hadimli_halil.pdf

5/17/2018 hadimli_halil.pdf

1/12

AKSEKLESNDEKGEBE HAREKETLER

The Nomadic Movements In Akseki Town

Halil HADML

Zerrin KARAKUZULU

Salih BRNC

zet

Akseki ilesi, Antalya ilinin kuzeydousunda, Toros Dalarnn yksek ve engebeli bir kesimindeyer alr. le arazisi, k Akdeniz kysndaki alak ve kuytu alanlarda geiren da gebesi ve yar gebeYrk airetlerinin yayla alanlarn meydana getirir. Bu yzden ile, yaz aylarnda olduka fazla nfuslanr.Uzun yllardan beri Ky Akdeniz ile Akseki ilesi arasnda gerekletirilen Yrk gleri, btn Torossilsilesinde grlen gebe hareketlerin bir rneini oluturur. Ge katlan nfus, yerleik nfus ve devletolmak zere, birden fazla taraf olan bu hareketin zerinde pek ok tart ma yaplmtr. Ancak hibir tartmabu insanlarn yrmesine engel olamamtr. Bu yzden Toros Dalar bugn hala, kei anlarndan kan seslereliinde yryen Yrk airetleri tarafndan yaam alan olarak kullanlmaktadr.

Anahtar Kelimeler:Akseki, Yrk, Gebelik, Antalya, Toros Dalar

Abstract

The town Akseki is located in the high and steep-uneven piece of region on the Toros Mountains,northeastern of Antalya. Akseki, wintertime of which is colder and summertime is cooler, as well in accordancewith the Coastal Mediterannean due to the influence of altitude, overpopulates considerably more in summermonths. The town area composes in particular summer pasture areas where the nomadic tribes spending theirwintertime in low and dell areas on the Mediterannean coast applies in summer months.Yrk migrations,which have been performed for long years among the Coastal Mediterannean and Akseki, models of nomadicmovements observed in all ranges of the Toros. Several arguments have been made on that movement, whoseunits are such as, the nomadized population, the settled population and the state. However, any arguments havenot been able to prevent those people from migrating. Therefore, the Toroses are still applied today as the

surviving space by the migrating Yrk tribes,which rae accompanied by the peal sounds from domestic goats.

Key Words:Akseki, Yrk, Nomadism, Antalya, The Toroses

Giri

Anadolunun gneyinde uzanan sradalar, blgenin beeri ve fiziki corafya artlarnn ortayakmasnda byk etkiye sahiptir. Ykseltinin ksa mesafelerde deimesi ve dalk alanlarn fazlal,yaz ve kmevsimleri arasnda birbirinden farkl iklim deerlerinin grnmesine sebep olmutur. Bu dabio-klimatik bakmdan farkl zonlar oluturarak, hayvanclk asndan yl ierisinde iki geim sahashazrlamtr. Bunlardan birincisi alt zonda genellikle klak olarak kullanlan kyler ve arazileri, ikincisiise st zondaki dnemlik yerlemeler ile yayla ve mera alanlardr1.

Akseki, st zonda yer almasndan dolay yayla ve mera alanlarnn geniyer tuttuu bir iledir.Bu yzden ilede gebe yaamn deiik modelleri ile olduka fazla sayda dnemlik yerlemebulunmaktadr.

Aksekideki gebe topluluklar ve dnemlik yerlemeler; fiziki yaplarna ve buralardakiinsanlarn yaam ekilleri ile ekonomik uralarna gre snflandrlmtr. Buna gre sahada; pastoralnomadizmin bir tr olan da gebelii, yar gebelik ve yaylaclk faaliyetlerini bir arada grmekmmkndr. Bu faaliyetlerin sonucu da Akseki ilesinde dnemlik yerleme olarak, yaylaclarn meydanagetirdii yayla yerlemeleri ile da gebeleri ve yar gebelerin oluturduklar Yrk obalar ayrt

Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm, Erzurum Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Corafya Blm, AdapazarAtatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm, Erzurum1 TUNDLEK, N., Trkiye skan Corafyas. stanbul niv. Edebiyat Fak. Yay.1283, Corafya Enstits Yay. No.49,STANBUL, 1967, s.20


2/12

Uluslararas Sosyal Aratrmalar DergisiThe Journal of International Social Research

Volume 3 / 10 Winter 2010

349

edilebilir. Eldeki almada tamamen yerleik nfusun meydana getirdii yaylaclk faaliyeti ile yaylayerlemeleri kapsam dnda braklarak kavramsal btnlk salayan dagebeleri, yar gebeler veYrk obalar incelenmitir.

1.Blm

Akseki lesinin genel corafi zelikleriAkseki ilesi, Antalya ilinin kuzeydousunda, Toros Dalarnn yksek ve engebeli bir

kesiminde yer alr (ekil 1). Sahann corafi zellikleri, toporafya ve ykselti koullarnn kontrolaltndadr. Saha 300-2800 m arasndaki ykselti kuana yaylmtr.

Aratrma sahas Akdeniz Blgesi ierisinde kalmasna ramen, iklim elemanlarnn gsterdiideerler asndan blge genelinden ayrlr. Saha, Akdeniz Blgesi ierisinde ekstrem saylabilecek iklimdeerlerine sahiptir. Bunun nedeni ise ykselti koullar ve corafi konumdur. Akseki lesinin iklimi,gneydeki Akdeniz ve kuzeydeki karasal iklim yaylalanlar arasnda bir geiiklimi karakteri gsterir.Bu yzden iklim elemanlarnn ortalama deerleri, gneyden kuzeye doru gidildike dmeeilimindedir.

Akseki lesinde iyi ekilde gelimi bir orman rts vardr. Dnya Doal Hayat Koruma

Vakf tarafndan, Avrupa ktasnda acil olarak korunmas gereken 100 scak blge arasnda anlan Akseki-brad ormanlar, yurdumuzun ender orman alanlarndan birini oluturmaktadr. Blgenin bitki rtszelliklerinin ortaya kmasnda da Toros Dalar, belirleyici olmutur. Akseki lesinin byk blmbitki rts kat olarak, Toros Dalarnn 1000-2000 m ykseltileri arasndaki Akdeniz DaKuandayer alr2. Ayrca sahann gneyinde Akdeniz Alt Kua, kuzey-kuzeydou-dou ve gneydousunda iseAkdeniz Da-ayr alanlarnda kalan blmleri de vardr. Saha endemikler yannda, 4. zamann iklimdeiikliklerinin eseri olan relikt trler barndrmas bakmndan da nem tar. Toros gknar ve sediryrede iyi gelimi aa trlerini meydana getirirken, zellikle Galanthus (Kardelen) ile temsil edilensoans ve otsu trlerin varlndan da bahsetmek gerekir. Bu trler yrenin gebe topluluklar tarafndantercih edilmesinin de sebepleri arasndadr.

ekil 1.Aratrma Sahasnn Lokasyon Haritas

2ATALAY, ., Trkiyenin Ekolojik Blgeleri. Orman Bakanl Yayn No:163, Meta Basmevi, ZMR, 2002, s.163


3/12



350

Akseki, gemiteki nemini kaybeden yerlemeler arasndadr. nk Cumhuriyetin ilkyllarnda, blgenin youn ekilde nfuslanm yerlerinin banda yer alrken, 2000 yl saymsonularna gre bal olduu il merkezinin en kalabalk dokuzuncu ilesini meydana getirmektedir.Toros Dalarnn olduka yksek kesiminde yer alan Akseki lesi, geim kaynaklar bakmndan ouyerinde snrl potansiyele sahiptir. Bu yzden ile, uzun yllar boyunca yksek miktarda g vermesi ile

adn duyurmutur. Akseki lesinden ayrlp, yurdun eitli yerlerine yerleen insanlarn says, resmiolmayan rakamlarla yzbinden fazladr. Aratrma sahasndan zellikle Ege ve Marmara Blgelerine,devaml yaam alanlarn deitirmek iin yaplan gler olduka nemlidir. Ky Egedeki Aydn, zmir,Manisa; Marmara Blgesinde de stanbul, gidilen yerler arasnda en fazla dikkat ekenlerdir.

Aratrma sahasnn nfus yaps zerinde de g hareketlerinin etkisi hissedilmektedir. zellikleortalama aile byklnn 2,8 gibi dk bir deer gstermesi, sahadaki nfus hareketlerinin birsonucudur.

Akseki lesi ekonomik kaynaklar bakmndan fazla bir eitlilik sunmaz. Geni tarmalanlarndan yoksun olan ile arazisi, genellikle geim tipine ynelik bir ekip bime faaliyetine sahneolmaktadr. Bu yzden tarmsal faaliyetler ierisinde dikili alanlar daha nemlidir. zellikle son yllardaartgsteren baalanlar, tarmla uraanlarn en nemli gelir kaynan oluturmaya balamtr.

Akseki lesinde hayvanclk faaliyetleri de istenilen dzeyde gelime gsterememitir. Gerekg olayndan kaynakl nfus azl, gerekse de ekonomik getirisinin dk olmas, hayvanclngelimesinin nndeki en nemli engellerdir. Bu yzden ile hayvancl, gebe topluluklarnfaaliyetleri ile birlikte anlmaktadr. ledeki toplam hayvan saysnn yaklak %90 kkbahayvanlardan olumaktadr. Bunlarnda byk ounluunun kl keisinden meydana gelmesi, otlakihtiyacn arttrmakta ve bu da orman alanlarnn byk zararlar grmesine neden olmaktadr. Bu yzdenson yllarda kl keisi saysnn azaltlmas ynnde giderek artan basklar yaplmaktadr.

Materyal ve Yntem

Akseki lesindeki gebe hareketler hakknda kaytl herhangi bir veri olmadndan alma,alan aratrmas sonularna dayandrlmtr. Bu amala gebe topluluklarn, 2004-2005 ve 2006

yllarnn yaz aylarndaki, hareketleri yerinde izlenerek anket ve mlakat yntemi ile bilgileritoplanmtr. Ayrca 2005 ylnn k ve ilkbahar aylarnda gebelerin klak olarak kullandklar altzondaki yerleim yerleri ile bal olduklar kyler, gezi-gzlem metoduyla etd edilmitir. G yollarnve konaklama yerlerini gsteren harita ise 1/100000 lekli KONYA N27-28, ALANYA O27-28paftalarna ait ilgili blmlerin, Corel/Draw programyla bilgisayar ortamna aktarlp, sahada elde edilenverilerin zerine ilenmesiyle hazrlanmtr.

2.Blm

Akseki lesinde Gebelik

1-Kavramsal ereve

Esas olarak gebelik, olduka kapsaml bir kavramdr. Dnyann ilk topluluklarnn avclk vetoplayclk amacyla yaptklar hareketten balayp, gnmzde endstri tesislerinde ii olarak almakiin yer deitiren insanlarn hareketlerine kadar pek ok yer deitirme faaliyetini anlatmak iinkullanlan kavram, zaman ierisinde yapsal olarak farkl olsa da hemen btn g olaylar iinkullanlmaya balanmtr3. Gnmzde ise gebelik kavram en tipik olarak, devaml kalacak bir yeriolmayan ve genellikle hayvanclk yapan hareketli topluluklar iin kullanlmaktadr. Bununla beraberdeien dnya artlar ve ekonomik modellere uygun olarak kavramn pek ok alt tr de ortaya kmtr.

Burada hemen belirtmek gerekir ki aratrma sahasnda klasik anlamda gebe bir toplulukbulunmamaktadr. Akseki ilesinde gebe olarak tarif edilen topluluklar, gebeliin alt trleri olarakele alnabilen da gebeleri ve yar gebelerdir. Bunlardan baka, mevsimlik yer deitirmelerin

3SOMUNCU, M., , Aladalar, Yaylaclk ve DaGebelii Konusunda Bir Aratrma. Gndz Eitim ve Yaynclk, ANKARA,2005, s.14


4/12



351

sonucu olarak ortaya kan yaylaclk faaliyetleri de tamamen farkldr. Aratrma sahasnda bu farklgrup topluluklarn faaliyetlerine bal olarak baz yerleme tipleri ortaya kmtr. Buna gre Aksekilesinde dnemlik yerleme olarak, yaylaclarn meydana getirdii yayla yerlemeleri ile dagebelerive yar gebelerin oluturduklar Yrk obalar bulunmaktadr.

Yukarda bahsedilen iki tip dnemlik yerlemenin de (yayla yerlemeleri ve oba yerlemeleri)faaliyet sahas, yayla ve mera alanlardr. Yayla yerlemeleri ve Yrk obalar mekn olarak ayn alanlarkullansalar da, fiziki yaplar ve fonksiyonel zellikleri bakmndan birbirinden ayrlrlar. Buyerlemelerden yaylalar, yln belli dneminde hem hayvanclk ve arclk amal, hem de sayfiye amalolarak kullanlr. Devaml meskenlerin de bulunabildii yaylalar, buralar kullanan bir veya bir ka kynortak maldr. Yrk obalar ise, yaylalara gre yln daha ksa bir devresinde kullanlan, devamlmeskenlerin bulunmad, yerleim yeri belirlenmesinde de yaylalar kadar seici olmayan, genellikle aynsoydan gelen bir airet tarafndan oluturulan yerlemelerdir. Zaten Trkiyenin eitli yerlerinde de aynsoydan gelen yaylac veya gebe ailelerin oluturduklar topluluklara anlatmak iin de oba tabirikullanlmaktadr45.

Akseki lesindeki yayla yerlemeleri ile Yrk obalarn birbirlerinden ayrmada; buyerlemelerin fiziki yaplar ile buralardaki insanlarn, uratklar ekonomik faaliyetleri, hayvanclyapekilleri, klaklardaki yaam tarzlar ve klaklarnn yerleri gibi zellikleri dikkate alnmtr. Buna

gre;

i. Yaylaclar, sadece bir noktadaki yaylalarna sayfiye veya hayvanclk amalgidip, k yaklatnda tekrar devaml yerlemelerine dnerler. Oysa dagebeleri ve yar gebeler, birden fazla yayla ve mera alann kullanrlar.Bunlar her yl ayn meknlar kullansalar da, yl ierisinde olu turduklardnemlik yerleme says (Yrk obas) birden fazladr.

ii. Yaylaclar aslnda yerleik iken, da gebeleri ve yar gebeler yaylaclarkadar yerleik olmak zorunda deillerdir. Yaylaclar, hayvanlarn klakolarak kullandklar kylerdeki ahrlara getirirlerken, kendileri de kylerdeveya ehirlerde bulunan devaml meskenlerine dnerler. Ancak, dagebeleridevaml meskenlerini pek kullanmazlar. Bunlar kaylarn, kyya yakn alakveya vadi ierisi gibi korunakl alanlardaki geici meskenlerinde srleri ileberaber geirirler. Yar gebelerde ise klaklarda srlerle devam ettirilen biryaam yoktur. Yar gebelerin srleri, k aylarn yine kyn dnda vedaha alaktaki korunakl alanlarda aileden biri veya bir obann gzetimindegeirirken, ailenin geri kalanlar ise kydeki devaml meskenlerine giderler.Bahar aylarndan itibaren yeniden ailenin btn fertleri, srlerle beraberdikey ynde hareket ederek mera alalarna ve yaylalara karlar.

iii.

Yaylaclar ve yar gebeler yaylada geirdikleri sreden arta kalanzamanlarnda farkl ekonomik uralarla megul olabilirken, dagebelerininbyle bir zellikleri yoktur. Bu insanlar yln tamamnda sadece hayvanclklahayatlarn kazanrlar.

2.Akseki ilesindeki Gebeler ve HareketleriAkseki lesinde gebeliin alt trlerinden olan yar gebeler ve da gebeleri

bulunmaktadr. Buradaki ayrm, yukarda da belirtildii gibi bu faaliyetler ierisinde yer alan Yrklerinklaklarnn nasl olduuna, bal olduklar kyleriyle olan ilikilerine ve geimlerinde hayvanclktanbaka faaliyet olup olmadna baklarak yaplmtr.

Yar gebe olarak ayrt edilen Yrkler, genelde Manavgata bal kyya yakn kylerdeyaarlar6. Ancak bununla beraber, deniz seviyesinden belli ykseltilerdeki kylerde de yar gebe

4GNER, ., 1995, Idr Ovas ve evresinde Yaylaclk. Atatrk niversitesi K.K.E.F. Dou Corafya Dergisi, S.1, s.229-246,ERZURUM5ZAMAN,M., 2000, Tonya lesinde Oba-Yayla Yerlemeleri ve Yaylaclk. Atatrk niversitesi Dou Corafya Derg., S.3, s.221-2446SEYRC, M., , Manavgat, Alanya, Gazipaa Yrkleri ve G Yollar. 3. Alanya Tarih ve Kltr Semineri 1996, ALSAV AlanyaTarih ve Kltr Seminerleri, 1993, ALANYA, s.277-283,


5/12



352

Yrkler bulunabilmektedir. Yksek kylerdeki yar gebe Yrkler, kn srlerini vadi ileri gibikorunakl blgelere gtrp kendileri de kylerdeki devaml meskenlerinde yaarlar. K ak veyakapal allarda ve yaknlarnda bulunan dar otlak alanlarnda geiren bu yar gebe Yrkler, ilkbahargeldiinde g hareketlerine balarlar. Bu erevede Akseki ilesine, Manavgata bal Karaz, Hacisal,Deirmenlik kylerinden yar gebe Yrkler gelmektedir. Yar gebeler daha ok Gidengelmez

Dalarna doru kuzey ynnde ilerlerler. Bunlar g hareketlerine Mays ortasnda balar. Karaz vecivar kylerden hayvanlar ile birlikte hareket eden yar gebeler, uzun bir yol kat ederler. Bu gerlerkylerinden ktktan sonra ilk nce Manavgatn Deirmenlik Ky arazisine otururlar. Burada 24 saatkaldktan sonra Akseki lesi snrlarna girip srasyla; Kepezbelenin Sakseydi Beli, Kepezin Avlca(Avlu), Cendevenin Taoluk, Belenalann Taaras (bugn mer Duruk Dinlenme tesislerininbulunduu konum), Akseki ile merkezi yaknndaki Akeme, Yarpuzun Zomana, Cevizlininakllgedik (Karakla yol ayrm) ve Tekebeli mevkileri ile Deirmenlik kynn Stldere ve en sonolarak da Sleymaniyenin Gkam mevkilerinde birer gn konaklayp, Konya-Antalya il snrndakiYellice (Yellibelen) yaylasnn Kartalkaya mevkiine ularlar (Foto 1, ekil 2). Bu gzergh aynzamanda karayolu gzerghna da az veya ok uymaktadr. Bu nedenle hayvanlarn yryerek geldii buyolda insanlar ve eyalar, traktr ve dier ulam aralar ile tanmaktadr. Yaylaya k, yaklak 12gn srmektedir. Dnise Ekim aynn 15inde balayp, ayn gzergh izlenerek 12 gnde Kasm aybanda klaklara varlnca sona ermektedir.

Bu g yolunu izleyen gnmzde 3 hane yaklak 25 nfus bulunmaktadr. nsanlarn anageim kaynaklar hayvanclk olduu iin bu ailelerin byklkleri fazladr. Bu gzerghta ylda yaklak1000 kkba hayvan getirilip gtrlr. Hayvanlarla beraber uzunca bir sre devam eden g olaysrasnda, baz problemlerle karlalmaktadr. zellikle arazisinden getikleri kylerin bu geiiistememeleri, eitli sorunlar dourur. Ancak bu gebe insanlarn g yollar zerinde bulunan herkyn arazilerinde 24 saat konaklayabilmeleri, valilik emri ile gvence altna alnmtr. Byle bir yasaldayanaklar olan yar gebe Yrkler, bu yasal srelerini sonuna kadar kullanarak, konakladklaryerlerin yakn evresindeki otlaklardan da faydalanrlar. Hemen hatrlatmak gerekir ki bu g hareketisrasnda en fazla zarar gren ekili alanlarn daralmas, gnmzdeki gler srasnda ortaya karansorunlar azaltmtr. Gerekten de Karaz kynden gelen Yrk airetinin aas Mehmet Koa gre de,Akseki yresinin darya youn ekilde g vermesi, g yollarnda yaanan sorunlarn azalmasndaki enbyk nedendir.

Fotoraf 1.Yellice Yaylasndaki Mehmet Ko Obas.


6/12



353

Manavgatn kyda bulunan kylerinden Gidengelmez Dalarna doru, Akseki lesinin tmarazisini gneyden kuzeye kat ederek yaplan bu gn, hangi tarihten balad bilinmemektedir7.1950lerden nce devlet tarafndan ge katlanlardan alnan Anam parasnn kalkmas, gebelerinmaddi olarak rahatlamalarna ve deien ekonomik-sosyal artlara ramen, g hareketinin gnmzekadar ayn ekilde devam edip gelmesini salamtr. Uyguland tarihlerde gebeler ve yaylaclar iin

byk maddi yk getiren Anam vergisi, ge katlan hayvan srlerindeki her ba hayvandan, gekatlan askerden gelmierkek nfus ve bayanlardan da kii ba alnan bir nevi yol geti parasyd. Ancakbu vergiden muaf olma yollar da vard. Askere gitmemiolan erkek nfusla, beocua sahip ailelerdenvergi tahsil edilmezdi. Eer aile beveya daha fazla ocua sahipse kii ba para demedii gibi, altncocuktan sonra da devlet tarafndan bir top kumaile dllendirilirdi. Bu da yurdumuzda 1960lara kadarizlenen nfusu arttrma politikasnn, sosyal ve ekonomik hayata ne ekilde yansdn gsteren nemlibir rnektir.

Burada hatrlatmak gerekir ki zamannda gebelerden tahsil edilen bu vergi, pek ok kezkaakl da tetiklemekteydi. Vergi vermek istemeyen Yrkler, hayvan saymlarnn yapld Murtiiile Akseki Kasabas yaknndaki Akeme konaklama yerlerinden srlerini gece geirirlerdi. Ancakkaak geen bu sr srkatlar yani bekiler tarafndan yakalandnda ise iki kat cret ilecezalandrlrd.

ekil 2.Akseki lesi erisindeki Yrk Glerinin Gzerghlar ve Konaklama Yerleri

7 MOOL, H., Alaiyede Yrk G ve Tarihi Kayna. 6. Alanya Tarih ve Kltr Semineri 1996, ALSAV Alanya Tarih veKltr Semineri Yaynlar III, 2004, KONYA, s.41-45,


7/12



354

Akseki lesinde dagebelii konusunda rnek verebilecek Yrk airetleri ise Manavgatndeniz seviyesinden yksekte kurulmu kylerinden gelen gebelerdir. Bunlarn geldii Genler Ky600 m, Gebece ky 650 m, Ahmetler Ky ise 700 m gibi yksek saylabilecek konumlarda bulunurlar.Ait olduklar kyleri, kmevsiminde hayvanlarn ak alanda tutulamayaca kadar yksekte bulunan buYrkler, souk mevsimi daha alak seviyelerdeki vadi ileri gibi nispeten korunakl yerlerde ve

hayvanlarn darda otlatarak geirirler. K aylarn yar gebeler gibi kylerdeki devamlmeskenlerinde deil, srleri ile birlikte alak alanlarda geiren bu Yrkler, dagebeleri olarak ayrtedilmilerdir. Genellikle dllk olarak adlandrdklar klaklarnda da, yaz aylarndaki gibi geicitipteki meskenlerde yaayan dagebeleri, kendilerine has yaam karakteri ile sahadaki yar gebe veyaylac ailelerden kolaylkla ayrt edilebilirler. Da gebeleri srleri ile birlikte, srekli olarakyaylaklar ve klaklar arasnda yer deitirerek, kylerindeki devaml meskenlerine neredeyse hiuramazlar.

Gnmzde baz Yrk airetlerinin Manavgat ilesi yaknndaki alak arazilerde yerleikhayata gemeleri, dagebelerinin saysn eskiye gre olduka azaltmtr. Yerleik hayata geen buYrklerin bazlarnda, airet kavram da hemen tamamen kaybolmuve Yrk kyleri ortaya kmtr.Manavgat ilesi snrlar iinde yerleen dagebelerinden bazlar ise ekilebilir araziye sahip deillerdirve bunlar yerlemihalktan arazi kiralayp adrlarda yaarlar. Saylar alty bulan bu airetler;Msrlar,

drisliler, Bekirli, Boz Ahmetli, Kepezsarn ve Krtler airetleridir. Bunlardan Bekirli ve Krtlerairetlerine mensup baz yeler halen, Akseki ilesi snrlar iinde yar gebelik ve da gebeliifaaliyetlerini srdren en nemli gruplar olutururlar8.

Manavgatn deniz seviyesinden yksekte bulunan kylerinde, da gebeleri yannda, yargebe snfna koyabileceimiz Yrk aileleri de vardr. Bu Yrklerin ritmik hareketleri ayn kydeyaayan dagebesi Yrk aileleri ile benzer olsa da, baclk ve arclk gibi farkl ekonomik aktiviteleryrtmeleri ve k srleriyle birlikte klaklarda deil de kylerindeki devaml meskenlerde geirmeleri,bunlarn yar gebe olarak ayrt edilmelerini zorunlu klmtr.

Burada sz edilen da gebelerinin yayla alanlar; Aldrbe Yaylas merkez olmak zereGeyran, rlavk, Erikar, Gebece ve Bozloan yaylalarn kapsar. Hemen tamam Akseki ilesinin imiKy arazisinde bulunan bu yayla sahalarnn mlkiyet durumu konusunda, imi Ky ile bu kylerarasnda yllardan beri sregelen davalar bulunmaktadr.

Da gebesi olan Yrkler Ahmetler, Gebece, Genler gibi kylerden ktktan sonraGlky, Murtii, Sadklar kyleri arazisinden geerek Geyran yaylasna ularlar. Burada belli bir srekonaklayp otlak alanlarndan faydalandktan sonra, 1700 m rakmndaki Aldrbe Yaylasna karlar.Eskiden yukarda saydmz kylerin arazisi kullanlarak ve yaya olarak gerekletirilen gler,gnmzde Aldrbe Yaylasna kadar, kamyon ve traktrn ulaabilmesinden dolay, ulam aralar ilegereklemektedir. Ancak yine de yrtlerek gtrlen srler de bulunmaktadr. Haziran banda 1700m.deki Aldrbe Yaylasnda hayvanlarn otlatan dagebeleri, yaklak 15 gn buradaki kaldktan sonra20 Haziranda, 2100 m yksekteki rlavk yaylasna karlar. Temmuz bana kadar 2100 mseviyelerindeki otlak alanlarn kullanan Yrkler, Temmuzun ilk haftas rlavk Yaylasndan hareketederek, 2400 m yksekte bulunan Bozloan Yaylasna kadar ykselirler.Bu faaliyeti en yksek yaylayakadar devam ettiren dagebeleri, 10 aile ve yaklak 50 nfustan ibarettir. Bunlar Bozloan Yaylasndabulunurlar. Bu rada 2400 mde geici meskenlerde yaayan da gebesi Yrkler, hayvan srlerini2700 mye kadar karrlar. Yaklak 40 gn Bozloan Yaylasnda kalan Yrkler, 15 Austostanitibaren yine kademeli bir ekilde nce 2000 m seviyelerine inip 10-15 gn kaldktan sonra, Eyll banda1700 m.deki Aldrbeye geri dnerler. Haziran banda gelinen Aldrbe Yaylasna, Eyll banda dngzergh olarak da gelinmesi, bu yaylann merkezi konumunu da ortaya karmaktadr.

Bu dagebelerinin Bozloan gibi yksek yaylalarda kalma srelerini, otlaklarn durumu vekullanlacak su temininin mmkn olup olmamas belirler. Buradaki Yrk aileleri su ihtiyalar iin,Temmuz bandan Austos ortasna kadar orukolarak tabir ettikleri, derinlikleri 10-15 mden fazlaolan ve tabanlar gnegrmeyen ddenlerde yl boyu biriken kar eriterek karlarlar (Foto 2a,b,c,d). Buddenlerdeki karn bitmesi, Yrklerin de g tarihlerini belirlemektedir. Genelde Austos ortalarnda,ddenlerdeki karn tkenmesi ve meskenlerin bulunduu 2400 mde zellikle geceleri insan yaamnnglemesi, Yrkleri daha alak alanlara g etmeye zorlamaktadr. Yaklak 40 gn sren, kar suyuna

8 TRKTA, M., 1999, Gney Anadoludaki Yrk Airetlerinin Adlar ve Yerleim Blgeleri. 9. Alanya Tarih ve KltrSemineri, ALSAV Alanya Tarih ve Kltr Semineri Yaynlar III, s.456-459, 2004, KONYA


8/12



355

bal yaylaclk olarak tarif edilen bir faaliyeti yrten Yrkler, Toroslarda en yksee kan gebeairetleri ve Yrk obalarn olutururlar9.

Anadoluda kar suyuna bal hayvanclk ( baz aratrmalarda yaylaclk olarak taadlandrlmaktadr)10 zellikle Orta Toroslarn yksek kesimlerine kan Yrkler tarafndan yrtlen

bir faaliyettir. Aksekiden Tufanbeyli dousuna kadar uzanan sahada grlebilen bu faaliyetin sresini,yaan karn miktar ve erime sresi belirler. Kar suyuna bal olarak hayvanclk faaliyeti yrten,Gksun kuzeyindeki Dibek Dalarnda bulunan Yrkler, ilkbahar aylarnda ukur yerlerde henzerimemikarlarn stn rtp uzun sre erimelerini engelleyerek, faaliyet sresini ksmen belirlerler 11.Akseki lesindeki Yrkler ise sahann kalker bnyeli olmas ve karlarn derin ddenlerde birikmesindendolay, byle bir gayret sarf etmek zorunda deillerdir. Akseki lesindeki kar suyuna bal hayvanclk,tamamen doal artlarn kontrol altndadr. Bu yzden faaliyetin sresi, yldan yla byk deiikliklergsterebilmektedir. zellikle 2005-2006 ve 2006-2007 k aylarnda kar yalarnn beklenenden azmeydana gelmesi, bu faaliyeti olduka kt etkilemitir. Nitekim 15 Austosa kadar 2400 m yksektekiBozloan Yaylasnda kalmas gereken 8-10 Yrk ailesi, henz Austos banda daha alakta bulunan vesu kaynana sahip Geyran yaylasna dnmek zorunda kalmlardr.

a) b)

c) d)

Fotoraf 2a,b,c,d. a) Ddenlerdeki Kar Balta le Kesilir b) Kesilen Kar Ddenin Dik Kenarlarndannsanlarn Srtnda karlarak Meskenlere Tanr c) Kar Gnete Bekletilerek Erimesi Salanr d) BazYllarda Ddenlerden Baka Dalarn Kuzeye Bakan Korunakl Yamalarnda Da Kar Bulunabilmektedir(Fotoraf, 3-7 Austos 2004de ekilmitir)

9HADML,H., Akseki lesinin Corafyas. YaymlanmamDoktora Tezi Atatrk niv. Sosyal Bilimler Enst. Corafya AnabilimDal, , 2008, s.28710GRBZ, M., 1999, Dibek Dalarnda Kar Suyuna Bal Olarak Yaplan Yaylaclk. Trk Corafya Dergisi S.34, s.661-678,

STANBUL11GRBZ, M., 1999, a.g.e.,s. 665,STANBUL


9/12



356

Fotoraf 3.Yaklak 2500 mde Bulunan Bozloan Yaylasndaki Yrk Obas

Akseki lesinde kendilerine has yaam ekilleri ile dikkat eken da gebelerinin en bykproblemi, tabi ki su teminidir. Her trl ihtiya iin suyun olduka zor artlarda elde eden insanlar, bazenhayvanlar ile ayn kaptan su imekte, bazen de bir kap su ile birka defa bula k ykayabilmektedirler.Hayvansal rnlerin salamura eklinde sakland Bozloan yaylasnda, yaklak 2000 kkbahayvanbulunmaktadr. Hayvanlarn su ihtiyac ise yine kar eritilerek karlanmaktadr. Bunun iin allara yaknkonumlardaki ddenlerden balta kullanlarak kesilen karlar, erimeleri ve hayvanlar tarafndan iilmeleriiin leenler iinde arazinin uygun yerlerine braklmaktadr (Fotoraf 4)

Akseki lesinin gneydousundaki bu da gebelerinden baka, yine Manavgata balGenler kynden bu defa Akseki Kasabasndan kuzeydeki Gidengelmez Dalarna gelen dagebeleride vardr. Bunlar yar gebeler gibi kuzeye doru hareket eden Krtler airetidir. 1930lu yllarnbalarnda Diyarbakr civarndan getirilerek Genler kyne yerletirilen aile, yredeki Yrklerle aynyaam tarzlarna sahip olmulardr. Bugn bu airetten 4 hane yaklak 27 nfus, dagebesi eklindeotlaktan otlaa dolamaktadr.

Fotoraf 4.Ddenlerden karlan Karlar, KkbaHayvanlarn Su htiyac in Arazinin UygunYerlerine Leenler erisinde Braklr.


10/12



357

Haziran ba-Ekim sonu arasnda gen bu airetin gebelik faaliyetinde ki en nemli zellik,hayvanlarn yaz banda Alacabel Yaylasna kadar aralarla getirip, yrtlerek dndrmeleridir.Haziran banda Alacabel mevkiine gelen airetin, yaklak 1300 kkbahayvan bulunmaktadr. ki ayAlacabel Yaylasnda yaylayan sr, buradan Akseki ilesi kuzeyindeki Bayraml Yaylasna gtrlr. Buyolu yryerek kat eden hayvanlarn gzergh; Karakla kynden geerek akllgedik, oradan Cevizli

kuzeyindeki Tekebeli, Deirmenlik kynn Stldere mevkii ve Bademli zerinden Bayraml Yaylaseklinde izilmektedir. Dnleri ise Ekim sonunda balamakta, Bademliden gneye doru; Cevizli-Tekebelinde geceleyen sr, aklgedikte gndzlemekte, Konya-Antalya yolunun Cevizli yolayrmnda tekrar geceleyen sr, Akseki ile merkezine yakn konumdaki Akemede gndzleyip,burada Aksekiden veteriner hekim getirilerek alatlmaktadr. Daha sonra gneydeki mer DurukDinlenme Tesisi yakndaki Taaras mevkiinde gndzleyen sr, Murtiine varmadanSelahattindevrendi boaznda geceleyip, Murtiinde tekrar gndzlemektedir. Murtiini geipGlkye varmadan Gkebelde geceleyen sr bir sonraki geceyi de Akseki-Manavgat ile snrndabulunan Manayat mevkiinde geirip, ertesi gn bal olduklar Genler kynden daha alakrakmdaki klaklar olan vadi iindeki (yaklak 300 m) Kzlkaya mevkiine varmaktadrlar.

Fotoraf 5.Alacabel Yaylasndaki Krtler Airetine Ait Oba Yerlemesi.

Genler Ky gibi, Gebece kynden de Akseki lesinin Alacabel Yaylasna getirilen srlervardr. Mays sonunda klan Alacabel Yaylasnda bu kyden, yaklak 10 hane 40 Yrk nfusubulunmaktadr. Yaklak 50 bykba 1500 kkba hayvana sahip Gebece kyllerinin, bykbahayvanlarn arala, kkbahayvanlarn da yrterek getirdiklerini belirtmek gerekir. Bu farkllk dayrede, niin kkba hayvan yetitiriciliinin tercih edildiini gstermesi bakmndan nemlidir.Ayrca kkba hayvanlar Akseki lesinin sarp, kayalk ve ot miktar az olan arazisine kolay uyumsalayabilmektedir. Hayvanlarn Murtii, Taaras, Akeme, Zomana, Yarpuz, Alacabel gzerghndanyrterek getiren Gebeceli Yrklerin, dnleri de ayn gzerghtan Ekim sonunda gereklemektedir.

Grld gibi, gerek yar gebelere gerekse de da gebelerine ait srlerin Akseki lesiierisinde izledikleri yollar, birka kk deiiklik dnda hemen hemen ayndr. Bunun en byknedeni, bu gzerghn karayoluna yakn olmas ve su kaynaklarnn sadece bu noktalardabulunabilmesidir. Akseki lesindeki su kaynaklarnn says, zellikle ykseklerde olduka azdr. Bu dasuyun, beeri faaliyetleri ynlendirici en nemli faktrler arasnda olduunu gstermektedir.

Aratrma sahasnda yaayan Yrklerin, baba otoritesinin gl, ocuk saysnn fazla olduu,akraba evliliklerinin yaygn olarak yapld, aileler aras yardmlama ve dayanma ilikilerinin oknemsendii, eitli alanlardaki gelenek ve greneklerin hassasiyetle korunduu bir yaamlar vardr12.Aksekide yaylaclk ve dagebelii olmazsa olmaz faaliyetler arasndadr. zellikle geni alanlarntarm imknlarndan yoksun olduu sahada, ormanlardan arta kalan ve orman st snrndan daha

12ER, T., 1994, Sosyo-Kltrel Deiim Srecinde Bat Alanya Yrkleri. 4. Alanya Tarih ve Kltr Semineri, ALSAV AlanyaTarih ve Kltr Seminerleri, s.359-365, ALANYA


11/12



358

yksekte bulunan otlak alanlar, ancak bu ekilde ekonomiye kazandrlabilmektedir. Manavgatnkylerinden Aksekideki yaylak ve otlak alanlarna gelen Yrkler ile Aksekililer, olduka yakn ilikilerierisindedir. Bu yrede her iki ilenin halknn hayvancla bal olarak yrtt ekonomik faaliyetler,olduka eitlilik kazanmtr. Yaylalardaki hayvanlar alp pazarlayan tccarlar, bunlar kesen kasaplar,kesilen hayvanlar deerlendirerek satan zellikle Konya-Antalya yolu stnde kurulmu lokantalar,

btn bir zincirin halkasn olutururlar. Sonu olarak da gebeliine bal hayvanclk, Aksekilesinde pek ok i kolu ile ortak alan ve pek ok nfus istihdam eden, nemli ekonomikfaaliyetlerden biridir.

Bulgular

- Akseki ilesinde gebe olarak tarif edilen topluluklar gebeliin alt trleri olarak elealnabilen dagebeleri ve yar gebelerdir.

- Yar gebe Yrkler, genelde Manavgata bal kyya yakn kylerde yerlemilerdir. Ancakbununla beraber, deniz seviyesinden belli ykseltilerdeki kylerde de yar gebe Yrklerbulunabilmektedir.

-

Da gebesi Yrk airetleri ise Manavgatn deniz seviyesinden yksekte kurulmukylerinden Akseki ilesine gelen gebelerdir.

-

Gnmzde baz Yrk airetlerinin Manavgat ilesi yaknndaki alak arazilerde yerleikhayata gemeleri, dagebelerinin saysn eskiye gre olduka azaltmtr.- Akseki lesindeki dagebeleri ve yar gebeler dnemlik olarak meydana getirilen Yrk

Obalarnda yaarlar.-

Yrk obalar genel olarak yayla yerlemelerine benzemekle beraber; fiziki yaplar, hkimekonomik faaliyetleri, hayvancln yapl ekilleri ve klaklarnn yerleri gibi zellikleri ileonlardan ayrlrlar.

-

Da gebeleri ve yar gebelerin yksek yaylalardaki obalarda kalma srelerini, otlaklarndurumu ve su temininin mmkn olup olmamas belirler.

- Gerek yar gebelere gerekse de da gebelerine ait srlerin Akseki lesi ierisindeizledikleri yollar, birka kk deiiklik dnda hemen hemen ayndr. Bunun en byk nedeni,bu gzerghn karayoluna yakn olmas ve su kaynaklarnn sadece bu noktalardabulunabilmesidir.

-

Akseki ilesi arazisi ierisinde hareket eden gebelerin yerli halk ile yaad baz problemlervardr. Genellikle ekili alanlarn tahrip edilmesi neticesinde ortaya kan problemler, son yllardaolduka azalmtr.

- Akseki ilesi arazisinin yaklak %70i orman alanlaryla kapldr. Bu alanlarda ortaya kantahriplerin byk oranda gebe topluluklarn besledii kl keilerinden kaynaklanmas, bu trkei rknn azaltlmas ynndeki basklar arttrmtr. Bu ekildeki idari kararlar dagebelerin geleceini olumsuz etkilemektedir.

- Aksekide geleneksel bir yap ve airet dzeni eklinde ortaya kan, kendine has sosyal kurallarolan gebelik son yllarda olduka azalmtr.

- Gnmzde sayfiye amal kullanmlara da sahne olan obalarn, ksa bir gelecekte tamamenkarakter deitirerek yayla yerlemelerine dnmeleri de muhtemeldir.

Sonu ve neriler

Toroslarn ortalama ykseltisinin fazla olduu bir kesiminde yer alan Akseki lesi, corafi vekltrel zelliklerinin bir sonucu olarak eitli gebe topluluklara mekn oluturur.

Aksekide her geen yl saylar azalan gebelerin varlklarnn devam ettirilmesi sadece birekonomik geim eklinin deil, kltrel devamlln salanmas iin de zorunlu bir durumdur. Bunedenle son yllarda Sarkeiliye Sayg sloganyla karmza kan ve el ili merkezli yrtlenkampanyalar, btn Orta Toros Yrkleri iin uygulanmaldr. Krsal arazileri verimli ekilde kullanan buinsanlar, lkenin hem kullanm d alanlarn kullanma kazandrmakta hem de binlerce yldr sregelenbir yaam biimini devam ettirmektedir.

Sahadaki yar gebe ve da gebesi topluluklarn en nemi sorunlar gelecekte neyapacaklardr. Ekonomik geim tipi olarak devam ettirilmesi her geen yl gleen bu hareketli yaam,gerek yapanlar gerekse de bu hareketten etkilenen yerleik halklar ve devlet iin farkl kararlar alnmasna

gerektirmektedir. rnein sahadaki kl keisi says devletin dolayl basksyla her geen ylazaltlmaktadr. Bunda orman alanlarna artk kl keilerinin sokulmamas etkili olmaktadr. Bu yzden


12/12



359

Aksekideki kl keisi says son yllarda hzl ekilde azalmtr. Orman alanlarna keilerin girmesini skskya takip edilmesi eklinde kendini gsteren idari bask, kei saylarn azaltmay zorunlu halegetirmitir. Bu uygulamalar gebe topluluklar olumsuz etkileyeceinden, bu yaam eklinin devametmesi zor grnmektedir. Ayn zamanda alternatif bir ekonomik geim trnn belirtilmemesi deinsanlar iin olduka zor gnlerin habercisi saylabilir. Bu erevede ormann korunmas ve gebelerinin

geimini salamas birbiri ile elien iki konudur. Orman ve kei ilikilerinde sorunun alabilmesi, okynl bir alma gerektirmektedir. Bunun iin ncelikli olarak, kl keisi rknn st kei rknadntrlmesi gerekir. Orman korumak dnlrken halkn geim kaynaklar da kurutulmamaldr13.Aksi takdirde krsal alanlarn iyiden iyiye boalmas devam edecektir.

Gebe yaam yrten yelerin gelecekte ayn sayda ve ekilde bu ekonomik faaliyet trndevam ettirmelerinin nndeki bir baka engel de gen neslin yerleik bir hayat tercih etmesidir.Gnmzde kalabalk aileler ve her yagrubundan nfusla gebe yaam devam ettirilmesine ramen, buhareket genellikle yal nfus tarafndan tevik edilmektedir. Ancak bugn iin 60-65 yast nfusunteviki ve istei ile yrtlen bu faaliyet, 15-20 yl sonra tamamen ortadan kalkma tehlikesi ile karkaryadr.

Gebelerin bir baka sorunlar da yol gzerghnda yaanan skntlar ve yerletikleri alanlarnmlkiyet durumudur. Manavgata bal ky kylerinden, Akseki lesindeki yaylalara kan Yrkler ile

bunlarn getikleri yerlerdeki yerli halk arasnda, uzun yllardr zme kavuamayan pek ok sorunbulunmaktadr. Gnmzde byk yerleim merkezlerinden hayvan srlerinin yrtlerek gemesineizin verilmedii Akseki lesinde, gebe Yrklerle balantl ortaya kan sorunlardan biri de yayla vemera alanlarnn mlkiyet durumudur. Pek ok yaylann ait olduu kyn deil de baka bir kynsnrlar ierisinde bulunmas, uzun yllar devam eden davalar ortaya karmtr.

Bu hareketin geleneksel olarak devam ettirilmesi, hem daha ekonomik olmakta hem de tarihibalar ortaya karmas bakmndan nemli saylmaktadr. Gebelerin g yollar belli gzerghlardangeer. Bu gzerghlarda Yrklerin yrmesi salanmal, gerekirse bu yrytevik edilmelidir. nkbu insanlar uzun yllardan beri devam ettikleri mevcut ekonomik faaliyet ile hem lkenin az kullanlanalanlarn deerlendirmekte hem de belli bir istihdam salamaktadrlar. Bu hareketin ortadan kaldrlmas,yerleik yaayarak geim artlarnn zor olduu blgede g olayn tetikleyecek ve yeni sosyal sorunlarortaya karacaktr. lkemizde baz eyleri deitirmeye almak ok mantkl sonular vermemektedir.

Bu yzden Yrklerin g yollar korunup, sadece 20 gn kadar sren yry leri srasnda hayvanlariin kullandklar otlak alanlar da iyi ekilde belirlenmelidir.

KAYNAKLAR

ATALAY, ., Trkiyenin Ekolojik Blgeleri. Orman Bakanl Yayn No:163, Meta Basmevi, ZMR, 2002, s.163ER, T., 1994, Sosyo-Kltrel Deiim Srecinde Bat Alanya Yrkleri. 4. Alanya Tarih ve Kltr Semineri, ALSAV Alanya Tarih

ve Kltr Seminerleri, s.359-365, ALANYAGNER, ., 1995, Idr Ovas ve evresinde Yaylaclk. Atatrk niversitesi K.K.E.F. Dou Corafya Dergisi, S.1, s.229-246,

ERZURUMGRBZ, M., 1999, Dibek Dalarnda Kar Suyuna Bal Olarak Yaplan Yaylaclk. Trk Corafya Dergisi S.34, s.661-678,

STANBULHADML,H., Akseki lesinin Corafyas. YaymlanmamDoktora Tezi Atatrk niv. Sosyal Bilimler Enst. Corafya Anabilim

Dal, , 2008, s.287

MOOL, H., 1997, Alaiyede Yrk G ve Tarihi Kayna. 6. Alanya Tarih ve Kltr Semineri 1996, ALSAV Alanya Tarih veKltr Semineri Yaynlar III, s.41-45, 2004, KONYA

SEYRC, M., 1993, Manavgat, Alanya, Gazipaa Yrkleri ve G Yollar. 3. Alanya Tarih ve Kltr Semineri 1996, ALSAVAlanya Tarih ve Kltr Seminerleri, s.277-283, ALANYA

SOMUNCU, M., , Aladalar, Yaylaclk ve DaGebelii Konusunda Bir Aratrma. Gndz Eitim ve Yaynclk, ANKARA,2005, s.14

TUNDLEK, N., Trkiye skan Corafyas. stanbul niv. Edebiyat Fak. Yay.1283, Corafya Enstits Yay. No.49, STANBUL,1967, s.20

TRKTA, M., 1999, Gney Anadoludaki Yrk Airetlerinin Adlar ve Yerleim Blgeleri. 9. Alanya Tarih ve Kltr Semineri,ALSAV Yaynlar III, s.456-459, 2004, KONYA

ZAMAN, M., 2000, Tonya lesinde Oba-Yayla Yerlemeleri ve Yaylaclk. Atatrk niversitesi Dou Corafya Derg., S.3, s.221-244

13SOMUNCU, M., a.g.e., ANKARA, s.239

hadimli_halil.pdf

Documents