T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2229

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1228

EPSTEMOLOJ

YazarDo.Dr. Murat BA

EditrDo.Dr. Demet TAfiDELEN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmclarYrd.Do.Dr.Alper Tolga Kumtepe

r.Gr. Hseyin Frat fienolr.Gr.Yaflar dl

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Serpil Kodar

Dil Yazm DanflmanDemet Yayla

GrafikerDilek Demirbafl

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Epistemoloji

ISBN 978-975-06-0903-9

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.800 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Temmuz 2011

indekilernsz ............................................................................................................ viii

Bilgi zerine lk Dflnceler........................................................2GRfi .............................................................................................................. 3NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER .................................................. 4BLG VE LOGOS.......................................................................................... 7NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN ....................................... 8BLG VE ENFORMASYON........................................................................... 9BLG VE NESNELLK.................................................................................... 11BLGNN DEER ........................................................................................ 11Trsel Veya Biyolojik Nedenler ................................................................... 12Gndelik veya Pratik Gerekeler ................................................................. 12Bilginin z Deerine Dayanan Gerekeler................................................. 13zet ............................................................................................................... 16Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 18Okuma Paras ........................................................................................... .. 19Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 21Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 22Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23

Epistemoloji Nedir?................................................................... 24GRfi ............................................................................................................. 25KURAMSAL BR fiLEV OLARAK EPSTEMOLOJ........................................ 26EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI ........................... 28nsan Bilgisinin Kaynaklar ........................................................................... 28Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar ...................................................... 29Bilginin Olanakll ...................................................................................... 30Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin Yeni Kimlii..................... 31FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ ........................................................... 32EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI ........ 33Norm ve Normatiflik ..................................................................................... 33nermesel Bilgi............................................................................................. 33nermesel Doru.......................................................................................... 34Biliflsellik ........................................................................................................ 34nan .............................................................................................................. 35Kant ............................................................................................................... 35Epistemolojik Gerekelendirme ................................................................... 36zet................................................................................................................ 37Kendimiz Snayalm....................................................................................... 38Okuma Paras .............................................................................................. 39Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 41Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 41Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 42

Bilginin Metafizik Temelleri ................................................... 44GRfi .............................................................................................................. 45SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK SORUNSALININ

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE

ORTAYA IKIfiI............................................................................................. 45Felsefenin Bafllangc: Merak Duygusu ........................................................ 45Deiflimin Felsefi Adan rdelenmesi ve Varlk Sorunsalnn Ortaya kfl .................................................................................................. 47PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE VARLIK SORUNSALI.... 49Platon ve Tmeller Kuram .......................................................................... 49Platon ve Epistemoloji .................................................................................. 52Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram .............................. 53METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ ............................................... 54GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ ................................................ 55zet................................................................................................................ 57Kendimizi Snayalm...................................................................................... 59Okuma Paras .............................................................................................. 60Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 61Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 62Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 63

fiphecilik ve Bilginin Olanakll Sorunu ............................ 64GRfi .............................................................................................................. 65DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI ................. 66fipheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei ....................... 66Sradan Bilgiye Dair Sra Dfl fipheler ....................................................... 67Yntemsel fiphe .......................................................................................... 69OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA HUMEUN fiPHECL ............. 71fiPHEC DfiNCELERE TEPK: MOOREUNSADUYUSAL YANITI.................................................................................. 72Argmann Arka Plan: Kesin Olarak Bilinenler veNesnelerin Var Olmasnn Anlam............................................................. 73fiematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn Deerlendirmesi ........ 73Saduyu Kavramna liflkin Notlar................................................................ 74fiPHEC TAVRIN FELSEF DEER ............................................................ 75zet................................................................................................................ 78Kendimizi Snayalm...................................................................................... 80Okuma Paras .............................................................................................. 82Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 83Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 83Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 84

Bilginin Kaynaklar Sorunu (1): Deneyimcilik....................... 86GRfi .............................................................................................................. 87DENEYMCLK NEDR?................................................................................ 87DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN EPSTEMOLOJK MRASI ........................................................................................................... 88Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi ............................ 89JOHN LOCKE ................................................................................................ 90Tabula Rasa ve Bilginin Oluflumu................................................................ 91Locken Ontolojisi ........................................................................................ 92Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm.................................. 93DAVID HUME ............................................................................................... 94Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ......................................................... 94

indek i leriv

4. NTE

5. NTE

Nedenselliin Deneyimci zmlemesi ve HumeunMetafizik Karflt Duruflu .............................................................................. 95GEORGE BERKELEY..................................................................................... 97deaclk ve Deneyimcilik ............................................................................. 97Var Olmak Alglanmaktr .............................................................................. 98DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES........................... 99zet................................................................................................................ 100Kendimizi Snayalm...................................................................................... 102Okuma Paras .............................................................................................. 104Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 105Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 106Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 107

Bilginin Kaynaklar Sorunu (2): Usuluk ............................... 108GRfi .............................................................................................................. 109USULUK NEDR? ......................................................................................... 109USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS KAVRAMI .......... 110DESCARTES ................................................................................................... 111Dflnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol.................................. 111Algsal Bilginin Snrlar................................................................................. 112KANT.............................................................................................................. 113Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Elefltirmek .................. 113Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps ......... 114Kantn Ontolojisi: Biliflsel Snrlarn Varlksal Sonular............................. 115Sentetik A Priori Olanakl mdr? .................................................................. 117Kantn Kavram Kavram ve Usuluk ........................................................ 120USULUK-DENEYMCLK TARTIfiMASI ZERNE ................................... 121zet................................................................................................................ 122Kendimizi Snayalm...................................................................................... 124Okuma Paras .............................................................................................. 126Kendimizi Snayalm Yant Anahar.............................................................. 128Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 128Yararlanlan ve Baflvurulabilcek Kaynaklar ................................................. 129

Algnn Epistemolojisi.............................................................. 130GRfi .............................................................................................................. 131ALGI PSKOLOJS......................................................................................... 132Alg Srelerinin Gizemine Bir rnek: Gz Yanlsamalar ........................ 133ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI................................................... 134Temsilcilik...................................................................................................... 135Grngclk................................................................................................ 136Gerekilik..................................................................................................... 137adafl Bir rnek: Searlen Gereki Yaklaflm ....................................... 138ALGI TARTIfiMASININ DEERLENDRMES ............................................... 141zet ............................................................................................................... 144Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 146Okuma Paras ........................................................................................... .. 148Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 150Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 150Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 151

indek i ler v

6. NTE

7. NTE

nermesel Doru........................................................ ............ 152GRfi .............................................................................................................. 153NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM ............................................... 154TEMEL DORULUK KURAMLARI................................................................ 156Karfllk Kuram.............................................................................................. 156Badaflm Kuram .......................................................................................... 159Gereksizlik Kuram........................................................................................ 162Pragmaclk .................................................................................................... 163DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES ................................... 165zet ............................................................................................................... 167Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 168Okuma Paras ........................................................................................... .. 170Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 171Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 171Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 172

Bilgi Kavramnn zmlemesi.................................................174GRfi .............................................................................................................. 175BLG KAVRAMINI OLUfiTURAN UNSURLAR............................................. 175BLGNN ZMLEMES VE TANIMI........................................................ 178EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI VE SONRASI.......................... 179Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koflullar ......................... 179Gettierin Karfl rnekleri.............................................................................. 181Gettiere yantlar ............................................................................................ 183zet ............................................................................................................... 188Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 190Okuma Paras ........................................................................................... .. 192Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 193Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 194Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 194

Bilgisel Gerekelendirme........................................................ 196GRfi .............................................................................................................. 197GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES ............................... 199TEMELCLK................................................................................................... 202Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik ......................................................... 203Alg Verilerine Dayanan Temelcilik ............................................................. 203BADAfiIMCILIK ........................................................................................... 204Fiziksel Olgulara Dayanan Temelciliin Sorunlar ...................................... 205Alg Verilerine Dayanan Temelciliin Sorunlar .......................................... 205Badaflmcln Sorunlar ............................................................................. 208K GEREKELENDRME KURAMININ DEERLENDRMES ..................... 208zet................................................................................................................ 211Kendimizi Snayalm...................................................................................... 213Okuma Paras .............................................................................................. 215Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 216Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 216Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 217

indek i lervi

8. NTE

9. NTE

10. NTE

Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Trleri zerine Tartflmalar... 218GRfi .............................................................................................................. 219ETK LKELER BLGNN NESNES MDR? ................................................. 220Etik - Ahlak Fark .......................................................................................... 220Etik Bilginin Kkenine liflkin Dflnceler .................................................. 221Bir rnek: Kantn Etik Grflnde Akln Rol........................................... 223Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda ekinceler .......... 224ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR LGS VAR MIDIR? ................................................................................................... 226Platonun Sanat-Bilgi liflkisine Yaklaflm .................................................... 226Geleneksel Bilgisel Yaklaflma Bir Karfl kfl............................................. 227TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI........................................ 229Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark ...................................... 229Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas................................. 230Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu ......................................... 232zet................................................................................................................ 233Kendimizi Snayalm...................................................................................... 234Okuma Paras .............................................................................................. 236Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 237Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 237Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 238

Epistemolojide Elefltirel Yaklaflmlar ve Yeni Geliflmeler... 240GRfi .............................................................................................................. 241GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN YAKLAfiIMLAR ........................ 242fiPHECLE ADAfi BR YANIT: KONUfiUYORUZ, O HLDE fiPHECLK YANLIfi OLMALI.................................................... 243Geleneksel Dil Anlayflnn Elefltirisi ............................................................ 243Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklaflm ............................................ 244Wittgenstein ve fiphecilik ........................................................................... 245EPSTEMOLOJDE DOALCILIK.................................................................. 246TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST EPSTEMOLOJ ..................... 247RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS ............................................... 249Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar.......................................................... 249Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartflmalar.................................... 250roni ve Olumsallk ....................................................................................... 250Rortynin Dflncelerinin Genel Deerlendirmesi ...................................... 251zet................................................................................................................ 254Kendimizi Snayalm...................................................................................... 256Okuma Paras .............................................................................................. 258Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 259Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 259Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 260

Szlk ................................................................................... 261

indek i ler vii

11. NTE

12. NTE

nsz

Epistemoloji kitab, felsefeye yeni bafllayanlarn veya felsefe bilgisine sahipolup zellikle epistemolojik tartflmalar merak edenlerin keyifle okuyup bilgilene-cekleri bir kitap niteliindedir. Kitap, hem epistemolojik sorunsallar temele ala-rak hem de felsefe tarihi gzetilerek yazlmfltr. Metin ierisinde yer alan tartflma-lar okuru felsefi dflnmeye yneltecek flekilde hazrlanmfltr.

On iki niteden oluflan kitabn ilk nitesi, epistemolojinin temel kavram olanbilgi kavram zerine genel bir girifl niteliinde yazlmfltr. Bu nitede genel ola-rak insan bilgisinin ayrc nitelikleri ele alnmfl, bilgi ve enformasyon arasndakifarka deinilmifl, bilginin nesnel yn ile bilginin z deerine dayanan gereke-ler ortaya konmufltur.

kinci nite, felsefenin en temel alanlarndan biri olarak epistemolojinin ken-disi zerine bir girifl nitesidir. Bu nitede bilginin kaynaklar, bilginin tanmve kavramsal unsurlar, bilginin olanakll, bilginin toplumsal boyutu gibiepistemolojinin temel sorunlar ve epistemolojik zmlemenin temel kavramlarolan nermesel bilgi, nermesel doru, norm ve normatiflik, biliflsellik,inan, kant ve gerekelendirme gibi kimi kavramlar tantlmaktadr. Bu ni-teyle birlikte epistemolojinin ne tr bir ifllevi yerine getirdiini aklayabilecek veepistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl aflkn sredir uraflt temel konula-ra iliflkin genel dzeyde fikir sahibi olacaksnz.

nc nite, epistemoloji ile metafizik arasndaki iliflkiyi gsteren bir nite-dir. Buna gre, bir yandan metafizik ve ontoloji kavramlar ile epistemoloji arasn-daki iliflkiler, dier yandan da gereklik ve hakikat kavramlar ile epistemoloji ara-sndaki iliflkiler arafltrlmfltr.

Drdnc nitede, Descartesn kkten epistemolojik sorgulamalar, Humeunolgusal dzenlilik konusundaki flphecilii ve flpheci dflncelere tepki olarakMooreun verdii saduyusal yant ele alnmfl ve flpheci tavrn felsefi deeri gs-terilmeye alfllmfltr.

Beflinci ve altnc niteler bilginin kayna ve kavramsal yaps konusunda fel-sefe tarihinde olduka nemli bir yere sahip olan iki grfle ayrlmfltr: Deneyim-cilik ve usuluk. Buna gre beflinci nitede deneyimciliin ne olduu ele alnmfl,Locke, Hume ve Berkeleyin birbirinden farkl deneyimci tez ve argmanlarnayer verilmifl ve bu dorultuda da deneyimciliin genel bir felsefi deerlendirme-sini yapabilmeniz amalanmfltr. Altnc nitede ise usulua genel bir girifl yapl-dktan sonra, Descartes ve Kant gibi usularn temel iddialar incelenmifltir. Buniteyle birlikte, Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduu-nu kavrayabilecek, Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda gereklefltirdiikuramsal devrimin ayrntlarn renecek ve usu grfln genel bir deerlendir-mesini yapabildikten sonra usuluk ile deneyimcilii karfllafltrabileceksiniz.

Algnn epistemolojisi bafllkl yedinci nitede ncelikle gz yanlsamalarn-dan yola klarak alg psikolojisine bir girifl yaplmfl, alg kavramna iliflkin a-dafl bilimsel yaklaflmlar aklanmfl, daha sonra ise alg felsefesinin temel kuram-lar arasnda saylan temsilcilik, grngclk, gerekilik ve zel olarak daJohn Searlen gereki yaklaflm incelenerek alg tartflmasnn genel bir deer-lendirmesi yaplmfltr.

nszviii

Sekizinci nite nermesel doru kavramna ayrlmfl bir nitedir. Bu niteylebirlikte nermesel dorunun felsefi nemini kavrayabilecek, ve temel dorulukkuramlar olan karfllk kuram, badaflm kuram, gereksizlik kuram vepragmaclk grfllerini renebileceksiniz. Ayrca ad geen bu kuramlarn g-l ve zayf ynlerini tartflabileceksiniz.

Bilgi kavramnn zmlemesine ayrlmfl olan dokuzuncu nitede bilgi kavra-mn oluflturan inan, doruluk ve gerekelendirme unsurlarn aklayabilecek,bu dorultuda epistemolojide olduka nemli bir yer tutan bilginin l tanmnyapabileceksiniz. Yine bu nitede yirminci yzylda Edmund Gettierin bilginin kavramsal koflulu salansa bile bilginin oluflamayabileceini gsterme amac tafl-yan argmann ve bu argmana verilen yantlar renerek bu tartflmalarn bilgikavramnn zmlemesi asndan ne sonular verdiini kavrayabileceksiniz.

Onuncu nite bilgisel gerekelendirme konusunu ele almaktadr. Geriye git-me kavramnn aklanmasnn ardndan, en nemli iki gerekelendirme kuramolan temelcilik ve badaflmclk kuramlar incelenmifl, bu grfller kuramsal ola-rak gl ve zayf ynlerini tartflabileceiniz flekilde ortaya konmufltur.

On birinci nite etik, estetik ve dinsel bilgi trleri zerine tartflmalara ayrlmfltr.Bu nitede, dorudan algladmz dnyaya iliflkin bilginin tek bilgi tipi olmadnrenecek, bu farkl bilgilenme biimlerini etik ilkeler bilginin nesnesi midir?,estetik yaglarn ve sanatn bilgiyle bir ilgisi var mdr? ve Tanrnn varl bil-gisi sradan bilgiden hangi alardan farkldr? gibi sorularla tartflabileceksiniz.

Son nite olan on ikinci nite epistemolojide elefltirel yaklaflmlara ve zellik-le yirminci yzyldaki yeni geliflmelere ayrlmfl bir nitedir. Bu niteyle birliktebilgisel gerekelendirme konusunda balamclk kuram gibi yeni yaklaflmlar,Wittgensteinn anlam ve dil konusunda getirdii farkl yaklaflm, doalclk, top-lumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarndaki tartflmalar ve son ola-rak ta Richard Rortynin pragmac grfln kavrayabileceksiniz.

Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir titizlikle alflan ve epistemoloji alann-da uzman olan kitabn yazar Boazii niversitesi Felsefe Blm retim yesiDo. Dr. Murat Baa teflekkrlerimi sunarm. Epistemoloji kitabnn Trkiyede bualanda yazlan felsefe kitabnn sayca azl dflnlecek olursa nemli bir akapataca kesindir.

Kitabn oluflturulmasnda baflta retim tasarmcs Yard. Do. Dr. Alper Kum-tepe olmak zere emei geen herkese teflekkrlerimi sunar, siz sevgili renci-lerimizin felsefenin ok nemli bir arafltrma alan olan epistemolojiyi keyif ve me-rakla renmenizi ve baflarl olmanz dilerim.

Editr

Do.Dr. Demet Tafldelen

nsz ix

Bu niteyi tamamladktan sonra;nsan dier canllardan ayran temel zelliklerden bazlarn aklayabilecek, basit farkndalk eflidini betimleyip, bunlar insana zg bilgiden ayrp,insan bilgisi ile logosun balantsn anlayabilecek,Bilginin znellik ve nesnellik arasnda nasl bir dengede durduuna iliflkinbir n fikir sahibi olabilecek,Bilginin deerinin farkl boyutlarn ayrp bunlara iliflkin aklama getirebile-ceksiniz.

erik Haritas

Kavramsallafltrma Bilme potansiyeli Logos Simgesellik Enformasyon

Nesnellik Biyolojik deer Pratik deer z deer

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

NN

N

N

Epistemoloji Bilgi zerine lkDflnceler

GRfi NSAN BLGSNN AYIRICI

NTELKLER BLG VE LOGOS NSANIN TARH NDEK BLGSEL

SERVEN BLG VE ENFORMASYON BLG VE NESNELLK BLGNN DEER

1EPSTEMOLOJ

GRfiBu kitapta felsefenin en temel alanlarndan biri olan epistemolojiyi (bilgibilim) ta-ntp baz aklamalar, tartflmalar ve irdelemeler sunacaz. Epistemoloji, ele ald- konular ve zmeye alflt sorunlar asndan, Bat dnyasnda felsefenin ilkortaya kt zamanlardan itibaren merkezcil bir konuma yerleflmifltir. Yeni aboyunca ve zellikle 17. ve 18. yzyllarda epistemoloji, felsefenin en dinamik vezengin alan hline gelmifl ve o dnemde bilgi sorunsal zerine nemli yaklaflm-lar ve tezler sunulmufltur. Gnmzde de, hem genifl bir literatre yaylmfl olanadafl tartflmalar hem de 20. yzyl bafllarndan bugne epistemoloji disiplininingeleneksel kimliine ve yapsna getirilen arpc elefltirilerle beraber, bilgi konu-sundaki kuramsal tartflmalar daha da renkli bir dflnsel alan yaratmfltr. Denebi-lir ki felsefenin gnmzdeki konumunu anlamann iyi bir yolu, epistemolojinin fluanki konumunu anlamaktan gemektedir.

Epistemoloji asl urafl alan felsefe olmayan insanlar da ilgilendiren ynlerbarndrmaktadr. rnein, bilimsel, sanatsal ve dinsel konularda alflan ve eserreten insanlar da epistemoloji disiplini iinde retilen fikirlerle ilgilenmektedirler.Bilgi, anlama, yorumlama gibi nemli hedeflere ynelen arafltrmaclar, yrttk-leri ifllevler zerine dflnrken, dflncenin soyutluk dzeyinin ve sorgulamannseviyesinin ykselmesi ile birlikte zaman zaman kendilerini bilgi kavramna ve bil-gilenme srelerine iliflkin baz felsefi sorular sorarken bulurlar. Bu trden kuram-sal soru ve tartflmalarn farkl zeminlerde gndeme gelmesinin doal bir sonucuolarak, epistemolojik konular ve argmanlar dier arafltrma alanlarnda da bilinirolmufl ve eflitli balamlarda kullanlr hle gelmifltir.

Epistemoloji alannn kimliine, yapsna, unsurlarna, zmeye alflt sorun-lara ve alt alanlarna iliflkin kapsaml aklamalara ve tartflmalara ilerleyen nite-lerde gireceiz. Ancak epistemolojinin inceliklerine ve kuramsal ayrntlarna gir-meden nce yaplmas gereken ifl, gnlk dilde srekli olarak kullandmz bilgikavramnn kendisine dnmek ve baz n saptamalar yapmaktr. Felsefeciler irde-ledikleri bilgi kavram konusunda belli zmlemeler ve aklamalar getirmekte,bu ifllevler de sz konusu kavram anlama asndan daha ileri gitmemize olanaktanmaktadr. Buna karfln aklda tutulmas gereken bir nokta, bilgi kavramnn fel-sefenin kuramsal giriflimlerinden nce gndelik dile ve gndelik yaflama ait oldu-u gereidir. Biz gnlk durumlar iinde doal bir flekilde bilme ifllevleri iindeyer alan varlklarz. Srekli olarak ve yaygn bir biimde bilgisel alflverifl iinde ol-

Bilgi zerine lk Dflnceler

Epistemoloji felsefe dflndaarafltrma yrten insanlarda ilgilendiren bir alandr.

mak bizim en sradan zelliklerimizden biri olarak grnr. Doal olarak, bu fle-kilde yaklaflldnda bilgi, zerinde konuflmaya demeyecek kadar ak ve ya-flamn iinde barnan bir unsur veya olgu olarak kendini gsterir. Kitabn bu ilkblmlerinde insann bilgi kavram ve bilgi edinme sreleri ile olan iliflkisi konu-larnda baz gzlemler ve saptamalar yapacaz. Elbette felsefi dflncenin derin-liklerine ve inceliklerine girdike, bilgiye dair baz ilgin akl yrtmelerle ve bek-lenmedik sorunlarla karfllaflacaz. Ancak ilk olarak bilgi adn verdiimiz vezerinde ok da dflnmediimiz kavramn gndelik bir resmini ekerek genel biranlamsal tablo izmeye alflalm.

NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLEREvrende var olan fleylere baktmzda insann byk oranda dier fiziksel nesneler-le ortak zellikler tafldn grrz. Fiziksel bir bedene sahip olmaktan dolay, tafl-lar ve aalar gibi biz de dflardan gelen etkilere maruz kalr, etkilere tepki veririz.nsan bedeni, ayn bir kaya paras gibi, yksekten brakldnda yer ekimine uy-gun bir flekilde dnyann merkezine doru harekete geer. Veya insann fiziksel var-l, ayn bir bitki veya hayvan gibi, zaman-mekn boyutlarnda belli bir noktada or-taya kar, geliflimini srdrr ve fiziksel yapsnn olgunlaflmasnn ardndan hcre-sel bozulma ve yok olma srelerine girer. Bizler hem organik olan varlklarla hemde cansz olarak nitelediimiz fiziksel nesnelerle byk ortaklklar barndrrz.

Ancak gzlemleyebildiimiz dnya, tm bunlara ek olarak, insan olmann bizidier var olan fleylerden kkten bir biimde ayrdn da ortaya koymaktadr. Birkayadan farkl olarak insan organik deiflim ve geliflim srelerine girme kapasite-sine sahiptir. Bir bitkiden farkl olarak insan befl duyusu araclyla kendini dfla-rya aar. Ve dier hayvanlardan farkl olarak, insan, flaflrtc zihinsel yeteneklerbarndrr ve bu yetenekleri kullanarak hem kendini hem iine doduu dnyaynemli oranda deifltirebilir.

Bu konu zerinde biraz duralm. nsan bedeni, doadaki nesneler arasnda birdier fiziksel nesne gibi dursa da, dier nesnelerde bulunmayan bir dinamizme sa-hiptir. Ancak bu dinamizmin ne kadarnn insan trne zg olduu, ne kadarnnise baflka trden canllarla paylaflldnn ortaya konulmas gerekiyor. Dier trler-le ortak ynler barndrma durumu, en genel ifadesini canl olmak kavramnda bu-lur. Eski Yunann nl felsefecilerinden bazlar evrelerindeki dnyann evrenseliflleme ilkelerini aklamaya alflrken, basit ancak nemli dflnsel sonular ola-bilecek saptamalar yapmfllard. Aristoteles (M.. 384-322), bitkilerin, hayvanlarnve insanlarn kendiliklerinden hareket veya deiflim yaratabilme yetisine sahipken(rnein, bir bitkinin boyunun uzamas, bir hayvann yerini deifltirmesi, vb.), tafl-larn ve kayalarn kendiliklerinden devinim veya deiflim yaratabilme kapasitesin-den yoksun olduklarn gzlemlemiflti. Tafllar ve kayalar, dflardan kaynaklanannedenlerle ypranp dalsalar da, byme ve lme gibi sreler veya durum-lar yaflamazlar. Bu durum, eer Aristoteles haklysa, dnyann varlksal dzenininkabaca ikiye ayrlabileceini ve canl-cansz ayrmnn nemli bir niteliksel bln-meye karfllk geldiini gsterir. Aristotelesi bir tarzda dflnrsek, bitkilerin, hay-vanlarn ve insanlarn (yani can-llarn) kendiliklerinden devinime yol ama ya dakendiliklerinden deiflimden geme potansiyelinin olduunu belirtebiliriz. Tabiiki, karmaflklk ve geliflmifllik ynnden bakarsak, bir sincap maydanozdan, insanda bir sincaptan ok farkl bir potansiyele veya cana sahiptir. Ancak, daha ge-nel bir ifadeyle, canllarn bu karmaflk evrende ilgin bir farknn ve ayrcalnnolduunu dflnmek olanakl grnmektedir.

4 Epistemolo j i

Fiziksel anlamdabakldnda, insan bedenidoann bir parasdr.

Doada canllarla canszlartemel bir anlamdabirbirinden ayrlrlar:Canllar kendiliklerindendevinim veya deiflimyaratabilirler.

Bu balamda, insann dier varlklarla nasl benzefltiinin ve nasl ayrldnnsaptanmas, insan insan klan zelliklerin kavranmasnn da yolunu aar. Benzefl-meye bir rnek verirsek: Can olan yani, dar bir anlamda bakldnda, kendili-inden deiflim yaratabilen varlklar arasnda hayvanlara ve insanlara zg zel-liklerden biri, algsal olarak dnyaya ak olabilmektir. Bir tafl paras veya demirktlesi dnyadan fiziksel olarak etkilenebilir; ancak almaya ak deildir. O hal-de, alg yetisine sahip olma tm hayvan trlerinde ortak olarak bulunan bir zellikolarak kaydedilebilir. Buna karfln, dier hayvanlarla bizim aramzdaki ayrm nokta-lar da dikkat ekici llerdedir. rnein, biz insanlarn dnyann etkilerine bilin-li bir flekilde ak canllar olmamzn sonularndan biri, bilgi edinebilen, bilgi yo-luyla karmaflk ifller baflarabilen varlklar olmamzdr. Bu da bizi bu nitenin ana te-mas olan bir noktaya getirir: Genel olarak ifade edildiinde, insan denen canly in-san yapan (ve kayda deer bir dzeyde dierlerinden farkl klan) en nemli zel-liklerden birinin bilgi kavram veya bilginin gerekleflmesinde yattn dflnrz.

nsan, fiziksel bir bedene sahip olma itibaryla fiziksel dnyann dier nesnele-ri arasnda bulunan, ancak dier varlklarn yapamad bir takm zel ifllevleri ger-eklefltiren bir varlktr. Bilmek, bilgi sahibi olmak, bilgiyi iflleyerek yeni bilgiler vednyevi deiflimler yaratmak insann temel ifllevleri arasndadr. Bu noktada soru-labilecek kritik bir soru fludur: Bilgi yalnzca ve btnyle insana zg olan ve sa-dece insan tanmlayan bir olgu mudur, yoksa bizim baflka canl trleriyle de pay-lafltmz ve ortaklafltmz ynleri var mdr? Bu aflamada, sorunun felsefi derin-liklerine ok inmeksizin ve temel baz gzlemlerden hareketle, ele aldmz konuzerinde dflnmeye devam edelim. rnein, evremizde gzlemlediimiz diermemeli hayvanlarn bizden daha basit canllar olmakla birlikte bir tafltan, i-ekten veya tost makinesinden daha akll olduklarna inanrz. Kpeimiz ar-dmz zaman koflarak gelir; kedimiz karn acknca kendisini beslememiz iin ta-lepkr bir tavrla miyavlamaya bafllar. Kedinin davranfllarna bakarak yaptmzTekirin karn ackmfl tr bir karmn ardndan, verdiimiz mamay ifltahla ye-mesini izleyince, onun sergiledii davranfllarn gerekten alktan kaynakland-n ve bize verdii sinyalleri doru yorumladmz dflnrz. Baflka bir deyiflle,kedinin srarc bir flekilde miyavlayarak ayaklarmz arasnda dolaflmasnn tesad-fi olmadna, o tr davranfllarn kedinin sahip olduu akln bir sonucu olduu-na inanrz. Her ne kadar insana gre ok daha basit yapda grnse de, kedininortaya koyduu eylemler canszlardan ve bitkilerden farkl olarak bir tr ze-kya sahip olduunu gsterir. Fakat bu iyi gerekelendirilmifl dflncelerden il-ham alarak, kedinin o anda gayet bilinli bir tarzda bizi bilgilendirdii sonucunavarmamz biraz aceleci bir karm olur. Yine de, daha az iddial olacak bir flekil-de, kedinin ackmasnn bize ynelik belli davranfllarda bulunmasna neden oldu-unu syleyebiliriz. Sahibine ynelik miyavlama davranfllarna girmenin kedi a-sndan bilgi balamnda tam olarak ne anlama geldii ise, zerinde dflnmeye vespeklasyona ak bir sorun olarak grnmektedir.

Kedinin dnyaya dair neleri bildii veya baflka bir canlya bilgi aktarm yappyapamayaca son derece tartflmal konulardr. Ancak daha kesin olan bir noktafludur: Kedinin kendisi, vcudunda gerekleflen ve fiziksel bir olgu olan bedendeyiyecek/enerji ihtiyacnn artmas durumundan bir flekilde haberdar olmal, ya-ni acktnn isel sinyallerini almaldr aksi hlde kedi ksa srede lrd. Heminsanlar hem de hayvanlar karnlarnn acktnn veya canlarnn yandnn ko-layca farknda olurlar. hllerimizin farknda olmak, zerinde dflnmeden ger-eklefltirdiimiz ok temel bir farkndalk trdr. Bir dier ilgin rnek, hayvan-

51. nite - Bi lg i zer ine lk Dflnceler

nsann en ayrczelliklerinden biri bilinlibir flekilde bilgi edinmeyeak olmaktr.

nsanlar ve dier memelilerarasnda nemli bazbenzerlikler olsa da,hayvanlarn da bilgi sahibiolduklarn sylemektartflmaya ak bir iddiadr.

larn yn saptama gibi konularda kaydettikleri baflarlardr. Sahiplerinden yzlercekilometre uzaa braklan kpeklerin eve dnfl hikyeleri zellikle gazete ve te-levizyonlarda ska karflmza kar. Kufllarn toplu hlde g etmeleri ve belli birhedefe hi sapmadan ulaflmalar da dier bir rnektir. Hayvanlarn bu tr durum-larda zor bir ifli baflaryor olduklarna flphe yoktur. Ancak, doa iinde baflarylayn tayini yapan, yani deyim yerindeyse, bir tr igdsel farkndalk sahibi olanbir hayvann bu nedenden dolay bilgi sahibi olup olmad kesin bir tarzda sap-tanmas daha etrefilli bir konudur.

Hayvanlarda olduu iddia edilen bu iki farkndalk trnn her trl tartflma-dan uzak olduunu elbette syleyemeyiz. En azndan igdnn nasl bir fley ol-duu ve hatta gerekten olup olmad konusunda nemli soru iflaretleri vardr.Ancak bu farkndalklar, eer gerekten var iseler, belki bilginin ilkel trleri ola-rak listemizde not edebileceimiz durumlardr. Bu doufltan gelen farkndalkla-ra ek olarak, vcudun sahip olduunu varsaydmz baflka ilgin bilgi eflitleride bulunabilir. Bisiklet binmeyi renen bir insann veya bir sirk hayvannn bilgi-si szel deil, bedensel bir bilmedir. Benzer bir flekilde yzmeyi renmenin yolukitap okumaktan deil, bedeni kullanarak denemeler yapmaktan geer. Bu bilmetrne de renilmifl bedensel bilme adn verelim.

Yukardaki paragrafta, basit ve hatta hayvans diye niteleyebileceimiz farkndalk tipinden sz ettik: hllere dair farkndalk, dnyaya/doaya ynelikigdsel farkndalk ve renilmifl bedensel bilme. (Burada farkndalk deyimini,her hangi bilinlilik veya st dzey biliflsellik anlam yklemeksizin, temel birifade olarak kullandk nk bu farkndaln bilgisel anlamda nasl bir durumakarfllk geldii ve hangi zihinsel dzeylerde gereklefltii konularnda herhangi birargman gndeme getirmedik.) fiimdi konunun baflka bir boyutuna geelim. r-nein, bir kpein veya maymunun bilgi sahibi olduklar iddialar karflsnda ge-nelde kafamzda soru iflaretleri uyanr. Bunun nedenini bir para irdelemekte ya-rar var. Bu soru iflaretlerinin esas nedeni, bizim bilginin tipik rneklerinden bah-sederken aklmza ilk gelen durumlarn, acktn bilmek veya yzmeyi bil-mekten ziyade, kavramsal yaplarn varln gerektiren rnekler olmasdr. Benflu anda bir gezegende yaflyorum, 12nin karesi 144tr, ve Dn bir arkadaflm-la buluflup kahve imifltim: Btn bu saydklarmn bilgisine sahip olduumu ra-hata iddia edebilirim. Tm bunlar olanakl klan nemli bir unsur, benim doalbir dil olan Trkeyi konuflmam ve bir kavram daarcna sahip olmamdr. Bukavram daarc son derece eflitli ve zengin bir btne karfllk gelir. Benim sa-hip olduum kavramlar arasnda rnein flunlar vardr: Benlik, gezegen, say, ar-kadafl, kahve, sv ime eylemi, renk, gl kokusu, ma, yozlaflma, zlem, Tanr, fel-sefe vb. (Burada karfltrlmamas gereken bir nokta fludur: Sv ime eylemi hay-vanlarn da doal olarak gereklefltirebilecei bir eylemdir; ancak tahminen yalnz-ca insanlar Sv ime eyleminin kavramna sahiptirler.) Dnyaya iliflkin bilgilen-mem bu kavramlarn dolaymyla ortaya kmaktadr. Eer biz insanlar karmaflk vegeliflmifl memeliler olarak dier tm canl trlerinden bir flekilde ayrlyorsak, bufarklln en nemli aklamas bizim dilsel, kavramsal ve akl yrtmeye iliflkinyeteneklerle donatlmfl varlklar olmamzdan gemektedir. Bu yeteneklerin veyakapasitelerin tmn ksaca logos sahibi olma ifadesiyle betimleyebiliriz.

6 Epistemolo j i

eflit temel veyabasit farkndalk olduusylenebilir. Bunlardan ilkii hllere ynelikfarkndalklar, ikincisievreye ynelik igdselfarkndalk ve ncs dedeneyimleyerek ve bedeninpratik yapmas sonucuortaya kan bilmedurumlardr.

nsanlarn sahip olduudnya bilgisi,hayvanlarnkinden farklolarak dilsel vekavramsaldr.

nsann bilgi dnyasnn inceliklerini anlamann iyi bir yolu karfllafltrmal bir yntem iz-leyerek dnya bilgimizin dier hayvanlardan nasl farkllafltn saptamaktr. Bu konudasiz de gzlemlerinize dayanarak ve akl yrtmeler yaparak insann sahip olduu bilgininzellikleri konusunda felsefi bir tablo oluflturmaya alfln.

BLG VE LOGOSnceki blmde, kavramsallafltrmay gerektiren ve szel dolaflma giren bilgi t-rnn, dier farkndalk veya bedensel bilme hllerinden olduka farkl ynlerierdiini belirttik. Pek ok kiflinin zerinde uzlaflaca gibi, kavramsal/szel bilgi-nin insana zel ve onun biliflsel farkllklarn yanstan bilme tr olduu rahat-lkla iddia edilebilir. Bu anlamda insan zel klan nitelikleri en iyi betimleyen fel-sefi deyimlerden biri olan logos konusunda bir parantez aarak bu kavramn anla-m ve bilgi asndan nemine dair aklamalar getirelim. Yunanca bir deyim olanlogos, biyo-loji, psiko-loji, epistemo-loji gibi disiplin adlarnda son ek olarak da yeralr ve aklama, gereke, sebep, mantk, bilim, kelam gibi deiflik an-lamlara gelir. Logos, en genel anlamyla, akla ve aklcla ait olan ile ilintilendi-rilmifltir. Buradaki aklcln mutlaka insan aklna dair olmas gerekmez. Buna

71. nite - Bi lg i zer ine lk Dflnceler

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

SIRA S ZDE SIRA S ZDE

AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P

T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

N T E R N E T N T E R N E T

1

nsann sahip olduubilginin en nemli niteliilogos iermesidir. Logostemel olarak mantk, akl,gereke ve sz gibikavramlarla iliflkili birdeyimdir.

Yaflamdan rneklerHayvanlarn av peflindeyken uygulad stratejilerden bazlar flaflrtc dzeyde ola-

bilmektedir. rnein, kartallar kaplumbaa gibi sert kabuklu kara hayvanlarn

gl peneleriyle kavrayp ykseklerden kayalara brakarak paralarlar ve etlerini

yerler. Kartaln bylesi bir beceri sergilemesi hem davranfl ve zihin zerinde alflan

bilim insanlarn hem de bilginin kavramsal incelemesini yapan felsefecileri ilgilen-

diren ynler iermektedir. Burada dikkat eken temel bir nokta, kartaln stratejik

planlama sonucu gibi grnen davranfllarnn insanlarn bilinli eylemleri ile

nemli byk bir benzerlik gsterdiidir. Ancak bu tr benzerliklere ramen, ko-

nuya elefltirel ve derinlemesine bakmakta yarar var. Grnfle gre, kartal esas itiba-

ryla bir problem zmektedir. Problem fludur: Dfl sert kabukla evrili olan kaplum-

baa etine nasl ulafllr? Kartaln bu problemi zmede eylemsel baflarya ulaflyor

olmas, insann aklna kartaln bir bildii var dflncesini getirmektedir. Ancak

buradan karmamz gereken genel sonu tam olarak ne olmaldr? Sonuca gtren

bylesi bir yntemi bilmenin ve uygulamann bir hayvan iin doada varln

srdrebilme asndan ne kadar nemli olduu ortadadr. Her zaman bilincinde

olunmasa da, bilgi ve bilgisel uygulama yaflamsal bir deer taflr. Dahas, hayvanlar

dnyas gzlendiinde, bilginin belli rneklerinin flaflrtc incelikler ierdii de

sylenebilir. Bununla birlikte, yukardaki rnekteki kartaln eflitli fiziksel hesaplar

veya bilinli akl yrtmeler sonucu doru yntemi bulduunu sylememiz zordur.

Kaplumbaann etine ulaflabilmeyi salayan stratejik bilgi, doann bir paras olan

kartaln derin hesaplara girmeksizin ve tahminen kendiliinden (yani doal olarak)

sahip olduu bir farkndalktr. Bu elbette etkileyici bir olgudur. Kartal, zellikle de

av biraz iriceyse, kaplumbaann kabuunun krlmas iin, diyelim ki, 3 metre de-

il de 50 metre ykselmesi gerektiini nasl bilmektedir? Daha da kritik olarak, bu

tablo, kartaldan insana geldiimizde nasl deiflmektedir? Felsefi bir merakla sorar-

sak, insann bilgi daarcn zel ve farkl klan ynler nelerdir? Bilginin insana z-

g boyutlar hangileridir? Bu sorulara yant vermeye alflmak, insann kendisini

daha iyi tanmasna ve tanmlamasna da olanak tanyacaktr.

felsefe tarihinden bir rnek verebiliriz: nl Alman felsefeci G. W. F. Hegel (1770-1831), biz insanlarn akla sahip canllar iken, bizim kavramaya alfltmz varlkalannn baflka bir deyiflle bizi evreleyen gerekliin aklclktan nasibini al-mamfl (veya belli bir dzenden veya mantktan yoksun) olmasnn btnyle sa-ma olduunu dflnmfl ve bilen-bilinen ayrmnn kesin hatlarla yaplmasna kar-fl kmflt. Bu dflnceye gre, hem bilen zneler hem de bilinen nesneler aynaklc ve sresel byk dzenin (genel olarak, bir logosun) iinde yer alrlar. Ben-zer rnekleri bilim alanlarndan da verebiliriz. Modern an ve Modern zihnin enparlak rnlerinden biri olan Galille-Newton fizii, evrenin yapmsal alfabesininmatematiksel olduu inancna dayanr. O yzden nesneler aras fiziksel ekimi ifa-de eden yasalar, Modern bilimin paradigmasna gre, belli blgelerde deil evre-nin her kflesinde matematiksel bir kesinlik dhilinde geerlidir. Ksacas, insanndflnda kalan evren iin de aklc bir dzen (veya bir logos) erevesinde iflliyordiyebiliriz.

nsan bilgisinin hayvansal farkndalklardan farkl olarak logos barndrdn d-flnmek, insana zg bilgilenmenin temel olarak kavramsal, szel ve gerekelen-dirmeye ak bir ynnn olduunu sylemeye karfllk gelir. Bu konunun ayrnt-larna ilerideki nitelerde deineceiz. Bu aflamada not etmemiz gereken dflnce,felsefe tarihinde ska karflmza kan logos kavramnn insan bilgisinin ayrt ediciynlerinin tanmlanmasnda nasl kullanlabileceidir. Kavramsalla veya simge-sellie dayanan bilginin, logosun zsel nitelikleriyle (gereke, sebep, mantk, sz,vb.) nasl rtflt ve yukarda hayvans olarak betimlediimiz basit bilme eflit-lerinden nasl ayrld dikkate deer bir nokta olarak kendini gstermektedir.

NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVENfiu ana kadar bilginin biz insanlar dier varlklardan ayran niteliinden ve tr-mz iin tafld kritik nemden sz ettik. Bu noktada bir parantez ap, yukardatartfltmz noktalar flnda, insann dnya zerindeki arpc tarihine bu kitabnilgi perspektifinden hzl bir kufl bakfl yorum getirelim. nsan dier hayvanlarlakarfllafltrldnda fiziksel dnyayla bafl etme asndan byk bedensel avantajla-ra (byk difller, iri peneler, karanlkta keskin grfl yetenei vb.) sahip olmasada, ilk zamanlardaki dezavantajn zihinsel veya ifllevsel becerileri sayesinde atlat-mfl ve etkileyici bir tarihsel yol kat ederek tafl devrinden nternet ana kadaruzanmfltr. Bu macerada insan dier trlerden ayran bir kopma noktas, insanndnyay alglama ve evreyle bafl etme gibi basit ifllevlerin tesine geerek, simge-sellefltirme sayesinde bilgiyi (zihninde olduu kadar) bedeni dflnda biriktirme-nin yollarn keflfetmifl olmasdr. Bir hayvan yaflamsal deneyimlerini yavrularnaaktarma flansna fazlaca sahip deilken, dnyaya gelen her bebek ktphanelerive inanlmaz hacimdeki elektronik bellei doldurmufl olan bir dnya bilgisi okya-nusuna domaktadr. nsan doal yetilerine ek olarak dilsel ve kavramsal birvarlk olmas sayesinde bilgiyi simgelefltirerek trdeflleriyle paylaflabilmekte vekarfllkl olarak aktarabilmektedir. nsan trnn ilk ortaya kt alardan farklolarak, harfler, kelimeler, iflaretler ve dier kavramsal simgeler insann bilgiye ulafl-masnn ve bilgiyi ifllemesinin artk temel yolu olmufllardr. Bu anlamda simgeselyaplar bizim neredeyse ikinci bir doamz hline gelmifl ve varlmz tanmlayanana unsurlara dnflmfllerdir. Modern insan, bu hliyle, kavramsalln ve bilgi-nin bir rn ya da sonucudur. Eer fizik, kimya, biyoloji, matematik, mhendis-lik, tarm ve dier pek ok alanda biriktirdiimiz bilimsel bilgiler ve sanat, felsefegibi alanlarn yaflammzda sunduu kavramlafltrmalar veya simgesel derinlikler

8 Epistemolo j i

Gnmz insannn dnyasbyk oranda kavramlar vedilsellik araclylaflekillenmifltir.

yaflammzdan ekilip alnsayd, tahminen, yalnzca doada ayakta kalmaya alflanbasit bir memeliye dnerdik.

flte bylesi bir sreten geerek yoluna devam eden ve yaflam boyunca dn-yaya srekli olarak kavramlarn penceresinden bakan modern insann bilgi ola-rak ald fley, bir kedinin veya sincabn sahip olabilecei bilgilerden niteliksel vekategorik olarak ayrlmaktadr. Bu basit nermenin sonular, aslnda, insan ve di-er canllarn bilme ifllevlerinin yaplar konusunda da dflnmeye deer bir du-rum yaratmaktadr. Evimdeki kedi rneine dnelim: Benim dnya bilgim asn-dan bakldnda, sahip olduum kedi evcil, sevimli ve oyuncu bir hayvandr. Be-nim onunla ilgilenmemi ve acktka beslememi beklemektedir. Ancak kedininasndan bakldnda ki bir kedinin asndan yaflama bakmak bizim iin tah-minen olanakszdr ortaya kan durum son derece farkl olabilir. Her ne kadarevde hayvan besleyen kifliler hayvanlarna insans nitelikler (candan, keyifli,kindar, iyi dost vb.) atfetmeye eilim gsterseler de, bu eilimlerin hayvanlarngerek doasndan ziyade bizim kavramlarmz, deerlerimizi ve duygusal gerek-sinimlerimizi yanstyor olma olasl da dflk deildir. Diyelim ben kedinin sahi-bi ve onu seven bir insan olduumu biliyorum. Peki, kavramlardan yoksun oldu-unu dflndmz kedinin benim bir sahip veya onu seven bir kifli olduu-mu bildiinden kolayca sz edebilir miyiz? Kedinin yemek vakti geldiinde ve be-nim yaklaflan ayak seslerimi duyduunda beni elimde kedi mamas ile grme bek-lentisine girdiini sylemek akla uygundur; ancak bunun tesinde kediye atfede-bileceimiz bilgisel ve kavramsal durumlar tartflmaya daha fazla aktr.

Elbette bizim buradaki amacmz kavramsallktan yoksun grnen hayvanlarnbilgi asndan ne durumda olduklarn saptamak deil bu ifl byk oranda de-neysel bilimle uraflan arafltrmaclara kalan bir sorunsal oluyor. Ancak bu tr d-flnce deneyleri bilgi konusunda daha nce zerinde ok kafa yormadmz bazkonularda zihnimizi zorlama ve bilgi kavramn daha anlafllr klma ynnde ya-rarl bir yntem olarak grlebilir.

fiu ana kadar daha ok bilginin doas zerine fikirler retip, kavramsal (veyaiinde logos barndran) bilginin nemine dikkat ekmeye alfltk. Yukarda sergi-lediimiz akl yrtmelerden, bilginin her boyutuyla insana ait ve tmyle kavram-sallkla rl bir olgu olduunu karmak yanlfl olabilir. Ancak bu tartflmalar in-sanlarn edindikleri bilgi trlerine ve onlarn i dinamiklerine flk tutmas asndandeer taflmaktadrlar.

BLG VE ENFORMASYONfiimdi gndelik bilgi kavramnn baz inceliklerine girerek bu konudaki anlayflm-z daha rafine hle getirmeye alflalm. Sradan sohbet ortamlarnda veya bilimselbalamlarda bilginin yan sra, onunla ilintili baflka baz nemli kavramlar ve de-yimler de kullanrz. Bunlar arasnda en kayda deer olanlardan biri enformas-yondur. Enformasyon deyimi Trkeye Bat dillerinden gemifl olup, Arapasmalumattr (malum olan, yani bilinen fleyler anlamnda). Bu deyimin tartflmala-rmz ve zmlemelerimiz asndan nemi, onun sk sk bilgi ile karfltrlmasveya bilgi ile efllenik tutulmasndan kaynaklanmaktadr. Elbette bu iki kavramnkarfltrlmas bofluna deildir. Hem enformasyon hem de bilgi kavramlar birbirineok benzeyen balamlarda ve benzer gramer yaplar iinde kullanlmaktadr. r-nein, insanlarn bilgi ve enformasyon sahibi olma durumlarndan bahsederiz. Ve-ya iinde bulunduumuz zamanlar tanmlarken bazen Bilgi a bazen de En-

91. nite - Bi lg i zer ine lk Dflnceler

Bilgi ve enformasyonkavramlar genellikle eflanlaml olarak kullanlsa dabu kullanm oldukayanltcdr.

formasyon a deyimlerini yeleriz. Fakat bu iki kavramn benzer kullanmlarolsa da, aralarnda belli farklar olduunu da sylemek olanakl grnmektedir.

lk olarak, bilgi ve enformasyon kavramlarnn dilsel kullanmlarnn birbiriyletam rtflmediini belirtebiliriz. Her ne kadar sahip olma kavram hem bilgihem de enformasyon iin kullanlabilir grnse de, bu iki kullanm arasndanemli farklar da vardr. Enformasyon toplumsal olarak dolaflmda bulunan vefarkl iletiflim birimleri arasnda aktarlabilen unsurlardr. Bilgi ise, enformasyonlaortak zellikler taflmasnn yan sra, bilmek kelimesinin gsterdii gibi en teme-linde fiil veya eylem kipinde ifade edilebilecek bir zihinsel durumdur. nsanlar oksayda zihinsel faaliyet iinde bulunabilirler: Dflnmek, inanmak, istemek, niyetetmek, zlemek, bilmek, vb. Enformasyon, her ne kadar zihnimizin iinde iflleye-bileceimiz bir unsur olsa da, insan bilgisi kavramna genelde atfedildii flekliylebir zihin durumu deildir.

Bu fikirlerden hareketle, enformasyonun daha ok bir tr biliflsel ham maddeolduunu ve insan bilgisine temel oluflturabileceini dflnebiliriz. Bunu gndelikbir rnek zerinden biraz amaya alflalm. Diyelim ki ben iki politikac arasndageliflen gncel bir tartflmann ve bu politikaclar arasnda karfllkl olarak yaplanyolsuzluk sulamalarnn ardndaki gerei renmek (yani ksaca gerei bilmek)istiyorum. amzda bunu yapabilmenin en etkili ve hzl yolu basn yayn organ-larn kullanarak bu konuda enformasyon edinmek olacaktr. Bu amala baflvurdu-um resm belgeler, gazeteler, kitaplar, nternet siteleri ve yorumcularn fikirleribenim bu konu zerinde bilgi sahibi olma veya bilgilenme yolunda ilerlememisalayacaktr. Ancak, edindiim duyum paracklar veya enformasyonun her birigerei taflmak zorunda deildir. rnein, bu politikaclarn fikirleri dorultusun-da yayn ve propaganda yapan nternet sitelerinin ieriklerini dikkatle okuduumuvarsayalm. Bu durumda ben enformasyon edinme amacma uygun hareket ediyorolduumu syleyebilirim. Ancak, enformasyon edinme srecinde farkl kaynaklar-dan gelen biliflsel malzemeyi toplamam benim arafltrmakta olduum konudaaradm yant elde etmifl olduum ve bilgiye ulafltm anlamna gelmeyebilir.Ben, aklc bir biliflsel varlk olarak, bana ulaflan bilgisel ham maddenin ne ierdi-ini bilmenin tesine gemek gibi bir amaca sahibim. Eer sadece enformasyontoplamak benim iin yeterli ve tatmin edici olsayd, konuyla ilgili birka Internetsitesine girip ieriklerini okuduktan sonra bilme servenimi sonlandrdm dfl-nrdm. Fakat, bilindii gibi, bilgi peflinde koflan insanlar genelde gzlerini enfor-masyon paralarnn tesinde bir hedefe dikerler. Bu da onlarn olduka karflk,zahmetli ve logosun st dzeyde kullanmn gerektiren ifllere girmelerine nedenolur. (rnein, bir enformasyonun kmesinin dier enformasyon paralar ile tu-tarlln test etmek, eldeki enformasyonun miktarn arttrmak iin arafltrmalarave sorgulamalara devam etmek, vb.) O hlde, bilgi ile enformasyon/malumatarasnda kayda deer farklarn olduunu savlayabiliriz. Bu konunun kuramsal de-rinliklerine, bilginin kavramsal zmlemesi ile ilgili ksmlara geldiimizde dei-neceiz.

Gndelik bilgilenme durumlarmz zerinde dflnerek, enformasyon kavramn dahaak hle getirmeye ve kavramsal zelliklerini ortaya karmaya alfln. Bu deneme, gn-lk yaflamda ok sk kullandmz ancak tm inceliklerini fark edemediimiz enformas-yon kavramn ve onun bilgisel roln daha anlafllr klacaktr.

10 Epistemolo j i

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

SIRA S ZDE SIRA S ZDE

2

Enformasyon kavram,bilgi asndan,hammadde olma anlamtaflr.

BLG VE NESNELLKYukarda belirttiimiz tartflmayla ilgili bir dier konu da, bilginin nesnellik kavra-m ile iliflkisidir. Dflnmek, inanmak, istemek, arzulamak nasl insana zg zihin-sel durumlarsa, bilmek de insanlarn gereklefltirdii zihinsel bir ifllevdir. Ve bizimyaflama dair edindiimiz bilgiler zihinselliimiz iinde barnrlar. Ancak meseleyibu flekilde ortaya koymak, bilginin nesnellii balamnda belli bir oranda kafa ka-rflklna neden olabilir. Zihinsel durumlar bizim znelliklerimiz iinde yer alan,yani zneye ait unsurlardr. rnein ben, ortada belli bir neden yokken, anidenBrezilyada olmay isteyebilirim. Bu benim znelliimle ilgili ve zihnimin iindeolan bir durumdur. Veya, son derece mantksz bir flekilde, dnyann aslnda dik-drtgen prizmas fleklinde olduu ynnde gl bir inanca sahip olabilirim. Eerdnyada zihinler olmasayd, inanlar, istekler ve bilgiler de olmazd. Bu anlamdaher zihinsel durum, tikel bir zihinde veya zihinlerde barnabilir. Peki, eer bu do-ruysa, zihinsel bir durum olan bilmenin, ayn inan veya arzu gibi, nesnelliktenuzak ve keyfi bir hal olduunu syleyemez miyiz?

Yukarda betimlenen akl yrtme nemli bir soru iflareti uyandrr nk bizbilgi kavramnn znellie ya da keyfilie yakn olmadn dflnrz. rnein,ben Dnya ile Ay arasndaki ortalama uzakln yaklaflk 384400 kilometre olduu-nu biliyorum. Bu bilgiyi tuttuum yer, doal olarak, belleim veya zihnimdir. An-cak bu bilginin benim zihnimde barnmas, onun mutlaka znel olduunu gs-termez. Bilgi zihnimde tutulsa da, ieriinin veya doruluunun belirlenmesi be-nim znelliimden ve keyfi tercihlerimden bamsz gerekleflir. Eer Dnya ile Ayarasndaki ortalama uzaklk gerekten 384400 kilometre civarndaysa, bunun ne-deni kendim veya zihinsellik sahibi olan dier insanlar deil, evrendeki nesnelerinkonumlardr diye dflnrz.

Yrtmekte olduumuz bu tartflma, bilginin neden olduka ilgin ve kafa ka-rfltrc ynler ieren bir kavram olduunu da ortaya koymaktadr. Eer ben mar-t kavramn ak hle getirmeye alflyor olsaydm, dnyadaki martlara ynelikarafltrmalar yapar ve somut gzlemlerimi baz kuramsal unsurlarla birlefltirerekbelli bir sonuca ulaflrdm. Veya, eer ilgi duyduum konu, gece grdm rya-larda gezdiim yerlerin listesini karmak gibi benim znelliimi kapsayan bir du-rum olsayd, uyandktan sonra kendi belleimi yoklama yoluyla gerekli alflmayretmifl olurdum. Ancak bilgi kavramnn irdelenmesi, pek ok dier felsefi kav-ramda olduu gibi, ne nesnel dnyann fiziksel nesneleri zerinde yaplan bilim-sel arafltrmalara, ne de yalnzca benim kiflisel hllerimi veya znelliimi ierenflahsi bir servene benzemektedir.

BLGNN DEERBu nitede en son olarak bilgi kavramnn deeri zerine saptamalarda bulunaca-z. Her ne kadar bilginin deeri kavram yaln ve olduka sradan bir konuyakarfllk geliyor izlenimi verse de, aslnda bu kavrama farkl alardan yaklaflmakolanakl grnmektedir. Bu ynlerin en nemli olanlarnn hakkn verebilmek vetartflmay biraz derinlefltirebilmek iin, bilginin deerini ana bafllk altnda in-celeyeceiz. Elbette aflada nerilen l ayrmn mutlak olduu ve konuyla ilgi-lenen herkesin kabul edecei gibi bir varsaymla hareket etmiyoruz. Yine de, bu boyutun, bilginin deeri sorunsal kapsamnda en temel baz noktalara dein-diini dflnebiliriz.

111. nite - Bi lg i zer ine lk Dflnceler

znelerin zihinsel birdurumu olan bilgi, ieriinedeniyle nesnel bir yntaflr.

Bilginin farkl anlamdadeeri olduu sylenebilir:Bilginin yaflamsal veyatrsel deeri, bilginin pratikveya arasal deeri vebilginin z deeri.

Trsel Veya Biyolojik NedenlerYukarda da ksaca belirttiimiz gibi, insan son derece geliflmifl bir memeli trolarak eflitli biimlerde bilgilenme kapasitesine sahip bir varlktr. Bilginin deerikonusunda en temel dzeyde belirtilebilecek bir nokta fludur: Dnyaya dair bilgi-mizin en kritik ifllevlerinden biri, dfl etkenlerle bafl etme, doadan gelecek tehdit-lere karfl bireyin yaflamas ve trn devamnn salanmas ynnde etkin rol oy-namaktr. nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri bafllkl blmde, i hllere dair far-kndalk, doaya ynelik igdsel farkndalk ve renilmifl bedensel bilme adla-rn verdiimiz, tip farkndalk tanmlamfltk. Bu tip bilginin, insana zgkavramsal dnya bilgilerinden farkl ve daha ilkel diyebileceimiz farkndalkla-ra karfllk geldiini belirtmifltik. Bu ilkel ya da temel diyebileceimiz bilgileryaflamn devamna hizmet eder.

rnein, yrtc etobur memelilerle dolu bir ormanda, eer bir ceylan yaknn-daki otlarn kmldadn fark ettiinde kama refleksi gstermeseydi, yaflamdakalma olasl son derece dflk olurdu. lkel bir farkndalk rnei olan evre-deki sra dfl devinimleri tehdit olarak alglayabilme, ceylan trnn yok olmadandevam edebilmesi anlamnda kritik neme sahiptir. Bu temel anlamyla bakldn-da, bilgi yaflam olanakl klar. Belli bir organik geliflmifllik dzeyinin stne kanher canl iin bilgi yaflamsaldr.

Biyolojik bir tr olan insann yaflam mcadelesinde ayakta kalabilmesinde,kavramsal gerelerle oluflturulan bilgilerin de nemli bir rol stlendiini dflnebi-liriz. Elbette modern bilim ve teknolojinin bizi gtrmekte olduu noktann ve or-taya kard sorunlarn (rnein, doann kirlenme hznn artk bafledilemeyecekbir dzeye yaklaflmas) bykl ve ciddiyeti tartflmasz bir gerektir. Bununlabirlikte, basit bir pusuladan tp bilimi sayesinde ileri dzeye getirilmifl tedavi yn-temlerine kadar pek ok bulufl insan trn tehlikelerden koruma, yaflam sresiniarttrma ve yaflam niteliksel olarak iyilefltirme amalarna hizmet etmektedir.

Gndelik veya Pratik Gerekelernsann sahip olduu bilgilerin byk bir ksm, eylemsel boyutta yarattklar so-nular ve nedensel iliflkileri nedeniyle deerlidir. Baflka bir deyiflle, bilgi deerlidirnk hem gndelik hem de bilimsel balamlarda ifle yarar. Bu noktada, gnde-lik veya toplumsal nedenlerin bilgiyi deerli klmas olgusunu incelememiz gere-kiyor. Pratik veya pragmatik gerekelerden dolay bilginin deerli olmas, yukar-da incelediimiz trsel veya biyolojik nedenlerden kaynaklanan deerden dahafarkl bir dinamie sahiptir. Yaflamsal nedenler yznden ortaya kan deer, biranlamda insana verili olan (yani insann douflla beraber getirdii) unsurlar veolgular kapsar. Buna karfln, bilgiyi bizim iin deerli klan nedenlerin ezici o-unluu, doal koflullarmz ve biyolojik alt yapmzdan ziyade, insann bilinliolarak ortaya koyduu tasarlama ve eyleme girme srelerinin sonular ile ilgili-dir. Bu kme iine giren gerekeler yani kavramsallafltrmay gerektiren, toplumsalyap iinde szel dolaflma giren, logos barndran unsurlar, pratik anlamda teleolo-jik (ereksel) diyebileceimiz bir kimlie sahiptirler.

Bilgi edinmeyi ekici ya da avantajl klan pratik gerekelerin daha somut birflekilde anlafllmas iin, X konusunda bilgilenmek iyidir nk Y biiminde ku-rulan cmlelerde Ynin iinin nasl doldurulduuna dikkat etmek yardmc olabi-lir. Baz tipik rneklere ksaca gz atalm. Kfl aylarnda sokaa kmadan nce me-teorolojinin hava raporunu dinleriz nk flemsiyesiz yakalanmak ve hastalanmak

12 Epistemolo j i

Bilgi yaflamsal ve trselnedenlerden dolaydeerlidir.

Bilgi pratik veya erekselnedenlerden dolaydeerlidir.

istemeyiz. Belediye seimleri ncesi adaylarn konuflmalarn takip ederiz nkbize yarar dokunacak bir adayn seilmesi bizim iin nemlidir. fl dnyasnn iin-de olanlar, bilgi sahibi olmann onlar yaptklar ifllerde gl kldn ve rakiplerikarflsnda avantaj saladn ksa srede keflfederler. Ve bazen kuramsal bilgiedinmenin dl entelektel deil toplumsal-psikolojik yollardan gelir. Dahaak ifade dersek, zaman zaman insanlar edindikleri tarihsel, fiziksel, sportif, sanat-sal bilgileri belleklerinde tutmann dln toplumsal takdir veya hayranlk gibiyollardan alrlar. vg alma ve takdir edilme nedeniyle insann benliinin doyu-ma ulaflmas, bilincinde olalm ya da olmayalm, insanlar iin ok nemli bir mut-luluk kayna ve motivasyon nedenidir.

zetlersek, bilgi edinme isteinin nedeni ounlukla bilgiye duyulan saf arzudeildir. Gnlk yaflamda ve bilimsel/teknolojk balamlarda bilgi bu kadar iflimi-ze yarayan yani, arasal nitelikte bir olgu olmasayd, bizim iin deeri de budenli yksek ve kritik olmazd.

Bilginin z Deerine Dayanan Gerekelerfiimdi bilgiyi deerli veya arzu edilir klan nc tr nedene gelelim. Bilgi yalnz-ca doal ve arasal gerekelerle deil, kendi iinde ve kendinden dolay da de-erli bir kavramdr. Baflka bir deyiflle, belli alardan bakldnda, bilgi sonularn-dan ve bize salad yararlardan deil, daha dolaysz ve dorudan bir tarzda de-er kazanr ve bizim iin nemli konuma gelir. Aka grlecei gibi, bu fikir ve-ya yaklaflm nemli bir lde felsefi bir temele dayanr. Ancak iflin bu boyutunagemeden nce, bilginin z deerine dayanan gerekelere daha bilindik bir pers-pektiften yaklaflmaya alflalm.

Elimizdeki sorunsal daha somut hle getirmek iin flyle bir senaryo dflne-lim. Diyelim ki, pek ok insann imrenecei, her ynyle ekici bir yaflam srmek-tesiniz. ok iyi maddi gelir getiren, size zihinsel doyum veren ve toplumsal olarakda size yksek saygnlk salayan bir mesleiniz var. Gen bir insansnz ve salk-l bir yaflam srmektesiniz. evreniz sizi seven ve sizin de ok sevdiiniz insanlar-la sarlmfl durumda. nemli sanatsal yeteneklere ve entelektel birikime sahip birinsansnz. Baflka bir deyiflle, hem basit bedensel zevkler hem de zihinsel/manevidoyum anlamnda dolu dolu bir hayatnz var. Byle bir yaflam srerken, bir gngvendiiniz bir kaynaktan ok arpc bir duyum alyorsunuz. Bu kaynak, dene-yimlediiniz dnyann gerek deil sanal olduunu, doumunuzdan bu yana tek-nolojik yntemler araclyla sistematik bir flekilde kandrlmakta olduunuzu, as-lnda bedene sahip bir insan deil laboratuvarda tutulan ve elektronik uyarmlarsonucu dnyada yafladn sanan bir beyin olduunuzu size sylyor. Tabii eerbu doruysa, yaflamnz btnyle bir yalan zerine kurulmufl demektir. Bu se-naryoda flyle bir geliflme daha olduunu varsayalm: Size sz konusu iddianngerekten doru olup olmadn bilme flans verilsin. Eer dilerseniz, deneyimledi-iniz dnyann gerek mi sanal m olduunu ve aslnda bedensiz bir beyin olupolmadnz kesin bir flekilde renebilirsiniz. Bu trden bir bilgiyi edinmeyi se-menin basit ve kolay bir seim olacan varsayamayz. Bylesi bir kararn, bir in-sann verecei en zor kararlardan biri olaca aktr. Eer iddiann doruluunurenmekten vazgeerseniz, yaflamnz her zamanki gibi mutluluk iinde gemeyedevam edecek; ancak eer gerei renme karar verirseniz, yaflamnzda sahipolduunuzu dflndnz her fleyi kaybetme riski ile karfl karflya kalacaksnz.

Byle bir durumda oumuz her fleye ramen iddiann doruluunu ren-meyi seerdik. Neden? nk gerei renmenin bizde yaratabilecei olas psiko-

131. nite - Bi lg i zer ine lk Dflnceler

lojik ykma ramen, gereklikten tamamen kopma dflncesinde oumuza iticigelen bir yn vardr. Sanal veya yalan bir dnyann sunduu zevkler ve mutluluk-lar ne olursa olsun, srekli kandrlma hlinde yaflamaktansa, gerek dnyann ken-disini deneyimlemek isteriz. O yzden, yukarda betimlenen tarzda mkemmel an-cak sanal bir yaflam srmekte olan bir insan, iinde yaflad dnyann gerek ol-mayabilecei flphesi karflsnda bilgilenmeyi ve gerei renmeyi isteyecek vekandrlmakta olduu flphesiyle yaflamaya katlanamayacaktr. Bu durum bize, bil-ginin zaman zaman rahatsz edici sonular dourma olaslna ramen kendisi iinarzu edilebilecek bir fley olduunu gsterir. Baflka bir deyiflle, insanlar olumsuz so-nulara veya skntya neden olsa bile, cahil veya kandrlmfl bir konumda bulun-maktansa bir olayn dorusunu veya asln bilme ynnde tercih kullanrlar. Bununevrensel bir kural olarak herkes iin ve her durumda geerli olduunu elbette sy-leyemeyiz. rnein, insanlarn gerekten kama, gerekle yzleflmeme, hayal dn-yasna kayma gibi eilimler gstermeleri sradan olaylar olarak gzlemlenebilir. Bu-na karfln, zellikle dflnme alflkanlklar bulunan insanlarn yaflamnda bilgininarasal deerin tesinde bir anlam ifade ettiini belirtmemiz yanlfl olmaz.

rdelemekte olduumuz konunun geldii bu noktada, bilginin felsefi deerineiliflkin baz saptamalar yaparak bu niteyi sonlandracaz. Bilgiyi deerli klan un-surlar irdelerken, en son olarak bilginin z deeriyle ilintili olan gerekelerdensz ettik ve sonularndan bamsz olarak bilginin kendisi iin istenecek bir ol-gu veya zihinsel durum olabileceini belirttik. Bu durum, bilgi kavramna felsefi il-gilerle yaklaflan insanlar asndan nemli bir noktay gndeme getirmektedir.

nsanlar bilgi gibi kritik bir kavrama her trl yarar ve sonucundan bamszolarak sadece dflnsel veya felsefi bir merak yznden ilgi duyabilirler. Bu duru-mu, bir anlamda, insann logos sahibi veya logos iinde yer alan bir varlk olmasylaaklayabiliriz. Yukarda da irdelediimiz gibi insan, dier hayvanlar gibi, algsal ye-tenekleri olan ve dnyadan almaya ak olan bir varlktr. Dahas, insann sahip ol-duu merak etme yeteneinin de hayvanlarla paylafllan bir zellik olduu grle-bilir. Ancak, bir kedinin merakndan farkl olarak, insann meraknn nitelikleri ve kar-maflklk derecesi onu deiflmeye ve dnflmeye yatkn, kendi varlksal snrlarn herzaman zorlamaya eilimli bir canlya dnfltrmfltr. Bir rnek vermek gerekirse,tm canllar bir noktada lmle buluflurlar ancak yalnzca insan sonlu bir yaflamn an-lamn merak eder ve lme dair kayg duyar. Benzer flekilde, tm hayvanlar dnya-y alglayp doann iinde bafl etme mekanizmalar kullanrlarken, yalnzca insan al-gnn tesine geerek eflitli bilme, anlama ve yorumlama biimleri gelifltirmifltir. Bafl-ka bir deyiflle, insan yalnzca harekette veya eylemde bulunmaz; ayn zamanda hare-ketlerine st dzey bir yorum getirme istei de gelifltirebilir. Bu yorumlama ve anla-ma istei/yetenei, bilim, felsefe, din, sanat gibi insana zg st dzey (yani ycel-mifl ve incelmifl) eylem kiplerinin veya toplumsal alanlarn oluflmasna neden ol-mufltur. nsann yalnzca nefes alp veren, yiyen, ien, reyen ve benzeri doal ifllev-lerde bulunan bir hayvan olmayp, merakn st snrlarna kabilen bir varla dnfl-mesinin en etkileyici dflavurumlarndan biri, felsefi meraktr. Felsefeyle uraflan kifli-ler, rnein, yalnzca iyi veya adil olarak kabul gren davranfllarn erevesinde bu-lunmakla yetinmeyip, iyilik ve adalet kavramlarnn inceliklerine iliflkin sorular so-rar ve ounlukla sorgulanmayan varsaymlar ve fikirleri sorgularlar. Benzer flekilde,felsefe merak olan insanlar, her gn doal olarak gereklefltirdiimiz bilgisel eylem-lerin dzeyinde kalmayp, bilgi kavramnn incelikleri zerine kafa yormaya ynelir-ler. nsan olmann bir paras olan merak etme kapasitesinin bir uzants, bu ba-lamda, bilgiye dair daha st dzey bilgi edinme ve kavrayfla ulaflma arzusudur.

14 Epistemolo j i

Bilgi, yararlarndanbamsz olarak, kendiiinde deerlidir.

Bir sonraki nitede inceleyeceimiz gibi bu merak duygusu ve kuramsal sorgu-lamalar Batnn dflnsel dnyasnda epistemoloji ad verilen felsefe alannn orta-ya kp geliflmesine ve bugnk konumuna gelmesine neden olmufltur.

Bilgiyi belli bir amaca ynelik olarak veya belli bir kar nedeniyle istemek anlafllr birdurumdur. Ancak bilgi sonularndan bamsz olarak istenecek bir fley olabilir mi? Bilgi-yi kendisi iin isteme kavram zerinde fikir reterek bu kavram daha ak ve anlafllr birhle getirmeye alfln.

151. nite - Bi lg i zer ine lk Dflnceler

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

SIRA S ZDE SIRA S ZDE

AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P

T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

N T E R N E T N T E R N E T

3

16 Epistemolo j i

nsan dier canllardan ayran temel zellikler-

den bazlarn aklayabilmek.

Her ne kadar insann dier geliflmifl hayvan tr-leriyle ok sayda ortak yn bulunsa da, bilgisz konusu olduunda insan nemli baz nokta-larda hayvanlardan ayrlmaktadr. nsann doaldilleri ve simgesel yaplar kullanmas ve bu yol-la bilgiyi yalnzca belleinde deil bedeninin d-flnda da depolayabilmesi, karmaflk kavramsalsistemler gelifltirmesine, dier trlerin bykoranda tesine gemesine ve bilgi/teknoloji ara-clyla dnyay dnfltrmesine neden olmufl-tur. Bilgi asndan bizi geliflmifl hayvan trlerin-den ayran en temel zellik, doayla bafl etmesrelerinde kullandmz mekanizmalarn ig-dsel durumlardan ibaret olmamasdr. Dierhayvan trlerine ait canllarn da belli anlamlardabildii sylenebilir ancak bilincin ve kavram-lafltrmalarn sonucunda ortaya kan bilgiler hay-vansal bilgiden kategorik olarak farkl olmak du-rumundadr.

basit farkndalk eflidini betimleyip, bunlar

insana zg bilgiden ayrp, insan bilgisi ile lo-

gosun balantsn aklayabilmek.

Bilgi adn verdiimiz zihinsel durum sz ko-nusu olduunda, ncelikle basit farkndalkdurumunu ayrmak ve tanmlamak doru olacak-tr. lk olarak, geliflmifl hayanlarda kendi i hal-lerini bilme diyebileceimiz bir farkndalk ol-duunu dflnebiliriz. Acktn veya susadnbilmek bu snfa giren farkndalklardr. kinciolarak, yn bulabilme gibi durumlarda ortaya -kan evreye ynelik igdsel farkndalklarvardr. nc olarak da, deneyim sonucu re-nilmifl bedensel bilmeden bahsedebiliriz. Bisikletsrerken dengede durabilmek iin belli bir srepratik yapmak flarttr. Eer bisiklete binmeyi -renmek iin yalnzca arkadafl tavsiyelerine kulakvermek veya bisiklet srme konusunda kitapokumak gibi bir yntem izlersek baflar flansm-zn dflk olaca kesindir. Bu basit veya hay-vans diyebileceimiz farkndalk tr, nem-li ifllevleri olmalarna karfln, insann bilgisel dn-yasn veya bilgi daarcn en iyi yanstan trlerdeildir. nsann bilgi dnyasnn en temel niteli-

i; dilin, kavramlarn ve akln bilinli kullan-mnn bilgilenme srelerinde temel ve yapcrol oynamalardr. Bu saydmz unsurlarn t-m, logos adn verdiimiz bir kavram veya nite-lii tanmlar. nsan, geliflmifl bir hayvan olarak,basit veya temel baz farkndalklara doalolarak sahiptir. Ancak hayvanlarda bulunmad-na inandmz logos, insann zihinsel dnyasndier canllarn dnyasndan ayran bir boyutakarfllk gelir. zetle dersek, insann kelimelerleve kavramlarla ifade edebildii ve st dzey zi-hinsel srelerin ifllevini gerektiren bilgiler, dierhayvanlarn gereklefltiremeyecei bir kategori-ye aittir.

Bilginin znellik ve nesnellik arasnda nasl bir

dengede durduuna iliflkin bir n fikir sahibi

olabilmek.Her zne zihinsel dnyas kapsamnda eflitli bil-giler taflr. Bu anlamda bir fleyi bilmek, bir fle-yin doruluuna inanmak veya bir fleyi yapma-ya niyet etmek gibi znenin zihinsellii kapsa-mnda gerekleflen bir olgudur. Ancak, bir fleyibilmek ile bir fleyin doruluuna inanmann ve-ya bir fleyi arzu etmenin birbirinden olduka fark-l olduu aktr. nandmz ve arzu ettiimizfleyler konusunda dnyann fiziksel bir balay-cl yoktur. Bir insan Fatih Sultan Mehmetinhl yafladna inanabilir veya aalarn ikola-tadan yaplmfl olmasn dileyebilir. Bilgi ise fark-l bir zihinsel durumdur. Eer bir arkadaflnz Fa-tih Sultan Mehmetin hl yafladna inanyo-rum derse, onun iddiasnn akl dfl olduunusyleyebilirsiniz ancak Hayr, buna inanmyor-sun gibi bir ifadeyle arkadaflnza karfl kamaz-snz. Buna karfln Fatih Sultan Mehmetin halayafladn biliyorum iddiasnda bulunan bir ki-flinin durumu olduka farkldr. Bilgi iddiasndabulunan bir insan, dnyada gerekten ne olupbittiini doru aktarma ykmllne girmifldemektir. O yzden, Kedilerin utuuna inan-yorum. cmlesi o insann kendi kansn aktar-ma anlamnda znel bir ifade iken, Kedilerinutuunu biliyorum cmlesi dnyann nesnelyapsnn nasl olduunu aktarma iddias nede-niyle nesnel bir yn olan bir ifadedir. Bu durumbilgi kavramnn incelikler ieren ve karmaflk biryaps olduunu da gstermektedir.

zet

1NA M A

2NA M A

3NA M A

171. nite - Bi lg i zer ine lk Dflnceler

Bilginin deerinin farkl boyutlarn ayrp bun-

lara iliflkin aklama getirebilmek.

Bilginin birden ok anlamda deerli olduunudflnmek olanakl grnmektedir. lk olarak,bilmenin veya farkndaln, ok temel bir an-lamda, bir tre ait canllarn yaflamlarn ve trle-rini devam ettirebilmeleri asndan deer tafld-n belirtebiliriz. kinci olarak, yaflamn pratikboyutu asndan, bilgi sonular itibaryla deer-lidir. Bilgi sahibi olan insanlar, genel olarak, da-ha baflarl ve daha avantajl bir konuma gelirler.Toplumsal alanda bilginin arzu edilen bir fley ol-masnn temel aklamas da budur. Ancak bu ikinedenin dflnda bilgiyi deerli klan baflka birboyutun olup olmad nemli bir soru olarakkarflmza kmaktadr. Daha ak olarak ifadeedersek, bilginin yalnzca kendi iinde bir deerolup olmad zerinde dflnlmesi gereken birtartflma konusu sunmaktadr. Hi bir grnryarar olmasa bile biz yine de bilgilenmeyi vegerekleri bilmeyi ister miydik? Bu soruya belkibazlar hayr diyerek yantlayacaktr. Ancak fluda bir gerektir ki, pek ok bilinli insan cahilkalmaktan veya dnyaya iliflkin byk orandayalan-yanlfl bilgilerle yaflyor olmaktan mutlu ol-mazd. Dahas, yalanlara inanmann ok bykavantajlar da olsa da, insanlarn ou doru bil-giler edinmeyi ve gereklerle balarnn kopma-masn tercih ederdi. Bu yzden, bilginin ncbir tr deer ierdiini, yani sonularndan ba-msz bir flekilde kendi iinde deerli olarak dagrlebileceini belirtebiliriz.

4NA M A

18 Epistemolo j i

1. Afladakilerden hangisi insann ayrt edici bir zel-liidir?

a. nsan bedeninin doann bir paras olmasb. nsann algsal kapasitelerinin olmas c. nsann karmaflk zihinsel niteliklere sahip olmasd. nsan bedeninin yerekimi gibi doa kanunlar-

na uymase. nsann befl duyuya sahip olmas

2. Aristoteles afladaki grfllerden hangisini savun-mufltur?

a. Canl varlklar hareket etme ve deiflme potansi-yeline sahiptir.

b. Canl varlklar yer ekimi kanununa aykr hare-ket edemezler.

c. Cansz varlklar hareket etme ve deiflim baflla-tabilme potansiyeline sahiptir.

d. Cansz varlklar yer ekimi kanuna aykr hare-ket edemezler.

e. Cansz varlklar hareket etme ve deiflme potan-siyeline sahiptir.

3. Afladakilerden hangisi i durumlara ya da hllereiliflkin farkndalk rneidir?

a. Bir insann bahede yeni kesilen imenlerin ko-kusunu almas

b. Kufllarn g srasnda ynlerini bulma yetenei-ne sahip olmas

c. Bir insann evrenin byklnn bilincine var-mas

d. Bir insann cannn skldnn farkna varmase. Bir insann gneflin konumuna bakarak gnn

hangi zamannda olduunu tahmin etmesi

4. Afladakilerden hangisi renilmifl bedensel bil-me rneidir?

a. Bir insann gmleine dkmeden flifleden sviebilmesi

b. Bir insann taklmadan ve hzl bir flekilde 100ekadar ikifler ikifler saymas

c. Bir insann Gnefl Sistemi'ndeki gezegenleri ek-siksiz bir flekilde belirtmesi

d. Kufllarn havalarn soumasyla birlikte gneyedoru g etmeye bafllamas

e. Bir insann ilkokula bafllad gn anmsamas

5. nsan bilgisinin logos ierdiini sylemek, afladakisonulardan hangisini dourmaz?

a. Dnya bilgimizin akla uygun bir yap iermesinib. Dnya bilgimizin yalnzca alglardan gelen bilgi-

ye dayanmasnc. Dnya bilgimizin mantksal ifllevleri gerekli

klmasnd. Dnya bilgimizin szel bir yn olmasne. Dnya bilgimizin gerekelendirme ve aklc yol-

lardan destekleme sreleri iermesini

6. Afladakilerden hangisinin insann tarihsel serve-ninin bir paras olma olasl dflktr?

a. nsann yrtc hayvanlarn sahip olduu doalavantajlara sahip olmamas

b. nsann dier hayvanlarda olmayan baz st d-zey niteliklere sahip olmaktan dolay avantajlkonuma gelmesi

c. nsann simgesel yaplar kullanarak hayvanlarnsahip olmad belli avantajlar salamfl olmas

d. Simgesel yaplarn modern insann ikinci bir do-as konumuna gelmesi

e. nsann grme gibi algsal yetilerinin tarihsel ge-liflim srecinde dier hayvan trlerinden avan-tajl konuma gelmesine neden olmas

Kendimizi Snayalm

191. nite - Bi lg i zer ine lk Dflnceler

7. Sradan bir evcil kedi iin afladaki nermelerdenhangisi en uygun ifadeyi ierir?

a. Bir kedi kavramlar kullanma yoluyla evresinianlar ve bilir.

b. Bir kedinin bilgisel yaps insanlarnkinden nite-liksel olarak farkl olabilir.

c. Bir kedinin kavramlar onun algsal sreleri so-nucu oluflur.

d. Kavramsallk asndan bir kedi ile insan arasn-da temel bir fark yoktur.

e. Bir kedi zek veya zihin sahibi olmamas dola-ysyla mekanik bir alete benzer.

8. Enformasyon kavramna iliflkin adaki ifadelerdenhangisi dorudur?

a. Enformasyon ve bilgi efl anlaml deyimlerdir.b. Bilgi, enformasyonun miktarnn artmas ve bi-

rikmesi sonucu oluflur.c. Enformasyon, gerekelendirme ile efl anlamldr.d. Enformasyon sahibi olan bir insan mutlaka bilgi

sahibi olmayabilir.e. Enformasyon, bilgisel ham madde olma kavra-

mnn tesinde bir anlam taflr.

9. Bilgi-nesnellik iliflkisi iin afladakilerden hangisigeerlidir?

a. Bilgi insanlarn kiflisel olarak tercih ettikleri zi-hin durumuna verdikleri addr.

b. Neyin bilgi olduu ve neyin olmad konusun-da belirleyici olan, her znenin kendine zgseimleridir.

c. Bilginin ierii znel tercihlerden bamsz biryn taflr.

d. Bilgi ile inan efl anlaml deyimlerdir.e. Bilgi temel olarak arzuya benzeyen bir zihinsel

durumdur.

10. Bilginin z deerini ortaya koymas asndanafladaki ifadelerden hangisi dorudur?

a. Bilgi sahibi olmak doada yaflam flansmz artrr.b. Bilgi sahibi olmak genelde sonularndan ba-

msz olarak deer taflr.c. Bilgi sahibi olan insanlar doada hedeflerine da-

ha kolay ulaflr.d. Bilgi sahibi olan insanlar toplumsal alanda daha

fazla kabul grrler.e. Bilgi sahibi olmak doal bir trn devam iin

yksek deer taflr.

Gelenek, insan varlndan, bir ussal hayvan olaraksz eder. Yani tm hayvanlarn en zekisi. Usla ne anlat-mak istediimizi, hayvanlar a priori dflarda brakmak-szn yeterince genifl olarak yaln bir biimde belirle-mek kolay deildir...ngiliz filozof Roger Scrutonun okgzel belirttii gibi, Usun ve ussalln tanmlar byklde deiflir; ylesine deiflir ki, insanlarla hayvanlararasndaki ayrm us terimleriyle tanmlamaya alflr-ken, filozoflar gerekte usu, insanlarla hayvanlar ara-sndaki ayrm olarak tanmlarlar. lk yaklaflm olarak,usun, insann kendisi iin belirledii amalar gerek-lefltirmenin en etkin aralarn bulma yetenei olduu-nu syleyelim. Bu anlamda, hayvanlarn da kendi usla-r olduu, yaflamlarn korumak, trlerini srdrmekiin zekice stratejiler gelifltirdikleri aktr. Doal olarak,hibir hayvan atom bombas retmez, bilgisayar da kul-lanmaz, ama bu, onlarn zeka eksikliinden mi ileri ge-lir, yoksa bunlara gereksinim duymayfllarndan m? Ya-flamak iin, iflleri sonunda karmaflklafltrmakszn, yal-nzca en kanlmaz olan yapmann yetersiz zeka belir-tisi olduunu syleyebilir miyiz? Hayvan zekasyla in-san zekas arasndaki ilk fark burada: zeka hayvanlarngereksinim duyduklar fleyi salamalarna yarar; bunakarfllk biz insanlarn yeni gereksinimler keflfetmemizeyarar. nsan doymak bilmez bir hayvandr, yaflamnnufkunda baflka gereksinimlerin belirdiini grmeksizinbaz gereksinimlerini doyurma yetisine sahip deildir.Baflka biimde sylersek: hayvan usu, belirlenmifl, sap-tanmfl belli amalar gereklefltirmenin en iyi yollarnarafltrr; insan usu ise belirlenmifl amalar gereklefltir-meye alflr, ama ayn zamanda, ne denli belirsiz yada saptanmamfl olursa olsun, yeni amalar gereklefl-tirmenin yollarn da arar...Hayvanlarda zeka, yalnzca, onlar gereksinimlerine yada temel yaflamsal amalara ynlendiren igdlerininhizmetindedir. Baflka bir deyiflle, hayvanlarn davranmyalnzca flematik olarak yineledikleri bir durumlar ba-lamna yant verir besin, iftleflme, savunma vb. ge-reksinimi bunun nemi, bireysel seime deil, trnyaflamn srdrmesine baldr. gdlerin hizmetin-deki zeka byk bir etkinlikle ifller, ama hibir zamanyeni bir fley icat etmez. Kuflkusuz baz primatlar yiye-cek elde etmek ya da dflmandan korunmak iin zeki-ce yollar bulurlar, hatta bunlar grup iinde yaymay ba-flarrlar. Ama urafllarnn temelinde deiflmez bir bi-imde ilksel igdsel model yatar. Buna karfllk, bizinsanlar zekamz igdlerimizi doyurmak iin oldu-

Okuma paras

20 Epistemolo j i

unca, yeni gereksinim biimlerini yorumlamak iin dekullanrz: beslenme gereksiniminden, gastronomi e-flitliliini gelifltiririz, iftleflmeden erotizme varrz, sa-vunma igdsnden savafla alrz vb. Hayvanlardatrn, trn karnn, trn genetik yaflant birikimininok byk nemi vardr, bireyin ve onun zel yaflant-snn zel amalarnn ise hemen hemen hi nemi yok-tur. yle grnyor ki, hayvanlar daha doarken ya-flamlar boyunca reneceklerinin ounu bilerek do-uyorlar, oysa insanlarn hemen hemen her fleyi sonra-dan rendiklerini syleyebiliriz: bu farkn altn iz-mek iin, kimileri, hayvansal (nceden belirlenmifl)davranm karflsnda, insansal (nceden belirlenme-mifl, zgr) davranfltan sz ederler, bu terminolojikayrm pek de aydnlatc olmayabilir de.Kesin olan bir fley varsa, o da flu: hayvanlar, her za-man yaptklar, onlara aflr yenilikler sunmayan fleyleriiyi yapmay bilirler, oysa biz insanlar onlardan ok da-ha fazla lp bier, yanlr, ama buna karfllk koflullar-da meydana gelen kkl deiflikliklere daha iyi yantvermeyi biliriz. Bir hayvan, trne zg igddenolumsuz bir sonu alrsa, onun yerine kendisinin -rendii ya da icat ettii bir baflka fley koymay glklebaflarr. Bunu, Galli mizah Julio Camba, bir yumuflak-a trnden sz ederken ok hofl bir rnekle aklyor.Bu hayvan kumsalda kum altnda yaflar, ininden k-mak iin kumun stnde bir kk delik brakr. Sularykseldiinde, beslenmek iin kumun altndan kar.Onu avlamak iin, pusuya yatt deliin azna bir neb-ze tuz konur, bylece deliin deniz suyuyla rtl ol-duuna inandrlr, dflar kmas salanr. btn yazonu avlamak iin zavall yumuflakay ylesine flaflrttmki, diye anlatyor Julio Camba, deniz ykseldiinde,zavallck bunun benim koyduum tuz taneciiyle ilgiliolduunu sanyor, deliin azna gerekten tuz koydu-umda da, denizin ykseldiine inanyordu, igds-ne gvenini yitiren hayvan gitgide dflnen bir yaratadnflt; artk rastlantyla bile olsa yapmak istediinibaflaramyordu! fiaka bir yana, gerek flu ki, o yumu-flakann dflt durumda...bir insan olsayd, denizingelgitini dorulamak iin bir fley icat ederdi...ya da alfl-kanlklarn ve beslenme dzenini deifltirmeye alflr-d...Biyolog Johannes Uexkll, bir sinein dnyasndayalnzca sinekle ilgili fleylere, bir denizkestanesinindnyasnda ise, yalnzca denizkestanesiyle ilgili fleyle-re rastladmz sylemifltir. Buna karfllk, biz insanlarkendimizi nesnelerden uzaklafltrma, biyolojik olarakkendimizi onlardan ayrma, onlar kendi nitelikleri olan,ok kez bizim gereksinimlerimiz ya da korkularmzla

hi iliflii olmayan nesneler gibi grme yeteneine sa-hibiz. Bu nedenle baz adafl filozoflar...hayvanlarniinde yafladklar ortam ile biz insanlarn iinde yaflad-mz dnyay birbirinden ayrrlar...Hayvanlarn orta-mnda yansz hibir fley yoktur, her fley trn varlnsrdrebilmek iin gereksindii fleyin yararnadr ya daona karfldr; insanlarn dnyasnda ise her fley bulunur,insanlarla hibir iliflii olmayan ya da artk hibir ilifliikalmamfl, yitirmifl olduklar ya da henz eriflmediklerifleyler bile...Gerek flu ki, ne olursa olsun, hayali bir zo-olojik bahede homo sapiensin yaflam koflullarn, onundoal ortamn yeniden yaratmak olanaksz olurdu. Bi-zim doal ortammz btn ortamlarn btn; varolan,artk varolmayan, henz varolan her fleyden oluflmuflbir dnyadr. Srekli olarak deiflmekte olan bir dnya-dr. Yalnzca yarasalarn ve yumuflakalarn deil, flem-panzelerin, bize ok daha fazla benzeyen t