DÜNYA SYAS T
 Bak Slavyan Universiteti Beymlxalq mü-   nasibdtbr v regionünaslq fakült si Elmi  urasmm 28 dekabr 2007-ci il tarixli icla-   smn q rar il çap olunur (protokol M 2)
 j Azsrbaycan Rcsspublikas Prezident ini n  
 j i f i s r idÄra si
i PREZ OENT K TA 8 XÄNAS!
“Adilotu” nriyyat  ESak  2008
 Redaktor:   tarix elml ri namizdi Sevinc Ruintn
 R yçil r:  tarix elml ri doktoru, professor Eldar Ismaylov
tarix elml ri namizdi, d osent  Adil R cbli
siyasi elmlr namiz di, dosent  Elçin hm dov
siyasi elml r namiz di, dosent  K r m M mm dov
Ruintn K.F. Erm nistanm Az rbaycana t cavüzü v dünya siyas ti.  Bak: «Adilolu» n riyyat, 2008. - 260 s.
 Erm nista nr, Az rbaycan a t cav üzü n tic sind yara nm Da lq Qaraba m -   s l si reg ion al m ssl olm aq la yana, dünya siy as tin t sir göst r n amill rdm sa-   ylr .
 M on oq ra fyad a münaqi nin h ili üçün s m r li sayla n 2006- c ilin fon rnda   münaqi ni.n m nb il ri, onun in fä a f m rh l l ri, be yn lxa lq t ki latl arn v müna-  qi nin nizamlanmas prosesind birbaa itirak ed n AT T-in M insk qrupunun,   h min qrupun h ms dr dövl tl rinin mö vqey i v mü naqi y mü nasib ti a radrlr.    Kita bda, h mçin in tra nn nüv m s t si il Erm nis tan -Az rbayc an münaqi sinin  qarlqh t siri t klil edilir v münaqi nin Erm nistann iqtisadiyyatna t siri d  diqq td n k- narda qaim am dr . H mçin in bey n lxa lq hüq uqi s n dl r istin ad edi-  l r k erm nil rin «öz müq dd ra tn t yinetm » v «dövl tl rin varisliyi» m s l l ri    kim i idd iala rna fak tla rla cavab verilir. Bununla yan a , mo noq raf iyada münaqi -
 nin bu gun d k h ll olunma m q almasn m s b bl ri ara dr lr.  Mo noqraf iya müt x ssisl r v geni oxucu kü ths i üçün n z rd tutulmudur. Onm 
 sas müdd a v n tic brindan ali m kt bl rin müvaf iq fak ült l rind mühazir v  seminarla rn keçirilm sind , t dqiq at il rinin yazlm asnd a istifa d etm k olar.
D 4722110018  R  ___________   qnfl nr
121-2008
ÖN SÖZ
 X X srin vv ll rin d Az rb ay ca n xa lq respubl ika fo rm as n da    dö vl t müst qi lli yin i elan etd i. Öz dövl tin i qurmaa çal an erm -   nil r d Az rb ay ca n razil ri hesab na bna na il oldu lar. H min va xt   Az rb ay ca n r van h rini Errri- nistana g üz t ge tdi. Bunun dava-   m olaraq sonrak ill rd Ka rs vi lay ti il bi rg bütün r van qubern i-   yasn a da Erm nistan sah ib çxd. Lak in erm nil r ld etdikl ri ra-   zil r il ki fay tl nm y r k onu gen il ndirrn k m qs di il yenid n   Az rb ay ca na v dig r ölk l r qar sa ss z ra zi t l bl ri ir li sür-    m kd davam edirdi l r. Bu d f onlar Az rbay ca nm Qaraba , Nax -   çvan v Z ng zu r raz il rin qar iddia lar la çx etd il r. Erm nil r   h min razil rin gu ya «tarix n» erm nil r m xsu s o lduun u v sax-   tak arlq la erm nil rin ye rl i halinin çox hiss sini t k il etdi yini b ild i-   rirdi l r. slin d is erm nil r burad a heç va xt ye rl i xa lq olm am ,   m üxt lif dövrl rd köçürü lmü dül r. Ru s çarizmi C nubi Qa fqazda   özü üçün bir istinadga h ya ra tm aq m qs di il Ru siy a- lra n v rus-   türk mühar ib l rind n son ra ran v Tü rkiy d n erm nil rin Az r-   bay can razil rin köçürü lm sini t k ii etm idi. H min va xt ad k   t kc Qa rabada türkl r ye rl i halinin 80% -d n çoxu nu t k il edirdi.   Kö çürm si ya s ti n tic sind is öt n srin vv ll rind erm nil rin   say xe yl i a rts a da az rbaycanl la r ye n çoxlu q t k il ed irdi.
C nubi Qafqaz respublikalan özl rinin dövl t müst qillikl rini  elan etdiyi bir vaxtda inzibati razil rd halinin milli t rkibinin   m üxt li f olma s ye ni y aran m respublika lar arasnda zidd iyy tl rin    me yda na çxmasna s b b oldu. Az rbaycan hökum ti Da l q Qara-   ba m s l sin i dinc yo lla h ll etm y çalsa da, buna nail ola bil -   m di, ona gö r d Qarab ada general-qubernator luq ya ratd . Buna   baxm ayaraq , h min dövrd erm nil rin Qa rab ada v Z ng zurda   müs lman haliy qar etd ikl ri zorak la v soyunçulu a son  qoyma q mümkün olmad. ksin az rbaycanllara qar amansz   soyq rm h ya ta keç irild i. Ba ver nl r müs lman halinin ço x his-   s sini öz ya a y yerl rin i t rk ed r k dig r raz il r kö çm y m c-   bur eidi.
 Xa lq Cümhuriyy ti dövrün d Erm nis tan Qarab a , Na xç va-   n v Z ng zuru özün bir l di rm k c hdl rini rea lla d ra bilm di.
3
 
1920-ci ild Az rbaycanda, onun ardrwa is En nm istan da sovet ha-   ki m iyy ti quruldu. La kin sove t Erm nista n da Az rbay cann tarixi   razil rin iddialarn dav am etdi rd i  v<> m rk zi hökum tin köm yi  il bir sra razibri m nims di. Erm nil r Z ng zuru h keçirmy  nail oldu larsa da, Na xç va n v Qa raba heç bir yo lla Erm nis tam    birl di r bilm dil r. Qarab an dal q hi ss sin d is orada yaayati  a  erm ni halinin ist yi v y er li halinit ümu mi razl i! 1923-cü ib   d , Az rbaycan t rkib ird qalmaqla Da lq Qa ra ha mux tar vüay -   ti yarad ld . Bununla da Az rbay ca n v Er mjn is tan n müst qillik   dövründ açq qalan s rh d m s l si s ov et hök um t dövrün d öz h l-  lini tapd. Lakin erm nil r Az rb aycan m bir sra tarixi razil rini, o   cüml d n Dalq Qa rab a özününkül dirm k iiçün m üxt li f t dbir-  l r l atmaqda davam edirdil r. Onlar vaxta r SS Rt-n in havadar-  l v birbaa köm kliyi il bu sah d mü yyzm uurlar da qazanr-   dlar.
Öt n srin sonlarmda S S R t dalm aq t hlük si il iizl diyi   bir vaxtda sovet imper iyasn qoruyu b sa xl am aq m qs di il onun   razisind mil li münaq i l r qzdn ld . Erm nista nn Az rbaycana  qar torpaq iddialarnn yeni m rh l si d ms hz h min dövrd ba-  land. Bu d f d Yerevann t hriki ih «m illi m s l » p rd si adt al-   tnda Da l q Qaraban Az rbaycand an ay r lb Erm nis tan a birl -   diri lm si m s l si qaldr ld . SSRl- ni qoruyub sa xlam aq c hdl ri is uursuzluqla n tic l ndi. O, süqut etdi. Bun dan istifa d ed n Erm -   nistan h rbi t cavüzü n tic sin d v k na r qü vv hr in yard m il  Az rba yca nn tarixi torpaqla r olan Da lq Qarab a v onunla h m-   s rh dy ed di rayonu ial etdi . Bu ia l A z rb ay ca na bö yü k f lak t-   h r g tirm idi r.
 Aq ressiv sepa ra tiz m v Erm nis tan n h rbi t cavü zü n tic sin-   d yaran m Dah q Qa raba p roblem i h az rda dü nya bir liyinin diq-  q t m rk zind dir. Yaranm v ziyy td n istifad ed r k ial etdik-   hri razil ri boaltm aq ist m y n erm nil r m üxt li f yo llar a l a tr-  lar. aln davam etm si is dünyada ba ver n siyasi proseshrd  mühüm rol oynayan v C nubi Qa fqazda öz ye rini möh k mhtni y  çaltan b zi dövl tl r öz m qs dl rin ça tm aq üçün ge ni imkanlar   yarad r. Münaqi nin h ll olunmamas t kc regionun dey il, h m d  b zi qonu dö vh tl rin t hlü k sizl iyin bir t hdid ki m i qiym tl nd iri -  lir v haql olaraq onlarn narahatlna s b b olur.
 4
 Bütün bunlann ara d rlma s Az rb ay ca n si ya sel m im n qar - 
 snd a duran sa s v zif l rd n birid ir. Bu baxm dan   nin «Erm nis tan n Az rbay ca na t cavüzu v dunya sya s t» ad    monoqraf ya s elm i v siy as i baxmd an  a k t r n l  br problem h sr ed l-   midi r v pra k tik h miyy t day r.  M u l l i f  m uxt l f d lhrd çap    olunmu çoxlu m nb v d biyyatdan, dövri m tbua tda n Sen st -   fad ed r k ma raq l bir s r yazm d r. Problem n qo yu lu u ,ona ya   nama, m s l hr in rhi v çx an lan n tic hr doru v
 Monoq rafyan n elm sah sinin adam lan, sy as ^ ! ’ tdhb d    gi str la r üçün h miyy tli olaca na inan ram. Mu ll j s yaradc -
 hq uu rlar arzula yram .  Mw, ü Qasmh
 ta rix eln d ri d ok toru, p ro fe sso r
5
MÜ LLFD N
Yaad m z dövrl v ahidi olduumuz hadis l rl bal fa k t-  lar bir ye r toplamaq,  onlar rh etm lc olduqca ç tindir: xüsusil  d hadis l r h l baa çatm aybsa v h r gün onlarla bal bir-birin  ziddiyy t t kil ed n m üxt lif q rarlar q bul edilirs , dünya birliyi v  beyn lxalq ictim aiyy t is olanlara m üxt lif mövqel rd n yanar-  larsa. T dqiqat heç cür bitir bilmirs n, h r hans q rarn q bul edil-   m sini v onun n tic sini d gözl m k q rarna g lirs n.
limizd tutduumuz kitab da h l öt n ild n nisb t n kiçik   h cml çapa hazr olsa da m ü llif mü yy n m s l l r münasib t bil-   dirilm sini gözl m k v onut çapn bir teç ay t xir salm aq q ra-   rna g lmidi. K itab çapa tam hazr olduu vaxt 2008-c i il 17 fevra l    tarixd Kosovo birt r fli kild öz müst qilliyini elan etdi v onun   müst qilliyi dünyanm bir çox. dövl tl ri, o cüml d n böyük dövl tl ri   t r find n tannd. Az rbaycan Kosovo münaqi sini Erm nistan-   Az rbaycan münaqi si üçün presedent saymasa da onun müst qilli-   yin i tanmayb. Erm nistamn, Az rbaycandan f rq li olaraq, Kosovo   münaqi sini Da iq Qaraba üçün presedent saymasna baxmaya-   raq, o da Kosovonun müst qilliyin i tanmayb. Rusiya Kosovann   müst qilliyini tanmadan v ya Rusiyann icaz si olmadan Erm nis-   tan da y qin bel bir addm atmayacaq. ks t qdird bu iki dövl t   arasnda mövcud münasib tl r h r hans kild t sir ed bil r.
 Kosovonun müst qilliyini elan etm sinin ardnca, fevra l aynn  19-da Erm nistan Respublikasnda prezident seçkil ri keçirildi v  Ba nazir Serj Sarkisyan s s çoxluu il ölk prezidenti seçildi. A rtq  üçüncü prezid en t seçkil ridir ki, onun n tic l rin gör Az rbaycan  v t nda olan Dahq Qaraba erm nil ri Erm nistan Respublikas-   nn prezidenti seçilir. Bu fa k t v yüks k postlarda da D a lq Qara-   bal erm nil rin v zif tutm alar bel q na t g lm y sas verir ki,   Dalq Qaraba erm nil ri dorudan da xüsusi m qs dl r malik ol-   mular. Lakin bu Errn nistamn iddia etdiyi kim i heç d Da lq Qa-   raba erm nil rinin öz dövl tl rini qurm aq ist yi il üst-üst dümür.  Onlarn ist y i öz dovl tl rin malik olmaq deyil, sanki, hakim iyy t  ld etm k olmudur. El bu s b bd ndir ki, onlar ll rin dü n fur- 
 
Yazlm h r bir kitab, slind , bir koll ekti vin iti rak il baa   g l n prosesd ir. Çiinki onun yazlmas nda bir ço x mü lli jl rin il rin-   d n isti fad edilir v bir çox müt x ssi sl rin fi k ir l ri n z r alnr.  T qdim edilmi monoqrafiyann hazrla nm asm da 'öz diqq tini sirg - 
 m mi müt x ssisl rn d m yin i xüsusi q eyd e tm k y er in dü r.  Bak Dövl t Universi tetinin «A vrop a v Am er ik a ölk l rinin  
 yeni v müasir tar ixi» kafedrasn n profess oru, ta rix elml ri doktoru   v monoqrafiyann elmi redaktoru Musa Q asm lya d y rli m sl h t-  l rin v qeydl rin , Bak Slavyan U niversitetinin «Beyn lxalq mü- 
 ,nasib tl r» kafedras nn müdir i dosen t Oqta y liye v s m r li ds-   kussiya larn a (xüsusi l Ko sov o prob lemi i l ba l ) v m sl h tl rin ,   BSU -nun «Beyn lxa lq münasib tl r v reg ionünasl q» fak ül t sin in   dekan tar ix elml ri namiz di, dosent A dil R c bl iy , BS U- nun «Öl-   k ünaslq» elm i-t dq iqa t lab ora tor iya sn n ba elm i içisi, f ls f elml ri namiz di, dosent H lim -Xatn Q dirliy , BSU-nun «Tür-   kiy aradrmalar» m rk zin in müdir i To rul Ism ay la v Bak    Dö vl t Universitetin in «Avropa v Amer ika ölk l rin in ye ni v müa-   sir tar ixi» kafedrasnn dosenti, ta rix elml ri na miz di Rö v n H t -   mova, Az rba ycan Respub lika sn n Pre zide nti ya nnd a Döv l t Ida-   r çilik Akademiyas nn dosent i, ta rix elml ri nam iz di Elman   N sirova mü yy n n tic l rin ld edilm sin d verd k l ri profe ssio -   nal m sl h tl r , BSU-n un «Beyn lxa lq mün asib tl r» kafedrasn m   g nc mü lliml ri S bin liyeva ya, N rg iz N a yev ay a v Fuad    H s nova la zm i d biyyat n top lan ma sn da v müt mad i dis-   kussiyalara, BSU -nun «oxu zafomn içil ri Ofe lya xa nm Qas mo-  vaya v Telman Babayev dövri m tbuatn aradrilmas v istifad -   sind gös t rdikl ri köm kli y , i m üdd tind ya ra td q la r iç i rai t v xo r ftara gör t kkür edir m.
 Xüsusi t kkürü Ruint n Sevin c et m k ist yir m: vv ld n   sonad k mü llifin i prosesini izl diy in v gö st rd iy s br , mü llif  istifad olunmu d biyy atn çox hiss si il t min etdiyir , h r kiçik   detal traf nda ilk v son diskussiya v m sl h tl r , ki ta bn red ak t -   sin , n hay t, onun çapna ör . Bundan baqa, ki ta bn m tninin   kom püterd y lmasnda göst rd iy i kö m y , te levi zi ya vasit si il  x b rl r diqq tl izl y n v bir çox ha lla rda ba ver n yen ilikl ri   müdllif ilk çatd ran 249 say l m kt bin 11 -ci si n if agi rd i Ruint n   La miy y d öz t kkürümü bildirir m.
 K.Ruint n. Erm nistamn  Äz rbay cMr u t cavüzü v  dü ny a s iy as ti.  Bak, 2008
GR
...  Bu tacavüz tdkca Erm nistamn t cavüzü deyil-   dir. Bu, Äzarbaycan datmaq, parçalamaq, Qaf-  qazda güclü bir dövl t kimi m hv etmi'k m qs di ih  'oplaan qüvv hrin birlikd t cavüzüdür...
 Heyd r liyev
XX srin sonlanna doru dünya inkiafmda meydana çxan qloballama meyllri beyn lxalq münasib tl rin v   dünyamn siyasi quruluunun dyiikliklr m ruz qalmasna  sbb oldu. Dünyada ged n siyasi v iqtisadi prosesl rd qar-  lql ballq v qalql asllq özünü göstrm y balad.
rq Avropada 1989-cu il hadis l ri kommunist siste-  minin iflas v sosialist blokumm mhvi il n tic lndi. n   mühüm qlobal hadis is SSR-nin süqutu oldu. Bununla  «soyuq müharib » faktiki olaraq baa çatd. 25 dekabr 1991-  ci il tarixd SSR prezidenti M.S.Qorbaçovun televiziya il   canl yaym zaman Ali.Ba Komandanm s lahiyy tl rinin  l v edilm sin dair q rar (N yil-3 162 ) imzalamas v 26 de-  kabr tarixd qbul edilmi son q rarlar* SSR-nin tam süqu-  tunu, bununla da. uzut ill rdn b ri davam etmi «soyuq mü-  harib »nin tamamil baa çatdm bir daha t sdiq etdi. Be-
* 26 dekabr 1991-ci il tarixd Kremld , SS R Al i Sovetinin palatalar ndan   biri olan Respublikaiar Sovetinin sonuncu iclas keçirildi. Sonad k Ittifaq   t rk etm y n be A siya dövl ti h min iclasda 4 s n d imzaiad: 1-SSR-nin   bir dövl t v beyn lxalq hüququn bir subyekt i olaraq süqut etdiyini t sdiq  ed n B yannam (N1 42- N); 2-S SR l Ali arbitraj m hk m l rinin hakiml -   rinin öz v zif l rind n azad edilrn sin v SS R Prokurorlar kollegiyasmm  l v edilm sin dair Q tnam (N 14 3-N); 3-Qosbankm s dri V. V.Geraen-   konun öz v zif sind n azad edilm sin dair Q tnam (N 144-N) ; 4-Qos-   bankn s drinin birinci müavini V.N.Kuiikovun öz v zif sind n a zad edilm -   sin dair Q tnam (N 145-N). Imzalanm göst ril n s n dl r SS R t r -   find n q bul edilmi son q rarlar oldu (351).
 9
 
 K.Ruint n. Erm mstanm Az rbaycana t cavüzü v dünya siya s ti. Bak, 2008
l likl , rql Q rb arasnda münasib tl rin yeni eras ba-  land.
SSR-nin süqutu n qdr qlobal, y ni dünya hmiy-  y tli bir hadis olsa da, hadis özlüyünd dünyanm qlobal-  lamasma devil, onun lokallamasma bir iar idi.
«Soyuq müharib» zamam «böyük dövl tl r birliyi»  olan kapital2m v sosializm dürg l rinin, yaxud hmin dü-  rg lrin bamda duran AB v SSR kimi fövq l dövl tl -  rin ideoloji mübariz si daha çox qlobal görünürdü. ndi is   ideoloji mübariznin bitm si dünyann daha kiçik hiss lr   ayrlmasma sbb oldu. ki qütbdn birinin güc m rkzi ola-  raq siyasi arenan t rk etm si is heç d bir qütbün yegan   güc mrkzi olaraq qalmas il n tic lnmdi, ksin nüfuz  urunda mübariz aparan v güc m rk zin çevrilmkd   olan bir neç yeni qütb meydana çxd. Böyük dövl tl rl ya-  na beyn lxalq t kilatlar da nüfuz urunda mübarizy qo-  uldular.
Hazrda dünyada gedn bütün siyasi prosesl r AB  daha çox tsir etmk imkanma malik olsa da Avropa ttifaq,  Rusiya, slam dünyas, Çin dövl ti d bu prosesl rd h lledi-  ci rola malik olmaa iddialdrlar.
Ümumiyy tl , qloballama bu gün böyük ziddiyy tl rl   müaiy t olurur:
- bir tr fdn bütün dövl tl r vahid birliy inteqrasiya  edir, milli dövl tlr maraq azalr, dig r t r fd n milli v et-  nik azlqlann maraqlan ön plana ç kilir,
- bir t r fdn qloballama, kiçik mill tl rin digr mill t-  lrl özü arasmda eynilik axtarmas v bir soy kök malik ki-  çik mill tlrin birl m meyllri, digr t r fd n xalqlarn v s.  daha kiçik milltl r aynlmaq, öz f rdi m d niyy tl rini qa-  bartmaq v inkiaf etdirm k ist yi ön plana keçir;
10
 K.Ruint n. Erm nisianm Az rbay cana t cavüzü v dünya s iyas ti. Bak, 2008
- bir t r fdn dövl tdaxili qayda-qanunlar, dig r t r f-  dn beyn lxalq münasib tl r , dünya v Avropa standartla-  rma uyunlama meyll ri ön plana ç kilir.
Buna uyun olaraq, yenil n dünyada bir sra amill -  rin - milli dövl tl rin rolunun azalmasma, qeyri-dövl t aktor-  larnm artmasma v yeni beyn lxalq institutlarn - yaranma-  sma baxmayaraq süqut etmi sosialist ölk l rind birg yaa-  yan müxt lif mill tl r d «öz müqddratlarm t yinetm »  hüququndan istifad etmkl öz müstqil dövl tl rini qur-  maq imkanm ldn verm dil r. Eyni zamanda, qaunauy-  un kild müst qillik ld etmi dövl tlrl b rab r, dig r   ölk l rin razisi hesabma öz suveren dövl tl rini yaratmaq  arzusunda olan b zi kiçik nill tl r v milli azlqlar da dünya-  ya inteqrasiya prosesin öz dövl tl rin malik olaraq qoul-  maq v qloballaan dünyada öz yerlrini bir dövl t olaraq  tutmaq mqs di güdmy baladlar.
XX srin 90-c illrind SSR-nin iflas il 70 il rzind   Sovet hökun tinin yeritdiyi siyas t n ticsind bütün dünya-  dan v öz milli maraqlarmdan ayr dümü dövl tl r üçün d   h m qlobal, hm d milli maraqlardan doan inteqrasiya  gücl ndi v m kdalq üçün lverili rait yarand. Müst -  qillik ld etmi yeni suveren dövl tl rin, o cümld Cnubi   Qafqaz dövl tl rinin qarsnda yeni imkanlar açld. Bütün  digr suveren dövl tl r kimi beyn lxalq hüququn subyektin   çevrilmi hnin dövl tlr d öz aralarmda, dig r ölk l rl v   müxt lif beyn lxalq institutlarla müstqil laq l r qurmaa  v müstqil siyas t yürütm y baladlar.
 
 K.Ruintm. Erm nistamn Az rbaycana tacmüzü v dünya siy as ti. Bak, 2008
smn razi iddialarma saslanan m qs dyönlü xarici siyas ti  n tic sind v knar qüw l rin bilavasit köm kliyi il suve-  ren Azrbaycan Respublikasmm trkib hiss si olan, az rbay-  canl v ermni halinin birg yaad Dalq Qaraba raz-  sind yaradlm v postsovet m kamnda mövcud münaqi -  lrin n d h tlisi saylan Ermnistan-Az rbaycan münaqi -  sin d milli don geyindirildi. Ümumiyy tl , s rhd zonala-  nnda m skunlam milli azlqlar h mi v h r yerd t hlük   mnbyi hesab e'dilirlr. Bu baxmdan Qafqaz da milli v et-  nik azhqlar m s l sin v münaqi lr qar h ssas region-  dur. Mühüm geopolitik v geostxateji mövqeyin , siyasi v   iqtisadi prosesl r üçün lverili m kanna gör Qafqaz regio-  nu daim dünyamn n nüfuzlu dövl tl rinin diqq tini özün   çkmidir. Münaqi is regionu öz tsir dair sind saxlamaq  istyn knar qüw l rin lind bir vasitdir.
Qafqaz Avropa v Asiyann, Q rbl rqin, imalla  Cnubun, Qara dniz v Mrk zi Asiya regionlarnm, slam-  la Xristianln, h mçinin Türk di'myasmn qovuamda yer-  l ir, üç dniz - X z r, Aralq v Qara d niz çx var, Ru-   siya, Türkiy , ran kimi böyük v nüfuz:lu dövl tl rl h m-  srhddir. Bununla da o, adç kln bütün m kanlar birl -  dirn v birl dir bil ck bütün nqliyya t sisteml rinin qov-  adr. Qafqaza n zar t etmkl Avrasiya qit sind gedn  bütün siyasi v iqtisadi proseslri zar td saxlamaq v on-  lara t sir etmk mümkündür. XX srin sonlarnda SSR-nin  süqutu il regionun n zar tdn çxmas onu yenid n AB,  Rusiya, ran, Türkiy v Qrbi Avropanm böyük dövl tl ri-  nin maraqlannn toqquduu mkana çevirdi. Ümumiyy tl ,  geopolitik maraqlar hmi ikidn daha artq dövl tin, ya-  xud alyanslarn qardurmasma s b b olur (164, s.74). H -  min vaxt hm region dövl tl rind ba vern daxili siyasi  proseslr v qeyri-stabil v ziyyt, h m region dövl tl ri ara-  smda qardurmalar v narazlqlar, h m d regionda nüfuz 12
 KRu int n. Erm nistann A z rbaycana t cavüzü v dünya siyas ti. Bak, 2008
urunda mübariz aparan dig r dövl tl r arasnda ba vern  ziddiyy tl r Qafqaz müasir beyn lxalq münasib tl r üçün  mür kkb mkana çevirdi.
AB-m v Rusiyanm maraqlar, dem k olar ki, region-  da mara olan bütiin dövl tl rin maraqlarm üst l yib v   h r iki dövl t regionun h j'atnda sas rol oynayr. 2002-ci  ilin may aytda Moskva görüü zamam AB v Rusiya pre-  zidentbri C nubi Qafqaz v M rk zi Asiya regionlarm özl -  rinin ümumi maraqlar zonas elan edibl r. Onu da qeyd et-  mk lazmdr ki, müasir dövrd Qafqaz regionu b z n Qara  dniz regionunun bir hiss si kimi, bz n d X z r bölg si-C -  nubi Qafqaz-Qara dniz bölg si birlikd bir region olaraq  hesab edilir.
Qafqaz regionunun X z r bölg si h m iqtisadi, hm d   strateji baxmdan diinya dövl tl rinin diqq tini daha çox  c lb edir. Fövq l v böyük dövl tl rin h r biri X z rin neft  v karbohidrogen ehtiyatlarma sahib olmaq v regionun  enerji ehtiyatlarmn dünya bazarna çxarlmas istiqam tini  özü mü yynl dirmy chd edir. Az rbaycan özünün lve-  rili corafi raiti, o cümld n X z r dnizin çx olmas   il regionda n lverili mövqey malikdir v regionun lider  dövl ti saylr.
Qafqaz regionu AB-m mühüm siyasi v iqtisadi ma-  raqlar zonasma daxildir. AB-m sas mqsdl rindn biri  X z r d nizinin enerji ehtiyatlarm v onlarm dünya bazar-  na nqli marrutunu öz nzax tind saxlamaqdr. Lakin Qaf-  qaz AB hökum ti üçün t kc X z rin enerji resurslarma gö-  r maraql deyil, h m d AB X z rin enerji ehtiyatlarna n-  zar t etmkl , onlarn çxarlmasma v n qlin s rmay ayr-  maqla regionda ba vern proseslr t sir etm y çalr. Bu-  nunla yana, hm d öz enerji t l batm X z rin enerji ehti-  yatlar hesabna öd y n ölk l ri d öz tsir dair sin salmaq  imkan ld edir. Cnubi Qafqazda öz mövqeyini möhk m-
13
 
 K.Ruint n. Erm nistann Az rba yca m tacavizü v düny a siyas ti. Bak, 2008
l tm kl AB t kc Qafqazda dejdl, horn d Yaxn rqd   ba vern bütün siyasi proseslri v hads l ri öz n zar tinda  saxlamaq v postsovet m kanmda h l d nüfuz sahibi olan  Rusiyanm mövqeyini z ifl tmk imkan qazanr. Dig r bir  sbb is rann nüv m s l si il baldr ki, bu m sl d   AB-la Rusiyann mövqel rind mü yy n f rqlr mövcud-  dur.
Rusiya da öz növb sind postsovet n kannda yerl n  ölk l ri öz geosiyasi maraqlan zonas hesab edir v Cnubi  Qafqazda h l ki, w lki qd r olmasa da nüfuz sahibi ola-  raq qalmaqdadr.
Region dövl ti v münaqi t r f olaraq Azrbaycan  v Ermnistan da öz mövqelrin gör dünyada ba vern si-  yasi proseslr üçün müxt lif sbblrdn hmiyy tlidirl r.
Az rbaycan daha maraql ed n c h tl rind n biri odur  ki, Qafqaz mhz onun vasit sil Türk diinyasmm qovuduu  bir m kana çevrilir. 1990-c illrin w ll rind türkçülüyün  Azrbaycan vasitsil C nubi Qafqaza, buradan is imali  Qafqaza, Volqaboyuna, Mrk zi Asiyaya, Altaya v s. yay-  lacamdan ehtiyat edn Rusiya, ran v digr qüw l r hr  hans yolla buna mane olmaa çahrdlar. Erm nistan türk-  çülüyün yaylmasmm qarsm ahnaq üçün n s rf li vasit   idi; Rusiyamn Ermnistandak birinci s firi V.Stupi in d Er-  mnistänm Rusiya siyas tind yerini aydnladrark n Erm -  nistanm v «Dalq Qaraba»n Rusiya üçün xüsusi hmiy-  y tli olduunu bildirirdi v onlar yayümaqda olan türkçülü-  yün qarsn almaq üçün da mane hesab edirdi. O, h tta  çinlilrin d artq Ermnistan-Qaraba s ddinin aradan qalx-  masmm Çinin türkdilli rayonlar üçün t hlük olacam an-  ladqlar fikrind idi (386).
Az rbaycan regionda lider v n lverili ölk olsa da  Ermnistamn da mövqeyi b zi dövl tl r v m qs dl r üçün  strateji baxundan hmiyy tli sayla bilr. M s l n, h r hans 14
 K.Ruint n. Erm nistanm A z rbayeana t cävüzü v dünya siy as ti. Bakt, 2008
region dövl tinin leyhin Erm nistanla m kdalq etmk  mümkündür v o bir çox mqsdl r üçün al t rolunu icra ed   bilr.
SSR-nin mövcud olduu son ill rd Az rbaycan Res-  publikasmm Dal:ç[ Qaraba razisind yaradlm münaqi   C nubi Qafqaz re;gionunda öz mövqeyini mö'hk ml tmk  niyy ti olan h r bir dövl tin hnd bir vasity çevrildi. Er-  m nistan-Az rbaycan münaqi sinin regionun iki dövl ti  arasmda ba vem si onu daha da g rginl dir rk h llin   mane olsa da, öz siyasi m qsdl rini h yata keçinn k ist y n  böyük dövl tl r ondan düya siyas tind öz maraqlarma  uyun kild istifäd etmk imkan verir. Münaqi l rin  mövcudluu regionu v ya münaqi tr fl ri olan dövl tlri  öz t siri altma salmaq isty n dövl tl r üçün geni imkanlar  açmaqla yana, h m d t hlük sizliy t hdid saylr. Erm -  nistan-Az rbaycan münaqi si is t kc Cnubi Qafqaz re-  gionu v qonu dövl tlrin thlük sizliyin thdid deyil, h m  d X z r d nizinin enerji dayclarmm boru km rlri vasi-  t si il Avropaya. v ümurniyy tl , dünyaya çxm t min et-  diyi üçün beyn lxalq t hlük sizliy v iqtisadi maraqlara qar-  yön lmi bir h ddir. Dövl tl r münaqi nin nizamlanmas  prosesind v regionun, o cüml d n boru km rlri razil-   rindn keç n ölk l rin t hlk sizliyinin t min edilm sind i-  tirak etm kl hmin razi rd öz mövqel rini möhkml t-  m y çalrlar. 'Cnubi Qafqaz regionunun hr üç dövl tin   t sir etmk üçün münaqi l r mövcuddur. Ermnistan-Az r-  baycan münaqi si regionun iki dövl tin t sir etmk imkan  verir. Gürcüstamn is öz razisind münaqi l r mövcuddur.
 
 K.Ruint n. Ernm istann Az rbaycana t cavüzü v dünya s iyas ti. Bak, 2008
drd. 1990-c illrin vv llrind - Ern nistan siyas tçil ri-  nin Az rbaycan leyhin çxlar edib onu nüfuzdan salmaa  çaldqlar bir vaxtda Az rbaycanm beyn lxalq almd v-  ziyy ti o qd r d qna tbx deyildi.
Sonralar beyn lxalq t kilatlarla v müst qil dövl tlrl   mkdalq etmkl dünya birliyinin tam hüquqlu üz\ün   çevril n Az rbaycan beyn lxalq ictimaiyy tin diqq tini Er-  mnistanm Azrbaycana t cavüzün v bunun n tic sind   yaranm Dalq Qaraba problemin yön ld bildi. Mqsd  is dünya birliyin v beyn lxalq ictimaiyy t münaqid ki-  min haql, kimin haqsz olmasm göst rm k v münaqinin  dal tli h llin nail olmaq idi. Beyn lxalq ictimaiyy t d öz   növb sind münaqini diqqt m rk zind saxlayr, lakin  uzun müddtdir ki, h l d kim haqq qazandraca bard   düünür.
Yeri g lmikn qeyd etmk lazmdr ki, t kilatlarn k-  s riyy ti «soyuq müharib » dövründ biri dig rin qar ya-  radlmd v ikiqütblü dünyada mxsus olduqlarx t r fin m -  nafeyini ks etdirirdi. «Soyuq müharib »nin baa çatmas il   t kilatlar da yeni dövr uyunlamaq v XXI srin t lblri-  n cavab venn k kimi probleml rl qarladlar. Bunun  üçün t kilatlarda sasl islahatlara v d yiiklikl r ehtiyac  yarand.
BMT v bütün dig r beyn lxalq t kilatlar Az rbaycan  öz sralarma qbul edn zaman Ermnistan v Az rbaycan  arasmda münaqi artq mövcud idi. Lakin bu, t kilatlarn  n inki Az rbaycan mövcud srh dl ri çrçiv sind qbul et-  m lrin mane olmad, h tta onlar Dalq Qaraban Az r-  haycan razisi olduunu t sdiq etdil r v Az rbaycann razi  bütövlüyünü tamdlar. Dahq Qarabam Az rbaycan razi-  sindn aynlmasm sübut ed n heç bir hüquqi s n d yoxdur  v dünyanm heç bir dövl ti, o cümldn Erm nistan bu gü-  ndk «Dahq Qaraba» müstqil dövl t kimi tanmayb.  16
 K.Ruint n. Erm nistamn Az rbaycana t cavüzü v dünya s iyas ti. Bak, 2008
Ermnistan istisa olmaqla bütün dig r dövl tl r v mövcud  beyn lxalq t kilatlar Az rbaycanm razi bütövlüyünü v   Dalq Qaraba Az rbaycanm ayrlmaz t rkib hiss si kimi  tanyrlar v beyn lxalq hüquqa sasn Dalq Qaraba  Az rbaycamn ayrlmaz t rkib hisssidir. Beyn lxalq hüquq  normalarma gör is bütü ölk l rin s rhdl ri toxunulmaz-  dr v onun razi biitövlüyünün qorunmas hmin dövl tin  üzv olduu beyn lxalq t kilatlann v zif sidir.
Erm nistan-Az rbaycan münaqi sinin Az rbaycan  Respublikasmn suverenliyi, razi bütövlüyü v respublika-  nm beyn lxalq sviyy' d tamnm s rh dl ri ç rçiv sind h l-  li Az rbaycanm xarici siyas ti qarsmda duran sas v zif -  l rdn biridir. Azrbaycar münaqi nin sülh yol il h llin   dair beyn lxalq birlik qarsnda öhd lik götürdüyü üçün is   onun h lli yalmz Az rbaycandan asl deyildir. Buna gör d   Az rbaycan özünür beyn lxalq t kilatlar v suveren dövl t-  l rl qarlql münasib tl rind bir nömr li problem saylan  Ermnistan-Az rbaycan münaqi sini daim günd likd sax-  layr.
2006-c il münaqinin h lli üçün s m r li il saylxrd.  Çünki 2007-ci il Enn nistanda parlament seçkil rin , 2008-ci  il is h m Erm nistanda, hm d Az rbaycanda prezident  seçkilrin h sr edil c yindn hmin müdd t rzind hr iki  dövl ti münaqinin h llm ayrmaa vaxt qalmayaca  güman edilirdi*.
Bundan baqa, Ermnistan-Azrbaycan münaqi sinin  nizamlanmas il birbaa m ul olan Minsk qrupunun  hmsdr dövl tl rind d - Fransada 2007-ci**, AB v
* Erm nistanda 2008-ci ilin fevrai aynda keçiril nprezident seçki l rind R.   Köç ryann siya si kutstnun davamçs S.Sarkisycn s s çoxluu il qalib   g ldi. Az rbaycanda is prezident seçkil ri h min ilin oktyabr aynda keçi-   ril c k. **2007-ci ilin 06 may tarixind Nikola Sarkozi Fransanm prezidenti seçildi.
....................  ’ " 17  A zo rb ny ca n Rfcspubl ikas Preztctentinin  
i o r d a r s i
PREZDENT KTäBXANASI I
 
 KRuint n. Erm nistantn Az rbaycana tscavüzü v dünya s iyas ti. Bak, 2008
Rusiyada* is 2008-ci ild Prezident seçkil ri ilidir. Onu da  qeyd etmk lazmdr ki, Az rbaycandan baqa adçkiln  bütün dig r dövl tl rin prezidentl ri özl rinin artq ikinci  prezidentlik müdd tl rini baa vururlar v onlar yeni  prezidentlr v z edcklr. Bu is yeni prezidentlr  trfindn münaqi y frqli münasib tl rin v yanamalarn  meydana çxacam istisna etmir.
* 2008-ci il 2 mart tarixd Rusiyada prezident seçkihri. keçiri ldi v Vladimir   Putinin siyasi kursunun davamçs Dmitrii Medvedyev Rusiya Fede-   rasiyasmn prezidenti seçildi. 18
 K.Ruint n. Erm nistann Az rbaycana t cavüzü v dünya siy as ti. Bak, 2008
F SL 1
ERM NSTAN-AZ RBAYCAN  MÜNAQ SNN T HLL
 Mänaqim m xarakteri.  Ermnistan- Az rbaycan müna-  qi si SSR-nin v Ermnistan Respublikasmn mqs dyönlü  siyas ti n tic sind yarand üçün subyektiv xarakterli qar-  durmaya saslaan nünaqi dir.
Münaqi ilk ill rd asimmetrik xarakter dayrd. Bel   ki, o Azrbaycan v Ermnistanm h l Sovet ttifaqmn müt-  t fq respublikalar olduu zaman yaranmd v heç bir k -  nar qüvv - dig r dövl t, yaxud t kilat onunla m ul ol-  murdu. Çünki bu dünyanm iiki fövq l dövl tindn v qüvv -  lr balansn t nziml y n iki qütbdn biri olan SSR-nin da-  xili il rin qarmaq kimi qiym tlndiril bil rdi. H min s-   bbdndir ki, ilk vaxtlar Rusiyamn Ermnistan h rbi c h t-  dn d stkldiyi üçün Azrbaycan tk qalmd v qüw l r   balans Rusiyanm köm yind n b hr lnn Ermnistanm xey-  rin idi. Münaqi nin balad ilk illrd (1980-c ill rin so-   nu) Ermnistanda ilk silahl d st l r yaradlmd. H min  d st l r Levon Ter-Petrosyamn r hb rlik etdiyi. «Qaraba»  adl komit y tabe idil r v guya Ermnistanm müxt lif -  h rlrind ermni mill tçil rinin kütl vi mitinqlri zaman   asayii qorumaq mqs di il yaradlmdlar. 1989-cu ildn  Dalq Qarabada h rbi m liyyatlarn say çoxalmd v   Erm nistandan, digr respublika v dövl tl rd n ehtiyatda  olan, SSR qounlarmda xidm t etmkd n boyun qaçrm,  kriminal al m qoulnu erm nilr hmin m livyatlara clb   edilmidi. Hmin d st l r xüsusi t liml r keçirilirdi v onlar   müxt lif yollarla g tirilmi silahlarla silahlandrldlar (206).
19
 
 K.Ruint n. Erm nistanm Az rbaycarta tscavüzü v dünya s iyas ti. Bak, 2008
Mütt fiq respublikalarm müstqillik ld etdikl ri ilk  vaxtlarda - 1990-c ill rin w ll rind regionun v region  dövl tl rinm qeyri-sabit v ziyy tindn istifad ed r k razini  öz tsir dairsin salmaa v regiona nzar ti öz llrin al-  maa çalan dövl tl r C nubi Qafqazda nüfuz urunda mü-  bariz y balamdlar. Rusiya h l d regionda öz nüfuzunu  saxlamaqda idi v hm Ermnistan, hm d Az rbaycan mü-  naqinin açarmn Rusiyanm lind olduunu bildirirdil r  (365). Hmin dövrd d Rusiya qounlarnn Erm nistana  köm yi n tic sind münaqid qüw l r balans ermnilrin  xeyrin qeyri-brabr olaraq qalraqda idi. Bunun n tic sidir  ki, Az rbaycan razil rinin 20 %-i rahz h rrin dövrd Erm-   nistan t r fdn ial edildi.
Getdikc is münaqi simmetrik xarakter almaa ba-  lad, y ni qüw l r balans nisb t n b rabrl di. Buna sbb  olan amillrdn biri - Azrbaycanm müst qillik ld etdik-  dn sonra beyn lxalq t kilatlarla m kdalq etm si, böyük  dövl tl rl laq lr qurmas; digri - regionda v ziyy tin nis-  b tn sabitl m si v t r fl rin «at k s» dair razla g l-  m lri, AB v Rusiya maraqlarmn dig r dövl tl rin maraq-  larn üst lm si v hmin döyl tl ri regiordan sxdraraq  çxarmas; daha sonra s Az rbaycanm iqtisadi ch tdn  getdikc inkiaf etmsi oldu. Bu vaxt Rusiya Ermnistana ar-  tq açq-akar kömk etmk imkanm itirdi v köm k ed cyi  tqdird is digr böyük dövl tlrin Az rbaycana yardm  ed ckl rind n v Rusiyamn özü qar t zyiql rin meyda-  na çxacamdan ehtiyat etmy balad. Bu gün d regionda  qüw l r balansnn b rab r olmasmdandr ki, heç bir tr fin  mövqeyi digr t r fin mövqeyini üst l y bilmir v münaqi   öz h llini tapmam qalr.
Azrbaycann iqtisadi, siyasi v h rbi sah d gücünün  getdikc artmas, regionda lider dövl t çevrilm si, nüfuzlu  dövl tl r v t kilatlar tr find n d stklnm si n tic sind   20
 K.Ruint n. Erm nistann Az rbaycana t cavüzü v dünya siy as ti. Bak, 2008
qüvv l r balansmn g l c kd onun xeyrin d vi bil c yini  istisna etmir. Lakin qüw l r balans t kc dövl tin Özünün  daxili v xarici siyas til ölçülmür. Bu vaxt münaqi t r fl-   rini d stkly n dövl tl rin d nüfuzu, mövqeyi, onlann mü-  naqi y müdaxil si chdinin h m region, h m cl hmin döv-   ltlrin özü üçün n dr cd thlük törd bil cyi v h -  min dövl tl rin öz aralarnda razla g l bilm l ri, bir-biri-  n hans güz tl r ged bil ckl ri d qüvv l r balansna öz  t sirini göst rir.
Qüvv l r balansna t sir ed n amill rd n biri d  dia s-    p ord u r. H r hans bir dövl t razisind m skunlam müx-  t lif milli azlqlar öz diasporunu yaradrlar. H min diaspor-  lar da öz lobbil rini t kil ed r k m skunladqlar ölkd bir  sra (xüsusil d m nsub olduqlar tarixi ölk l rin dair) q-   rarlarm qbul edilm sin t sir etm k imkan qazanrlar.
Erm nistanm «Yeni dövr» miixalif t partiyasnn lideri  A.Karapetyan da heç bir lverili rait v mövqey malik  olmayan Eranistamn bütün dövl tl r üçün m hz öz diaspo-  runa gör h miyy tli v maraqh olduunu bildirib. Onun  sözl rin gör , ermni diasporu AB-da v Fransada böyük  nüfuza malikdir, bundan baqa müs lman al mind n bö-  yük xristian diasporudur. H min diaspordan «bhr lnmk»  üçün is müst qil Errnnistanm mövcudluu mütl q vacibdir  (207). A.Karapetyanm dedikl rind n bu n ticy g lmk olar  ki, dövl tl r müstqil Ermnistanla ennistan diasporunun  «xidm t»l rind n istifad etm k üçün m kdalq edirlr. Er-  mnil rin «xidm t»lri is biitün dünyaya m lumdur.
Ermni diasporu böyük diasporlardan hesab edilir.  Ms ln, AB-da XX sri w ll rindn bu ölk y mühaci-   r t etmi bir milyona yaxn etnik ernni yaayr. Ermni lob-  bisi AB-n iqtisadi-siyasi dair l rind geni t msil olunur.  Onlar özlrinin çoxsayl t kilatlarna (o cümldn siyasi t -  kilatlara), dövri m tbuatlarma, radio, m kt b, elmi-tdqiqat
21
 
 K.Ruint n. Erm nistanm Az rbaycana t cavüzü v dinya siyas ti. Bak, 2008
v s. bu tipli t siretm imkanlar olan mü ssis l r malikdir-  lr (98, s.237).
1980-c ill rd hadis l r balayanda da müxt lif ölk lr-   d , xüsusil AB-da yaayan ermnil r qarabal sovdala- • rma kömk mqsdil müdafi t kilatlar yaradr, mitinql r   t kil edir, yerli KV-l r vasit sil Az rbaycan leyhin tbli*   at aparrdlar. Hmin ill rd erm ni diasporu il yana er-   mni kilssi d hadis l rin gediin böyük t sir edirdi. Erm -   ni din xadiml ri m s l y milli don geyindirm y çalrdlar.   Xaricd yaayan ermni din xadiml rinin çxlarndan bel   nticy g lmk olurdu ki, sanki müs lman clünyas il hat   olunmu Ermnistan yava-yava «çox böyük razilrini»   itirmk thlük si qarsmdadr (258, s. 12:5, 127). Bu m s l   üstündn illr keçdikdn sonra - 2007-ci ild yenid n Erm -   nistan rsmilri t r findn gündm g tirildi. Erm nistann   Ba naziri Serj Sarkisyan h min il oktyabr aymn 19-da   Amerikada çxan «Los Angeles Times» q zetin müsahib-   sind müs lman ölk l rl probleml rd dinin rolundan dam-   arkn, Ermnistann xristianhm s rh dind yerldiyini,   hm Türkiy , hm d Az rbaycanla probleml rin sasnda   is m hz dini amilin durduunu bildirdi. O, Erm nistan-   Azrbaycan münaqisin toxunaraq qeyd etdi: «Mümkün-   dür ki, biz dünyanm h min azsayl xalqlarmdanq ki, Qara-   ba m s l sind müs lman çoxluun tabelivind olan xris-   tian azlq. Bu halda da h min anil çox. l miyy tli ol oy-   nayr. Bir daha qeyd etm k ist yir m ki, bu amil (dini amil -    K.R.) mövcddur» (375; 128). Sonra S.Sarkisyan jurnalistlr-   l görüünd «heç vaxt Qaraba münaqi sind dini zminin   durduu»nu demdiyini, dedikl rinin is düzgün yozulmad-   m bildirdi. Lakin o, bununla yana, bir dala Qaraba mü-   bariz sind hr halda dioi amilin olduunu qeyd etdi (350;   128).
 K.Ruint n. Erm nistann A z rbay cana t cavüzii v dünya siya s ti. Bak, 2008
2007-ci il iyxl aynm 2-d Erm nistanm sabiq ba naziri   Armen Darbinyan erm ni diasporunun Rusiyada, AB-da,   Fransada v Latn Amerikasmda böyük t sir gü.cün malik   olduunu bildirr k qeyd edirdi: «Bu insanlar ermnil rin si-   yasi maraqlarm lobbil dirmk v onlarn iqtisadiyyatm in-   kiaf etdirm k üçü böyük potensialdrlar» (233).
Lakin Ermnistanla AB-dak ermni lobbisi arasmda   ziddiyy tl r d mövcuddur. AB-dak ermni lobbisi Erm-   nistan Respublikasmn prezidenti R.Köç ryanm Moskvamn   istyin uyun h rk t etdiyini bidirrk Ermnistan höku-   m tinin yürütdüyii siyas tdn narazhq edir. R smi Moskva   da öz növb sind AB-m Ermnistana tsir gücünün artma-   sm ermni lobbisiin xidm tl ri sayr v bundan narahatlq   keçirir (35).
2006-c il dekabr aymm 22-d Bakda «3xo M o c k b b i »  
radiosuna müsahib ver A zrbaycan Respublikasmn Pre-   zidenti . liyev Enn nistamn bir ölk kimi Az rbaycana r -   qib olmadm v erm ni lobbisinin bu m s lnin h ll olun-   mas yolunda ç tinlikl r tör tdiyini büdirmidi. Ölk baçs   qeyd etmidi ki, Az rbaycan bütün sah l rd ermni lobbisi-   ni üst lm lidir (69).
Müasir Az rbaycan dövl tinin xarici siyas ti qarsnda   duran sas v zif l rdn biri d «Xaricd yaayan az rbaycan-   llarm potensialmdan smr li istifad etm k»dir. H l XX   srin w ll rind lim rdan b y Topçubaov ölknin bey-   n lxalq münasib tl r sistemin inteqrasiyas v oun maraq-   larnm daha sm r li müdafi si üçün xaricd az rbaycan lob-   bisinin yaradlmasm mühüm rt hesab edirdi (237). 1990-c   illrdn is ideya kirni mövcud olan Az rbaycan v türk dias-   porlarmn birg f aliyy ti n hay t 2007-ci ild reallamaa   balad. H min il mart aynn 9-da Bakda Az rbaycan v   türk diaspor t kilatlar rhb rl rinin I forumu keçirildi v   bu, diasporlarm birg f aliyy tinin balanc oldu (60). Fo-
23
 
rum zamam «Az rbaycan v türk diaspor t kilatlannm bir- j  g f aliyy t strategiyas» adh s n d qbul edildi (85). Bundaö   sonra Az rbaycan v türk diaspor t kilatlan birlikd bir çox   tdbirlrin hyata keçirilm sind yaxndan itirak etmy baladlar. 1
 Mänaqipnin fazalaru Mahiyy tindn, m zmun v for-  masndan, itirakçlann maraq v m qs dl rind n, ümumi  beyn lxalq rtl rdn v s. asl olaraq münaqi nin inkiaf-   mn müxt lif, o cüml dn w lc d n deyiln si mümkün ol-  mayan fazaJar* var (307, s. 145-147).
 K.Ruintm. Erm nistamn Az rba yca m t cavüzü vs dünya s iyasMi. Bak, 2008 '1
* Ifa za  -  Mümqi - t r fl rin beyn lxalq arenada toqquan iqtisadi v si-   yasi maraqlar, h mçinin obyektiv v subvek tiv ziddiyy tl r sasnda forma-  lam, sas n, siyasi miinasib ll rini hat edir. II fa za - Obyekt iv v sub-   yektiv ziddiyy tl ri h ll etm k m qs dil münaqi t r fl rinin dinc v ya  qeyri-dinc vasit l ri t tb iq etm , o cüml d n xaric i birlik v xarici raitd n  istifad potensiahm v imkanlarm t z r almaqla öz maraq, m qs d, stra-   tegiya v mübariz formalarm obyektiv olaraq mü yy nl dirm sini, ämu-   mi tarixi v beyn lxalq v ziyy ti qiym tl ndirm sini hat edir. Bufazada   münaqi t r fl ri ziddiyy tl rin bu v ya dig r t r ftn maraqlar baxrnn-   dan v ya t r fl r arasmda güz t sasnda h ll edilm si m qs dil mübariz v m kdalq xarakteri dayan qarlqh f a liy y t s istemi mü yy n edir,   yaxud az da olsa h yata keçirir; III fa za - münaqi ed nl r t r ftnd n iq-   tisadi, siyasi, ideoloji, psixoloji, m n vi, hüquqi, diplomatik v h rbi (birba-   a silahl mübariz formasnda olmamaq rtil ) msit l rin geni diapazon-   da istifad si, bu v ya dig r formada münaqi nin birbaa itirakçlarmn   mübariz sin baqa dövl tl rin - f rdi, bloklar v müqavil l r vasit sil ,   BM T vasit sil - c lb edilm si, bununla da siya si laq l r sisteminin v bü-   tün münaqi (bilavasit v bilvasit ) t r fl rinin h r k tl rinin g rginl -   m si; IV faza - mübariz nin n yüks k siyasi s viyy y - beyn lxalq siyasi   bohramd k böyüm si. Bu vaxt siyas böhran bütün dünyam hat ed bil r   ki, bu da silahl mübariz y g tirib çxarar. Bu faz ad a h r hans bir t r ftn   rmraq, m qs d v strategiyasndan (v ya dig r t r ftn h r k tl ri müqabi-  lind , yaxud v ziyy td n ash olaraq) ir li g l n h rbi qüvv nin niimayii   m qs dil praktiki t tbiqin üurlu keçid ba ver bil r; V fa za  -  m hdud    münaqi d n balayan v müasir silahlann t tbiq i il silahl mübariz nin   daha yüks k s viyy y - mutt fiql rin v böyük dünya dövl tl rinin c lb 24
 K.Ruint n. Erm nistanm Az rbaycam t cavüzü v dünya si ya s tl Bak, 2008
Erm nistan-Az rbaycan münaqi sinin inkiaf prosesi-   ni m rh l l r ayrsaq I m rh l kimi, ümumiyy tl , erm ni-   l r v az rbaycanllar arasmda Dalq Qaraba urunda mü-   bariz nin 1988-ci ild k olan dövrünü götürm k olar. H min   müdd t rzind t r fl r arasnda h mi Dalq Qarabala   bal ziddiyy tlr mövcud olub. H r iki t r f hmin razil rin   ona m xsus olduunu tarixi, hüquqi v s. c h tl rdn sübut   etmy çalb v bu sahd müxt lif il r aparblar. Xüsusil   erm nilr bu sahd mümkün bütün variantlara l atblar.   Münaqinin nisb t n sakit görünn dövrü h r iki respubli-   kanm SSR t rkibind olduu dövr t sadüf edir; II faza ki-   mi 1988-1992-ci ill ri götürm k olar. Hmin dövr rzind t -   r flr aralarmdak ziddiyy tl ri daxili v beyn lxalq v ziyy t-   dn istifad edrk öz imkanlar v ist klrin uyun kild   h ll etmy çalrdlar. Lakin 1990-c ildn III fazann la-   m tl ri özünü göst rm y balad. Bu vaxtdan balayaraq   Ermnistan sovet hökum tinin d styi il Dalq Qarabam   bir sra k nd, rayon v h rlrini ial etdi v Dalq Qara-   badan az rbaycanl halinin öz ata-baba yurdundan didr-   gin salnmasna s bb oldu. Bu mrh ld Rusiya, Türkiy ,   Qazaxstan, ran v s. dövl tl r münaqi nin h llind vasit -   çilik etm y chdl r etdil r..
1992-ci ildn. is mütaqi tam olaraq III fazaya keçir.   H min vaxtdan aj'r-ayn dövl tl r v t kilatlar münaqi nin   h lli prosesin c lb edilm y balayrlar. Çünki h min vaxt   rzind hm Az rbaycan, hm Ermnistan artq dig r dünya   dövl tl ri tr findn tamnm v bir sra t kilatlara üzv ol-   mudular. Bu müdd td v ziyy t daha da grginl di v   Az rbaycanm Dalq Qarabala h ms rhd olan daha yeddi   rayonu Ermnistan t r fmdn ial edildi. Bir sra dövl tl r
 olunmas, razil rin genil näirilm si s viyy sin d k inki af ed bil c k   beyn lxalq silahl münaqi (307, s. 145-147).
 25
 
 K.Ruintan. Erm nistarun Az rbaycana t cavüzü v diinya s iyas ti. Bak, 2008
vasitçilik missiyasn öz ll rin almaq üçün bir sra chdlr   etdilr. AT T d m hz 1992-ci ildn Erm nistan-Az rbaycaa   münaqi sinin nizamlanmas prosesin qoulub. H min vaxU   dan indiydk münaqi özünün üçüncü mrh l sinddir.   2001-ci ildn, Azrbaycan v Ermnistan Avropa urasma;   daxil oldüqlar vaxtdan, bir sra dig r t kilatlarm da müna'-   qi nin nizamlanmas prosesin c lb edilm sin s yl r göst^   rilir. Mütmadi olaraq münaqi A PA-nm sessiyalarma çi-‘ xarlr. 2006-c ildn yenil rk Demokratiya v qtisadi n-   kiaf urunda beyn lxalq T kilata çevriln GUAM-m tklifi   il el hmin il bütün üzv dövl tlrin razisind ba vern   münaqi l rl birlikd Ermnistan-Az rbaycan münaqi si   d BMT-nin Ba M clisin çxarld v bir sra dig r tdbirl r   görüldü. Son dövrl rd is münaqinin inkiaf prosesindd   IV faza özünü göstrmy balayb. H r iki dövl t, hm   Azrbaycan, hm d Erm nistan münaqinin sülh yolu il   h ll olunmazsa hrbi yolla h ll edil c yini v ölk nin h rb   qüvv l rinin buna hazr olduunu bildirirl r.
 Münaqianin inkiaft Usnifatu  Kanada politoloqu   A.Rappoportun t snifatma sas n münaqi l r üç formada   inkiaf edirlr: «mübariz», «oyun», «debat». «Mübariz »   formasma c lb olunmu t r fl r w lc d n bir-birin müna-   sib td müharib hval-ruhiyy sind olurlar v öz r qiblrin   daha ar zrb endirmy c hd edirlr. Bu vaxt t r flr öz   qarlarna lçatmaz mqsdlr qoyur, beyn lxalq v ziyy ti   v ks trfn faliyy tirii qeyri-adekvat dy rlndirirl r. Mü-   näqinin «oyun» formasmda ikiaf zaman itirakçlann   davran smr li (rasional) kild ölçülüb-biçilmi olur.   Üzd tr fl r döyükn mövqe tutsalar da, slind , münasi-   b tlrin tam k skiil m sin meylli olmurlar. «Oyun» for-  masnda inkiaf edn münaqi l r zamam q rarlar vziyy t   obyektiv d yrlndirilr k bütün amil v imkanlar nzr   ahnmaqla qbul edilir. «Debat» formasmda inkiaf edn mü-   26
 K.Ruint n. Erm nistanm Az rbay cana t cavüzü v dünya siy as ti. Bak, 200 8
naqi l rd itirakçlar yaranm ziddiyy tl ri giz t yolu il   h ll etm y chd edirl r (307, s.144).
Erm istan-Az rbaycan münaqi sinin gediini bu ts-   nifata uyun izah etsk, onda münaqi nin w l «mübari-   z », sonra is «debat» fonnasmda inkiaf etdiyini gör rik.   Çünki ilk illrdn at k s t tbiq ediln d k (1988-1994-cü il-   lr), Erm nistann Az rbaycana t cavüzü il laq dar olaraq,   münaqi ni müharib yolu il h ll edilm y çalrdlar. Buna   gör d münaqi «mübariz » formasmda inkiaf edirdi.   1995-ci ilin deka.br aymdan bu günd k is münaqi «de-   bat» formasmda inkiaf edir. 1999-cu ilin aprel ayndan döv-   l t baçlarnm birbaa dialoqlar t kil olunmaa balanb.   Lakin münaqi «debat» formasmda inkiaf etmkl yana,   hmi «oyun» formas da özänü göst rmidir v h l d gös-   t rm kd dir. T r flr danqlarn n tic verm y c yi halda   münaqinin silah yolu il h ll edil c yini bildirirl r. Bununla   yana, hadis l r mövcud v ziyy t real qiym tlndiril rk öl-   çülüb-biçilmi kild inkiaf etdirilir.
 Münaqianin halli istiqam tl ri.  Bütün münaqi l rin  sülh yolu il h llinin müxt lif istiqam tlri mövcuddur:
' -  müna qian in qar s n n al n m as ;
Bu vaxt silahl toqqumalarm qars alnr, yaxud, g r   silahl toqquma artq balaybsa, onda barq, yaxud at in   dayandrlmas haqqmda razlq ld edilir.
-  m ün aqi ni n n iz am la nm as ;
Bu vaxt münaqinin sas sb bi aradan qaldrlmr,   yalmz onun inkiafmm qars alnr. Münaqi nin daha da   pisl my c yin dair rt qoyulur, eyni zamanda onun h lli   g l cy saxlamlr.
- m ün aqi nin h ll ed ilm si ;
 j Bu vaxt münaqi tör d n s b bl r tamamil aradan   | qaldrhr v bir qayda olaraq münaqi nin h ll olunmasxna 1 dair razhq imzalamr (307, s. 148-149).
27
 
 K.Ruint n. Ermon^ann Az rbayc ana t cävüzü v dün ya s iyas ti, Bak, 2008
Bütün bu istiqäm tl ri münaqi nin h lli prosesinin   mrh l lri kimi q bul etm k olar.
Ermaistan-Az rbaycan mütaqi sinin h lli prosesind   1994-cü ilin may aynda imzalanm «at k s haqqida» sa-   zi münaqinin qarsmn almmas istiqäm tind atlm ad-   dundr. H min sa2iin imzalanmas il Enn nistan v Azr-   baycan arasmda silahl toqqumalarm qars rsm n alnd. ; ‘ ' Hazrda is ilr münaqi nin nizamlanmas istiqam -   tnd gedir. Münaqi t r flri v vasit çil r bu istiqam td   dänqlar aparrv buna nail olmaa çalrlar.
 Ermdtistan-A z rbaycan münaqi si zaman beyn lxalq    hüququn  pozutmU  prinsipl ri.  Ernnistan Az rbaycan tor-  paqlarm ial etmkl AT M-in (AT T'-in) 1 avqust 1975-   ci il tarixli Helsinki yekun aktnda öz ksini tapm bir sra   beyn lxalq prinMplri pozub.
H niin prinsiplrd n biri «güc t tbiq etm m k v ya    gücl h d hm m k» prinsipidir. Erm nilr:
I - dig r dövl tin (burada: Az fbaycanm - K.R.)  bey-  n lxalq s rh dl rini pozmaq m qsdil , o cüml d n razi v   srh d mübahissini h ll etm k üçün güc t tbiq edibl r;
II - qeyri-nizami qüw l r, silahl dst l r t kil edibl r   v onlarn t kilin d stk veriblr;
III - digr dövl t (burada: Az rbaycan -  K.R.)  razisin-  d terror aktlar t kil ediblr;
IV - digr dövl tin (burada: Az rbaycanm -  K.R .)  ra-  zisini qeyri-qanuni güc t tbiq etn kl ial edibl r.
Yuxarda sadalananlar hams hüquqazidd h rk tl r   saylr*.
Münaqi di Az rbaycan Respublikasnm qar t r f   silahl cavab kimi hrk ti is hüquqazidd saylmamaldr.
# f.l  H r k tl rin göst ril n prinsipl r sas t hüquqazidd olmas L.Hüseyno   vun «Beyn lxalq hüquq» kitab na sas n mii yyml diri lib. 28
 K.Ruint n. Erm nistamn Az rbayccma t cavüzü v dünya siyas ti. Bak, 200 8
Çünki göst ril n prinsipl r sas n iki halda silahl gücün   t tbiqin yol vermk mümkündür ki, onlardan biri  özü nü-   m ü d a fi d ir . Bu vaxt dövl t silahl basqndan özünü müda-   fi etm k m qs dil f rdi, yaxud dig r dövl tl rin kömyi il   güc t tbiq ed bilr (113, s.37).
Ermnistan erm nilri Dalq Qarabada. yaayan er-   mnil rin hüquqlarmm «pozulmasm» bhan g tir rk   Az rbaycan razlrin t caw z etmkl v orada milli qar-   durma yaratmaqla BMT Ba M clisinin 9 dekabr 1981-ci il   tarixli 36 /103 XXXV I q tnam sinin «Dig r dövl tin il rin   qarmamaq haqqmda» b yannam sinin aada göst riln   bncll rini d pozublar. B yannam y sasn:
I . .. .
1. Heç bir dövl t, yaxud dövl ti r qrupu l r hans for-   mada v ya h r hans s b bdn dig r ölk l rin daxili il rin   müdaxil ed v ya qana bilmz;
2. Dövl tin daxili il rin müdaxil v qanmadan ç -   kinm prinsipi aadak hüquq v öhd likl ri hat edir:
II. a) özünün beyn lxalq münasib tl rind güc il hd -   lm kd n, dig r dövl tl rin beyn lxalq tamnm srh dl ri-   nin h r hans formada gücd n istifad etm kl d yidirm k-   cln, digr dövl tl rin siyasi, sosial v iqtisadi durumunu poz-   maqdan, dig r dövl tin, yaxud onun hökum tinin siyasi sis-   temini devirmkdn, yaxud d yimkd n, dövl tl r arasnda   g rginlik yaratmaqdan, yaxud mill tl ri öz milli kökünd n v   mdni irsindn m hrum etmkdn ç kinm k dövl tin bor-   cudur;
II. c) silahl müdaxild n, parçalama siyas tind n, h r-   bi ialdan v ya dig r dövl t v ya dövl tl r qrupuna qar   yön lmi hr hans açq, yaxud gizli formada müdaxil v qa-   rmadan, yaxud dig r dövl tin daxili iin h rbi, siyasi v iq-
29
 
 K.Ruint n. Errmnistann Az rbaycam t cavüzü v di'mya siyas ti. Bak, 2008
tisadi müdaxil aktlarmdan, o cümld n t zyiq tdbirlri v   güc t tbiqetm aktlarndan ç kimns ölk nin borcudur;
II. e) hr hans formada, yaxud hr hans b han il di-   gr dövl tin, yaxud onun h r hans institutunun sabitliyini   pozmaq f aliyy tind n, yaxud c hdindn ç kinm k dövl tin   borcudur;
II. f) dig r dövl tl rin siyasi quruluuaun devrilm sin ,   yaxud parçalänmasma, birliyinin pozuhnasma yön lmi h r   hans f aliyy tdn, yaxud h r hans bhan il dig r dövl t-   l rd separatçlq, yaxud qiyamç faliyy tin birbaa, yaxud   dolay yardm, h v sl ndirm v d st kl mkdn ç kinm   dövl tin borcudur;
II. o) dig r dövl tin razisind onun razl olmadan   hr hans iqtisadi, siyasi, yaxud h rbi f aliyy td n çkinm   dövl tin borcudur (19).
Pozuhnu digr prinsip «s rh dhrin toxunulmazh»  prinsipidir. H min prinsip gör mövcud s rhdlr beyn l-   xalq hüquqa inüvafiq olaraq müyyn olunur v bu prinsip   bütün dövl tl r t r flnd n tanmr (113, s.42). Erm nistan is   Az rbaycamn s rhd| rini pozduu, Az rbaycana qar razi   iddias etdiyi v Az rbaycan dövl tinin s rhdlrin qar   q sd etdiyi üçün beyn lxälq hüququn h rnin prinsipini poz-   musaylr,
Pozulmu daha bir pfinsip is « raz bütövlüyü» prinsi- pidir.
H min prinsip sas n müstmlk v ya federasiya  smbyektlrimn w lki sarhdi ri yeni müst qil dövl tl rin   beyn lxalq s rh dlri olur v müvafiq razhq ohnadan dyi-   diril bilrnz. Dövl tl r bir-birinin razi bütövlüyün hörm t   etm lidirl r v hr bir dövl t dig r dövl tin razi bütövlüyü-   nün pozulmasna yön lmi h rk tlrdn çkinm lidir. Döv-   30
 K.Ruint n. Erm nistann Az rbay cana t cavüzü v dünya siy as ti. Bak, 2008
l tl rin razisi güc t tbiq etmkl h rbi ial obyekti ola bil-   m z (113, s.42).
Erm nip r st mövqeyi il m hur olan Minsk qrupu-   nun keçmi v birinci rusiyal hms dri Vladimtr. Kazimiro-   vun fikrinc , Helsinki yekun aktnda öz ksini tapm prin-   sipl r iki zidd dii rg t r findn v üçüncü düya müharib -   sinin qarsnm almmas m qsdil mü yynl nidi v öz   dövrünün t lbL rini ks etdirirdi. Bununla yana, o özü   qeyd edir ki, prinsipl rin öz dövrü il bal olmas onlann h -   min dövrl birg keçib getm si demk deyil. H min prinsipl -   rin g l c yi var v onlar dövl tl r arasnda münasib tl rin   t nzimlnm sinin, h tta dünya sivilizasiyasnm sasnda du-   rurlar. O, qeyd edir ki, 1990-c ill r artq h min 1975-ci il de-   yildi. Bu artq dünya sisteminin d yidiyi, bir dövl tin da-   lb, onun yerind bir-nec dövl tin yarand dövr idi. Bu vaxt razi bütövlüyü prinsiipi öz w lki qüw sini tam qoru-   ya bilmdi. Misal kimi is o, SSR-ni, Yuqosla.viyan, Çe-   xoslavakiyan v Efopiyan (H b itan) göst rir (279).
B zi tdqiqatçlar da bel hesab edirlr ki, soyuq müha-   ribnin baa çatmas il ks dürg l rin mövqeyini ks etdi-   rn prinsipl r öz h miyy tini itirdi. ndi artq israr etm k ol-   maz ki, mövcud dövl tl r öz birliyini qoruyub saxlamaldr-   lar v beyn lxalq srh dl r d yiikliy m ruz qala bilm z (198).
Lakin yuxarda göst rmidik ki, qarlql razlq sasm- da dövl tl rin s rh dl ri v razilri d yidiril bil r, o cüm-   ldn bir dövl t bi.r-neç suveren dövl t ayrla, yaxud bir ne-   ç suveren dövl tin birl m sindn bir dövl t yarana bil r.   Misal kimi göst riln dövl tlrin d t rkibind bir neç res-   publika birl midi ki, vahid dövl t t rkibind öz s rh dl ri-   n malik idil r. Ad çkiln dövl tlr d bir-birind n m hz   hmin s rhdl r üzr v qarlql razlq sasnda ayrlmd-   lar. Eritreyaya g ldikd is o, uzun müdd t taliyamn müs-
31
 
 KRuirt n: E m nistamn Azarbaycanä t mvüzü v 'dünya siyas ti. Bak, 2008
t mlk si, sonra Böyük Britaniyanm protektorat, 1952-ci il-   d n is Efiopiyamn t rkibind federasiya olmudu. 1960-ci il-   l rdn Eritreyada müstqillik urunda mübariz balamd,   1993-cü ild is o, müstqillik ld etmidi. Eritreyanm Efi-   opiyadan ayrlmas sonda hr iki t r fin qarlql razh sa-   smda mümkün olmudu.
Onu da xüsusi qeyd etm k lazmdr ki, SSR, Yuqosla-   viya v Çexoslavakiya dövl tl ri öz razilrini sonradan müs-   taqil olmu hmin respublikalar hesabna qurmudular. Er-   mnil r is müst qil Az rbaycan dövl tinin razil ri hesabna   ikindi ermni dövl ti yaratmaq niyy tind dirl r.
Erm nistan, slind , Az rbaycanm razi bütövlüyün   hörm t etmy rk onu pozub v razisini silah gücün ial   edibi
Münaqinin baland vaxtdan indiy d k keçdiyi in-   kiaf yollarm aradrdqda görürük ki, o, SSR v Ermnis-   tan Respublikasmn m qs dyönlü siyas ti n tic sind yarad-   ibdr. Keçdiyi m rh l l r rzind is Erm nistan t r fi k nar   qüw l rin köm yi say sind qanunazidd h rk t ed rk bey-   n lxalq hüququn bir sra prinsiplriii pozdub v Az rbaycan   razil rin t cavüz ed rk onun bir, hiss sini ial edibdir.   Azrbaycan t r fmin is tarixi razilrin qar yön lmi t -   cavüzün qarsn almaq m qsdü atd addmlar s qanun   ç rçiv sind olmudur. G l ckd münaqi nin bir daha tk-   rarlanmamasi üçün onun tkc nizamlanmas yox, h m d   mütlq birdf lik h ll edilm si vacibdir.
32
 K.Ruint n. Erm nistamn Az rbaycana t cavüzü v dänya siyas ti. Bak, 2008
F SL 2
ERM NSTAN-AZ RBAYCAN MÜNAQ SND DÖVL TL RN VARSLY M S L S V
«ÖZ MüQ DD RATINI T YNETM » HÜQ UQU
Dal q Qarabaa olan iddialarmn razi iddialar olma-   dm « saslandmaq» tçün ermnilr müxt lif «arqu-   ment»l rdn çx edirlr. Onlar Az rbaycan Xalq Cümhu-   riyy ti (AXC) dövründ E>alq Qaraban onun t rkibind   olmadm v Az rbaycan Respublikasmn da ö:zünü AXC-   nin varisi elan etdiyi üçün Dalq Qaraban müstqil Az r-   baycamn s rhdlri hüdudlarndan knarda qaldm iddia   edirlr. Bunun da, öz növb sind , Dalq Qaraba «xalq»na   öz müq ddratm ist diyi kild h ll etm k imkan verdiyini   bildirirlr.
 Dövhthrin varisliyi.  Varislik n dir v bir dövl t özünü  digr dövl tin varisi elan etdikd hans qaydalara riay t et-   m lidir?
Varislik - hüquq v öhd likl rin hüququn bir subyektin-   dn digr subyektin keçn sidir v qanun, müqavil , yaxud   digr hüquqi saslarla hyata keçiril bil r. Bir ölk nin hüquq   v öhd likl ri dig r ölky aadak hallarda keç bilr:
- ictimai quruluu d yim kl n tic ln n sosial inqilab   zaman;
- milli-azadlq mübariz si n ticsind yei müstqil   dövl tl r yaranan zaman;
- s l f ölknin razisind bir neç dövl tin yaranmas,   yaxud iki v daha artq dövl tin birl m si n tic sind bir   dövl t yaranan zanan;
- razi d yiikliyi ba ver n zaman.
33
 
 K.Ru intm. Erm nistanm Az rbaycana t cavüzü v dünya siyas ti. Bak, 2 008
Yeni yaranm dövl tl rin varisliyi zaman beyn lxalq   müqavil l r, onlarn l v edilm si, bevn lxalq t kilatlarda   üzvlük, millil dirilm , mlak varisliyi kimi m s l l r yeni-   d n baxlr. ' *
Dövl tl rin Yärislijfrn dair iki beyn lxalq konvensiya   mövcyddüx: ^MüqävilMr münasib td dövl tl rin varisliyi   hqqnda 1978-ci il Vyana Konvensiyas» v «Dövl t mJak-   na, arxivl rin vp borclarna münasib td dövl tl rin varisli-   y haqqmda 1983-cü il Vyana Konvensiyas» (113, s.57).
Varislik fakt bir ra müqavil l r , o cüml d n dövl t   srh dl rini müyy n edn müqavil l r toxunmur (113,   s.59). 1978-ci il Vyana konvensiyasmm 11-ci b ndind d va-   risliyin müqavil sasnda t yin edilmi s rhdlr aid olma-   d göst rilir (17).
Beyn lxalq müqavil l r hiiququ haqqmda 1969-cu il   Vyana Konvensiyasmm 62-ci madd sinin 2-ci b ndinin «a»   bölm sind d göst rilir: v ziyy t kökündn d yidiyi v döv-   l tin beyn lxalq müqavü ni birt r fli trk ed c yin sas ya-   rand halda bel dövl t, gr hmin müqavü il srh dl r   müyyn edilirs , müqavibd itirakm dayandra bilm z (16). ;‘‘‘ Dövl t özünü h r hans dövl tin varisi elan edirs etsin,  
bunu yalnz özünü varis elan etdiyi anda nalik olduu sr-   hdlr ç rçiv sind etmk hüququna malikdir. Müasir bey-   n lxalq hüquq dovl t srhdlriin «tarixi saslar üzr » d -   yidirilm sini istisna edir. H r ha.ns dövl tin razisi n vaxt-   sa digr dövl t m xsus olubsa da indiki vaxtda heç bir halda   h min razilr iddia predmeti ola bilmz. ks halda bu, « ra-   zi bütövlüyü» v <<s rhdl rin toxunulmazl» prinsipl rinin   pqzulmasna gtirib çxarard. Dövl tl rin razü ri is yalnz   beyn lxalq hiiquqa uyun olaraq beyn lxalq müqavil , bir-   l m , ayrlma v s. sasmda d yidiril bil r (329). Buna uy-   un olaraq Az rbaycan Respublikasnm da özünü Az rbay-   can Xalq Cümhuriyy tinin varisi elan etm si onun özünü 34
 K.Ruint n. E rm nistanm A z rb ay ca m t cavüzü v dünya siy as ti. Bak, 2008
mhz varis elan etdiyi anda malik olduu s rhdl ri ç rçiv -   sind mümkündür. V AXC mövcud olduu dövrd «müba-   his li» olub, sonradan h llini tapan, yaxud hmin dövrd   AXC-nin trkibind olub sonra SSR dövründ digr res-   publikalara veriln razil r, Az rbaycamn özüü varis elan   etm si il avtomatik olaraq hmin dövrdki v ziyy tini v   statusunu geri qaytara bilm z. g r bel olsayd onda Erm -   nistan Respublikas w l AXC-nin razisi olmu, lakin So-   vet dövründ ona verilmi torpaqlardan könüllü olaraq vaz   keçm li v onlan Az rbaycana qaytarmah olard. Ya da ki,   gr dövl t özünü varis elan etmkl ist diyi razil ri ld ed   bil rs , onda Ermnistan özünü indiki Ermnistan razisinin   d daxil olduu razil rd mövcud olmu hanssa daha bö-   yük dövl tin varisi elan edr di v bununla da onun razü ri-   n yiy lnmkl h r bir enn ninin arzusu olan «Böyük Er-   mnistan» dövl tini yaradard. Yaxud Rusiya dövl ti SSR-   nin davamçs olmaqla yana rus imperiyasmm varisi hesab   edilirs , onda g r k imperiyaya aid olmu bütün torpaqlar   yenid n ona qaytarlayd.
4 dekabr 1991-ci ü tarixli «SSR-nin xarici dövl t borc-   larma v aktivl rin münasib td varislik haqqmda» müqa-   vil nin preambluasmda göst rilir ki, SSR öz keçmi sub-   yektl rin münasib td dövl t-s l f mövqeyind n çx edir   (329). Bu da bütün keçmi mütt fiq respublikalarm SSR-nin   varisi olduunu göst rir. Düzdür, mütt fq respublikalar ara-   snda özünü SSR-nin varisi olmadm iddia ed n respubli-   kalar da oldu. Lakin h min respublikalarla da SSR-y aid   bzi m s l l rin hll edilm sind varislik üçün n z rd tutul-   mu qaydalara uyun m l edüdi. Bu da h r bir mütt fiq res-   publikann, n az dolays yolla, SSR-nin varisi olduunu   göst rir.
Konket m s l l rl bah varislik probleml ri h r döv-   l tin öz ist yin uyu olaraq ikit r fli beyn lxalq müqavil
35
 
 K.Ruint n. Erm nistamn Az rbay cana t cavüzü v dünya siya s ti. Bak, 2008
sasmda h ll edilir, Beyn lxalq hüquqa satsn bir (varis -   K.R) dövl ti dig r (s l f -  K.R.) dövl tin öhd liklrini öz ra-   zl olmadan üz rin götürmy m cbur edn heç bir qanun   yoxdur. Dövl tl rin varisliyin dair qüw d olan beyn l-   xalq-hüquqi normalar adi hüquq normalarma uyundur, ya-   xud maraql dövl tl rin razh sasnda h yata keçirilir (302,   s.70). Dövl tl r gr razla g l bihn s l r, onda varislik   m s l l rinin yuxarda göst riln Konvensiyalarn müddala-   nna sasn h yata keçirilm si n z rd tutulur. Konvensiya-   larda, h mçinin göstrilir ki, h tta n z rd tutulmam varis-   lik m s l l ri beyn lxalq hüququ norma v prinsipl ri sa-   smda h ll edilir.
Varis dövl t o hüquq v öhd likl r keçir ki, dövl t özü   onlar qbul etsin.
Az rbaycan Respublikas özünü Az rbaycan Xalq   Cümhuriyy tinin varisi elan etmkl yana, SSR-nin dig r   respublikalar ü birg varisliy dair müy;/n müqavil l rd - «SSR-nin xarici dövl t borclanna v aktivl rin münasib t-   d varislik haqqmda» 4 dekabr 1991-ci il tarixli müqavil sin-   d; MDB-nin itirakç-dövl tl rinin ölk baçlarmm «Ker;mi   SSR-nin xariçdki mülkiyy ti haqc[inda» 30 dekabr 1991-ci il   tarixli Saziind ; «Keçmi SSR-nin qarlql maraq k sb edn   müqavü l rin münasib td qarüql anlama haqqnda» 6  iyul 1992-ci il Memorandumunda; Rusiya Federasiyas v   Azrbaycar Respubhkas arasmda «SSR-nin xarici dövl t   borclarma v aktivl rin münasib td varishk m s l l rinin   nizamlanmas haqqmda» 7 sentyabr 1993-cü il razlamasn-   da v s. itirak etdiyi üçün hm d SSR-nin varisi saylr.   Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi SSR-i d öz keçmi subyekt-   l rin münasib td dövl t-s l f mövqeyind n çx edir.
Bütün yuxarda göst rilnl r bir daha sübut edir ki,   Az rbayca Respublikas hais dövl tin varisi olmasmdan   asl olmayaraq, bütün dig r postsovet respublikalan kimi
 K.Ruint n. Erm nistann Az rbay cana t cavüzü v dünya s iyas ti. Bakt, 2008
özünün SSR-nin süqut etdiyi vaxtda malik olduu s rhdl -   rini qoruyub saxlam sayür. Dalq Qaraba da Az rbayca-   nm t rkib hiss si olduu üçün onun s rh dl rindn knarda   qala bilm zdi. Bundan baqa, Dalq Qaraba AXC vaxtm-   da da Az rbaycanm t rkibind olmudu ki, bü laqda növb -   ti f sill rd danacaq.
«Milht*», «xalq**», «ndlli azhq»lar v öz müqaddaratn   t yinetm hüququ***. X X srin w ll rind v sonunda möv-   cud imperiyalarn süqutu il bir çox mill tl r «öz müq dd ra-   tm t yinetm» prinsipin saslanaraq öz milli dövl tl rini   qurdular.
Lakin «mill t»in v ya «xalq»m «öz müqdd ratm t -   yinetm »si milli dövl tl rin yaranmas ideyas ortaya çxd   vaxtdan ziddiyy tli v mür kkb m s l olaraq qalmaqdadr.   Milli dövl tl rin yaranmas iki yeni hms rhd dövl t arasn-   da demk olar ki hmi münaqi v ziyy tinin yaranmasma,   ya da münaqi y s bb olur. Buna s b b s rh cl zonalarmda   hr iki mill t nümaynd l riin birg qanq yaamas v on-   larn yaay t rzlrinin bir-birü qarnasdr. Milh dövl tl -   rin \aranmas il hrnin razil rin hans dövl tin t rkibin   daxil edilm si m s l si meydana çxr. Bu vaxt hmin prob-   lem razinin hans dövl t il razi balü olduu n z r   alnmaqla, yaxud h min ra;zid yaayan halinin hans döv-   l tin razisind yaamaq ist yi n z r alnmaqla (referendum   yolu il ) h ll edüir.
*«Miil t»  -  harada ya amasndan asl olmayaraq vahid genotip malik v  bir-birin milli üur i l bah insanlar qrupudur (153, s.15 9)
* «Xalq» - etnoqrafik milliyy tind n aslt olmayaraq bir dövl t razisind  yaayan insanlar qrupudur. (153, s.159)
«Mill tin öz müq dd ratm t yinetm si» v «Mül tin öz müq dd ratn  t yinetm si hüququ» terminl ri ilk d f X IX srin 70-ci Ul rinin sonunda   meydana çxtb. 1896-c ild is «Mil l tin öz müq dd ratn t yinetm » hü-  ququ II Internasionaln London Konqresi t r find n tanmib.
37
 
 K.Ruintan. Erm nistamn Az rbaycanq t cavüzü v dün ya siyas ti. Bak, 2008
XX srii vVö rind - •möstqil Az rbaycan v Erm -   nistan dövl tl ri yarananda da erm nit r az rbaycanllrla   blrg !yä$adqlar-b zi digr razil rl b rab r tarix n Az r-   baycan torpa olmu Qarabam dalq razil ri urunda   mbariz y baladlar. Baxmäyäräq ki, Dalq Qaraba Er-   m nistanla . z rbaycan arasmda s rhd zonas deyildi, Sovet   teäkimfyy ti dövründä b r häda oräda yaayan haliy öz   mü(|dd ratm t ym etmk imkan verildi. Dalq Qarabam   Aiz tfeycänlä razi bakl n z r älmaraq, h mçinm bura-   da yaayan halmih' istyi v irad sil onun Az rbaycan ra-   zisi olaraq qaimasma q rar verildi v Dalq Qaraba mux-   tar vilay ti varadld. - Üstühd n ill r keçdikd n, sovet imperiyasnm da hl  
mov&d olduu bir växtdä (1988-ci ild ) Erm nistanm t hri-   ki il Dalq Qalraba ermnil ri yenid n ilk w l ortaya   DQMV-nin Ermnistana birl dMlm si m s l sini atdlar.  Sohra SSR-nin süqutühu ördükd is h rk tl rini mövcud   qänunlara® saslanaräq «öz löü^ dd ratlanm t yinetm »   prinsipi v hüququ üz rind türdüqlann bildirdil r.
Ermnil r öz müq dd ratm tyihetrn prinsipinin Vil-  son* variantmä üstühlük verdikl rmi bildiirl r. Vilsonun is ,   öz növb ind , öz nil^dd rath t yinetm prinsipin tarixi   rait v v ziyy tdn asl olaraq müxt lif münasib tlri ol-   mudur. O ilk w l milli özünü t yinetmnin tr fdar ol-   mu, sonra is xalqn hökum ti seçm k hüququnu ön plana   çkmkl xalqm öz müqdd ratm dövl t daxilind t yinet-   m si ideyasm ir li sürmüdü. M s l n, Versal kohfrans za-   rnan onun tklif etdiyi 14 b nddn ibar t silh plahmda gös-
* Vudro Vihon 1913~921‘C ilhrd AB pr eti dm ti olub. O, I Dünya Mü-   harib si zamam m tub edilmi dövl tl r g-üz t edilm sini t kd edirdi v  xdlqlarn «öz müq dd ratn t yinetm simi müdafi edirdi. Vilsonun ideya-  lar g l c kd müst ml k çilikd n qurtulmaprosesi üçün sas oldu. 38
 K.Ruint n. Erm nistanm Az rbay cana t cavüzü v dünya siy as ti. Bak, 2008
trilirdi ki, Rusiya xalq özü üçün lazm sayd hökum ti   seçm lidir.
Bir müdd t sonra Vilson prinsipd d yiiklik ed rk   xalqm öz müq dd ratm istdiyi kild - ist r h r .hans döv-   l tin t rkibind , it rs müstqil dövl t olaraq - t yin etm k   hüququ olduunu bildirdi (245).
Bütün bunlarla yana, hr mill t öz müqdd ratm bir  d f t yin etmk hüququna rnalikdir. H m ermnil r, hm d   azrbaycanllar, qeyd etdiyimiz kimi, bir mill t olaraq öz mü-   qddratlarm artq XX sri I yarsnda müstqil dövl tl ri-   ni quraraq tyin edibl r. Dahq Qarabada yaayan ermni-   lr is Dalq Q'araba halisinin bir hiss si olaraq öz mü-   q dd ratlarm 1923-cü ilin avqust aymda referendum yolu il   Azrbaycanm t rkibind muxtar vilay t olaraq qalmaqla t -   yin ediblr.
Yalnz o xalq öz müq ddratm t yin ed (burda söhb t   öz müq ddratm xarici tyinetmd n gedir -  K R )   bilr ki,  onun yaad razi müst nlk , yaxud daxil olduu dövl tin   trkib liss si olmayaraq ondan asl olsun, v ya daxil oldu-   u dövi tin konstitusiyas ölk t rkibind olan ayr-ayr ra-   zilr ayrlmaq lüququ versin, yaxud yaadqlar dövl t on-   larm b rab rlik hüququnu v öz müqdd ratm t yinetm   hüququnu (burada söhbt: öz müq dd ratm daxili t yinet-   mdn gedir -  K.R.) tanmasm (302, s.61).
Dalq Qaraba is tarix n Az rbaycan razil rinin ay-   rlmaz t rkib hiss sidir v Az rbaycan Respublikasmm (h m-   çinin Az rbaycan SSR-in) Konstitusiyas heç bir razisin ay-   rlmaq hüququ n z rd tutmur. Dalq Qarabada yaayan   halinin bir hiss si olan ermm haliy is muxtariyyat ver-   mkl Az rbaycan dövl ti onlarn öz müqddratlarm t yin-   etm hüquqlarm tamdn göst rib, Bu s b bdn d Dahq   Qarabada yaavan ermni halinin yenid n «öz rnüqddra-   tm (xarici -  K.R. ) t yinetm» istyi heç bir prinsip saslan-   mr. Az rbaycan müst qil bir dövl t çevrildiyi vaxtdan er-
39
 
 K.Ruiht n. Erm nistanm Az rbaycana t eavüzü va dünya siyas ti, Bak, 2008
mnil r Azrbaycan razisind milli azlq olaraq mövcuddur-   lar, Milli azlq is xalqn bir hiss sini t kil edir v yaad   dövl tin v tndadr, özünün dil, etnik, m d niyy t v n-   n l rin malik olur v hmin farqli ch tlri qoruyub saxla-   maq hüqüquria malikdirV 1992-ci il 16 sentyabr tarixd Az r-   baycan Respublikas Prezidentihin «Azsayl xalqlar v milli   azlqlar haqqqda» f rman da h min mill tl r yuxarda gös-   t riln hüquqlan verir (188, s.88).
Bundan baqa, BMT Ba M clisinin 18 dekabr 1992-ci   il tarixli (Q rar 47/135) «Milli v ya etnik, dini v dili azlqla-   ra m nsub insanlarn hüquqlarna dair» Byannam sinin 8-ci   madd sinin 4-cü bndind qeyd edilir ki, azlqlara müyyn   hüquqlar ver n bu Byannamd Birl mi Mill tl r T kila-   tmn m qs d v prinsipl rin , o cümldn b rab r suverenlik,   dövl tl rin razi bütövlüyü v siyasi müst qilliyin zidd ola-   raq h r hans bir f aliyy t icaz ver ck heç n yoxdür (12).
H mçinin xalqn bir hiss sinin, yaxud milli azlqlann öz   müqdd ratm t yinetm hüququ yoxdur (113, s.43). 1951-ci   il BMT Ba M clisinin VI sessiyasnda xalqm v azlqlarm   eyni hüquqa malik ölmad göstrildi. Azhqlara öz müq d-   d ratin t yinetm hüququnun verilm si n z rd tutulmurdu.   M hz hmin sessiyada xalqm özünü idar etm sini nz rd   tütan «daxili» v xalqa müst qilük vern «xarici» «özünü t -   yinetm» m s l si ortaya atld (245).
1955-ci il BMT Ba M clisinin X sessiyasmda is «öz   müqdd ratm t yinetm » hüquqünun ümumi xarakter da-   d v ayr-ayr f rdl r ä id olmad göst rilir (245). Minsk   qrupunun amerikal hmsdri Metyu Brayza da Dalq Qa-   rabam statusu il bal referendum keçirüm si zruri olarsa Qaraba «xalq» kimi 1988-ci il d k orada yaam halinin   n z rd tutulduunu büdirmidi (304). Dalq Qaraba «xal-   q» is slind Az rbaycan xalqmn Dahq Qarabada yaa-   yan bir hiss sidir.
40
 KRu int n. Erm nis.'ann Az rbaycana t cavüzü v dünya siyas ti. Bak, 2008
«Azlqlara dair insan hüquqlarnm v sas azadlqlarm   müdafi si haqqmda» Konvensiyasma 1993-cü ild A PA   t r fmdn tövsiy edilmi lav protokol layih sinin (tövsiy   1201) 11 -ci b ndind göst rilir: «Milli azlqlann çoxluq t kü   etdiyi regionlarda azlqlar öz ixtiyarlarmda uyun yerli v   muxtar idar çilik orqanlan, yaxud dövl tin milli qanunveri-   ciliyin uyun kild konkret tarixi v razi raiti n z r   alnmaqla xüsusi statusa malik olmaq hüququna malikdir-   lr». Bu b ndl laqdar bir sra fikir ayrlqlar meydana çx-   d üçün «Qanun yolu il demokratiya namin Venesiya Ko-   missiyas»na* miiraci t edilr k h min b nd Komissiyamn   münasib ti öyrnilmidi. Cavab bel olmudu: «Beyn lxalq   h&uum