtarit njerzore. Ndotjet mund

t dmtojn cilsin e ujrave duke i br ato t paprdorshme, t dmshme madje deri

vdekjeprurse. Jan t shumta lndt kimike q mund t shkaktojn ndotje t ujrave;

ndr m t zakonshmet jan: mbeturinat e lngta urbane dhe industriale, plehrat kimike,

pesticidet dhe kimikatet e tjera q prdoren n bujqsi, lndt larse sintetike

(detergjentt), nafta dhe produktet e saj, metalet e rnda, etj.

Burimet antropogjene t ndotjeve t ujrave ndahen n dy grupe: burime piksore

dhe burime jo-piksore. Burimet piksore m t rndsishme jan: shkarkimet e

mbeturinave t lngta urbane (ujrat e zeza) dhe t fermave blegtorale, shkarkimet e

mbeturinave t industris, ujrat e shplarjes nga vend-depozitimet e mbeturinave t

ngurta, etj. Burimet jo-piksore (ose difuze) m t zakonshme jan: shkarkimet e ujrave

t drenazhimit t tokave bujqsore, reshjet e ndotura (n veanti depozitimet acide),

rrjedhjet e tubacioneve t ujrave t zeza, ujrat e shplarjes s rrugve, etj.

Interes paraqet shprndarja e substancave n ujrat. Substancat ndotse, pasi

kalojn n ujrat e lumenjve ose liqeneve, sillen n mnyra t ndryshme: disa treten dhe

psojn zhvendosje pr shkak t rrymave ujore, t tjerat ndajthithen nga grimcat e ngurta

n pezulli dhe sedimentojn dhe t tjerat mund t hyjn n cikle biokimike t ndryshme

duke kaluar nga njri organizm n tjetrin.



BIOINDIKATOR

12

Ilva Gjikaj 2014

1.5 Atmosfera e Toks dhe roli i saj

Atmosfera e Toks sht nj sistem i gazt natyror dinamik q shtrihet deri n

lartsin 50,000 km nga siprfaqja e saj. N t mund t dallohen disa shtresa

karakteristike, duke u bazuar n ndryshimet e temperaturs dhe deri diku edhe t

prbrjes kimke: troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera, ekosfera dhe

magnetosfera. N ndryshimet e prbrjes kimike ndrmjet shtresave t atmosfers

ndikojn dy faktor kryesor: (i) forca e trheqjes s Toks, e cila sjell si pasoj kalimin e

atomeve dhe molekulave m t rnda n shtresat q ndodhen m posht, duke ln n

shtresat m t larta t saj atomet dhe molekulat m t lehta, dhe (ii) reaksionet kimike dhe

fotokimike ndrmjet prbrsve t atmosfers, n veanti reaksionet fotokimike nn

veprimin e rrezatimeve diellore dhe atyre kozmike, t cilat jan shum m t fuqishme n

shtresat e jashtme t atmosfers.

Atmosfera e Toks ka nj rol t dyfisht: (i) ajo sht nj shtres vitale q ushqen

jetn n Tok dhe njkohsisht (ii) ajo sht nj shtres mbrojtse q e mbron Tokn nga

veprimet e dmshme t hapsirs s jashtme.

Atmosfera sht burim i oksigjenit pr frymmarrjen e gjallesave, burim i dyoksidit

t karbonit pr fotosintezn e bimve si dhe burim i azotit q, n form kimikisht t

lidhur, sht nj faktor esencial i jets. Nprmjet atmosfers realizohet qarkullimi i ujit

nga oqeani n tok, duke shrbyer kshtu si nj pajisje kondensuese n kaldajn

gjigande diellore.

Roli mbrojts i atmosfers pr jetn n tok konsiston n prthithjen prej saj t

pjess m t madhe t rrezatimeve kozmike si dhe t nj pjese t rrezatimeve diellore

(rrezatimet UV nn 300 nm) duke mbrojtur kshtu organizmat e ndryshme nga veprimet

e dmshme t tyre. Ndrkaq, atmosfera lejon kalimin n Tok t rrezatimeve UV-VIS-IK

(n zonn 300-2500 nm) t cilat transmetojn n siprfaqen e Toks energjin diellore aq

t nevojshme pr jetn n t (si dhe radiovalt 0,01-40 m). Nj veprim tjetr vital i

atmosfers sht absorbimi i rrezatimeve IK q emitohen nga siprfaqja e Toks, duke

penguar kshtu shprhapjen e nxehtsis n hapsir; n kt mnyr temperatura e

Toks mbahet pothuajse e pandryshuar n nivele relativisht t vogla (nprmjet efektit

serr).

S fundi, atmosfera e Toks shrben edhe si rezervuar pr shum substanca

ndotse, kryesisht t gazta, si p.sh. SO2, NOx, CFC, CO, etj.

1.6 Ndotja e ajrit

Rreth 90% e mass s atmosfers ndodhet n shtresn e troposfers. Troposfera

sht shtresa m e ult q shtrihet nga siprfaqja e toks deri n lartsin 10-18 km n

varsi t gjersis gjeografike dhe stins. Prbrsit kryesor t ajrit n troposfer jan

azoti me 78% dhe oksigjeni me 21% (prqindja n vllim ose molare). Prbrsi i tret i

ajrit sht argoni, q shoqrohet nga katr gaze inert t tjer (Ne, He, Kr dhe Xe),

ndonse n prqndrime shum m t vogla. Gazet e tjer gjurm, p.sh. CO2, CH4, N2O,

H2, SO2, NH3, etj, ndodhen n prqendrime q variojn shum pr shkak t aktivitetit

kimik t tyre dhe ndotjeve.



BIOINDIKATOR

13

Ilva Gjikaj 2014

Prbrja kimike e ajrit n troposfer varet nga shum faktor si:

burimet e ndotjeve (p.sh. shkarkimet e gazta nga objektet industriale dhe nga mjetet e transportit, shkarkimet urbane, etj.),

reaksionet kimike dhe fotokimike, kushtet meteorologjike si p.sh. drejtimi i ers, ndryshimet e temperaturs dhe trysnis,

reshjet,

faktort topografik (p.sh. reliefi i zons, lartsia, etj,). Prbrja kimike e troposfers sht n prgjithsi uniforme pr shkak t przierjes

s shpejt t saj, e cila shkaktohet kryesisht nga ndryshimet e temperaturs me lartsin,

nga rrymat ajrore, shtrngatat, etj. Megjithat, n pjes t kufizuara t troposfers mund

t vrehen ndryshime zonale t prbrjes s ajrit.

Troposfera sht shum e ndjeshme ndaj ndotjeve. Shtimi edhe n sasi t vogla i nj

substance ndotse mund t shkaktoj ndryshime t rndsishme n t, pr shkak t

proceseve t shpejta t przierjes. N ajrin e troposfers prmbahen shum substanca

ndotse me prejardhje natyrore dhe antropogjene. Ato mund t jen n gjendje t gazt

dhe si aerosole n faz disperse t ngurt ose t lngt. Burime natyrore t ndotjes s ajrit

jan vullkanet, zjarret natyrore t pyjeve, dheu, etj. Futja e gazeve dhe e grimcave nga

kto burime kan ndodhur gjithmon dhe atmosfera prshtatet me kto materiale me

vshtirsin minimale. Burime antropogjene t ndotjes s ajrit vijn nga shum aktivitete

t ndryshme t njeriut q ndodhin gjat jets son t prditshme. Burimet prfshijn

industrin, automjetet, agrikulturn, prodhimin e energjis, minierat dhe grumbullimet e

mbeturinave.

N varsi t burimit t tyre dallohen substancat ndotse parsore, t cilat

shkarkohen drejtprdrejt n ajr si:

komponimet e karbonit (CO, CO2, CH4, dhe VOCt), komponimet e azotit (NO, N2O, dhe NH3), komponimet e squfurit (H2S dhe SO2), komponimet halogjene (klorure, florure dhe bromure), grimcat (PM ose aerosole) n form t ngurt ose t lngt

dhe substancat ndotse dytsore q formohen n ajr si rezultat i reaksioneve kimike

ndrmjet substancave parsore si:

NO2 dhe HNO3 prodhuar nga NO, ozoni (O3) prodhuar nga reaksioni fotokimik i oksideve t azotit dhe VOCt, piklat e acidit sulfurik prodhuar nga SO2 dhe piklat e acidit nitrik prodhuar nga

NO2,

aerosolet e sulfateve dhe nitrateve (p.sh. (bi)sulfat amoni dhe nitrat amoni) prodhuar nga reaksioni me NH3 i piklave t acidit sulfurik dhe i piklave t acidit

nitrik,

aerosolet organike prodhuar nga VOCt n reaksionet n faz gaz-e ngurt. N troposfer zhvillohen kryesisht reaksione n t cilat marrin pjes prbrsit

minor dhe gjurm, t cilt, n kushte natyrore ndodhen n prqendrime shum t ulta.

Shumica e tyre jan substanca ndotse, prandaj mund t thuhet se kimia e troposfers

fokusohet kryesisht n ndotjen e ajrit.

Ndonse nivelet e prmbajtjes s oksigjenit dhe azotit n atmosfer nuk kan psuar

ndryshime, prqendrimet e gazeve gjurm t cilat jan thelbsore pr shum procese q



BIOINDIKATOR

14

Ilva Gjikaj 2014

zhvillohen n t, kan psuar ndryshime t rndsishme pr shkak t veprimtarive

njerzore. Si pasoj, n atmosfer vrehen nj sr dukurish kritike pr ekosistemet dhe

kushtet klimaterike n tok si ngrohja globale, dobsimi i shtress s ozonit, shiu acid,

smogu fotokimik, etj.

Nj rol t rndsishm n kimin e troposfers luajn grimcat e ngurta, t cilat

shrbejn si qendra t reaksioneve siprfaqsore dhe piklat e lngta q jan mjedise pr

reaksionet n faz t lngt.

1.7 Shprndarja e substancave ndotse n atmosfer

Atmosfera prbn nj nga rrugt m t rndsishme t shprndarjes s lndve

kimike n mjedis. Largsit e transportit t substancave ndotse n atmosfer mund t

jen disa qindra deri mijra kilometra. Kjo bn q ndotjet atmosferike t ken shpeshher

karakter rajonal (p.sh. shiu acid), madje edhe karakter global (p.sh. ngrohja globale

dhe vrima e ozonit). Si raste t spikatura t shprndarjes s substancave ndotse

nprmjet atmosfers mund t prmendim dukurit natyrore, q shoqrojn shprthimet e

vullkaneve, pasojat e t cilave mund t vrojtohen n zona shum t gjera t globit.

Nprmjet atmosfers ndodh jo vetm shprndarja e lndve ndotse flurore (p.sh.

komponimeve organike), por edhe e lndve t ngurta n form pluhuri, p.sh. e metaleve

t rnda.

Lndt q shkarkohen n atmosfer transportohen nga era si dhe przihen me ajrin e

mjedisit prreth nprmjet proceseve t difuzionit. N drejtimin vertikal shprndarja

vazhdon deri sa prqendrimi i lnds n shtresn turbulente t jet kudo i njjt, ndrsa n

drejtimin horizontal shprndarja sht teorikisht e pakufizuar dhe, zakonisht, ajo ndodh

m shpejt sesa n planin vertikal.

N shprndarjen e substancave ndotse n atmosfer nj rol shum t rndsishm

ka drejtimi dhe shpejtsia e ers. Zakonisht, shpejtsia e ers n siprfaqen e toks sht

m e vogl gjat nats dhe ajo rritet gjat dits, sidomos n kushtet e mungess s reve.

Gjithashtu, gjat nats, shkarkimet e substancave ndotse n ajr jan m t pakta.

Prandaj, nivelet m t larta t substancave ndotse n ajr takohen zakonisht n ort e

mngjesit, kur kan filluar shkarkimet e tyre dhe ende shpejtsia e ers nuk ka arritur

vlern e vet maksimale.

M t ekspozuar ndaj ndotjeve t ajrit jan zonat urbane q ndodhen n drejtimin

kryesor t ers. Prandaj, pr t vlersuar ndikimet e burimeve t ndotjeve t ajrit sht e

rndsishme njohja e trndafilit t ers, nj mnyr grafike q pasqyron prqindjen e

errave sipas drejtimeve t ndryshme. Shkalla e shprhapjes s substancave ndotse varet

edhe nga koha e jets s tyre n atmosfer, e cila prcaktohet nga proceset e depozitimit

dhe t reaksioneve kimike. Formimi i reve dhe rnia e reshjeve sht nj rrug e

rndsishme e largimit t substancave ndotse nga atmosfera.

Shprndarja e substancave n ajr mund t karakterizohet nga dy dukuri q

veprojn n drejtime t kundrta: qndrueshmria atmosferike dhe turbulenca

atmosferike. Faktori kryesor q ndikon n qndrueshmrin dhe turbulencn atmosferike

sht dukuria e lehtsimit termik. Trysnia atmosferike zvoglohet n mnyr

eksponenciale me lartsin. Ajri q ngjitet lart zgjerohet dhe si pasoj temperatura e tij do



BIOINDIKATOR

15

Ilva Gjikaj 2014

t zvoglohet. N rastin ideal, zvoglimi i temperaturs me lartsin n atmosfer sht

nj varsi adiabatike. N kushtet reale t atmosfers, zvoglimi i temperaturs me

lartsin mund t jet m i vogl ose m i madh sesa vlera e rastit ideal dhe kjo ndikon

drejtprdrejt n shpejtsin e przierjes dhe n formn e lakores s shprndarjes.

N rastin kur temperatura zvoglohet me lartsin m shpejt sesa rasti ideal,

ather, ajri n siprfaqe t toks, q sht pak m i ngroht sesa mjedisi prreth fillon t

ngrihet lart dhe ndryshimi i temperaturs ndrmjet tij dhe ajrit t mjedisit rritet

vazhdimisht me lartsin. Kjo gj bn q lvizja vertikale e ajrit t prshpejtohet, duke

shkaktuar nj shprndarje t shpejt t substancave ndotse. N kt rast atmosfera sht

e paqndrueshme. N rastin kur temperatura zvoglohet me lartsin m ngadal sesa

rasti ideal, ather, ajri i siprfaqes s toks q sht pak m i ngroht sesa ajri i mjedisit,

fillon t ngrihet lart dhe t ftohet. Ndryshimi ndrmjet temperaturave t ajrit q ngrihet

lart dhe atij t mjedisit bhet shpejt zero dhe lvizja e ajrit lart ndrpritet. N kt rast

atmosfera sht e qndrueshme. N kt rast, shtresat e ulta t ajrit t ndotur qndrojn

n afrsi t siprfaqes s toks dhe prqendrimi i lndve ndotse n to sht relativisht i

lart. Prania e ers mund t bj q t kalohet n nj rast tjetr ku atmosfera konsiderohet

neutrale.

Figura 1.2. Nj skem e ndikimit t lehtsimit termik n tre raste t qndrueshmris

atmosferike. N pjesn e siprme, me vij t ndrprer sht treguar rasti ideal, ndrsa

me vij t plot jan paraqitur tre rastet e lakoreve n kushtet e ftohjes reale.

Qndrueshmria atmosferike varet nga sasia e rrezatimit diellor q bie, shpejtsia e

ers dhe shkalla e mbulimit me re. Por n shkalln e przierjes kan rndsi edhe

karakteristikat topografike t terrenit.

N kushte normale, ajri i ngroht ka tendenc q t ngrihet sipr deri n lartsin ku

temperatura dhe dendsia e tij bhen t barabarta me at t ajrit prreth. Por ka raste, kur



BIOINDIKATOR

16

Ilva Gjikaj 2014

shkarkimet e substancave ndotse qndrojn afr siprfaqes s Toks, n t

ashtuquajturn shtres e przierjes, trashsia e s cils varion nga disa qindra metra deri

n rreth 2 km, n varsi t kushteve meteorologjike. Sidomos kur temperatura e

siprfaqes s toks sht m e ult sesa ajo e ajrit (dukuri q quhet inversioni i

temperaturs) dhe n munges t ers, substancat ndotse q shkarkohen n ajr mund t

akumulohen n zona t kufizuara duke shkaktuar gjendje smogu.

N t gjitha rastet e qndrueshmris atmosferike dhe t inversionit t temperaturs

nj ndikim shum t madh kan faktort gjeografik. Veanrisht t rrezikuara nga

ndotjet atmosferike jan qytetet q ndodhen n luginat. Ajri i ftoht kalon nga faqet e

maleve drejt luginave, przierja vertikale e shtresave t ajrit ndodh m me vshtirsi dhe

ka m shum mundsi pr gjendje mjegulle. Gjithashtu, mjaft qytete bregdetare jan

subjekt i inversionit t temperaturs, sepse ajri i ftoht i siprfaqes s detit kalon drejt

siprfaqes s ngroht t toks duke e zhvendosur ajrin e ngroht n shtresat m sipr.

1.8 Grimcat e kondensuara n ajr

Grimcat atmosferike (PM) jan przierje heterogjene e grimcave t ngurta ose e

piklave t ujit (ose e t dyve bashk) me atmosfern Toks. Ato qndrojn n atmosfer

si aerosole atmosferike. Aerosolet mund t jen n gjendje t ngurt ose t lngt, me

diametr q mund t varioj nga disa nanometra deri n 100 m. Ato mund t jen me

origjin natyrore: nga pluhurat dhe tymrat, nga rra dhe piklat e ujrave detare, nga

avullimi i lndve organike prej bimve, nga bakteret e ndryshme, nga hiri i vullkaneve si

dhe me origjin antropogjene: kryesisht si produkte t djegies. Aerosolet mund t jen

nga shkarkimet e drejtprdrejta n ajr (aerosole parsore ose t dispergimit), por ato

mund t formohen n ajr edhe si rezultat i reaksioneve kimike ose t kondensimit t

avujve (aerosolet dytsore ose t kondensimit). Vetit kimike dhe fizike t grimcave n

atmosfer ndryshojn shum. N prbrjen kimike t aerosoleve mbizotrojn lndt

karbonate, oksidet e metaleve, sulfatet, nitratet, azoti amoniakal dhe siliciumi.

Jan t shumta reaksionet kimike q zhvillohen n siprfaqen e grimcave t ngurta

ose t piklave t ujit t adsorbuar n siprfaqen e grimcave t ngurta. Grimcat q

formohen nprmjet reaksioneve n faz t gazt jan fillimisht shum t imta ( 0.1

m), por ato rriten shpejt dhe arrijn n prmasat 0.1 deri 2 m, t cilat jan relativisht t

qndrueshme dhe mbeten n atmosfer pr disa dit. Shumica e emisioneve t tymrave si

dhe aerosolet e sulfateve dhe nitrateve jan me kto prmasa dhe shpesh paraqesin veti

acide. Grimcat me prmasa m t mdha (2.5-50 m) jan kryesisht nga pluhuri i toks,

rra, imentoja, etj, ose nga shkarkimet industriale dhe ato qndrojn vetm pak koh n

atmosfer sepse depozitohen nga forca e gravitetit; zakonisht ato kan natyr bazike.

Grimcat e kondensuara prbjn formn m t dukshme t ndotjes s ajrit.

Transporti i tyre prbn nj nga rrugt kryesore t shprndarjes s substancave ndotse n

mjedis. Ato kan ndikime t dmshme n shndetin e njeriut. Grimcat e mdha mbeten n

rrugt e frymmarrjes, ndrsa grimcat shum t imta arrijn deri n mushkri. Lndt e

tretshme dhe nj pjes e grimcave shum t imta mund t kalojn n gjak dhe t

shkaktojn dmtime n shndet. Gjithashtu, prmbajtja e lart e grimcave n ajr

shoqrohet me prqendrime t larta t mjaft lndve toksike t gazta. Ndr substancat



BIOINDIKATOR

17

Ilva Gjikaj 2014

ndotse q merren nprmjet grimcave t ngurta mund t prmendim metalet e rnda,

ndotsit organik t qndrueshm (p.sh. PAHt dhe dioksinat) dhe bloza.

Grimcat e blozs (karbonit) q formohen nga djegia e lndve djegse n kushtet e

pamjaftueshmris s ajrit prmbajn zakonisht fraksione t rnda t hidrokarbureve,

katran, komponime t squfurit dhe hi. Bloza q del nga djegia e lndve djegse t

lngta ka prmasa 50-100 m dhe shpeshher prmban komponime acide t

kondensuara (H2SO4). Sidomos djegia e nafts n automjetet diezel shkakton lshimin n

ajr t sasive shum t mdha t bozs (me diametr 10 m) dhe hidrokarbureve

fluror, pr shkak t mosprzierjes s mir t lnds djegse me ajrin. Nga djegia e

qymyreve lirohen n ajr grimcat e hirit q prmbajn okside inorganike, metale dhe

karbon. Shumica e ktyre grimcave jan me prmasa relativisht t mdha ( 100 m), por

rreth 1-2% e tyre jan me diametr rreth 0.1 m dhe ato prmbajn kryesisht elemente

toksike t till si As, Sb, Hg, etj.

Grimcat e ngurta me prmasa relativisht t mdha q depozitohen n tok ose n

gjethet e bimve paraqesin gjithashtu rrezik pr shkak se substancat ndotse q ato

prmbajn mund t asimilohen nga bimt dhe t kalojn kshtu n zinxhirin ushqimor t

kafshve dhe njerzve.

1.9 Depozitimi i grimcave atmosferike

Depozitimi atmosferik sht procesi nprmjet t cilit aerosolet depozitohen n

tok, bim, uj dhe siprfaqe t tjera, nprmjet sedimentimit ose si rezultat i proceseve

atmosferike komplekse si: sedimentimi, prplasja dhe adsorbimi. Procesi i depozitimit

mund t ndahet n dy nnprocese: depozitim i that dhe depozitim i njom.

Depozitimi i that zakonisht prshkruhet n aspektin e shpejtsis s depozitimit t

that. Shpejtsia e depozitimit t that prshkruan se sa shpejt nj grimc aerosoli bie n

kontakt me siprfaqen. Kjo varet nga prmasat e aerosolit dhe sht m e vogl pr

aerosole me prmasa akumuluese. Depozitimi i that rritet drejt prmasave m t vogla

pr shkak t lvizjes Browniane. N kt kontekst, lvizje Browniane do t thot q

aerosolet e vogla me diametr nn 0.1 m koagulojn me aerosolet e tjera duke rritur

prmasat e tyre. Ky proces eliminon grimcat e vogla nga atmosfera nprmjet

aglomerimit duke i uar ato n grimca me prmasa m t mdha, por nuk i eliminon ato

nga atmosfera. Shpejtsia e depozitimit t that rritet pr grimcat me diametr m t

madh sesa 1 m, kur precipitimi gravitacional fillon t bhet forca dominuese. Grimcat

m t mdha sesa 15 m depozitohen shum shpejt si rezultat i precipitimit gravitacional.

Grimcat ndrmjet 0.1 dhe 1 m jetojn gjat, deri n 1 ose 2 jav. Shpejtsia e

depozitimit t tyre sht aq e vogl sa grimcat eliminohen me an t depozitimit t njom.

Depozitimi i njom sht procesi i largimit t aerosoleve nprmjet prplasjes me

pikat e shiut, flokt e bors dhe nprmjet kapjes nga piklat e reve ose kristalet e akullit,

t cilt largohen nga atmosfera nprmjet precipitimit. Sipas nj mesatareje vjetore,

depozitimi i njom sht dominues, duke larguar 80-90% t mass s aerosoleve. Pjesa e

mbetur largohet nprmjet depozitimit t that.



BIOINDIKATOR

18

Ilva Gjikaj 2014

1.10 Metalet e rnda n mjedis

Termi metal i rnd nuk sht prcaktuar ndonjher nga ndonj organizm i

autorizuar si sht IUPAC. N tr kto vite jan dhn kaq shum prkufizime t

ndryshme, nga shum autor, t cilat efektivisht jan pa kuptim. Nuk mund t gjendet

ndonj lidhje midis densitetit (gravitetit specifik) dhe asnj koncepti tjetr fiziko-kimik

q sht prdorur pr t prcaktuar metalet e rnda dhe toksicitetin q u atribuohet

atyre.

elsi pr vlersimin e vetive toksike potenciale t elementeve metalik dhe

komponimeve t tyre qndron n t kuptuarin e biodisponueshmris.

Biodisponueshmria varet nga parametrat biologjik dhe nga vetit fiziko-kimike t

elementeve metalik, joneve t tyre dhe komponimeve t tyre. Kjo nga ana tjetr varet

nga struktura atomike e elementeve metalik, e cila prshkruhet n mnyr sistematike

nga tabela periodike. Kshtu q do klasifikim i elementeve metalik, q t prdoret n

legjislacionin e bazuar shkencrisht, duhet q pr vete t bazohet n tabeln periodike ose

n ndonj nnndarje t saj (IUPAC Technical Report 2002).

Termi metal i rnd i referohet elementeve kimike metalike q jan toksike qoft n

prqendrime t vogla. Metalet e rnda ndodhen natyrshm n koren e Toks, n dhe,

sedimente, ujra dhe organizma n prqendrime q variojn shum. Organizmat e gjalla

krkojn sasi t ndryshme t metaleve t rnda. Hekuri, kobalti, mangani, molibdeni dhe

zinku jan t nevojshm pr njerzit, por sasi t tepruara t tyre mund t jen t dmshme

pr organizmin. Disa metale t tjera t rnda si mrkuri, plutoniumi dhe plumbi jan

metale toksike t cilat nuk kan ndonj efekt jetsor ose t dobishm dhe akumulimi i

tyre me kalimin e kohs n organizmat e gjalla mund t shkaktoj smundje serioze. Disa

elemente q normalisht jan toksike, pr organizma t caktuara ose n kushte t caktuara

jan t dobishme.

Duke qen se metalet e rnda jan elemente, ata nuk mund t zbrthehen, kshtu q

metalet e rnda do t vazhdojn t qndrojn n mjedis. Ndryshe nga shum ndots

organik, t cilt prfundimisht degradojn n dioksid karboni dhe uj, metalet e rnda do

tentojn t akumulohen n mjedis, veanrisht n liqene, n grykderdhje ose n

sedimentet detare. Metalet mund t transportohen nga nj pjes e mjedisit n tjetrin.

Shkarkimet e metaleve t rnda m mjedis jan nj problem botror, pasi ato jan

nj krcnim gjithnj e n rritje pr mjedisin. Metalet e rnda mund t shkarkohen n

mjedis si nga burime natyrore ashtu dhe nga burime antropogjene. Si burime natyrore t

ndotjes nga metalet e rnda n prgjithsi konsiderohen proceset biogjenike, grimcat e

dheut q ngrihen nga era, vullkanet, erozioni i shkmbinjve, sprkatjet nga kriprat detare

dhe djegia e pyjeve (Lambert et al. 1988). Ndr kto burime vlersohet se proceset

biogjenike kan kontributin kryesor. Rreth 30-50% e metaleve As, Cd, Cu, Mn, Pb, Sb,

Zn dhe mbi 50% e Se dhe Mo q emitohen n vit nga burime natyrore, kan origjin

biogjenike.

N ditt tona emitimet e metaleve t rnda nga burimet antropogjene i tejkalojn ato

nga burimet natyrore, kjo nnkupton q njerzimi sht br faktori ky n ciklin rajonal

dhe global t tyre (Jerome O. Nriagu, 1989). Burimi kryesor antropogjen i emitimit t

metaleve t rnda jan veanrisht minierat. N disa raste, edhe pas nj kohe t gjat t

ndalimit t aktivitetit t miniers, metalet e shkarkuara prej saj vazhdojn t qndrojn n

http://link.springer.com/search?facet-author=%22Jerome+O.+Nriagu%22



BIOINDIKATOR

19

Ilva Gjikaj 2014

mjedis. Sipas nj raportimi t Peplow (1999), minierat punojn nga 5 deri n 15 vjet, deri

sa mineralet t shterojn, por ndotja nga metalet e rnda si rezultat i veprimtaris s tyre

vazhdon dhe qindra vjet pas mbylljes s minierave. Burime t tjera antropogjene t

emitimit t metaleve t rnda jan fonderit dhe uzinat metalurgjike, nnproduktet e

djegies, shkarkimet industriale, bujqsore dhe urbane, pesticidet q prmbajn metale t

rnda dhe trafiku (UNEP/GPA, 2004). Kadmiumi emitohet si nj nnprodukt i rafinimit

t zinkut (dhe ndonjher t plumbit); plumbi emitohet gjat aktiviteteve t nxjerries dhe

shkrirjes s tij, nga shkarkimet e automjeteve (nga djegia e karburantit t trajtuar me

tetraetil plumbi) dhe nga bojrat e vjetra q prmbajn plumb; mrkuri emitohet nga

degazimi i kores se toks. N prgjithsi, metalet emitohen gjat aktiviteteve t nxjerrjes

dhe prpunimit t tyre (Lenntech, 2004). Kto metale shplahen nga uji dhe n siprfaqe

t pjerrta merren nga ujrat acide prgjat rrjedhs ose shkarkohen n det (Garbarino et

al., 1995; INECAR, 2000). Ndotja nga metalet rritet m tepr kur mineralet ekspozohen

pasi nxirren nga minierat dhe gjat procesit t vendosjes manuale npr dampa, n

krahasim me ekspozimin natyror t tyre nprmjet erozionit. Metalet transportohen

nprmjet lumenjve dhe rrkeve ose si specie t tretura n uj ose si nj pjes prbrse e

sedimenteve n pezulli (speciet e tretura n uj kan potencialin m t madh pr t

shkaktuar efektet m t dmshme). M pas ato mund t depozitohen n sedimentet e

shtratit t lumenjve ose t deprtojn n ujrat nntoksore, duke ndotur n kt mnyr

ujrat nga burimet nntoksore, veanrisht puset.

Njerzit jan t ekspozuar ndaj metaleve t rnda nprmjet thithjes s ndotsve q

gjenden n ajr, konsumit t ujit t pijshm t ndotur, ekspozimit ndaj tokave t ndotura

ose mbetjeve industriale, ose konsumit t ushqimeve t ndotura. Ushqimet si perimet,

drithrat, frutat, peshku dhe molusqet mund t ndoten nprmjet akumulimit t metaleve

t rnda nga toka apo nga uji n t cilin ndodhen. Ekspozimi ndaj metaleve t rnda

shkakton dmtime serioze n shndetin e njerzve si: reduktim t rritjes dhe zhvillimit,

kancer, dmtim t organeve, dmtim t sistemit nervor dhe n raste ekstreme vdekje.

Ekspozimi ndaj disa metaleve si mrkuri dhe plumbi mund t shkaktoj gjithashtu

zhvillim t sistemit autoimun, n t cilin vet sistemi autoimun i individit sulmon qelizat

e tij. Kjo mund t oj n smundjen e nyjeve si artriti reumatoid dhe n smundje t

veshkave, sistemit t qarkullimit t gjakut dhe sistemit nervor.



BIOINDIKATOR

20

Ilva Gjikaj 2014

Figura 1.3. Prmasat e grimcave t disa ndotsve atmosferik.

1.11 Monitorimi i mjedisit

Pr t kryer kontrollin e cilsis s mjedisit dhe t shkalls s ndotjes s tij duhet t

prcaktohet sakt prmbajtja e substancave ndotse n t, qofshin ato nga burime

natyrore apo antropogjene. Megjithat, matjet individuale t kryera n mnyr t izoluar

kan pak vler, sepse nprmjet tyre nuk mund t nxirren prfundime pr ndryshimet e

nivelit t substancs n koh apo nga njri vend n tjetrin. Pr t br nj vlersim

objektiv t gjendjes s mjedisit duhet t kryhet monitorimi i tij.

Monitorimi nnkupton matje t prsritura q kryhen n koh dhe n zona t

caktuara, duke zgjedhur n mnyr t prshtatshme stacionet, kohzgjatjen dhe

shpeshtsin e matjeve.

Prpara se t filloj nj program monitorimi, prcaktohet qllimi pr t cilin do t

kryhet ai, sepse n varsi t qllimit t monitorimit, prcaktohet se far do t

monitorohet, kur, ku dhe si do t monitorohet. N Figurn 1.4. paraqitet nj skem q

tregon hapat sistematike t hartimit t nj programi monitorimi mjedisor, e cila sht e

vlefshme pavarsisht nga qllimi i monitorimit dhe natyra e matjeve.

N hartimin e nj programi monitorimi sht shum e rndsishme q si fillim t

vendosen objektivat e monitorimit, si parametrat analitik q do t maten, numri dhe

vendosja e stacioneve t matjeve dhe shpeshtsia e kohzgjatja e matjeve.

Qllimet e monitorimit t mjedisit mund t jen t ndryshme, si pr shembull:



BIOINDIKATOR

21

Ilva Gjikaj 2014

Pr t vlersuar pasojat e ndotjes n njerzit dhe n mjediset jetsore si dhe pr t identifikuar lidhjet ndrmjet prqendrimit t substancave ndotse dhe pasojave n

shndetin e njerzve, n ndryshimet klimaterike, n pejsazhin, etj.

Pr t vlersuar kontributin e secilit burim ndots dhe pr t studiuar lidhjet ndrmjet substancave ndotse dhe faktorve t tjer mjedisor, p.sh. pr t studiuar reaksionet

kimike dhe rrugt e shprndarjes s substancave ndotse n mjedis.

Pr t vlersuar nevojn e kontrollit ligjor n lidhje me shkarkimet e substancave ndotse, n prputhje me standardet apo normat e shkarkimeve n mjedis. Vlersimi i

efikasitetit t legjislacionit pr ndotjet e mjedisit kryhet gjithashtu nprmjet

organizimit t nj monitorimi t prshtatshm.

Figura 1.4. Hapat e nj programi t monitorimit t mjedisit.

Pr t garantuar prshtatshmrin e nj objekti mjedisor pr tu prdorur pr nj qllim t caktuar (p.sh. i nj burimi uji pr prdorim urban ose i nj siprfaqeje toke

pr ndrtim banesash, etj.).

Pr t vn n veprim proceduart e emergjencs n rastet kur mund t ndodhin ngjarje t ndotjeve t rnda (p.sh. n rastet e ndotjeve aksidentale).



BIOINDIKATOR

22

Ilva Gjikaj 2014

Pr t pasur nj arkiv historik t t dhnave pr cilsin e mjedisit (p.sh. pr t studiuar tendencat n koh, pr studime krahasuese, etj.).

1.12 Monitorimi i ajrit

Dallohen dy tipa kryesore t monitorimit t ajrit, t cilt dallohen jo vetm nga

objektivat q krkohet t arrihen, por edhe nga metodat e matjeve analitike q prdoren

pr secilin tip:

a) monitorimi i burimeve t ndotjeve t ajrit, b) monitorimi i cilsis s ajrit t mjedisit.

Monitorimi i burimeve t ndotjes mund t zhvillohet pr disa qllime si: (i)

vlersimi i sasive t substancave ndotse q shkarkohen gjat nj periudhe kohe t

caktuar nga nj ose disa burime; (ii) kontrolli pr konfrontimin e niveleve t shkarkimeve

t substancave ndotse me kufijt e lejuar nga rregullat, normat dhe aktet ligjore. N

hartimin e nj skeme t monitorimit t ajrit sht e rndsishme t dallohen llojet e

burimeve t ndotsve, t cilt mund t klasifikohen sipas kritereve t ndryshme. S pari,

burimet e ndotsve mund t ndahen n burime piksore, lineare dhe zonale. Burim

piksor mund t jet p.sh. nj oxhak, ose nj gyp shkarkimi i nj impianti. Burim linear

mund t jet p.sh. nj rrug automobilistike ose ajrore. Burime zonale mund t jen

objektet industriale, qytetet, etj. Nj dallim tjetr sht se burimet e ndotsve mund t

jen stacionare ose t lvizshme. N monitorimin e burimeve stacionare duhet t

plotsohen dy kushte: mostra e marr t jet prfaqsuese n lidhje me shkarkimet dhe

numri i matjeve t kryera duhet t jet i mjaftueshm, n mnyr q rezultatet e fituara t

prfaqsojn n trsi burimin e ndotjes q monitorohet. Pr monitorimin e burimeve t

lvizshme duhet patur parasysh se niveli i shkarkimeve t substancave ndotse varet

shum nga mnyra e puns s motorit, prandaj rezultatet e marra duhet t konsiderohen

specifike pr kushtet e puns t mbajtura gjat matjeve. Gjithashtu me rndsi sht edhe

dallimi ndrmjet burimeve t shkarkimeve t planifikuara, shkarkimeve t rastit dhe

shkarkimeve aksidentale.

Monitorimi i cilsis s ajrit bhet pr t vlersuar gjendjen cilsore t ajrit n nj

zon, qytet apo rajon, n lidhje me nivelin e substancave ndotse. N do rast, duhet

patur parasysh se mostrat e marra prfaqsojn kushtet t cilat mbizotrojn n mjedis n

kohn dhe vendin e marrjes s mostrave. Pr kryerjen e monitorimit ndrtohet rrjeti i

monitorimit. Dallohen tri kategori t rrjeteve t monitorimit t ajrit:

rrjet i orientuar drejt burimit t ndotjes, i cili shrben pr t vlersuar ndikimet e nj ose disa burimeve n shkall lokale,

rrjet pr nj vrojtim ekstensiv q t mbuloj nj territor t caktuar, i cili zakonisht vendoset n zonat ku priten prqendrimet m t larta t ndotsit ose n zonat me

popullsi m t dendur,

stacione referimi, n t cilat kryhen matje t prqendrimeve t sfondit t substancave ndotse, ato vendosen n zona t pandotura, larg qendrave t banuara dhe rrugve

kryesore toksore dhe ajrore.



BIOINDIKATOR

23

Ilva Gjikaj 2014

N t gjitha rastet, ndikim t veant n programet e monitorimit kan faktor t

till si kushtet meteorologjike dhe topografike t terrenit, karakteristikat e burimeve t

ndotjeve, qndrueshmria kimike e substancs ndotse, si dhe krkesat ligjore dhe

administrative n lidhje me nivelet e shkarkimeve.

Kohzgjatja e marrjes s mostrs s ajrit ka nj ndikim t madh n vlerat e gjetura

t niveleve t substancs q monitorohet. Marrja e mostrave t ajrit pr periudha kohe

relativisht t gjata jep nj vler t prqendrimit mesatar, i cili nuk pasqyron ndryshimet

momentale ose t periudhave kohore t shkurtra t niveleve t substancs ndotse, t cilat

mund t jen shum t mdha.

1.13 Biomonitorimi

Monitorimi i cilsis s ajrit mund t kryhet duke matur substancat ndotse direkt

n ajr ose n depozitime, duke ndrtuar modele q prshkruajn shprndarjen e

substancave ndotse ose duke prdorur biomonitor (Markert et al. 2003).

Ekzistojn shum studime tradicionale t ndotjes s ajrit, por pjesa m e madhe e

tyre jan kufizuar nga problemet n lidhje me koston e lart dhe nga vshtirsia n

marrjen e nj numri t madh mostrash, si n koh ashtu dhe n hapsir. Ekziston kshtu

nj interes n rritje pr prdorimin e metodave indirekte t monitorimit, si sht

biomonitorimi (Fernndez & Carballeira, 2000).

Biomonitorimi sht nj tip i monitorimit t cilsis s ajrit q bazohet n

simptomat, reaksionet, ndryshimet morfologjike ose prqendrimet specifike n nj

organizm ose n nj pjes t tij, t cilat pasqyrojn pranin e nj substance ndotse n

mjedis (Markert et al. 1997). Ai kryhet nprmjet prdorimit t bioindikatorve dhe t

biomonitorve. Ka ndryshime t konsiderueshme midis termave bioindikator /

biomonitor, por n prgjithsi bioindikatort jan organizma q japin informacion cilsor

mbi mjedisin, ndrsa biomonitort jan organizma q japin informacion sasior pr

cilsin e mjedisit (Wittig 1993, Markert et al. 2003).

Zakonisht prdorimi i bioindikatorve bazohet n ndjeshmrin e tyre ndaj

substancave ndotse n lidhje me prbrjen e specieve dhe ndryshimet n funksionet

fizioligjike. Ndrsa biomonitort kan vetin t akumulojn nj ose disa substanca

ndotse duke br t mundur prcaktimin e nivelit t ndotjes. Kshtu, me zgjedhjen e

prshtatshme t organizmave, monitorimi i ndotjes s ajrit sht i mundur edhe n zona t

largta, duke qen se mostrat e mbledhura mund t analizohen m pas n laborator, larg

nga zona e studimit.

Prparsit kryesore t biomonitorimit jan:

Nuk nevojitet prdorim afatgjat i pajisjeve t shtrenjta pr monitorim. Marrja e mostrave t organizmave monitorues n prgjithsi sht e thjesht. Prqendrimi n organizmin monitorues sht m i lart sesa n sistemin q

monitorohet. Kjo prmirson saktsin e matjeve.

Shumica e organizmave reflektojn nj mesatare t kushteve t jashtme pr periudha t caktuara kohore. Kjo bhet e rndsishme kur monitorohen nivele q

ndryshojn menjher me kohn.



BIOINDIKATOR

24

Ilva Gjikaj 2014

Nj avantazh i matjeve direkte sht se ato sigurojn nj informacion objektiv rreth

nivelit t substancave ndotse n ajr, por ato jan t kushtueshme dhe gjithashtu ekziston

rreziku i ndotjes s tyre gjat prcaktimit t niveleve t ulta. Modelet sigurojn

informacion pr hapsira t mdha dhe mund t prdoren pr t parashikuar cilsin e

ajrit n t ardhmen. Si pasoj, saktsia e tyre varet n cilsin e t dhnave q prdoren

pr ndrtimin e modeleve. Biomonitorimi siguron informacion si mbi sasin e

substancave ndotse n ajr ashtu dhe mbi efektin e tyre n prhapjen dhe gjendjen e

biomonitorve. Megjithse metodat jan t shpejta dhe jo t kushtueshme, ato japin

vetm nj tablo relativisht t prafrt t cilsis s ajrit dhe depozitimit t substancave

ndotse. Biomonitorimi jep t dhna mbi ekspozimin e integruar n koh t ndotsit, por

nuk tregon nivelet e ndotjes n mnyr specifike dhe t sakt. Ve ksaj, shkalla e

bioakumulimit varet jo vetm nga niveli i substancs ndotse por dhe nga shum faktor

t mjedisit q sht vshtir t kontrollohen.

Pr vlersimin e gjendjes s ekosistemit n lidhje me substancn ndotse q

studiohet, duhet t njihet gjithashtu edhe gjendja e ekosistemit n nj zon sfondi

(Seaward 1995). Nivel sfoni zakonisht konsiderohet niveli natyror, i cili nuk ka psuar

ndotje antropogjene, ose emitimet kan shkaktuar efektin m t vogl t mundshm

(Conti & Cecchetti 2001). Niveli i sfondit pr substanca ndotse t ndryshme varion

midis specieve t ndryshme. Myshqet dhe likenet konsiderohen t jen bimt m t mira

pr tu prdorur si biomonitor t substancave ndotse t ajrit (Rhling & Tyler 1968,

Puckett 1988). Gjithashtu lvorja e pemve sht prdorur relativisht gjer p.sh. n

hetimin e cilsis s ajrit n zonat industrial dhe urbane.

Biomonitort po prdoren n shum aspekte t ndryshme t studimit t mjedisit.

Hapi i par n kt fush ishte ndrtimi i hartave pr njohjen e niveleve t ndotjeve npr

territorin e shum shteteve. Tani, m shum interes po i jepet jo vet mjedisit, por

shndetit t njerzve, kshtu q biomonitort po prdoren n vlersimin e ndikimit t

industris tek njerzit. T dhnat e biomonitorimit po krahasohen me ato t precipitimit,

t fraksioneve t grimcave dhe me t dhnat e statistikave mjeksore, n mnyr q t

vlersohet korrelacioni ndrmjet sasis s ndotsve n atmosfer dhe reagimit t njerzve

ndaj tyre.

1.14 Kriteret e przgjedhjes s biomonitorve

N programet e monitorimit t ndotjes s ajrit nga metalet gjurm, jan prdorur

biomonitor t ndryshm, si likene, myshqe, fieri, bari, lvorja e pemve, unazat e

pemve dhe halat e pishave. Pr t tr biomonitort e prdorur, mekanizmat e kapjes s

elementeve dhe t mbajtjes s tyre nuk jan ende t njohura mjaftueshm (Sloof, 1993).

Pr barin, unazat e pemve dhe fierin, duhet t merret parasysh edhe kontributi i

konsiderueshm i elementeve nga burime t tjera prve atyre atmosferike, si toka dhe

trungu i pems. Materiali i kapur nga halat e pishave ka t njjtn prbrje si toka dhe

larja e dyllit nga halat mund t largoj 80% t elementeve t kapur. Ndryshimet ndrmjet

prmbajtjes s metaleve n lvoret e pemve t ndryshme jan t konsiderueshme.

Lvorja e ashpr i akumulon elementet m shum sesa lvorja e lmuar. Lvorja e pems,

prve prbrjes kimike komplekse, q varet nga lloji dhe ndryshimet n trashsin e saj,



BIOINDIKATOR

25

Ilva Gjikaj 2014

sht gjithashtu e fshehur nga kurora e pems, e cila i bn t pavlefshme rezultatet (Sloof,

1993). Komentohet se sulfatet, amoniaku dhe nitratet q ndodhen n lvoren e pems nuk

ndikojn n mbajtjen e metaleve nga lvorja. Ca dhe Hg ndikohen nga aciditeti. Pr

lvoren, futja e elementit Ca n veanti, mund t prcaktoj kapacitetin buferik n lidhje

me reshjet acide, m pas, mund t ndodh neutralizimi nprmjet efektit alkalin t NH3 atmosferik (Wolterbeek, 2002).

Teorikisht, speciet monitoruese t elementeve gjurm t ndotjes s ajrit zgjidhen n

baz t kriterit t specifikimit akumulimi konsiderohet t ndodh vetm nga atmosfera

(Rhling, 1994). N praktik, q nj organizm t jet nj biomonitor i prshtatshm,

duhet t plotsoj disa krkesa specifike (Wittig 1993, Conti & Cecchetti 2001):

Organizmi duhet t jet i prhapur gjersisht n zonn e studimit. Duhet t jet i disponueshm pr marrje mostrash gjat gjith stinve dhe n t njjtat

zona; nse nuk sht, ather duhet t zhvillohen pajisje speciale, t thjeshta q ta

kultivojn at gjat gjith stinve.

Organizmi monitorues duhet t jet tolerant ndaj ndotsve n nivelet prkatse.

Prve ktyre kritereve t nevojshme jan edhe disa krkesa t tjera:

Duhet t akumuloj substancat ndotse n t njjtn mnyr dhe n t njjtn shkall edhe n kushte t ndryshme, pra kapja e elementeve duhet t jet e pavarur nga

kushtet lokale.

Ndryshimi biologjik i organizmit duhet t jet i kufizuar. Nivelet e prqendrimeve duhet t jen t matshme nga teknika analitike rutin. T tregoj munges t sasive t dukshme t elementeve t marra nga burime t tjera

prve atmosfers.

Mekanizmat fiziologjik t kapjes s elementeve duhet t jen t njohur, n mnyr q t thjeshtohet interpretimi i rezultateve.

Biomonitoruesi duhet ti mesatarizoj prqendrimet e elementeve gjat nj periudhe kohe, si pasoj e ekspozimit t integruar.

Organizmi duhet t ket prqendrime sfondi t ulta pr kto elemente. Metoda e marrjes s mostrave dhe protokolli i prgatitjes s mostrave duhet t jet i

thjesht dhe i shpejt.

1.15 Myshqet

N botanik myshqet bjn pjes n tipin Bryophyta t mbretris s bimve dhe

ndahen n tet klasa: Takakiopsida, Sphagnopsida, Andreaeopsida, Andreaeobryopsida,

Oedipodiopsida, Polytrichopsida, Tetraphidopsida, Bryopsida. Gjasht nga kto tet

klasa prmbajn vetm nj ose dy gjini secila. Polytrichopsida prfshin 23 gjini dhe

Bryopsida prfshin pjesn m t madhe t shumllojshmris ku mbi 95% e llojeve t

myshqeve i prkasin ksaj klase. Deri tani njihen prafrsisht 12,000 lloje myshqesh.

Myshqet jan bim t brishta me gjatsi rreth 1-10 cm, megjithse disa lloje jan

edhe m t mdha. Ato rriten s bashku n grumbuj masiv ose n form qilimash n

vende me lagshti ose n hije. Ato nuk kan lule ose fara dhe riprodhohen nprmjet

sporeve. Gjethet e tyre mbulojn krcenjt e holl e t ashpr. Myshqet jan bim jo-

http://en.wikipedia.org/wiki/Takakiopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Sphagnopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Andreaeopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Andreaeobryopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Oedipodiopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Polytrichopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Tetraphidopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Bryopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Polytrichopsidahttp://en.wikipedia.org/wiki/Bryopsida



BIOINDIKATOR

26

Ilva Gjikaj 2014

enzore q e absorbojn ujin dhe lndt ushqyese kryesisht nga gjethet. Gjethet e tyre

jan t thjeshta, zakonisht me vetm nj shtres qelizash, pa hapsira t brendshme ajri.

Ato nuk kan rrnj t vrteta, por kan rizoide n form floksh, t cilat i ngulin n

mjedisin n t cilin jetojn.

1.15.1 Cikli i jets s myshqeve

Figura 1.5. Cikli i jets s nj myshku.

Pjesa m e madhe e bimve ka dy grupe kromozomesh n qelizat e tyre dhe quhen

diploide, domethn secili kromozom ka nj partner i cili prmban informacion gjenetik

t njjt ose t ngjashm. N t kundrt, myshqet kan vetm nj grup kromozomesh dhe

quhen haploide, domethn secili kromozom ekzsiton si nj kopje unike n qeliz. Ka

periudha n ciklin e jets s myshqeve kur ato kan dy grupe kromozomesh t iftuara,

por kjo ndodh vetm gjat periudhs sporofite. Cikli i jets tek myshqet fillon me nj

spore haploide, e cila mbin dhe formon nj protoneme, e cila sht nj grumbull n form

fijesh t holla. Protonemat e myshkut grumbullohen dhe marrin pamjen e nj shtllunge

t holl, t gjelbr, e cila mund t rritet n tok t lagsht, n pem, shkmbinj ose

pothuajse mbi do siprfaqe tjetr t prshtatshme. Kjo sht nj faz tranzitore n jetn e

myshkut. Nga protonema zhvillohet gametofori, i cili e ndryshon m pas strukturn n

krcenj dhe gjethe. Nj shtllung e vetme protonemash mund t zhvilloj shum

gametofor, t cilt ojn n formimin e nj masivi myshku.

Nga majat e krcenjve apo degve t gametoforit zhvillohen organet seksuale t

myshqeve. Organet femrore quhen arkegonia (nj. arkegonium) dhe mbrohen nga nj

grup gjethesh t modifikuara t quajtura perikaetum (sh. perikaeta). Arkegoniat jan

grumbuj qelizash n form balone, ku ndodhet dhe veza. Secili organ femror ka vetm

nj vez. Organet mashkullore quhen anteridia (nj. anteridium) dhe jan t mbyllura nga

gjethe t modifikuara q quhen perigonium (sh. perigonia).

doktoratura ilva gjikaj, fakulteti i shkencave i natyrore

Documents