trashegimia natyrore
DESCRIPTION
Trashegimia natyror eTRANSCRIPT
Chausse des Gants, Liqeni i Ohrit , Alpes suisses Jungfrau-Aletsch, Grottes du karst d'Aggtelek et du karst de Slovaquie
46. VENDI I TRASHGIMIS NATYRORE EUROPIANE N TRASHGIMIN E PRGJITHSHME BOTRORE
Fjal kye: trashgimi natyrore botrore dhe europiane, kontinenti i Europs, peizazhe
natyrore, ekosisteme, habitate, biodiversitetTrashgimia botrore prbhet nga site unikale n shkall botrore, me vlera t jashtzakonshme shkencore, historike, estetike, etnologjike ose antropologjike, kulturore, didaktike dhe turistike. Trashgimia botrore lidhet me veprimin e ligjeve dhe dukurive natyrore, me veprimtarin e shoqris njerzore ose sht vepr e prbashkt e njeriut dhe natyrs. Kjo trashgimi sht: natyrore, me vlera vetm natyrore; kulturore, me vlera vetm kulturore; apo mikse, me vlera t dyfishta, natyrore dhe kulturore.
Kjo trashgimi sht nj burim i pazvendsueshm jete dhe frymzimi. Sitet e saj iu prkasin, pa dyshim vendeve ku ndodhen, por edhe gjith popujve t bots, gjith njerzimit. Prandaj, ajo quhet ndryshe edhe trashgimi e njerzimit. Kjo pasuri e muar regjistrohet n Listn e Trashgimis Botrore ose t Njerzimit, prgatitur nga Komiteti i Trashgimis Botrore t UNESCO-s. Ajo mbrohet nga Konventa pr Mbrojtjen e Trashgimis Botrore Kulturore dhe Natyrore.
Trashgimia natyrore europiane
Kontinenti e Europs, me siprfaqe 10,5 milion kilometr katror dhe popullsi 738 milion banor (2008), sht shum i pasur me site t larmishme t trashgimis natyrore, me vlera t mdha dhe t veanta, unikale. Kjo pasuri dhe larmi lidhet me shum faktor, ndr t cilt theksojm:
Shtrirjen shum t madhe t Europs (deri 4000 km) nga jugu drejt veriut, midis gjersive gjeografike veriore 360 (kepi Matapan n Greqi) dhe 710 (Kepi Nord-Kyn n Norvegji) dhe nga lindja drejt perndimit midis gjatsive gjeografike lindore 670 e 30 (malet Ural) dhe 900 e 34 (Kepi Roca n perndim t gadishullit Iberik). Shtrirja kaq e madhe kushtzon pranin e disa zonave natyrore, nga zona mesdhetare n at arktike, nga zona atlantike n at kontinentale. S bashku me vendosjen e saj n rrugn e migrimit t gjallesave nga veriu n jug dhe anasjelltas, kjo shtrirje thekson biodiversitetin, larmin e habitateve, ekosistemeve, peizazheve dhe t gjitha dukurive natyrore.
Rrethimi nga oqeane dhe disa dete q hyjn thell n kontinent dhe lidhja e gjer me Azin n lindje kushtzon ndrthurjen e ndikimeve detare e toksore, si pasoj e t cilave lindin dukuri dhe site t veanta natyrore.
Territori europian ka kaluar nj evolucion tepr t gjat, mbi 600 milion vjet, plot me ngjarje dhe pasoja t mdha natyrore dhe ekologjike. Prej ktyre pasojave ruhen shum gjurm n peizazhin aktual, duke i br kto peizazhe m t larmishme dhe interesante.
Shtrirja e relievit nga niveli i detit deri n lartsin 5642 m (Mali i Elbrus- Rusi, Europa Lindore) kushtzon diferencime shum t mdha n drejtim vertikal t dukurive natyrore, ndrthurjen e ndikimeve t lartsive t ulta me ato t mdha, q shoqrohen me shfaqjen e dukurive dhe siteve natyrore t veanta dhe unikale.
T gjith kta faktor kan krijuar nj trashgimi natyrore europiane shum t pasur. Studimet kan evidentuar jo pak site t ksaj trashgimie, t cilat jan regjistruar n Listn e Trashgimis Botrore.Kriteret e regjistrimit t siteve natyrore n Listn e Trashgimis Botrore
Q nj sit natyror europian, si edhe sitet e tjera natyrore t Bots, t regjistrohet n listn e trashgimis botrore, duhet t plotsoj katr kriteret e prcaktuar nga Komiteti i Trashgimis Botrore, n vitin 2005: Dukuri t rralla natyrore ose peizazhe natyrore me bukuri jashtzakonshme;
Objekte q prfaqsojn shembuj apo tregues t fazave t historis s Toks; tregues t evolucionit t jets, procese t sotme gjeologjike t rndsishme pr zhvillimin e formave t Toks; objekte apo dukuri t rralla fiziko-gjeografike; Objekte natyrore q prfaqsojn shembuj t rndsishm t proceseve ekologjike e biologjike, vazhdimin e evolucionit t bots s gjall, komunitete t bimve dhe t kafshve n ekosistemet toksore, detare e bregdetare.
Habitate me larmi t theksuar biologjike: gjallesa t rralla, relikte, endemike, t rrezikuara globalisht dhe me dukuri universale, q ende jan t pazgjidhura nga shkenca. Prandaj, pr kto t fundit synohet ruajtja n gjendjen e tyre primitive.
Site t trashgimis natyrore europiane n Listn e Trashgimis Botrore
Lista e Trashgimis Botrore numron 890 site (korrik 2009), nga t cilat, 176 jan natyrore dhe 25 mikse. Prej tyre n Europn e konceptit t UNESCO-s) ndodhen 422 site, nga t cilat 368 jan kulturore, 43 natyrore, 10 mikse. Pr numrin m t madh t siteve dallohet Italia me 44 site, nga t cilat 2 natyrore; Spanja me 40, nga t cilat 3 natyrore dhe 2 mikse; Franca me 33, nga t cilat 2 natyrore dhe 1 miks dhe Gjermania me 33 site, nga t cilat 1 sit natyror (tab. .....). Pr numrin m t madh t siteve natyrore dallohet Federata Ruse me 6 site natyrore.Tab... Sitet e Trashgimis Botrore sipas rajoneve t Bots (korrik 2009)
RajonetKulturoreNatyroreMixeGjithsej% n numrin e prgjithshm
Afrika42333789
Vendet Arabe6041657
Azi e Oqeani12948918621
Europa dhe Amerika e Veriut375569440[]49
Amerika Latine dhe Karaibet8335312114
Totali68917625890100
Burimi: Qendra e Trashgimis Botrore, Lista e Trashgimis Botrore korrik 2009
Shenim: shenja 1) eshte vene per ta drejtuar lexuesin ne shenimin ne fund te faqes, qe shpegon konceptin e UNESC per EvropenTab . Sitet e Trashgimis Botrore n shtetet europiane (korrik 2009)
Nr Shteti Viti i regjistrimit n Konventn e Trashgimis BotroreKulturoreNatyroreMikseGjithsej
1Shqipria 198931-4
2Gjermania 1976321-33
3Andora 1997-1-1
4Armenia19933--3
5Austria19928--8
6Azerbaxhiani 19882--2
7Bjellorusia 198831-4
8Belgjik 199610--10
9Bosnja 19932--2
10Bullgaria 197472-9
11Qipro 19753--3
12Kroacia 199261-7
13Danimarka 199531-4
14Spanja 1982353240
15Estonia 19952--2
16Finlanda198761-7
17Franca 1975302133
18Gjeorgjia 19923--3
19Greqia 198115-217
20Hungaria 198571-8
21Irlanda 19912--2
22Islanda 199511-2
23Italia 1978422-44
24Kosova-1--1
25Letonia 19952--2
26Lituania 19924--4
27Luksemburgu 19831--1
28Maqedonia 1997-112
29Malta 19783--3
30Moldavia 20021--1
31Mal i Zi 200611-2
32Norvegjia197761-7
33Holanda 19927--7
34Polonia 1976121-13
35Portugalia 1980121-13
36ekia199312--12
37Rumani 199061-7
38Mbretria e Bashkuar1984224127
39Federata Ruse 1988218-15
40San Marino19781--1
41Serbia 20013--3
42Sllovakia 199352-7
43Sllovenia 19921--1
44Suedia 1985121114
45Zvicr197573-10
46Turqia 19945-27
47Ukraina 198831-4
48Vatikani19782--2
Total 3684310422
Burimi: Qendra e Trashgimis Botrore, Lista e Trashgimis Botrore, korrik 2009.Duke par listn e siteve europiane t ndara sipas shteteve dalin disa probleme:
Disproporcioni i theksuar n shprndarjen gjeografike t siteve t Trashgimis Botrore. Pr numrin m t madh t tyre dallohen shtetet e zhvilluara europiane, ndrsa n shtetet e Europs Lindore ky numr sht ende i kufizuar edhe pse kultura dhe natyra e tyre ka shum vlera q meritojn statusin e trashgimis botrore. T gjitha vendet luftojn q t ken sa m shum site t Trashgimis Botrore, pr t reklamuar vlerat e tyre natyrore dhe kulturore, n shrbim edhe t turizmit. Vendet e varfra me vlera t mdha natyrore e kulturore kan mundsi t pakta pr studimin e trashgimis s tyre dhe pr t prgatitur e prezantuar dosjet n krkim t statusit Site e Trashgimis Botrore.
Disproporcioni i theksuar midis numurit t siteve natyrore dhe kulturore t Trashgimis Botrore, sepse t parat zn vetm 10 % t numrit t prgjithshm t siteve natyrore dhe kulturore. ........... (hiqet paragrafi).Prandaj, n strategjin globale t Komitetit t Trashgimis Botrore synohet nj list m prfaqsuese, m e ekuilibruar dhe m e besueshme.
Pyetje
1. Si shpjegohet numri dhe larmia e madhe e siteve t trashgimis botrore n kontinentin europian?2. Cilat jan kriteret e pranimit t sitit natyror n listn e trashgimis botrore?
3. Cilat jan shkaqet e ndryshimit t madh t numrit t siteve t trashgimis botrore nga nj rajon i bots n tjetrin?
Detyr
1. Krahasoni shprndarjen e siteve natyrore t trashgimis botrore sipas shteteve dhe analizoni shkaqet e ksaj shprndarjeje.47. SITE EUROPIANE NATYRORE T REGJISTRUARA N LISTN E TRASHGIMIS BOTRORE
Fjal kye: fosile t gjalla, ishuj vullkanik, dolomite, shpend migrator, akullnajaLiqeni i Ohrit (362 km2)
Liqeni i Ohrit u shpall Trashgimi Natyrore Botrore n vitin 1979. Ai ndodhet n kufirin midis Shqipris dhe ish-Republiks Jugosllave t Maqedonis. Ka origjin tektonike. sht liqeni m i thell n Europ (maksimalja 294,5 m dhe mesatarja 138 m). N kt liqen u grumbullua dhe vazhdoi t jetoj nj pjes e mir e fauns arkaike. Kjo e bn at nj muze t vrtet fosilesh t gjalla, q shnon edhe vlern e tij t veant. Tejdukshmria e madhe e ujrave t tij (disku seki duket deri n 20 m thellsi) e bn at t rrall n hidrografin botrore.
Qysh n lashtsi brigjet e tij kan qen t populluara. Prmendet vendbanimi i tipit palafit i Linit, vendbanimi prehistorik ilir i Zagradianit (shek.V p.e.s.), Enkelana; kalaja e Pogradecit; qyteti i vjetr i Ohrit. Befasues ishte zbulimi n Trebenisht t Maqedonis, ku, n nj nekropol, u gjet nj koleksion i madh maskash prej ari dhe stolish ilire, q tani jan ekspozuar n Beograd.
Ishujt e Ers
Ishujt e ers ose ishujt Lipari, sipas emrit t ishullit kryesor, prbjn nj arkipelag prej 17 ishujsh vullkanik (vetm 7 t banuar) n veri t Sicilis, n detin Tiren (Itali). Dy ishujt, Volkano dhe Stromboli, vazhdojn t jen vullkane aktiv. Ata u regjistruan si trashgimi botrore n vitin 2000 dhe prbjn shembullin m interesant t formimit dhe t zhdukjes s ishujve nga vullkanizmi. Qysh prej dy shekujve prbjn nj sit ideal pr studime vullkanologjike dhe gjeologjike. Kta ishuj dhan informacion shkencor pr vepra t shumta t vullkanologjis dhe pr prshkrimin dhe shpjegimin e dy tipave t shprthimit vullkanik (vullkanian dhe strobolian). Ky sit ka interes t veant turistik dhe vizitohet prej rreth 200000 turistsh n vit.
Dolomitet
Dolomitet, me siprfaqe 141903 ha, u regjistruan si sit i trashgimis natyrore botrore n vitin 2009. Vargu malor i Dolomiteve shtrihet n veri t Alpeve italiane dhe prfshijn 18 maja me lartsi mbi 3000 m. Siti sht nj ndr peizazhet m t bukur malor t bots. Dallohet pr shpate vertikale, thepisje t shumta dhe pr densitet shum t madh t luginave shum t ngushta, t gjata dhe t thella. Ka nnt elemente prfaqsuese t diversitetit t ktyre peizazheve spektakolare, si: maja, thepisje, lugina t thella dhe t ngushta etj., me rndsi ndrkombtare gjeomorfologjike. N to gjenden, gjithashtu, relieve glaciare dhe karstike. Dolomitet dallohen pr natyrn dinamike me rrzime, rrshqitje, orteqe t shpeshta dhe prfaqsojn shmbuj t shumt t ruajtjes s sistemeve t platforms karbonatike mesozoike.
Siti i fosileve t Messel-it n Gjermani
Me siprfaqe rreth 70000 ha, u regjstrua n Listn e Trashgimis Botrore n vitin 1995. Messel-i sht siti m i pasur n bot me tregues pr t njohur mjedisin e gjall t eocenit (periudha gjeologjike q shtrihet nga 57 dhe 36 milion vjet m par). Ky sit jep t dhna unikale mbi etapat e para t evolucionit t gjitarve, fosilet e t cilve ruhen shum mir, nga skeletet e plota deri te prmbajatja e stomakut t kafshve t ksaj epoke.
Deti Vadden
Ndodhet n Gjermani dhe n Holand. U shpall trashgimi botrore n vitin 2009. Siprfaqja e tij arrin 9683930 ha.
Deti Vadden sht sistemi m i madh n bot i cektinave dhe hapsirave ranore. Ky ekosistem ndodhet n zonn e lagsht bregdetare dhe sht rezultat i bashkveprimit shum kompleks midis faktorve fizik dhe biologjik. Prmban nj mori zonash kalimtare midis toks, cektinave detare dhe mjediseve ujore t mbla dhe t kripura, n t cilat gjenden kanale t batic - zbatics, grumbullime rre, livadhe t barit detar, shtretr midhjesh, pengesa rre, moale etj. N kto mjedise jeton nj mori speciesh bimore dhe shtazore t adaptuara shum. Ktu dallohen gjitar detar, si: foka e kuqe, foka gri dhe delfini.
Konsiderohet nj ndr zonat m t rndsishme n bot pr shpendt migrator. N kt det gjenden vazhdimisht rreth 6,1 milion zogj, por, me shpendt migrator, numri i tyre arrin, mesatarisht, 10 - 12 milion zogj n vit. Siti dallohet pr shkalln shum t mir t ruajtjes dhe t mbrojtjes s tij.
Alpet e Zvicrs Jungfrau-AletschU regjistrua si sit i trashgimis botrore n vitin 2001 dhe u zgjerua n vitin 2007, duke arritur siprfaqen 82400 ha. Siti prfshin pjesn e Alpeve evropiane, t modeluar fuqimisht nga akullzimi. Aty ndodhet akullnaja m e madhe n Euro-Azi. N t gjendet nj larmi shum e madhe ekosistemesh dhe habitatesh, sidomos t rasteve t vazhdimsis vegjetale pas trheqjes s akullnajave, si pasoj e ndryshimeve klimatike. Vlerat e tij t jashtzakonshme jan t lidhura sidomos me informacionin e pasur q jep pr procesin e ndrlikuar t formimit t maleve, t akullnajave dhe veprimtarin e tyre, si dhe pr ndryshimin e klims aktuale.
Ky peizazh, me bukuri mahnitse natyrore dhe mbreslns, ka luajtur nj rol t rndsishm n Europ, n art, letrsi, turizm alpin.Pirene - Mali Perdu
Me siprfaqe 30639 ha, ndodhet n malet Pirenej, n zonn kufitare midis Francs dhe Spanjs. U regjistrua n vitin 1997 dhe u zgjerua n vitin 1999. Prbn nj masiv t madh malor t ndrtuar nga shkmbinj glqeror, q kulmon n malin Perdu, me lartsi 3352 m. N pjesn spanjolle ndodhen dy kanionet m t mdha dhe m t thella n Europ, ndrsa n shpatin e thepisur francez gjenden tre cirqe t mdhenj glaciar.
Ky sit prbn, gjithashtu, nj peizazh baritor, q pasqyron mnyrn e jets bujqsore, t prhapur n rajonet malore t Europs. Prmes peizazhit t fshatrave, fermave, fushave t vogla, kullotave t larta malore dhe rrugve malore, ky sit prbn dshmi t vlefshme pr shoqrin e fundit europiane, q mbijeton vetm n kt pjes t Pireneve.
Parku Kombtar i Durmitorit
Parku Kombtar i Durmitorit, me siprfaqe 390 km, ndodhet n Malin e Zi. Si zon e mbrojtur me statusin e parkut kombtar u krijua n vitin 1952, ndrsa si trashgimi botrore natyrore, n vitin 1980. N prbrjen e tij hyjn masivi i madh karstik i Durmitorit, kanioni Tara, i cili, me 80 km gjatsi dhe 1300m thellsi, z vendin e dyt n bot, pas Kanionit t Madh (SHBA). Ai arrin lartsin m t madhe 2528 m n majn Bobotov Kuk dhe dallohet pr forma t shumta t relievit glaciar, pr numrin e madh t liqeneve t vegjl akullnajor dhe karstik, pr pyjet e dendura me specie t shumta endemike bimore e shtazore dhe pr faunn e rrall, si: gjeli i madh i egr, ariu i murrm, ujku dhe dhia e egr ballkanike. Njhersh, aty ndeshen edhe shum shpend t tjer, si disa lloje shqiponjash e shkabash, fajkoi, bufi, huta etj.
N park ndodhen disa fshatra malor, midis tyre edhe fshati me lartsin m t madhe n Ballkan, Mala Crna Gora.
Pyetje
1. Cilat sht vlera e veant natyrore e sitit t trashgimis natyrore botrore t Liqenit t Ohrit?
2. Cilat sht vlera e veant shkencore e Ishujve t Ers, si sit i trashgimis natyrore botrore?
3. N cilin prej siteve t trashgimis natyrore botrore, t dhna n kt msim, ndodhet kanioni i dyt n bot pr nga madhsia?
Detyra
1. N adresn e internetit http://www.education.unesco.org/educprog/asp zgjidhni nj sit europian t trashgimis botrore dhe prshkruani veorit dhe vlerat e tij. 48. SITE EUROPIANE NATYRORE T REGJISTRUARA N LISTN E TRASHGIMIS BOTRORE (VAZHDIM)
Fjal kye: delt, specie endemike, pelikan, avifaun, travertin, burime karstike,
ligatina, manastire ortodokse.Delta e Danubit
U shpall trashgimi natyrore botrore n vitin 1991. Ajo shtrihet n dy shtete, Rumani dhe Ukrain. Pr nga madhsia (3446 km) z vendin e dyt n Europ, pas delts s Vollgs. N prbrje t saj hyjn edhe shum ishuj. Delta e Danubit sht formimi gjeologjik m i ri n Rumani dhe Ukrain. Formimi i saj filloi rreth 11000-12000 vjet m par, ndrsa formn e sotme filloi ta marr rreth 5000 vjet m par. Rritja e erozionit n pellgun ujmbledhs, si rezultat i rritjes s aktivitetit human, solli shtimin e depozitimeve lumore. Kjo shoqrohet me zgjerimin e shpejt t delts s Danubit, rreth 40 metra n vit.
N deltn e Danubit gjenden mbi 1200 specie bimore, 300 lloje shpendsh dhe 45 lloje peshqish t ujrave t mbla. Prmendet sidomos pr shpendt migrator. Disa prej tyre ktu bjn folen. Kjo, sepse sht nj zon jashtzakonisht e pasur me peshk. Midis shpendve dallohen disa lloje pelikansh si, pelikani i bardh, dalmat etj. T shumt jan gjitart barngrns dhe ata grabitqar.
HYPERLINK "http://fr.wikipedia.org/wiki/Fichier:Donaudelta_1.jpg"
INCLUDEPICTURE "http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Donaudelta_1.jpg/300px-Donaudelta_1.jpg" \* MERGEFORMATINET
Pelikant n deltn e Danubit
Parku Kombtar i Pirinit
N pjesn m t madhe gjendet n malet Pirin, q shtrihen n jugperndim t Bullgaris. U shpall Park Kombtar n vitin 1962, m pas u zgjerua dhe u riemrtua dhe n vitin 1983 mori statusin e trashgimis natyrore. Siprfaqja e tij aktuale arrin 274 km dhe shtrihet nga 1008 m n 2914 m mbi nivelin e detit.
Vegjetacioni i parkut sht diferencuar n tre kate bimore: kati pyjor, subalpin dhe alpin. Ka bimsi t pasur t prbr nga drur me rndsi t madhe, si Pisha e Bosnjs (Pinus heldreichii) 24 m e lart, q prbn drurin m t vjetr n Bullgari. Diversiteti i madh i relievit t parkut sht nj nga shkaqet e varietetit t specieve floristike t territorit t tij, duke prbr zonn m interesante botanike n Bullgari. Aty takohen rreth 1300 specie t bimve t larta, t cilat prbjn mbi 30 % t gjith numrit t bimve q rriten n Bullgari. N park gjendet 15 specie endemike bullgare, shum specie endemike ballkanike, si dhe rreth 60 specie t marra n mbrojtje, ndrsa 126 specie jan shnuar n listn e kuqe t specieve t rrezikuara n Bullgari.
Parku ka bot shtazore t pasur dhe t larmishme, rreth 2090 specie dhe nnspecie invertebrorsh, prej t cilave 300 specie t rralla, 214 endemike dhe 175 relikte, si dhe 15 specie t rrezikuara n shkall ndrkombtare; gjasht specie peshqish ose 6 % t popullimit t peshqve t ujrave t mbla t Bullgaris, 8 specie amfibsh dhe 11 specie reptilsh; rreth 160 specie shpendsh ose 40 % e gjith avifauns bullgare; 45 gjitar toksor ose gjysma e numrit t specieve t vendit, midis tyre dhia e egr, endemike ballkanike dhe ariu i murrm.
Parku Kombtar i liqeneve Plitvice
Parku Kombtar i liqeneve Plitvice, me siprfaqe 295 km2 , u shpall trashgimi botrore n vitin 1979. Ndodhet n nj pllaj karstike n Kroaci, midis qyteteve Zagreb dhe Zadar.
Parku prfshin kompleksin e madh t liqeneve t Plitvices, q formojn nj trsi prej 16 liqenesh t mdha, t lidhura midis tyre me 92 ujvara ose lumenj t vegjl; pyje primitiv t prbr nga ahishte dhe pisha, me bim dhe kafsh t rralla, si ariu i murrm dhe ujku. N lumenjt dhe liqenet e parkut peshku i llojit troft mund t arrij deri n nj metr. N disa sektor t parkut jan prcaktuar shtigje dhe disa ndrtime t tradits pr turistt. Bhet kujdes i veant q natyra t lihet n gjendjen e saj primitive, t egr, pa asnj ndrhyrje nga njeriu.
Parku sht i prmendur pr ujrat karstike q, duke prshkuar shkmbinjt dolomitik, tretin karbonatin e kalciumit, i cili depozitohet n formn e travertinave, n dalje t burimeve karstike. Kto masa t travertinave zgjerohen vazhdimisht, duke sjell ndryshime n peizazh. Bukuria e tyre trheq admirimin e turistve.
Parku kombtar Doana
Parku Kombtar Doana, me siprfaqe rreth 540 km2, sht ndr sitet natyrore m t mdha t mbrojtura n Europ. Ndodhet n Spanj. U shpall trashgimi botrore n vitin 1994 dhe dallohet pr larmin e jashtzakonshme t ekositemeve dhe ligatinat e shumta me vlera t mdha ekologjike. Prbn nj hot-spot europian, madje planetar t biodiversitetit me rreth 300 specie vertebrorsh dhe krustacesh; dy nga speciet m t rrezikuara n bot, macja e egr, simboli i parkut, dhe shqiponja iberike. Konsiderohet si parajsa e shpendve shtegtar ujor. Aty vijn do vit mbi 500000 zogj pr dimrim, ndr t cilt dallohen flamingot, shqiponjat perandorake, kameleont. Por takohet edhe drert, mangustat dhe gaforret e veanta.
Parku rrezikohet nga presioni turistik, pasi vizitohen nga mbi 250000 turist n vit, dhe nga aplikimi i bujqsis intensive.
Macja e egr e Spanjs, specie e rrezikuar- simbol i parkut
pritja e publikut
Ligatinat e shumta justifikojn krijimin e parkut
prpjekje pr t penguar erozionin
Shpellat e Shkocjanit
Shpellat e Shkocjanit prbjn nj sistem shpellash karstike n rajonin karstik n Slloveni. Sistemi sht i vendosur n nj park rajonal prej 413 ha.
sht nj nga rajonet m t famshm n bot pr studimin e fenomeneve karstike. Q nga viti 1986, ky sit u regjistrua n Listn e Trashgimis Botrore t UNESCO-s dhe prbn zonn m t madhe t lagsht nntoksore n bot.
Sistemi i shpellave ka gjatsi 6200 m, me thellsi maksimale 223 m. Lumi Reka zhduket n thellsi pr 34 kilometra nn tok, del srish n siprfaqe dhe vazhdon udhtimin drejt detit Adriatik. Sistemi karstik sht i prbr nga njmbdhjet shpella t mbushura me stalagmite, stalaktite dhe konkrecione n formn e perdeve e mbulesave me ngjyra t ndryshme; me ponore, ura natyrore, rreth 5 km kalime nntoksore, puse mbi 200 m t thella. N shpella jetojn mbi 200 gjallesa. Ato kan qn t banuara edhe nga njeriu rreth 3000 et 1700 vjet p.e.s. Shpellat vizitohen nga mbi 90000 turist n vit.
Manastiret e Meteorve
Manastiret e Meteoreve ose, si quhen nga grekt, manastiret e varur n qiell prbjn nj sit miks, me vlera t dyfishta natyrore dhe kulturore. Ndodhen n Greqi, n fushn e Thesalis, afr qytetit Kalambaka, n grykderdhjen e lumit Pinios. Jan manastire ortodokse t cilsuara trashgimi botrore n vitin 1988. Kto ndrtime fetare jan vendosur n majat impresionuese t masiveve shkmbore ranore dhe konglomeratike, t modeluara nga erozioni. Kta shkmbinj, sipas autorve t vjetr, jan t drguar nga qielli, nga ku vjen dhe emri i tyre meteor, pr t lejuar askett t luten pr Zotin.
Murgjit e par kan jetuar si eremit n shpellat e Meteoras, n shekullin e njmbdhjet. Manastiret e para ndrtohen n shekullin e katrmbdhjet, ndrsa nj shekull m von, numri i tyre arriti n 24, duke pushtuar t gjitha majat e shkmbinjve. Pr shkak t luftrave, n shekullin e shtatmbdhjet, sidomos n fillim t shekullit t nntmbdhjet, shum manastire u braktisn dhe u shkatrruan apo u dmtuan. N vitin 1920 filloi rikonstruksioni i tyre dhe u ndrtuan shkallt, q lehtsuan rrugn pr te manastiret. Aktualisht, vetm gjasht manastire t rikonstruktuar jan n aktivitet fetar dhe turistik.
Pyetje
4. Cili sit, i dhn n kt msim, dallohet pr shpend t shumt migrator?
5. Cilat jan vlerat ekologjike t sitit t trashgimis natyrore botrore t delts s Danubit?
6. N cilin prej siteve t trashgimis natyrore botrore, t dhna n kt msim, gjenden procese dhe forma karstike?
Detyra
1. N adresn e internetit http://www.education.unesco.org/educprog/asp zgjidhni nj sit europian t trashgimis botrore dhe prshkruani veorit dhe vlerat e tij.49. VLERAT E TRASHGIMIS NATYRORE EUROPIANE N KUSHTET E ZHVILLIMEVE GLOBALIZUESE DHE URBANE
Fjal kye: globalizm, rul ngjeshsh e rrafshues, fshat planetar, urbanizim spontan,
kaotik, revolucione urbane, dmtim i mjedisit, site t rrezikuar, site t
prjashtuar.Rreziqet e trashgimis botrore nga globalizimi shum i shpejt
Njeriu vazhdimisht sht prpjekur t ruaj vlerat e veanta t natyrs dhe t kulturs s vet. Zhvillimet e fundit, q lidhen me globalizimin edhe t natyrs, jets dhe aktivitetit t njeriut, nxorn n pah rrezikun e madh t zhdukjes, unifikimit t vlerave individuale natyrore t rajoneve dhe t vendeve t veanta, por edhe t vlerave kulturore e tradicionale, q kan ardhur deri n ditt tona pr tua prcjell t padmtuara dhe t vlersuara brezave t ardhshm.
Shum studiues t fushave t ndryshme e kan quajtur globalizimin si nj rul ngjeshsh e rrafshues t vlerave natyrore t veanta, por edhe t kulturs e zakoneve botrore, q po on drejt nj peizazhi dhe banori standard me nj kultur t standardizuar dhe gjersisht t amerikanizuar, q po pushton gjith planetin. Studiuesit theksojn se globalizimi evokon nocionin e nj bote t bashkuar, t nj bote q formon nj fshat planetar, pra nj bot pa kufij, ku ndrthuren e bashkveprojn ide, ekonomi, kultura e mjedise t ndryshme. N kt mnyr, ne mund t flasim pr ndrthurje kulturash, ekonomish e teknologjish; pr nj kultur botrore ose pr nj civilizim botror; nj qeverisje botrore, nj ekonomi botrore dhe nj qytetar botror. Sipas disa studiuesish, nse nuk ndrtohen strategji dhe programe konkrete pr t mbrojtur vlerat e veanta t kulturs dhe t natyrs s vendeve apo rajoneve t ndryshme t bots, ky globalizim mund t sjell uniformizimin e vlerave natyrore, t konsumit kulturor dhe t mnyrs s jetess.Rreziqet e trashgimis botrore nga urbanizimi shum i shpejt e kaotik
Trashgimia sht rrezikuar seriozisht edhe nga urbanizimi shum i shpejt, spontan, i pakontrolluar dhe kaotik.
T dhnat bjn fjal pr nj urbanizim aktual shum t shpejt, por studiuesit parashikojn revolucione t tjera urbane, ushtria rezerv e t cilve prbhet nga popujt e vendeve t varfra dhe n zhvillim. Sot e popullsis s bots jeton n qytet; n vitin 2015, 2/3 e popullsis s bots do t jet urbane, ndrsa parashikimet tregojn se n vitin 2050 do jav do t lind nj qytet me mbi 1 milion banor; ndrkoh q Londra u rrit nga 1 milion n 8 milion pr 130 vjet, Bankoku pr 45 vjet, Seuli pr 25 vjet dhe shum qytete sot dyfishojn popullsin pr 10 vjet. Tirana u trefishuar pr 10 vjet, Durrsi u dyfishua pr 10 vjet, ndrsa Kamza dhe Fush-Kruja u dhjetfishuan pr 10 vjet.
Shum studiues t rreziqeve q krcnojn vlerat e trashgimis natyrore dhe kulturore i kan cilsuar qytetet q rriten kaq shpejt si prbindsha t hapsirs apo territoreve. Shtrirja e San Paolos n Brazil u zmadhua nga 189 km2 n 900 km2, rajoni i Pekinit sot shtrihet n rreth 17000 km2 etj.
Duke par kto ritme kaq t shpejta t rritjes s qyteteve, jo vetm t popullsis, por edhe t siprfaqes s truallit t tyre, sht leht t konstatohet se kto qytete po e shkatrrojn dhe zhdukin trashgimin natyrore dhe kulturore nprmjet krijimit dhe ekspansionit t peizazheve urbane, krejtsisht artificiale; zhdukjes s ndrtimeve tradicionale, duke i zvendsuar ato me beton, xham e pallate shumkatshe dhe ndotjes s madhe mjedisore. Sot, qytetet zn 2 % t siprfaqes s globit, konsumojn 75 % t burimeve materiale e financiare dhe prodhojn 75 % t ndotjes s rruzullit toksor.
Rreziqet e trashgimis botrore nga dmtimi shum i madh i mjedisit
Ndotja dhe dmtimi i mjedisit, ku ndodhen edhe vlerat e veanta apo unikale t tij, sot sht ndr problemet m shqetsuese mbarbotrore. Prve ndotjes dhe dmtimeve mjedisore t sjella nga urbanizimi, veprimtaria njerzore, ndrhyrjet gjithmon e m intensive t saj n mjedis po shoqrohen me probleme tepr alarmante, si: ndryshime klimatike apo efekti ser, shfaqje dhe zgjerim i vrimave n shtresn e ozonit, shkretimi i shpejt i peizazheve, ndotja e ajrit, ujit, toks, dmtimi i vazhdueshm i biodiversitetit etj. S bashku me dmtimin e pasurive t zakonshme t mjedisit, gjithmon e m tepr po dmtohen edhe vlerat e trashgimis natyrore dhe kulturore botrore.
N kto kushte lindi domosdoshmria e studimit dhe e mbrojtjes s gjith mjedisit dhe, n mnyr t veant, e trashgimis natyrore dhe kulturore. Nuk vonuan prpjekjet q u shtrin n disa drejtime dhe nivele: mbshtetje ligjore e institucionale, ndrtimi i strategjive dhe i programeve e planeve t veprimit n shkall kombtare, rajonale dhe botrore. Lidhur me trashgimin botrore, pati rndsi neni i konvents s ksaj trashgimie, q thekson krijimin e lists s trashgimis botrore n rrezik.Lista e Trashgimis Botrore n Rrezik
Komiteti i Trashgimis Botrore studion vazhdimisht raportet mbi gjendjen e siteve natyrore dhe kulturore t regjistruara n Listn e Trashgimis Botrore. Sitet e rrezikuara i regjistron n Listn e Trashgimis Botrore n Rrezik. Ai e boton kt list pr t informuar komunitetin ndrkombtar mbi kushtet dhe shkaqet q solln krcnimin e vlerave t sitit dhe pr t sensibilizuar, me qllim nxitjen e masave mbrojtse. Studiuesit dhe Komiteti i Trashgimis Botrore prcakton shkaqet dhe faktort q rrezikojn vlerat e siteve, t cilt jan: antropogjen dhe natyror.
N t parat hyjn rreziqet e shkaktuara nga projekte e kqija t punve publike ose private, nga zhvillimi i shpejt, i egr dhe i pakontrolluar urban e turistik, nga ndryshimi i prdorimit ose i pronsis s toks, nga shkaqe t panjohur t braktisjes, nga ndotje, konflikte t armatosura, zjarre t mdha etj. N t dytt hyjn: fatkeqsi dhe katastrofa natyrore, trmete, shprthime vullkanike, tsuname, ndryshime t nivelit t ujit, prmbytje, valt e batics etj.
Prfshirja e nj siti n Listn e Trashgimis Botrore n Rrezik lejon Komitetin pr ti dhn sitit t rrezikuar ndihm t menjhershme n kuadrin e Fondit t Trashgimis Botrore. Ky sht, gjithashtu, nj alarm pr bashksin ndrkombtare pr t mobilizuar t gjitha mundsit pr t ruajtur sitet e rrezikuar, ai nxit specialistt t prcaktojn masat efikase ndaj nevojave specifike t sitit. Pr t gjitha kto probleme Komiteti i Trashgimis Botrore bashkpunon me shtetin e vendit ku ndodhet siti i rrezikuar, por edhe me institucionet e shoqris civile. Regjistrimi i sitit n Listn e Trashgimis Botrore n Rrezik nuk perceptohet njsoj nga t gjitha palt e interesuara. Disa vende krkojn regjistrimin e nj siti pr t trhequr dhe prqendruar vmendjen ndrkombtare mbi problemet e ktij siti dhe pr t marr ndihm financiare dhe teknike pr zgjidhjen e tyre. Vende t tjera e konsiderojn t turpshme prfshirjen e sitit t tyre n kt list dhe prpiqen ta shmangin kt regjistrim.
Regjistrimi i nj siti si trashgimi botrore n rrezik, n do rast, nuk duhet t konsiderohet si nj dnim, por si nj sistem efektiv pr t'iu prgjigjur nevojave t ruajtjes s vlerave t sitit.
Shtetet antare duhet t informoj Komitetin e Trashgimis Botrore sa m shpejt pr krcnimet e mundshme n sitet e tyre. Nga ana tjetr, kt mund ta bjn individ, OJF dhe grupe t tjera dashamirse t vlerave t rralla. Nse njoftimet jan t sakta dhe problemi sht mjaft serioz, Komiteti regjistron sitin n Listn e Trashgimis Botrore n Rrezik. Pr t informuar Komitetin e Trashgimis Botrore lidhur me krcnimet ndaj siteve, t gjith jan t lutur t kontaktojn Sekretariatin n adresn:
Centre du patrimoine mondial UNESCO 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SPFrance. Tl. : 33 (01) 45 68 18 71, Fax : 33 (01) 45 68 55 70, E-mail: [email protected] vazhdimisht pasurohet me site t miratuara si Trashgimi Botrore nga Komiteti i Trashgimis Botrore n mbledhjen e tij t radhs, n qershor - korrik t do viti. Ky komitet, i mbledhur n periudhn 22-30qeshor 2009 n sesionin e tij t 33-t, miratoi 2 site t reja natyrore dhe 11 site kulturore n Listn e Trashgimis Botrore t UNESCO-s.
Nse nj sit humb vlerat pr t t cilat u regjistrua n Listn e Trashgimis Botrore, Komisioni mund ta heq at nga Lista e Trashgimis Botrore n Rrezik dhe nga Lista e Trashgimis Botrore. Kshtu, ky komitet, n sesionin e tij t 33-t, pr her t dyt n historin e tij, regjistroi nga lista sitin kulturor t Lugins s Elbs n Dresden (Gjermani), sepse nuk u ruajtn vlerat universale dhe t jashtzakonshme q siti n fjal kishte kur u regjistrua si trashgimi botrore. Kjo erdhi si pasoj e ndrtimit t nj ure t madhe me katr korsi n zemr t ktij peizazhi kulturor.Site t Trashgimis Natyrore Europiane n Rrezik
Duke shqyrtuar Listn aktuale t Trashgimis Botrore n Rrezik konstatojm se nuk ka asnj sit natyror europian t regjistruar n kt list. Por, zhvillimet e shpejta t proceseve t globalizimit, t urbanizimit kaotik, t dmtimit t madh t mjedisit, sidomos n vendet ish-komuniste t Europs Lindore, mund t rrezikojn vlerat e siteve natyrore evropiane, t regjistruara si trashgimi botrore. sht kjo arsyeja q gjithmon duhet treguar kujdes i veant pr monitorimin e kushteve dhe faktorve dmtues t mundshm dhe t gjendjes s vlerave t siteve tona natyrore. Pr kt duhet t interesohen t gjith: strukturat shtetrore, studiuesit, shkollat, institucionet e shoqris civile, si komuniteti, OJFt etj.Pyetje
4. sht globalizmi dhe pse rrezikon ai vlerat e siteve t trashgimis natyrore?5. sht urbanizimi kaotik dhe pse rrezikon ai vlerat e siteve t trashgimis natyrore?
6. Cilat jan problemet m t mdha mjedisore t kohs s sotme dhe pse rrezikojn ato vlerat e trashgimis natyrore?
7. Pse sitet e trashgimis natyrore jan m t rrezikuara n vendet e Europs Lindore?
8. sht Lista e Trashgimis Botrore n Rrezik? Detyr
2. Duke u mbshtetur n t dhnat nga media, nga interneti dhe bisedat me t afrtit tuaj, prgatisni nj ese rreth rreziqeve q krcnojn vlerat e sitit t trashgimis natyrore botrore t liqenit t Ohrit.
50. TRASHGIMIA NATYRORE KOMBTARE EUROPIANE
Fjal kye: trashgimi kombtare, zon e mbrojtur, ekuilibr natyror, veprimtari miqsore me mjedisin, natyralitet, unikalitet, brishtsi ekologjike.jan zonat e mbrojtura?Duke u mbshtetur n politikat dhe strategjit e prcaktuara nga UNESCO-ja pr mbrojtjen e Trashgimis Natyrore Botrore, do shtet europian harton politikat dhe strategjit pr vlersimin, mbrojtjen e menaxhimin e trashgimis s vet kombtare. Pr kt qllim, hapsirave me vlera t veanta t biodiversitetit dhe peizazhit iu jepet statusi zon e mbrojtur. Fillimisht, koncepti i zons s mbrojtur prfshinte vetm biodiversitetin, ndrsa tashm prfshin shum m tepr vlera t veanta mjedisore: biodiversiteti, bukuria e peizazhit, formacione t rralla gjeologjike, forma t veanta t relievit, vlera hidrografike, tradita t pasura kulturore, artitekturore, pasuri arkeologjike etj.
Zona e mbrojtur sht hapsira toksore, ujore ose toksore e ujore, me vlera t veanta t biodiversitetit, peizazhit, pasurive natyrore e kulturore, e mbrojtur me ligj dhe rregullore t veanta, q kufizojn pranin dhe aktivitetin e njeriut dhe e menaxhuar me metoda shkencore.
Nj zon e mbrojtur shpallet dhe menaxhohet pr krkime shkencore, pr qllime ekologjike, sepse ndihmon n rivendosjen e ekuilibrit natyror, mbrojtjen e biodiversitetit, funksionimin normal t ekosistemit; pr mbrojtjen e dukurive t veanta natyrore dhe vlerave estetike; pr njohjen e traditave kulturore t popullsis dhe edukim ekologjik e atdhetar.
Zonat e mbrojtura ndihmojn zhvillimin e qndrueshm, q arrihet prmes: prdorimit t qndrueshm dhe harmonik t pasurive natyrore; mbrojtjes s gjallesave shum t ndjeshme nga veprimtaria e njeriut; ruajtjes s bimsis natyrore mbi tokat me prodhimtari t ult; mbrojtjes s toks n territoret e degraduara nga erozioni; mbrojtjes s ujrave dhe rregullimit e pastrimit t tyre; mbrojtjes s pyjeve dhe ligatinave; mbrojtjes s popullsis nga fatkeqsit natyrore: prmbytje, rrshqitje dheu etj.; prmes sigurimit t vazhdimsis s burimeve natyrore gjenetike dhe me rndsi mjeksore, prmirsimet racore t blegtoris etj.; sigurimin e vendeve t puns dhe t ardhurave nga zhvillimi i turizmit dhe aktiviteteve t tjera n zonat e mbrojtura etj.
Q zonat e mbrojtura t ndihmojn zhvillimin e qndrueshm duhet q: Administrimi i tyre t integrohet n politikat, planet, programet dhe veprimtarit qeveritare, n nivel kombtar, rajonal dhe vendor; popullsia q jeton n zonat e mbrojtura t konsiderohet si nj faktor i rndsishm n realizimin e mbrojtjes dhe zhvillimit t zons, duke e prfshir at n vendimmarrje dhe hartimin e planeve t administrimit t integruar t ktyre zonave t mbrojtura.
T gjitha kto bjn t mundur q, duke nxitur zhvillimin e qndrueshm, sidomos t turizmit, t rriten ndjeshm t ardhurat e banorve vendas, t prmirsohet cilsia e jets s tyre.
Mbrojtja e ktyre zonave kuptohet si kujdes i veant, i posam dhe i vazhduar, i ushtruar nga shteti dhe organet e ngarkuara pr kafsht, bimt dhe komunitetin e tyre; shkmbinjt, gjetjet paleontologjike, format e rralla t relievit e hidrografis, habitatet, ekosistemet, peizazhet etj.
N kto zona mbrojtja e vlerave t veanta natyrore ka prparsi ndaj veprimtaris s njeriut. Kjo veprimtari duhet t jet e kontrolluar dhe miqsore me mjedisin, pra t mos e dmtoj e ndot at; t jet tradicionale dhe t zhvillohet sipas objektivave t menaxhimit t zons s mbrojtur.
Kriteret e przgjedhjes s nj zone t mbrojtur
do kategori e trashgimis natyrore evidentohet dhe cilsohet si sit i ksaj trashgimie mbi bazn e kritereve mjaft t prcaktuara, t cilat jan: Natyraliteti. Zona t ruaj sa m shum vlera natyrore origjinale ose t gjendjes s saj fillestare, primitive, t padmtuara nga veprimtaria njerzore.
Unikaliteti. T ket forma relikte, endemike apo t rralla t jets, por edhe vlera t rralla t peizazhit.
Larmia. Ky kriter duhet par n kompleks: larmi abiotike, biotike (bimore e shtazore) dhe struktur e veant vegjetative.
T siguroj minimumin jetik t ekosistemit. Hapsira e zons s mbrojtur t ket madhsi t mjaftueshme pr jetesn e gjallesave (sigurimin e ushqimit, shumzimin, lvizjen etj.) dhe pr t ruajtur ekuilibrin e bashkjetess s tyre.
Brishtsia ekologjike. Kjo lidhet me ndjeshmrin e nj ekosistemi t dhn ndaj shqetsimeve nga veprimtaria njerzore dhe e faktorve natyror, si: ndjeshmri ndaj erozionit, prania e llojeve t rrezikuara; aftsia e ekosistemit pr tu rigjeneruar pas nj dmtimi; shkalla e izolimit t ekosistemit.
Vlerat informuese dhe edukative. Kto vlera jan: estetike, shkencore, edukuese, historike, pse jo, edhe frymzuese n peizazhet natyrore me bukuri t rrall.
Pyetje
1. Cili sht kuptimi dhe prmbajta e re q ka sot zona e mbrojtur?
2. Prse shpallet dhe mbrohet nj zon e mbrojtur?
3. Si ndihmojn zonat e mbrojtura zhvillimin e qndrueshm?
4. kuptoni me natyralitet dhe unikalitet t zons s mbrojtur?
5. kuptoni me brishtsi ekologjike?
Detyra:
Duke u mbshtetur n t dhnat nga media, nga interneti dhe bisedat me t afrmit tuaj, prgatisni nj ese rreth njrit prej ktyre prcaktimeve: a. N zonat e mbrojtura mbrojtja e vlerave t veanta natyrore ka prparsi ndaj veprimtaris s njeriut; b. Veprimtaria e njeriut n zonat e mbrojtura duhet t jet e kontrolluar dhe miqsore me mjedisin.51. VEORI T KLASIFIKIMEVE T TRASHGIMIS NATYRORE N EUROP
Fjal kye: rezervat strikt natyror-shkencor, park kombtar, monument natyre, rezervat natyror i menaxhuar, peizazh i mbrojtur, zona dhe resurseve t menaxhuara.
Klasifikimi i zonave t mbrojtura
sht e natyrshme se kur flasim pr ruajtjen e zonave t mbrojtura pyesim se pr shkall mbrojtjeje bhet fjal. Me q zonat nuk kan t njjtat vlera, pr t cilat cilsohen si t tilla, dhe nuk jan t populluara njsoj, jan krijuar kategori t ndryshme t mbrojtjes s tyre, me t cilat lidhet edhe karakteri i veprimtaris dhe i ndrhyrjes s njeriut.
Pr t prcaktuar shkalln e mbrojtjes dhe menaxhimit t trashgimis natyrore jan prpunuar sisteme t larmishme t klasifikimit t zonave t mbrojtura. Tani vihet re tendenca e njehsimit t tyre. Sistemi i klasifikimit m i prhapur sot n Europ e n bot u dha nga Qendra Botrore e Unionit t Ruajtjes s Natyrs (IUCN).
Ky sistem prfshin siprfaqe toksore dhe ujore dhe siguron lehtsimin e komunikimit dhe informimit n shkall botrore; shkmbimin e pikpamjeve midis studiuesve, planifikuesve, politikanve t mjedisit dhe zhvillimit, grupeve qytetare t vendeve t ndryshme t bots; krijon kushte t prshtatshme pr lidhjen e zonave t mbrojtura me njra-tjetrn ose, si quhet ndryshe, rrjetin ekologjik n shkall vendi, rajoni dhe m gjer, n Europ dhe bot.
Sistemi i propozuar nga IUCN-ia prbhet nga gjasht kategori... (hiqet) M e mbrojtur sht kategoria e par, ndrsa e gjashta m pak e mbrojtur, madje n t lejohet edhe veprimtaria njerzore, por me kusht q ajo t jet e kontrolluar dhe t mos dmtoj mjedisin dhe vlerat e tij t veanta. Kto kategori jan:
Kategoria e par - Rezervat Strikt Natyror Shkencor. Prgjithsisht jan zona t vogla pak ose aspak t shqetsuara nga njeriu, q ruhen dhe menaxhohen pr qllime shkencore dhe pr mbrojtjen e bots s gjall.
Kategoria e dyt - Park Kombtar. Prgjithsisht jan zona t gjera, q ruhen dhe menaxhohen pr mbrojtjen e ekosistemeve, pr edukim, lodhje dhe argtim.
Kategoria e tret - Monument Natyre. Objekt apo zon me prmasa t vogla, q mbrohet e menaxhohet pr ruajtjen e vlerave t veanta natyrore dhe/ose historike.
Kategoria e katrt - Rezervat Natyror i Menaxhuar, q mbrohet pr ruajtjen e llojeve dhe habitateve, prmes nj menaxhimi t prshtatshm.
Kategoria e pest - Peizazhe toksore dhe detare t mbrojtura. Mbrohet dhe menaxhohet kryesisht pr ruajtjen e vlerave t peizazheve dhe pr lodhje dhe argtim. Kjo kategori prfshin territore toksore n pronsi publike ose private dhe qendra banimi, brenda t cilave zhvillohen aktivitete, si bujqsia, pemtaria, pylltaria, peshkimi etj., q nuk bien ndesh me mjedisin. Qllimi sht t ruhet cilsia e peizazheve dhe bashkveprimi harmonik i aktivitetit t njeriut n to, si dhe diversiteti biologjik q ato prmbajn.
Kategoria e katrt - Zon e Mbrojtur e Resurseve t Menaxhuara. Zon e mbrojtur dhe e menaxhuar pr nj prdorim t qndrueshm t resurseve natyrore.
Ky sistem u adaptua edhe n ligjin e zonave t mbrojtura t vendit ton (nr. 8906, dat 06.06.2002), ku jan prcaktuar t gjasht kategorit e tij.
Brenda nj kategorie t zons me nivel m t ult mbrojtjeje mund t ket edhe kategori t tjera me nivel m t lart mbrojtjeje. Kshtu, brenda kategoris s pest apo t gjasht, mund t ket monumente natyre (kategoria e tret) ose Park Kombtar (kategoria e dyt); brenda ksaj t fundit lokalizohet Rezervati strikt natyror shkencor (kategoria e par), monumenti i natyrs, (kategoria e tret) etj.
Kategorit e prfshira n Listn e Trashgimis Natyrore Botrore ose n Konventn Ramsar, n shkall kombtare, nuk prbjn kategori menaxhuese t veanta. Ato bjn pjes n rrjetin kombtar t zonave t mbrojtura, n sistemin e tyre, t prbr nga gjasht kategorit e prmendura m lart.
Klasifikimi i zonave t mbrojtura n disa vende europiane
N Franc sistemi i klasifikimit t zonave t mbrojtura prbhet nga gjasht kategorit e prcaktuara nga IUCN-ja. Ndryshojn prej tij vetm disa emrtime t ktyre zonave t mbrojtura.
N Itali ka nj klasifikim tjetr t zonave t mbrojtura, t prbr nga: parku kombtar, parku regjional, rezerva natyrore, zona t mbrojtura detare; zonat ligatinore ramsar, nga zona t tjera t mbrojtura, si: monumente natyre, parqe suburbane, parqe provinciale, kopshte botanike. T gjitha s bashku arrijn 772 zona t mbrojtura q zn 5,7 milion ha.
Klasifikimi i zonave t mbrojtura n Angli sht i ndryshm nga sistemi i klasifikimit t IUCN-s. Sistemi i zonave t mbrojtura n Angli prbhet nga 14 parqe kombtare, 36 zona me bukuri t jashtzakonshme natyrore, 222 rezerva natyrore kombtare, mbi 1280 rezerva natyrore vendore, mbi 4000 site t interesit shkencor, disa zona t mbrojtjes speciale, disa brigje dhe hapsira detare t mbrojtura.
Pyetje
1. Cilat jan kategorit e zonave t mbrojtura sipas IUCN-s?
2. Cilat jan prparsit e ktij sistemi?
3. Ku ndryshon sistemi i klasifikimit t vendit ton nga ai i prdorur n Itali dhe Angli?
Detyr
Gjeni n internet sistemin e klasifikimit t zonave t mbrojtura n Spanj dhe krahasojeni at me sistemin e IUCN-s, me sistemin anglez dhe italian.) UNESCO-ja i grupon sitet e Europs dhe t HYPERLINK "http://fr.wikipedia.org/wiki/Am%C3%A9rique_du_Nord" \o "Amrique du Nord" Ameriks s Veriut n t njjtn rajon gjeografik. Gjithashtu, disa vende i konsideron si europiane, ndrsa, sipas kritereve t tjera, kto vende quhen aziatike. T tilla jan: HYPERLINK "http://fr.wikipedia.org/wiki/Arm%C3%A9nie" \o "Armnie" Armenia, HYPERLINK "http://fr.wikipedia.org/wiki/Azerba%C3%AFdjan" \o "Azerbadjan" Azerbaxhani, HYPERLINK "http://fr.wikipedia.org/wiki/G%C3%A9orgie_(pays)" \o "Gorgie (pays)" Gjeorgjia, HYPERLINK "http://fr.wikipedia.org/wiki/Isra%C3%ABl" \o "Isral" Izraeli. Pr m tepr, sitet e HYPERLINK "http://fr.wikipedia.org/wiki/Russie" \o "Russie" Rusis dhe t HYPERLINK "http://fr.wikipedia.org/wiki/Turquie" \o "Turquie" Turqis, q ndodhen n pjesn aziatike t ktyre vendeve jan prfshir n rajonin gjeografik europian. Disa site q gjenden n rajonet e quajtura prtej detit, pra jasht kufijve t kontinentit europian, jan prfshir n listn e siteve europiane sipas shteteve q i posedojn kto rajone.