Anna Ślósarz (opracowanie zaadaptowała do użytku nauczycieli Małgorzata Kosińska – Pułka we współpracy z zespołem humanistycznym w Projekcie EFS - CKE Bank zadań) Główne teorie literatury i przykładowe interpretacje – materiał pomocniczy dla autora w zespole humanistycznym

Przegląd najważniejszych metodologii stosowanych w badaniach literackich stanowi historyczny zarys filozofii literatury. Anna Burzyńska i Michał Paweł Markowski zamieścili we Wprowadzeniu do Teorii literatury XX wieku szereg cytatów, które obrazują materię teorii literatury. Oto niektóre z nich. Teoria literatury jest: – rodzajem autorefleksji (Frank Lentricchia), – świadomością krytyczną (Edward Said), – dyscypliną, która tworzy ramy dla praktyki interpretacji (Gregory Jay, David Miller), – dyskursem interpretującym inne dyskursy, to znaczy krytyką kulturową (Joseph Natoli), – dyskursem o dyskursach (Ralf Cohen), – szerokim polem interdyscyplinarnym (Janathan Culler), – dyscypliną, która ustanawia ogólne zasady dotyczące krytyki i interpretacji dzieła

literackiego (Wendell V. Harris), – dyscypliną, która tworzy podstawy dla krytyki literackiej (William Righter), – miejscem, w którym porozumiewają się ze sobą literatura i filozofia (Richard Rorty). – praktyką (Michael Foucault).

Współczesna teoria literatury stworzyła wiele teorii dzieła literackiego i narzędzi do jego interpretacji. Teoria literatury już w nazwie zakłada oglądanie literatury (theorien (gr.) – „patrzeć na coś” – w znaczeniu „oglądać”, „badać”). Teoria literatury jest rodzajem wiedzy „tłumaczącej” to, czym jest literatura i wszystkie działania z nią związane, a zatem pisanie, analizowanie, interpretowanie, badanie i czytanie. W XX wieku wykształciły się dwie główne postawy teoretyczne. – Nurt interpretacyjno-hermeneutyczny, nastawiony na pogłębianie rozumienia literatury, otwarty na nowe języki interpretacji, na nowe konteksty, pomnażanie bogactwa znaczeń, odniesień i użyć. Burzyńska i Markowski zaliczają do tego nurtu teorie formalistów, poetyki strukturalne (np. Mukařowskiego, Jakobsona, Todorowa, Genette’a, Riffaterre’a), poetyki generatywne (np. narratologię), poetyki odbioru, semiologię strukturalną (koncepcje szkoły tartuskiej, semiologię Eco, wczesne teorie Barthes’a). – Nurt analityczno-naukowy, nastawiony na tworzenie naukowych fundamentów nauki o literaturze, tworzenie języka opisu, otwierającego pole badawcze. Burzyńska i Markowski zaliczają do tego nurtu fenomenologię, psychoanalizę literacką, teorie interpretacji i hermeneutyki literackiej, dekonstrukcję i dekonstrukcjonizm, krytykę feministyczną, etniczną i postkolonialną, krytykę genderową i queerową, badania kulturowe. Na ukształtowanie się współczesnych teorii literatury wpływ miały dwa wielkie przełomy: – przełom antypozytywisytyczny – stworzenie naukowej autonomii, zainteresowanie językiem dzieła, nowe teorie lingwistyczne w interpretacji; – przełom poststrukturalistyczny – powstanie podejścia pragmatystycznego, narratywistycznego, elementy etyczno-polityczne jako podstawa zwrotu kulturowego i położenie nacisku na rozwój interpretacji.

1

Na rozwój interpretacji miały decydujący wpływ trzy koncepcje: 1. Umberto Eco – teoria trzech źródeł znaczenia literatury, które uważał za jednakowo

ważne: – intencja autora (intentio auctoris), – intencja czytelnika (intentio lectoris), – intencja dzieła (intentio operis).

2. Richard Rorty – teoria „używania” literatury do własnych, dowolnie wybranych celów, rozbudzanie „apetytu na literaturę”, czytanie literatury traktowane jako rozbudzanie sfery emocjonalnej interpretatora (krytyka niemetodyczna).

3. Jonathan Culler – teoria „rozumienia” – stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi, których domaga się tekst. Teoria „nadrozumienia” – wynajdywanie pytań, których tekst nie stawia wprost, ale do nich prowokuje, można je postawić, poszerzają interpretację, pozwalają na przywołanie szerokich kontekstów.

Źródło: Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2007, s. 15-41. Rejestr najistotniejszych sformułowań z prezentacji Anny Ślósarz Teorie literatury w maturalnych wypracowaniach, czyli po co Egzaminatorowi „np.”

Teoria literatury odchodzi od badania dzieła na rzecz badania kulturowych, intertekstualnych i społecznych sposobów funkcjonowania utworów (nie tylko literackich). Ryszard Nycz pisze wręcz o marginalizacji problematyki literackiej w stosunku do kwestii: politycznych, historycznych, socjologicznych, cywilizacyjno-kulturowych, aksjologicznych (Tekstowy świat, Kraków 2000, s. 13).

Znaczenie tekstu powstaje w indywidualnym akcie odbioru, osadzonym w konkretnym, kulturowym kontekście. Istotne są zatem historyczno-kulturowe konotacje słowa, a nie jego denotacyjna obiektywność (Miłosz). Ważny jest odbiorca i jego gestalty (postawy) doświadczeniowe, nastawienia, punkt widzenia, kulturowe usytuowanie, wyposażenie mentalne, konteksty epistemologiczne. Materiał literacki: Wisława Szymborska Dom wielkiego człowieka Wypisano w marmurze złotymi zgłoskami: Tu mieszkał i pracował wielki człowiek. Te ścieżki osobiście posypywał żwirem. Tę ławkę – nie dotykać – sam wykuł z kamienia. I – uwaga – trzy schodki – wchodzimy do wnętrza. Jeszcze w stosownym czasie zdążył przyjść na świat. Wszystko, co miało mijać, minęło w tym domu. Nie w blokach, nie w metrażach umeblowanych a pustych, wśród nieznanych sąsiadów, na piętnastu piętrach, dokąd trudno by było wlec wycieczki szkolne. W tym pokoju rozmyślał, w tej alkowie spał, a tu przyjmował gości. Portrety, fotel, biurko, fajka, globus, flet, wydeptany dywanik, oszklona weranda. Stąd wymieniał ukłony z krawcem albo szewcem, co szyli mu na miarę.

2

To nie to samo, co fotografie w pudełkach, zeschnięte długopisy w plastykowym kubku, konfekcja z magazynu w szafie z magazynu, okno, skąd lepiej widzi się chmury niż ludzi. Szczęśliwy? Nieszczęśliwy? Nie o to tu chodzi. Jeszcze zwierzał się w listach, bez myśli, że po drodze zostaną otwarte. Prowadził jeszcze dziennik dokładny i szczery, bez lęku, że go straci przy rewizji. Najbardziej niepokoił go przelot komety. Zagłada świata była tylko w rękach Boga. Udało mu się umrzeć jeszcze nie w szpitalu, za białym parawanem nie wiadomo którym. Był jeszcze przy nim ktoś, kto zapamiętał wymamrotane słowa. Jakby przypadło mu w udziale życie wielokrotnego użytku: książki słał do oprawy, nie wykreślał z notesu nazwisk osób zmarłych. A drzewa, które sadził w ogrodzie za domem, rosły mu jeszcze jako juglans regia1 i quercus rubra2 i ulmus3 i larix4 i fraxinus excelsior5/

Źródło: Wisława Szymborska, Widok z ziarnkiem piasku, Poznań 1996 r.

1 juglans regia – orzech włoski 2 quercus rubra – dąb czerwony 3 ulmus – wiąz 4 larix – modrzew 5 fraxinus excelsior – jesion wyniosł

3

Literaturoznawstwo pozytywistyczne Zgodnie z teorią Hipolita Taine’a dzieło uznano za dokument: biografii autora i czasu powstania. Literatura ma zatem uwarunkowania: psychologiczne, genetyczne, społeczne, historyczne.

W historii literatury ważne były konteksty dzieła, a nie samo dzieło. Przykładowa interpretacja (?) pozytywistyczna wiersza Szymborskiej Wisława Szymborska debiutowała w 1952 r. tomikiem „Dlatego żyjemy”, zawierającym m.in. wiersze „Młodzieży budującej Nową Hutę”, „Lenin". „Dom wielkiego człowieka” umieściła w tomiku „Ludzie na moście”, wydanym w 1986 roku. Był to jedenasty jej tomik, ukazał się po najdłuższej przerwie w twórczości. Wydrukowano go dziesięć lat po „Wielkiej liczbie” (1976). Autorka miała wówczas 65 lat. Polskie wydawnictwa były wtedy cenzurowane, kontakty z „krajami kapitalistycznymi” ograniczane. Szymborska nie mogła przypuszczać, że za 10 lat sama zostanie laureatką Nagrody Nobla i „wielkim człowiekiem”. Przełom antypozytywistyczny

• XIX/XX w. zerwanie z prymatem nauk przyrodniczych, antygenetyzm, antypsychologizm.

• Wilhelm Dilthey promotorem przełomu: nauki humanistyczne mają swój przedmiot, potrzebują metod innych niż przyrodnicze, ponieważ wymagają nastawienia na sens, wartość.

Formalizm rosyjski • Rosyjska szkoła formalna, formaliści rosyjscy. • Towarzystwo Badań nad Językiem Poetyckim (OPOJaz): Borys Eichenbaum, Wiktor

Szkłowski, w Moskwie Roman Jakobson, Jurij Tynianow. W Polsce Manfred Kridl. • Badanie literackości – swoistych właściwości utworu (reakcja na biografizm). • Treść należy badać w związku z elementami formalnymi, językoznawstwem (reakcja

na symbolizm: nie tworzymy obrazów, lecz je przywołujemy). • Nie dzielić na treść i formę – sens wynika częściowo z formy, literatura jest wolna od

powinności społeczno-politycznych, dydaktycznych, poznawczych; jest zespołem chwytów (sposobów zorganizowania materiału językowego).

• Przykład zastosowania – teoria bajki ludowej Władimira Proppa. • Język poetycki autoteliczny, wolny od powinności zewnętrznych. Badano funkcję

poetycką komunikatu, dominantę (stylistyczną, kompozycyjną). • Przed I wojną, rozkwit w latach 20., stłumiony podczas stalinizmu.

(Por. Borys Eichenbaum, Jak jest zrobiony „Płaszcz” Gogola [w:] Sztuka interpretacji. Red. H. Markiewicz, t. I. Wrocław 1971). Formalizm jako przełom w badaniach literackich – Rosyjscy formaliści postanowili badać dzieło, zwłaszcza jego formę. Pytania formalistów rosyjskich związane z tekstem:

• Jaki jest rytm? • Gdzie były podobne motywy? • Dlaczego wiersz wolny? • Dlaczego brak rymów?

4

• Po co zastosowano kontrast? • Dlaczego taki tytuł tomiku? • Jaki to gatunek?

Zasługi formalizmu: • Badanie języka literackiego (innego od codziennego). • Zwrócenie uwagi na rolę rytmu w wierszu, funkcje motywów literackich. • Badanie ewolucji form. • Włączenie literatury „drugorzędnej” do kręgu badań. • Inspiracja dla strukturalizmu.

Dla formalistów forma była ważniejsza niż treść. Przykładowa interpretacja wiersza Szymborskiej wg formalistów rosyjskich Wiersz pozbawiony jest rytmu, przez to wyraża brak harmonii w świecie bohatera i późniejszym. Motyw podróży (funkcjonujący w literaturze od „Księgi Wyjścia”, „Iliady” oraz „Odysei”) mówi o ludzkiej potrzebie poznawania świata, a motywy drzewa i domu – o pragnieniu zakorzenienia, stabilizacji. Wiersz wolny nawiązuje do współczesnego rozluźnienia norm, co skutkuje osłabieniem wartości estetycznych, etycznych i sakralnych. W wierszu brak rymów, ponieważ XX wiek odrzucił klasyczne kanony piękna. Kontrast kompozycyjny uzmysławia gwałtowność przemian obyczajowo-społecznych. Odrzucenie rygorów gatunkowych wyraża bunt wobec konwencji i umożliwia czytelnikowi odnajdywanie nieoczekiwanych znaczeń Strukturalizm

• Lata trzydzieste XX w., po II wojnie. • Prekursorzy: Ferdinand de Sausurre (Szwajcaria), Jean Baduoin de Courteney

(Polska), Jan Mukařovský. • Dzieło składa się z hierarchicznie ułożonych składników, każdy element dzieła jest

nacechowany semantycznie. Tworzą one jednostki wyższego rzędu – sumę znaczeniową.

• Dzieło komunikatem zakodowanym w języku, jego sens nie sprowadza się do elementów składowych.

• Dzieło to struktura językowa na wzór języka naturalnego, wpisana w rodzaj, gatunek, prąd, temat, grupę literacką. Poetyka powinna wchodzić w skład językoznawstwa.

• Dzieło nie odbija przeżyć autora. Celem analizy jest poznanie jego organizacji, ideologii, pominięć.

Badanie mechanizmów retorycznych i relacji elementów jako sensotwórczych. Przezwyciężono dychotomię treści i formy: nie wolno ich rozdzielać Zasługi strukturalizmu:

• autonomia badań wobec ideologii, polityki, • obiektywizm, • ponadhistoryczność, ponadkulturowość, • całościowe widzenie dzieła, • uniwersalne klasyfikacje i wyjaśnienia.

5

Terminologia daleka od retoryki, ale:

1. To oświeceniowy scjentyzm, wpływ lingwistyki. 2. Modele są złudne, reguły arbitralne, teorie nietrwałe, język nieobiektywny...

Pytania strukturalistów związane z tekstem

• Jaki to rodzaj, gatunek literacki? • Jak wykorzystano elementy brzmieniowe? • Jakie słowa i środki stylistyczne są częste? • Jaki jest stosunek podmiotu autorskiego do świata? • Jaki prąd, grupę literacką, organizację reprezentuje wiersz? • Jak funkcjonuje w tekście czas? • Jaka ideologia przejawia się w utworze? • O czym nie napisano, co pominięto?

Ale ostatni podpunkt to nie są elementy składowe… Przykładowa interpretacja strukturalistyczna wiersza Szymborskiej Wiersz nie reprezentuje żadnego z tradycyjnych gatunków lirycznych. Podmiot autorski nie identyfikuje się z żadną grupą literacką. Tekst rozpoczyna bezosobowa forma czasownika w formie dokonanej, podkreślająca skuteczność działania kulturowych mechanizmów, determinujących kształt życia „wielkiego człowieka”. Jego życie przedstawione zostało w czasie przeszłym niedokonanym, co wyraża niespełnienie. Podmiot liryczny pomija rzeczywiste interakcje bohatera z otoczeniem, sprowadzając je do konwencjonalnych zachowań. Drugi plan czasowy obrazuje zawłaszczenie przez dominującą ideologię wszelkich (rzeczywistych i domniemanych) zasług „wielkiego człowieka”. Ograniczenia strukturalizmu:

• stechnicyzowanie, odpersonalizowanie interpretacji, • lekceważenie aksjologicznych kontekstów, • brak punktów odniesienia, struktur całości, znaczenia są rozchwiane, • utwór nie może znaczyć, sensy nadaje czytelnik.

6

Poststrukturalizm • Lata 80. i 90. XX w. • Badania literackiej komunikacji, intertekstualności, aktów mowy wg J. L. Austina,

estetyka recepcji. • Pluralizm interpretacji, różnorodność podejść badawczych.

Założenie ogólne – wypowiedź o dziele odmianą literatury. (Por. Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, IBL, Warszawa1993.) (Załącznik 2.) Semiotyka

• Roland Barthes, Umberto Eco, Cvetan Todorov, Piotr Bogatyriew. • Przeciw izolacjonizmowi wczesnego strukturalizmu. • Dzieło systemem znaków, funkcjonujących w społeczeństwie obok innych sztuk,

ideologii, polityki, kultury masowej. Literatura na styku wielu systemów semiotycznych (rola kontekstu). Interpretacja semiotyczna (pytania związane z tekstem)

• Jakie wzory kulturowe ujawniają się w świadomości społecznej bohaterów? • Jaka jest semiotyka domu, przestrzeni, drzewa, ubrania, butów, miasta…? • Jaka jest hierarchia wartości? • Jaki jest przewidywany czytelnik? • Jakie są relacje między powyższymi aspektami tekstu? • Jakie ukryte ideologie i mity zostały wpisane w tekst?

Przykładowa interpretacja semiotyczna wiersza Szymborskiej Bohater spędził życie w zamkniętej przestrzeni domu i jego otoczenia, co wyraża ograniczenie jego horyzontów myślowych oraz – prawdopodobnie – swobody działania. Jego znajomości z krawcem oraz szewcem wynikają z dbałości o wygląd (ludzką opinię). Pustka dużego domu, zwykle budowanego dla rodziny, podkreśla jego rezygnację z życia osobistego. W tekst wpisany został mit wielkości ludzi docenionych przez władzę (zwiedzający nie mają bowiem wcześniejszej wiedzy o bohaterze). Ta ukryta ideologia ma przekonywać uczestników wycieczki (mieszkańców blokowisk, społeczeństwo) do naśladowania bohatera, czyli wiernego wypełniania zaleceń władzy i rezygnacji z osobistych potrzeb.

7

Hermeneutyka • Dawniej: objaśnianie Biblii. • Sztuka rozumienia (nauki przyrodnicze: wyjaśniania), myślenia o tekście, badanie

aktu rozumienia tekstu. • Teksty kultury są znaczące (literackie, filozoficzne, religijne, propagandowe

prawnicze)... Funkcjonują w sytuacjach komunikacyjnych. • Do znaczeń tekstu docieramy, interpretując symbole, metafory... • Poezja jest dziedziną (...) komunikacji symboliczno-aksjologicznej (...) Dzieło sztuki

(...) jest modelem świata, wypowiada do odbiorcy ważne prawdy, uczy rozumienia otaczającej rzeczywistości (B. Myrdzik).

• W XX w. rozpadła się łączność jednostki z tradycją, horyzont znaczeń tekstu i horyzont świadomości czytelnika nie pokrywają się. Np.: Odę do młodości interpretowano jako tekst patriotyczny, dla nas jest utworem filozoficznym. Cechy tekstu zależą od kontekstu.

• Rozumienie tekstu to stapianie się tych horyzontów. Tekst może przekazać prawdę, poszerzającą naszą samoświadomość, odnowić przerwaną tradycję rozumienia świata, człowieka, kosmosu... Ponowić przynależność osoby do kulturowej tradycji. H. G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. (Zalacznik 3.) B. Myrdzik, Rola hermeneutyki w edukacji polonistycznej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999. P. Ricoeur, Język, tekst, interpretacja, Wybór pism, przeł. P. Graff i K. Rosner, wybór i wstęp K. Rosner, PIW, Warszawa 1989. (Załącznik 5.)

8

Etapy zrozumienia tekstu (według założeń hermeneutycznych) Aplikacja – odniesienie do sytuacji życiowej interpretatora. Rozumienie sensu, znaczeń cząstkowych, przekonań, wartości. Interpretacja – uchwycenie sensu symboli, odniesienie do prawdy. Koło hermeneutyczne

Poznanie całości wymaga poznania fragmentu, poznanie fragmentu wymaga poznania całości.

Interpretacja [Dzieło – Historia] [Czytelnik – Współczesność]

Hermeneutyka w szkole: • odejście od przymusu aksjologicznego, • formacyjny charakter tekstów, • oferta wychowania dla uczniów o różnych przekonaniach, • dialogowość, otwartość, • motywowanie uczniów do czytania arcydzieł i samodzielnego rozumienia tekstów

(nie tylko literackich). (Por. Barbara Myrdzik, Rola hermeneutyki w edukacji polonistycznej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999.) Pytania hermeneuty

• Jaki jest sens tekstu? • Jak uzasadnić interpretację? • Jak wnikać w cudze racje? • Jak żyć w takim świecie?

Pomijanie analizy. Korzystanie z metod strukturalizmu, semiotyki. Przykładowa interpretacja hermeneutyczna Jaki jest sens tytułowego określenia „wielki człowiek”? Prawdopodobnie chodzi o kogoś zasłużonego dla społeczności. Jednak po lekturze wiersza odrzucamy tę ocenę i rozumiemy, że rzekoma wielkość jest obiektem manipulacji. Na horyzoncie tekstu pojawiają się przypuszczenia o kolaboracji „bohatera”, nie wolno ich lekceważyć. Zestawiając je z horyzontem własnych doświadczeń, czytelnik lepiej pojmuje uwarunkowania najnowszej historii swojego kraju. Staje się to dzięki tekstowi. Czytelniczy horyzont rozumienia przesunął się podczas lektury.

domysł, hipoteza, wiara, przedrozumienie

zrozumienie wyjaśnianie

9

Interpretacja: krytyka tematyczna

• Inspiracja: francuska krytyka literacka. • Poeta ujmuje świat przez elementy obrazowe. • Badacz może uchwycić znane sobie zespoły wyobrażeniowe (dotyczące żywiołów,

relacji przestrzenno-czasowych, związane z dzieciństwem, znaczącymi czynnościami itp.).

• Czytanie epifanią, olśnieniem, spotkaniem z autorem tekstu. • C.G. Jung: literatura powtarza sytuacje zakorzenione w zbiorowej pamięci ludzkości.

(Por. Alicja Baluch, Krytyka tematyczna [w:] Kompetencje szkolnego polonisty, red. B. Chrząstowska, WSiP, Warszawa 1995, s. 114-118.) Interpretacja: krytyka tematyczna wiersza Szymborskiej Przedmioty, którymi otaczał się bohater, są niepowtarzalne: wykuta przez niego ławka, posypana żwirem alejka, ubrania szyte na miarę. Natomiast przedmioty używane w bloku bywają najczęściej produkowane seryjnie i kupowane w supermarketach. Z bohaterem skojarzone zostały najszlachetniejsze elementy żywiołu ziemi: marmur, złoto i kamień (trwałość), które uwieczniają jego pamięć. Kontrastują z oglądanymi z okien bloków chmurami (ikonami niestabilności) i mieszkaniami wyposażonymi w plastikowe przedmioty codziennego użytku. Poetka zderzyła też stosunki międzyludzkie: pełne wzajemnego szacunku w świecie bohatera oraz „nieznanych sąsiadów”, cenzurę i przemoc w realiach mieszkalnego bloku. Przestrzeń otaczająca dom bohatera jest dla niego bardzo ważna (weranda, drzewa, ławka, alejka), natomiast mieszkańcy ciasnych mieszkań w blokach zostali jej pozbawieni.

10

Polska szkoła komunikacji literackiej • Polski wkład: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński,

Edward Balcerzan. • Nadawca, komunikat, odbiorca, autor, dzieło, czytelnik: komunikacja wewnątrz

dzieła. • Dzieło widowiskiem komunikacyjnym.

Integracja wiedzy z zakresu języka i poetyki.

Role w komunikacji literackiej • Nadawca (narrator, autor). • Bohater. • Odbiorca (idealny, konkretny).

Aleksandra Okopień-Sławińska Relacje osobowe w literackiej komunikacji Analiza poetyki i procesu historycznoliterackiego. Najwyższa instancja nadawcza tekstu Podmiot utworu (autor wewnętrzny, podmiot czynności twórczych, implied author, obraz awtora).

• Zewnętrzny wobec tekstu. • Komentuje tekst główny poprzez: tytuł tomiku, tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta,

przypisy autorskie, rodzaj druku, wyróżnienia literowe, układ stronicy, rozczłonowanie tekstu.

Źródła informacji o bohaterze:

• wypowiedzi narratora, • wypowiedzi innych bohaterów, • wypowiedzi bohatera, • wygląd bohatera, • czyny i zachowania bohatera, • ukształtowanie wypowiedzi bohatera (np. jąkanie się, mówienie gwarą, używanie

poetyzmów). W wypadku sprzeczności wiarygodne są czyny, wygląd i ukształtowanie wypowiedzi bohatera (sądy narratora i bohaterów mogą być mylne)! Poziomy komunikacji w dziele:

• Wewnątrztekstowy: gdy bohater, np. Anzelm – opowiada Justynie i Janowi historię Jana i Cecylii.

• Zewnątrztekstowy: gdy autor realny, np. Orzeszkowa – uzmysławia czytelnikom za pomocą tej historii wartość pracy.

(Por. Aleksandra Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w literackiej komunikacji [w:] Problemy socjologii literatury, red. J. Sławiński, Wrocław 1967 oraz [w:] Problemy teorii literatury, seria 2, red. H. Markiewicz, Wrocław 1976.) Najwyższa instancja nadawcza tekstu:

11

Podmiot utworu (autor wewnętrzny, podmiot czynności twórczych, implied author, obraz awtora).

• Zewnętrzny wobec tekstu. • Komentuje tekst główny poprzez: tytuł tomiku, tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta,

przypisy autorskie, rodzaj druku, wyróżnienia literowe, układ stronicy, rozczłonowanie tekstu .

Informacje o bohaterach • Stematyzowane (fabuła, opinie narratora itp.) – zależne od narratora. • Implikowane (słownictwo, konstrukcja wypowiedzi, przywołane konteksty

ideologiczne, religijne, literackie itp.) – autonomiczne. Ważniejsze są informacje implikowane. Mogą one dyskredytować sądy narratora. Relacje osobowe w literackiej komunikacji:

Instancje nadawcze Instancje odbiorcze Poziomy komunikacji

Mówiący bohater Słuchający bohater Przytoczenia dialogów

Wewnątrztekstowe Narrator, podmiot liryczny

Adresat narracji lub monologu lirycznego

Wypowiedź podmiotu mówiącego

Autor wewnętrzny Odbiorca wirtualny Utwór

Zewnątrztekstowe Nadawca utworu, podmiot czynności twórczych

Odbiorca idealny Konwencja

Autor konkretny Odbiorca konkretny Biografia

Wirtualny odbiorca Bierny:

– Wpisany w soliloquia, aforyzmy. – Pouczany – w literaturze oświecenia. – Zaskakiwany w poezji barokowej.

Czynny: – Przeżywa katharsis. – Dokonuje konkretyzacji. – Odczytuje sugestie symbolistów. – Interioryzuje poezję agitacyjną.

(Por. Michał Głowiński, Wirtualny odbiorca w strukturze utworu literackiego [w:] Studia z teorii i historii poezji, t. I, red. M. Głowiński, Wrocław 1967.)

12

Czytelnik

• Idealny – rekonstruuje historyczne znaczenie dzieła, rozumie sytuację nadawczą i poetykę dzieła.

• Konkretny – przeciętny, realny: szuka np. treści przygodowych, miłosnych, egzystencjalnych, ideologicznych, psychologicznych, botanicznych, meteorologicznych, psychologicznych…

Żaden konkretny czytelnik nie odczytuje wszystkich możliwych sensów dzieła! Poziomy komunikacji w dziele

• Wewnątrztekstowy: gdy bohater, np. Anzelm – opowiada Justynie i Janowi historię Jana i Cecylii.

• Zewnątrztekstowy: gdy autor realny, np. Orzeszkowa – uzmysławia czytelnikom za pomocą tej historii wartość pracy.

Przykładowa interpretacja wg polskiej szkoły komunikacji literackiej wiersza Szymborskiej Bohater wiersza to „wielki człowiek” – zapewnia zarówno odautorski tytuł, jak też cytowany napis na marmurowej tablicy. Ocena ta funkcjonuje zatem zarówno zewnątrz-, jak i wewnątrztekstowo: adresowana jest zarówno do wirtualnego czytelnika, jak też do bohaterów wiersza (uczestników wycieczki). Wielkości tej nie potwierdzają jednak ani zachowania bohatera, ani opinie innych. Wpisany w tekst wirtualny odbiorca ma jednak przyjąć taką ocenę. Dyskutować z nią może tylko odbiorca czynny, konkretny człowiek odnoszący tekst do własnych doświadczeń, przemyśleń i przekonań.

13

Dekonstrukcjonizm • Nurt badań literatury i kultury, Francja i USA, lata 70. XX w. • Jacques Derrida, zm. 2004. • Opozycja do strukturalizmu (tekst nie jest uporządkowaną całością) i hermeneutyki

(negowanie podmiotowości). • Tekst obiektem znakowym, nie ma odczytań dobrych i złych, prawomocnych

i nieostatecznych. Wartości pochodzą od oceniającego. Nie można oceniać tekstów. • Interpretacja to zestawianie tekstu z innymi tekstami (dekonstrukcja). • Sens tekstu to gra znaczeń nie podlegająca kontroli piszącego, powstaje w wyniku

oddziaływania znaków tekstu i ich interpretatora. • Nie można scalić słów w sensowną wizję świata, dyskurs wyjaśniający jest

autorytarny, modele złudne, reguły i tezy podważalne, teorie ograniczają. • Kategorie analityczne: znak, tekst, dyspersja (rozproszenie), przemieszczenie.

Przeciw systemom, instytucjom, hierarchiom pojęć.

Strategie interpretacyjne

Dzieło odbieramy:

• z kontekstami, • z utartymi znaczeniami, odczytaniami, • z instrukcją „obsługi”, • jak turyści: z ograniczoną wiedzą (Bergson, 1895). Wspólnota kulturowa (szkoła) narzuca sensy, ulegamy presji.

Rozumienie tekstu wymaga wiedzy o kulturze! Śmierć autora! Roland Barthes, Śmierć autora, przeł. M.P. Markowski, „Teksty Drugie”, 1999, nr 1-2. (Załącznik 6.) Nastąpiły w jej wyniku narodziny czytelnika…

Strukturalizm Semiotyka

Hermeneutyka

Szukanie znaczeń w tekście

Poznawczy optymizm Dobre samopoczucie

Dekonstrukcjonizm

Nadawanie znaczeń tekstowi

Tekst nie ma obiektywnych własności Ważny jest kontekst, lekturowe

doświadczenie czytelnika

14

Pytania dekonstrukcjonistów • Do jakich tekstów utwór nawiązuje? • Na czym polega niespójność dzieła? • Jakie to tworzy znaczenia? • Jakie nieoczekiwane znaczenia ma tekst? • Które fragmenty są cytatami?

Przykładowa interpretacja dekonstrukcjonistyczna Wiersz nawiązuje do opowieści o bohaterach i do współczesnej „wielkiemu człowiekowi” socrealistycznej twórczości agitacyjnej. Powstaje w ten sposób niespójny obraz jego osoby. W tomiku „Ludzie na moście” sąsiaduje z wierszami „O śmierci bez przesady” oraz „W biały dzień”. Sugeruje to, że działalność bohatera była tylko epizodem w historii. Cytowana treść napisu wyrytego na marmurowej tablicy kontrastuje z prozaicznymi realiami jego życia. Muzealne rekwizyty nie informują, czym się zajmował. Cytowane, łacińskie nazwy drzew świadczą natomiast o jego klasycznym wykształceniu i osobistej godności.

15

Intertekstualność Ogół własności i relacji tekstu, wskazujący na uzależnienie jego wytwarzania i odbioru od znajomości: innych tekstów, reguł gatunkowych i stylistycznych, rzeczywistości kulturowej. Przeciwdziała iluzyjnemu odbiorowi. Trzeba znać teksty kanoniczne.

Koncepcje dzieła literackiego

Znaczenie odkrywamy przez:

• konfrontację z tekstami o tej samej tematyce. • dekonstrukcja tekstu wymaga wcześniejszej rekonstrukcji. • dekonstrukcja to rozbicie jedności dla ujawnienia znaczeń, ich interpretacja

i rekonstrukcja tekstu z użyciem nowej wiedzy – na wyższym poziomie. • aluzja, centon, kolaż, montaż, kontrafaktura, pastisz, parodia, potpourri, trawestacja,

wariacja... (Por. Ewa Kraskowska, Anna Legeżyńska, O intertekstualności i innych pojęciach literaturoznawczych [w:] Kompetencje szkolnego polonisty, red. B. Chrząstowska, WSiP, Warszawa 1995, s. 132-140. Ryszard Nycz, Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 153-180.) Intertekstualność:

• nie ma tekstu-źródła: funkcjonują obiegowe motywy, • nawiązania nie muszą być intencjonalne, mogą być nieświadome, • teksty to również aluzje, reminiscencje, gatunki, style, „teksty kultury”, uniwersum

dyskursu, kulturowa rzeczywistość, • znaczenie tekstu nie jest stałe, lecz uwarunkowane jego organizacją, kompetencjami

czytelnika, kontekstami, • wiele dzieł rozumiemy, traktując je jako reakcje, nawiązania, polemiki... • dzieło funkcjonuje w świecie sztuki i wspólnocie ludzkiego doświadczenia.

Poetyka intertekstualna ma tradycje filologiczno-literackie, perspektywy zaś przede wszystkim kulturowe oraz interdyscyplinarne. (Por. Ryszard Nycz, Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz, Universitas, Kraków 2006, s. 153-180.)

Postmodernizm

Chaos Pluralizm Anarchia znaczeń Aktywność interpretacyjna Nihilizm Autentyczność odczytań

Strukturalizm Semiotyka

Hermeneutyka

Tekst, styl, gatunek

Intertekstualność Kulturowa teoria literatury

Tekst i rzeczywistość kulturowa

16

Kulturowa teoria literatury (Cultural Criticism, nowy historycyzm) • W Anglii po 1956, Francja po wojnie w Algierii 1956, USA po Wietnamie. • Badanie literatury to odsłanianie mitologii, ideologii, mistyfikacji potrzebnych

jednostce do kulturowej tożsamości. Człowiek jest niewolnikiem kultury symbolicznej. Zmiana opcji z estetycznej na polityczną.

• Badanie literatury popularnej, muzyki rozrywkowej, meczów, reklamy, pornografii, robienia zakupów.

• Louis Althusser: jednostka nie działa z wolnej woli, lecz z przymusu zajmowanego miejsca.

• Stephan Greenblatt: interpretator stawia sobie za cel rozumienie literatury jako części systemu znaków, tworzących daną kulturę.

• Kultura to miejsce konfliktu władza – jednostka, ta ostatnia musi być ujarzmiona. • Literatura to dyskurs poddany społecznym regułom produkcji i kontroli. • Płeć, przynależność klasowa i etniczna wyznaczają postawy autora i czytelnika. • Każdy tekst kryje wyobrażenia o świecie. Interpretacja to ich ujawnianie. Ale sądy

badacza też są instytucjonalnie uwikłane... Dlaczego „kulturowa teoria literatury”?

• Literackie obrazy świata tworzą terytorium kultury, pomagają je rozumieć. • Tekst jest związany z kontekstami kulturowo-społecznymi. • Tekst to socjologiczna analiza społeczeństwa. • Literaturoznawca winien badać nie tylko dzieło, lecz też kulturowo-społeczne

mechanizmy jego tworzenia i czytania, kształtowanie zbiorowych przekonań. • Dyskurs literacki jest uwarunkowany przez instytucje i różnorodne [lokalne] interesy

(V.B. Leitch). • Należy zatem tropić retoryczne strategie tekstów nie w wymiarze estetycznym, lecz

ideologicznego uwarunkowania praktyk dyskursywnych. • Teoria powinna być zaangażowana politycznie i uczestniczy w bieżących problemach

naszej rzeczywistości (R. Nycz) Interpretacja kulturowa to współdziałanie badań literackich, filozoficznych, socjologicznych i antropologicznych oraz połączenie metod marksistowskich, feministycznych, psychoanalitycznych i poststrukturalistycznych. „Cultural Critique”, University of Minnesota 1985. Zwrot antropologiczny Jerzy Bartmiński: nieusuwalna jest obecność podmiotu w wypowiedzi jako ramie modalnej.

• Andrzej Mencwel: przejdźmy od podmiotu tekstu do podmiotu mówiącego: jak podmiot tworzy się w mówieniu? Jak konstytuują go teksty? Jak jego styl ekspresji ma się do kulturowej mentalności?

• Literatura źródłem jednostkowych doświadczeń. • Badacz winien poświęcić się analizie przypadków jednostkowych. Literatura nie

transcenduje poza to, co jednostkowe (Ryszard Nycz). Worldly text (Tekst zanurzony w świecie) Historia, polityka, społeczeństwo, ideologia, władza, ciało, kultura materialna, płeć kulturowa, rasa, etniczność... Teoria powinna być zaangażowana politycznie i uczestniczyć w bieżących problemach.

17

Pytania stawiane dziełu przez kulturową teorię literatury 1. Jakie zachowania kulturowe popiera? 2. Dlaczego jest atrakcyjne dla czytelników danego czasu i epoki? 3. Z którymi wartościami nie zgadza się dzisiejszy czytelnik? 4. Od jakich kontekstów społecznych zależy rozumienie dzieła? 5. Jakie układy społeczne zdeterminowały akceptację bądź odrzucenie wartości?

(Por. Stephan Greenblatt, Culture [w:] Critical Terms for Literary Study, University of Chicago Press, Chicago 1995.) Pytania kulturowej teorii literatury

• Jakie praktyki symboliczne pojawiają się w tekście? (pozdrowienie, architektura, wycieczka, przewodnik, szkoła, ubranie…)

• Za kogo uważa się bohater, za kogo wycieczkowicze, przewodnik, Wielki Człowiek, aza kogo Autorka?

• Jakie instytucje kontroli ujarzmiły bohatera, przekształcając go w podmiot polityczny? (cenzura, stosunki własności, kontrola społeczna)

• Jakie aspekty władzy wprowadza wątek szkoły? • Do jakich struktur społecznych odnosi się wiersz? • Jaki wpływ na społeczną rzeczywistość ma bohater? Jak go wykorzystuje? • Jakie praktyki symboliczne i ideologie umacnia dzieło? • W jaki sposób klasa dominująca wywiera wpływ na warstwę podporządkowaną?

(przez kapitał, kształcenie, media) • Jak formy językowe charakteryzują bohatera, wycieczkę? • Jakich mistyfikacji chce bohater, dlaczego? • Jakie mity umacniają jego kulturową tożsamość? • Co różni dawne i dzisiejsze zwiedzanie? • Jak kultura ujarzmia jednostkę? • Dlaczego czytelnik uznaje wiersz za atrakcyjny? • Jakie są różnice wartości ukrytych w dziele i moich jako czytelnika? • Czyja wolność myślenia może być ograniczona przez ten wiersz? • Co Szymborska pisze o sobie? • Jak czuje się Noblista i dlaczego?

Interpretacja według kulturowej teorii literatury wiersza Szymborskiej Istotnym kontekstem życia bohatera był socjalizm. Jako konformista nie wykorzystywał swojego wpływu na kulturową rzeczywistość. Przyczynił się do późniejszego zniewolenia umysłów. Władza nadal wywiera swój wpływ na obywateli poprzez kształt edukacji, media, architekturę, życie kulturalne, strukturę własności. Doprowadziła do bierności i zubożenia społeczeństwa. Obywatele (tu: uczestnicy wycieczki, prawdopodobnie uczniowie) nie potrafią jednak rozpoznać swojej rzeczywistej sytuacji, ograniczają poznanie do odbierania komunikatów nadawanych przez władzę, nie skorzystają z możliwości uczestniczenia w rządzeniu państwem, nadal oczekując mistyfikacji. Zastraszone, zubożałe, posttotalitarne społeczeństwo odrzuca perspektywę wolności.

18

Fenomenologia • Edmunda Husserl: ad rem – do rzeczy (dzieł). • Pytania o sposób ukazywania się, istnienia i akty poznawania dzieła, nie o autora czy

przeżycia czytelnika. • Maurice Merlau-Ponty Fenomenologia percepcji. • Roman Ingarden O dziele literackim 1931- estetyka fenomenologiczna: quasi-sądy

opisują rzeczywistość fikcyjną. Odbiór dzieła to konkretyzacje przez wypełnianie miejsc niedookreślenia (fazy: brzmienia, znaczenia, uschematyzowane wyglądy, przedmioty przedstawione).

• Fikcjonalność podstawowym wyróżnikiem literatury. • Antypsychologizm. • Nie uwzględnia kontekstów.

Pytania fenomenologa

• Jak dookreślamy sobie przedstawione wyglądy, przedmioty? • Co i jak postrzegamy w wierszu? • Jak postrzegano bohatera lirycznego? • Co wyobraża sobie uczestnik wycieczki? • Co różni konkretyzacje wiersza stworzone przez różnych czytelników? • Jaki sens dzieła powstaje przy czytaniu?

Przykładowa interpretacja fenomenologiczna Dom „wielkiego człowieka” wyobrażamy sobie jako wspaniały pod każdym względem, czyli godny niego. W wierszu zauważamy szacunek, jakim otaczano go za życia i po śmierci. Postrzegano go zawsze jako człowieka godnego najwyższego uznania. Uczestnik wycieczki wyobraża sobie jego spokojnie, godne i bezpieczne życie, krańcowo różne od jego własnego. Przy takiej recepcji wiersza czytelnik dostrzega różnice między realiami życia: bohatera, wycieczkowiczów oraz własnego. Jednak konkretyzacje tekstu uzależnione są w szczegółach od mentalnego wyposażenia czytelników. Opozycja tekst – intencja

• Strukturalizm: tekst zawiera znaczenia. • Fenomenologia: znaczenia wytwarza świadomość intencjonalna (czytelnik).

Fenomenologia: czytelnik w roli głównej.

19

Krytyka psychoanalityczna • Kategorie psychoanalizy Sigmunda Freuda: interpretacyjne wykorzystanie

przyjemności opowiadania. • Dzieło zapisem kompleksów, nieświadomych dążeń, świadectwo życia psychicznego

autora. • Rodowód literacki mają pojęcia: kompleks Edypa, narcyzm, masochizm (Leopold

Sacher-Masoch, powieściopisarz), sadyzm (Markiz de Sade, powieściopisarz). • Sposób opisu zachowań bohaterów, funkcjonowania wyobraźni poetyckiej (Gaston

Bachelard: żywioły, przestrzeń, dom, zwierzęta), kulturowych przejawów nieświadomości zbiorowej (teoria archetypów Carla Gustava Junga), analizy zachowań społecznych (Jacques Lacan: pożądanie uznania i posiadania Innego, język zniekształca przedmiot).

• Podobnie jak w hermeneutyce: interpretacja to docieranie do istniejącego sensu, uświadomienie go (jest stłumiony).

• Interpretacja jest rodzajem autobiografii. • Czytelnik projektuje na dzieło swoje fantazje.

Ucieczka przed traumą powołaniem literatury. Danuta Danek, Sztuka rozumienia. Literatura i psychoanaliza, IBL, Warszawa 1997. Problemy stawiane przez psychoanalityków

• Kształt przedmiotów… • Archetypy: dom (bez strychu, kuchni?), rodzina (niekompletna?), ogród (bez warzyw,

drzew owocowych?), miasto (bez rozrywki?), żywioły, przestrzeń, zwierzęta… • Rodzina domem Ojca, kształtuje społeczne wzory. • Treść zbiorowej nieświadomości… • Męskie marzenia o sławie, wolności, znaczeniu… • Jak język zniekształcił osobowość podmiotu lirycznego? • Kompleks proroka?

Jean-Charles Gille-Maisani, Adam Mickiewicz człowiek. Studium psychologiczne, PIW, Warszawa 1987. Przykładowa interpretacja psychoanalityczna wiersza Szymborskiej Przywołane w wierszu podłużne przedmioty należące do bohatera (fajka, flet) podkreślają jego męskość. Archetyp domu sprowadzony został do miejsca jego pracy i wypoczynku, pominięto natomiast strych i kuchnię. Brakuje też sadu i ogrodu warzywnego, który został przez bohatera zamieniony na park. Świadczy to o jednostronności osobowości „wielkiego człowieka” – pozbawionego rodzinnego życia, cielesności i prywatności. Najpotężniejsze z roślin: drzewa – są symbolami płodności, a ich pielęgnacja zastępuje bohaterowi życie rodzinne. Jego kompleks proroka spowodował, że całkowicie poświęcił się pracy, czyli służeniu rządzącym. Dlatego jego dom nie mógł być przekazany spadkobiercom, lecz został zamieniony przez władze na muzeum.

20

Feminizm • W językoznawstwie, wiedzy o kulturze i literaturoznawstwie. • Patricia Meyer-Spacks, Elaine Showalter (ginokrytyka),R. Bar-thes, J. Derrida. • Dzieło w związku z płcią, płeć zjawiskiem kulturowym. • Rozumienie, analiza oraz odbiór dzieła literackiego, języka, instytucji literackich

i teorii literatury z punktu widzenia doświadczenia kobiecego. • Badanie sposobu przejawiania się płciowości autora w utworze. • Inspiracje psychoanalityczne, językoznawcze. • Rewizjonistyczna krytyka feministyczna – badanie wątków mizoginicznych

w literaturze, krytyce, ustalaniu kanonu (perspektywa jednak androcentryczna). Potrzeba ginokrytyki: na czym polega specyficzność pisarstwa kobiecego?

Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie. Antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, IBL, Warszawa 2001. (Załącznik 8.) Maria Janion, Kobiety i duch inności, Sic!, Warszawa 1996. (Załącznik 9.) Interpretacja feministyczna

• Jak przejawia się płciowość podmiotu lirycznego? • Jak przejawia się płciowość bohatera? (samotny, szanowany, właściciel) • Dlaczego słowa „człowiek”, „dom” umieszczono w tytule? • Dlaczego wymieniono takie drzewa?

Przykładowa interpretacja feministyczna wiersza Szymborskiej Podmiot liryczny wiersza nie ujawnia swojej płci. Akceptuje zasady patriarchalnego społeczeństwa. Tytułowe słowa „człowiek”, „dom”, a także „pokój”, „świat” są rodzaju męskiego, podobnie jak nazwy drzew zasadzonych przez „wielkiego człowieka”. Nazwy te nacechowane są pozytywnie. Niegodna wspomnienia okazała się natomiast kobieta, która opiekowała się „wielkim człowiekiem”, domem i jego otoczeniem. Tak jak one była traktowana przez bohatera jak własność.

21

Postkolonializm • Frantz Fanon Wyklęty lud ziemi 1961 (z Martyniki, algierski psychiatra). • Literatura stronniczką imperialistów. • Badanie wpływu Zachodu na kultury Trzeciego Świata • Badanie symbolicznych sposobów represjonowania mniejszości etnicznych • Konstrukty znaczeniowe uzasadniające panowanie nad podbitymi • Ewa Thompson, Maria Janion: literatura polska była dawniej kolonizowana przez

zaborców i komunizm, obecnie przez wzorce amerykańskie. Pytania postkolonialistów

• Jakiej rasy jest bohater? • Jaki jest jego stosunek do innych kultur? • Jakie stereotypy kulturowe na jego temat wytworzyli przedstawiciele kultury

dominującej? • Jakie stosunki ekonomiczno-własnościowe panują w jego kraju? • W jaki sposób jest represjonowany? • Jakie jest miejsce jego kultury w świecie?

Interpretacja postkolonialna wiersza Szymborskiej Bohater wiersza to człowiek rasy białej, Europejczyk. Jego rasa przemocą zdominowała ekonomicznie oraz kulturowo ówczesny świat. Ale zniewolone przez sąsiednie mocarstwo jego państwo nie należało – jak dawniej – do wpływowych w Europie. Wątpliwe, czy „Wielki człowiek” podróżował, aby konfrontować swoją „wielkość” z przedstawicielami innych kultur (chociażby sąsiednich). Nie wiadomo, czy w ogóle zabierał głos w sprawie położenia swojego państwa lub innych, będących w jeszcze trudniejszej sytuacji. Posiadał wielki majątek w postaci usytuowanego w centrum środkowoeuropejskiego miasta wielkiego domu z parkiem. Był bowiem w bardzo dobrych stosunkach z władzą, rządzącą w jego kraju – i nie chciał z tego rezygnować...

22

Interpretacja kerygmatyczna • Kerygmat (gr. keryssein - głosić, przepowiadać) – w Starym Testamencie oznacza

głoszenie królestwa Bożego. • Dotyczy teologicznej, doktrynalnej lub światopoglądowej wymowy tekstu. • Jako centrum aksjologiczne zakłada antropologię chrześcijańską.

Marian Maciejewski, Interpretacja kerygmatyczna [w:] Kompetencje szkolnego polonisty, red. B. Chrząstowska, WSiP, Warszawa 1995, s. 126-132. (Załącznik 10.) Przykładowa interpretacja kerygmatyczna wiersza Szymborskiej Wiersz mówi o skutkach utraty wiary i redukcji sacrum. Bohater nie naśladuje Chrystusa i utrzymuje dystans w stosunku do współczesności. Izolując się wspiera zło. Zestawiono z nim żywioły ziemi (żwir, kamień), ognia (kometa) i powietrza (wysokie drzewa, oszklona weranda), lecz nie wody, która oznaczałaby dążenie do oczyszczenia i moralnego odrodzenia. Jego potrzeba Boga wynika więc z poczucia winy, lęku przed zagładą świata i własną. Tekst zestawia jego ułomną religijność z zanikiem egzystencjalnego heroizmu i metafizycznego wymiaru życia mieszkańców blokowisk. Zdają sobie oni sprawę z jałowości egzystencji pozbawionej kulturowej tradycji oraz eschatologicznych odniesień.

23

Krytyczna analiza dyskursu (Critical Discourse Analysis, CDA)

• Bada społeczny aspekt funkcjonowania języka (dyskurs). • W 1993 Teun van Dijk (Holandia) ogłosił artykuły programowe w Discourse

& Society. • Badanie ukrytych przyczynowości między tekstami i społecznymi strukturami,

relacjami, procesami. • Teksty kształtują: władza i walka o władzę. • Niejawność powiązań tekst – władza umacnia hegemonię władzy. • Opisując zjawisko zmieniamy kontekst społeczny, skala zmian zależy od dostępu

do mediów. Przykład: podręcznikowy wizerunek emigranta przesądza o jego społecznym statusie. Interpretacja wiersza Szymborskiej oparta na krytycznej analizie dyskursu Tryb rozkazujący czasownika podkreśla hierarchiczność społecznej struktury. Uczniowie już w szkole zmuszani są do uznania hegemonii panującej władzy. Nie próbują z nią ani o nią walczyć. Rządzący kreują przekazy medialne (np. treść tablicy informacyjnej) zgodnie z własnymi interesami. Pozorują przy tym troskę o społeczeństwo, dziedzictwo kulturowe i narodowy majątek. Niedokonane formy czasowników wyryte na marmurowej tablicy sugerują, że „wielkiemu człowiekowi” nie pozwolono doprowadzić prac do końca. Władcy zrywają z aksjologią zakodowaną w języku, tworząc nowomowę. Próby diagnozy:

• Uczeń będzie zainteresowany lekturą tylko wtedy, gdy odnajdzie w niej ważne dla siebie treści.

• Współczesne teorie literackie pozwalają docierać do aktualnych sensów czytanych tekstów.

• Metoda strukturalno-semiotyczna dominuje w szkolnych i okołoszkolnych odczytaniach (ściągach). Nie pozwala jednak na dotarcie do ważnych dla współczesnych czytelników znaczeń.

• Niechęć uczniów do lektury wynika w dużej mierze z przestarzałych metod lekcyjnej pracy z tekstem.

Wnioski dydaktyczne: • Większość wiedzy współczesny uczeń zdobywa poza szkołą. • Uczniowie są uczestnikami współczesnej kultury, dlatego w wypracowaniach mogą

pojawiać się elementy hermeneutyczne, dekonstrukcjonistyczne, feministyczne, antropologiczne, semiotyczne... Należy je doceniać.

• Szkoła posługuje się symboliczną przemocą, narzuca obowiązujące interpretacje (Bourdieu).

• W ściągach (również internetowych), brykach i przestarzałych pomocach dydaktycznych dominuje strukturalizm (a nawet dychotomia treść – forma oraz streszczenia).

• Własna interpretacja to wyraz rozumienia siebie, kultury, społeczeństwa. Trzeba ją promować – zarówno w pracy dydaktycznej, jak podczas wypełniania zadań egzaminatora.

24

Źródła:

1. Pierre Bourdieu, Reguły sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, przeł. Andrzej Zawadzki, Universitas, Kraków 2001.

2. Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006.

3. Bożena Chrząstowska, Seweryna Wysłouch, Poetyka stosowana, WSiP, Warszawa 2000.

4. Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski, Ryszard Nycz, Universitas, Kraków 2006.

5. Barbara Myrdzik, Rola hermeneutyki w edukacji polonistycznej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999

6. Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Universitas, Kraków 2000.

7. Słownik pojęć i tekstów kultury, red. Ewa Szczęsna, WSiP, Warszawa 2002 (hasła: szkoły i kierunki badawcze: dekonstrukcjonizm, feminizm, fenomenologia, formalizm, hermeneutyka, Nowa Krytyka, postmodernizm, poststrukturalizm, psychoanaliza, semiotyka, strukturalizm).

25