1 ئابی 2012

هه ڵبژاردن ژماره )24(2

3 ئابی 2012

كپێسه‌د

له م مانگه دا، ٦٦ س������اڵ به سه ر دامه زراندنی پارتیی دیموکراتی کوردستاندا ده رباز ده بێت. )پ. د. ک( که به فکری نه ته وه یی و نیش������تمانی له سه رده می یه که مین کۆماری کوردستان و یه که مین ئااڵ له مه هاباد له دایک بوو، س������ه ره تایه ک بوو که هه وڵ و تێکۆش������انی نه ته وه که مانی

خسته ناو بوارێکی به رفراوانتر و پانتایی کوردستانی عێراقی ته نییه وه . پارتیی دیموکراتی کوردستان وه کو کۆڵه که ی کوردایه تی و نیشتمانپه روه ری، خه باتی ڕه وای گه له که مانی بۆ پانتایییه کی مێژوویی گواسته وه و له خێراترین کاتدا بوو به پارتیی گشت حزب

و چینه کانی کۆمه ڵگه .هه ر له شۆڕشی ئه یلوول و له ڕه وته که یدا و، له ژێر سه رکردایه تیی بارزانیی نه مردا، پارتیی دیموکراتی کوردس������تان بوو به سه یوانه یه ک و توانی گش������ت چین و توێژه جۆراوجۆره کانی کۆمه ڵگه له ده وری خۆیدا کۆ و ڕێک بخات و پرۆژه نه ته وه یییه که ی خۆی وه گه ڕ بخات. ده وری پارتیمان له ناساندنی کێشه ی کورد به کۆڕوکۆمه ڵی نێونه ته وه یی له لووتکه ی ده سکه وتیدا بوو

و که س ناتوانێت نکۆڵی لێ بکات.به ش������ه کانی تری کوردستانیش نه ته نیا به تاسه و ئاواته وه ده یان ڕوانییه ده وری پارتیمان

و ئه و شۆڕشه ، به ڵکو بوو به هۆکاری بزووتن و گه شه ی هه ستی نه ته وایه تیی ئه وانیش.پارتیم������ان به بێ وچان و کۆڵ نه دان، هه میش������ه گیانێکی نوێی له ب������ه ر بزووتنه وه ی ڕه وای

گه له که مان کردووه ، ته نانه ت نسکۆی ٧٥یشی کرده به ره نگاربوونه وه و شۆڕش.له سه رده می ئه مڕۆ و له کاتی حوکمڕانی له هه رێمی کوردستان، به و په ڕی به رپرسیاریه تییه وه له هه وڵی ئاوه دانکردنه وه و نووژنکردنه وه ی واڵتدایه و ده وری گرینگ له به ره وپێش������ه وه چوون و ڕێکخس������تنی کۆمه ڵگه ی هه رێمی کوردس������تاندا ده گێڕێت. ڕێکخستنی ماڵی کورد یه کێک له

ئامانجه کانیه تی. له سه ر ئاستی عێراقیشدا شوێنێکی قورس و قاییمی له سیاسه تدا هه یه .له قۆناغی ئێستاکه دا که کۆمه ڵگه ی هه رێمی کوردستان کۆمه ڵگه یه کی چه ند ده نگ و ڕه نگه ، دروشمی )نوێبوونه وه ، دادپه روه ری، پێکه وه ژیان( یه کێک له بنه ما سه ره کییه کانی کاروچاالکیی پارتیمانه ، که کۆمه ڵگه ی هه رێمی کوردس������تان به ره و ئایینده یه کی گه ش و پێشکه وتوو ڕێنوێنی

ده کات.

١٦ی‌ئاب،‌گڕگرتنی‌خه‌باتی‌نه‌ته‌وایه‌تیخاوه نی ئیمتیاز: خه سرۆ گۆران

هه ڵبژاردن ژماره )24(4

حزبی شۆڕشگێڕ، بریتییه له ڕێکخراوێکی سیاسی و نیزامی که به گه اڵڵه کردنی کۆمه ڵه دروشم و ئامانج، هه روه ه������ا به ڕێگ������ه ی خه بات و هاندان������ی هاوواڵتیان به دژی سیس������ته مێک، خه ب������ات ده کات. ئه م حزبه له مه یدان������ی ملمالنێدا که خاوه ن������ی هێزی چه کداره ، بۆ ڕاپه ڕاندنی کاره کانیش������ی، کۆمه ڵ������ه دامه زراوه یه کی سیاس������ی، کۆمه اڵیه تی و یاساییش پێکدێنێت. دادگه ی حزبی، لێپرس������ینه وه ، سزادان، په یوه ندییه کان و ده یان شتی بچووک و گه وره له م بواره دا ڕێکده خات. گشتی ئه مانه به ڕێگه ی به رپرسان و به ڕێوه به رانی حزبی له

ده ڤه ری ده سه اڵتیدا ئه نجام ده درێن. له ڕاستیدا، حزبێکی شۆرشگێڕ دوڕگه یه ک "چه شنه حکوومه ت"ێک دێنێته ئاراوه ، که گشت کاره کان ته نیا خۆی وه س������تۆی ده گرێت. له م دۆخه دا، "شه رعییه تی شۆڕش������گێڕی" ده وری س������ه ره کی ده گێڕێ������ت. به اڵم کاتێک ده س������ه اڵتی حکوومیی به رامب������ه ر به حزبێکی شۆڕشگێڕ الده چێت، یان به ڕێگه ی هۆکاره ناوخۆیی

سه‌روه‌ریی‌یاسا؛‌له‌‌حزبی‌شۆڕشگێڕه‌وه‌‌بۆ‌حزبی‌حکوومی

له حکوومه ت( حزب )جیاکردنه وه ی

ن: قه ره نی قادری

و ده ره کییه کان������ه وه ده ڕووخێ������ت، که ش������وهه وایه کی تر ڕووب������ه ڕووی ئه م حزبه ده بێت������ه وه . ڕێک لێره دایه که چه مکی ده س������ه اڵت، دیموکراس������ی، ئازادی، مافی م������رۆڤ، پێکهێنان������ی دام������ه زراوه ی حکووم������ی و ...

سه رهه ڵده ده ن. ده ربازب������وون ل������ه دۆخێک������ی شۆڕش������گێڕییه وه بۆ دۆخ������ی حکووم������ه ت و دام������ه زراوه حکوومییه کان به ڕێگه ی هه ڵبژاردن������ه وه ، ده وری یه کالکه ره وه ده گێڕن. بۆ پێکهێنانی حکوومه ت������ی تاکحزبه یان چه ند حزبه ، ده رفه ت بۆ مه یدانی به رته س������کی جه ماوه ری حزبی و شۆڕش������گێڕ وه کو جاران نامێنێت، به ڵکو ئه مجاره یان باس له قه واره یه کی نه ته وه یی ده کرێت که له و مه یدانه پانوپۆڕه دا، ده بێ ده س������ه اڵت، یاسا و ئازادی جێگیر

بکرێن. له قۆناغ������ی شۆڕش������گێڕیدا، په یوه ندییه کان له گه ڵ به شێک له هاوواڵتیان ته نیا له ئاڕاسته ی ڕێکخستنی جه ماوه ر و گه ییش������تن ب������ه ئامانجه ، ب������ه اڵم قۆناغی دوای ش������ۆڕش، ئاوه دانکردنه وه و ڕێکخستنی گشت کۆمه ڵگه یه . له وه رچه رخانێکی مێژووییدا، جه ماوه ری شۆڕش������گێڕ به ره و هاوواڵتیب������وون ده رب������از ده بێت. ئه گه ر له قۆناغی شۆڕش������دا حزب ب������ه رده وام له ناو جه ماوه ردابوو و هه ر خ������ۆی کاره کانی ڕاده په ڕاندن، له قۆناغی دوای شۆڕش������دا ئه رکه کان به حکوومه ت، په رله مان و دامه رزاوه یاسایییه کان ده سپێردرێن. له م بڕگه مێژوویییه دایه که باس له س������ه روه ریی یاس������ا و ڕێکخس������تنی کاروباره کانی کۆمه ڵگه ده کرێت. له به ر ئه وه پێویس������ته و ده بێت، ناوه ڕۆک، فکری حزبایه تی، کارکرد و ئه رکه کانی پارتییه کی سیاسی به ته واوه تی

ئاڵوگۆڕیان به سه ردا بێت.

5 ئابی 2012

حكوومه تی یاسا، دیره گی هه ره گرنگ و بنه ڕه تیی كۆمه ڵگه یه كی دیموكراتیكه . له م ده سه اڵته دا، گشت ئه ندامانی چڤاك ڕه چاوی یاسا و ڕیسای واڵت ده كه ن. ده سه اڵتی یاساش به و مانایه یه ، كه هیچ كه سێك جا چ پایه به رزێكی حكوومی، ئایینی یا حزبی بێ، نابێت له سه رووی یاس������اوه بن. ئه م ده سه اڵته كاروبار و ڕێوشوێنه كانی به ڕێوه به ریی واڵت به ڕێگای یاساوه جێبه جێ ده كات و ه������ه ر ئه وانیش ده بێ پێڕه وی له یاس������اكان بكه ن، هه روه ها حکوومه تی یاس������ا ده بێ

پارێزگاری له مافی )تاك(یش بكات.سه روه ریی یاسا ده توانێت و ده بێت ئازادییه کانیش )ئازادی������ی ڕاده ربڕین و نووس������ین( ڕێک بخات و له کرده وه ش������دا به رگرییان لێ بکات. ل������ه حکوومه تی یاسادا، ده س������ه اڵتی زۆرینه دانی پێدانراوه و مافی که مینه ش پارێزراو ده بێت. یاسا و ئازادی دوو چه مکی

هه ره گرینگن له کۆمه ڵگه یه کی دیموکراتیکدا.پارتیی سیاسی، گرووپێكی كۆمه اڵیه تییه كه به ڕێگای هه ڵبژاردنه وه تێده كۆش������ێت تا ده س������ه اڵت به ده ست بگرێت. ئامانجیش له به ده سه اڵت گه ییشتن ئه وه یه ، كه به رنامه سیاس������ی، ئابووری و كۆمه اڵیه تییه كانی ب������ه ڕێگای حكوومه ت������ه وه له كۆمه ڵگ������ه دا جێبه جێ بكات. په رله مانیش كه ش������وێنی په سندكردنی یاسا و ڕیس������ای به ڕێوه به ری������ی واڵت������ه ، پێكهاته ك������ه ی له ئه ندامانی پارتی و ڕێكخراوه سیاس������ییه كانه . هه ر كاتێكی������ش كه پارتییه ك یان ڕێكخراوێكی سیاس������ی پ������رۆژه و پالنی بۆ ئاوه دانكردن������ه وه یا بۆ ڕێفۆرمی ئاب������ووری و كۆمه اڵیه تی هه بێت، ئه وه ته نیا به ڕێگای نوێنه ره كانی������ه وه له په رله مان������دا ده یانهێنێته گۆڕێ. ده وڵه تیش دامه زراوه یه كی سیاسی، ئابووری، نیزامی و كۆمه اڵیه تیی������ه ، له م دۆخه دایه ك������ه كاركرده كانی

ح������زب و حکوومه ت، هه روه ها ئه رك������ه كان لێك جیا ده كرێنه وه .

به گوێره ی یاسای هه ڵبژاردن كه باوه ، هه ر چوار ساڵ جارێك جێگۆڕكێ له ده سه اڵتدا ده كرێت، پارتی و ڕێكخراوه سیاسییه كانیش بۆ ماوه ی چه ند حه وتوو هه ڵمه ت������ی هه ڵبژاردن به ڕێوه ده بن، تا چاره نووس������ی ده س������ه اڵت دیاری بكه ن. به كۆتاییهاتنی هه ڵبژاردن، ده س������ه اڵتی نوێ حوكمڕانی ده گرێته ده ست خۆی و پێكهاته ی دامه زراوه كان دیاری ده كات. به واتایه كی تر، پارتییه سیاس������ییه كان هه ر چوار ساڵ جارێك بۆ جێگۆڕكێی ده س������ه اڵت ده رده ك������ه ون و دوای ئه وه كه هه ڵب������ژاردن كۆتای������ی پێهات، ده چن������ه وه ناو قاوغی خۆیانه وه و بۆیان نییه ڕاسته وخۆ یان ناڕاسته وخۆ ده س������ت له كاروباری حكووم������ه ت و دامه زراوه كانی

وه ربده ن.ل������ه م دۆخه دایه كه ده س������ه اڵتی ن������وێ متمانه ی به ڕێوه به ریی واڵت له په رله مانه وه وه رده گرێت، به اڵم پارتی و ڕێكخراوه سیاس������ییه كانیش ده بێ ئاكامی هه ڵبژاردن و متمانه ی په رله مان به ده س������ه اڵتی نوێ قبووڵ بك������ه ن و مه یدان بۆ حكوومه ت چۆل بكه ن، تا ده س������ه اڵت به شێوه یه كی یاسایی كه دامه زراوه یه كی س������ه ره كی و به رپرس������یاریه تیی كاروب������اری واڵت و

هاوواڵتیانی له ئه ستۆدایه ، به ڕێوه به رێت.ل������ه م قۆناغ������ه دا حكوومه ت������ی ن������وێ به گش������ت دامه زراوه كانیه وه كاروباری واڵت به ڕێوه ده بات، به اڵم پارتی و ڕێكخراوه كانیش هه ر له م ده مه دا، ده س������ت ده ده نه وه كاری حیزبیی خۆیان و كار و ئه ركی واڵت به ده س������ه اڵتی نوێ ده سپێردرێت. به م پێیه سنووری

نێوان حكوومه ت و حیزب دیاری ده كرێت.حكوومه ت گش������ت پ������الن و پرۆژه كانی به گوێره ی یاسای گشتیی واڵت به ڕێوه ده بات، ئه مه ش ته نیا كاری دامه زراوه حكوومییه كانه . پارتیی سیاسیش كاروباری حزبی������ی خۆی وه ك������و پروپاگه ن������د و باڵوكردنه وه ی زانیاری سه باره ت به حزبه كه ی ئاڕاسته ی كۆمه ڵگه ده كات، هه روه ها به گوێره ی پێداویستییه كانی خۆی كۆنفرانس و سمیناری جۆراوجۆر به ڕێوه ده بات، له بۆنه نه ته وه یی و مێژوویییه كاندا به ش������داری ده كات، ی������ان پێكیان د ێنێ������ت و به پێی پرۆگرام������ی خۆی كه گه ییش������تن به ده س������ه اڵته ، ژنان و پیاوانی ده سه اڵت

په روه رده ده كات.

سه روه ریی یاسا

هه ڵبژاردن ژماره )24(6

له الیه نی حكوومیشه وه ، ده سه اڵته كان هه ر كامیان به پێی یاسا و به گوێره ی ئه و تایبه تمه ندییانه ی كه هه یانه ، به شێوه یه كی س������ه ربه خۆ به اڵم هه ماهه نگ

له گه ڵ یه كتردا كاروباری خۆیان به ڕێوه ده به ن.ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن؛ س������ه ركۆماری واڵت، وه زی������ره كان و د امه زراوه حكوومییه كان، به ش������ێكی سه ره كی له ده س������ه اڵتی جێبه جێكردنن. ئه ندامانی ئ������ه م ده س������ه اڵته ش هه ر ل������ه پارت������ی و ڕێكخراوه سیاس������ییه كانه وه پێكدێن. ئه م ده س������ه اڵته نه ته نیا یاس������اكان به ڕێوه ده بات، به ڵك������و ده توانێت خاوه نی

پێشنیاز و داوای ئاڵوگۆڕیش له یاسادا بكات. ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن وه كوو س������ه یوانه یه ك و ل������ه چوارچێوه یه كی نه ته وه یی و گش������تگردا كار بۆ هاوواڵتیان ده كات، به اڵم پارتییه كی سیاسی ئه مه ی بۆ ناكرێت. چونكه هاوواڵتی ئه ندامی كۆمه ڵگه یه و پرسه سیاس������ی، ئابووری و كۆمه اڵیه تییه كانی ڕووبه ڕووی حكوومه ت ده كاته وه و هه ر له و حكوومه ته ش كار و خزمه تگوزاری ده وێت، به اڵم ئه م هاوواڵتییه ده توانێت ئه ندامی هیچ پارتی و ڕێكخراوێكی سیاسی نه بێت و هیچ چه شنه داواكارییه كیان لێ نه كات. هه ر لێره دا، له ڕوانگه ی به رژه وه ندیی هاوواڵتیانیشه وه ، سنووری

نێوان حزب و حکوومه ت لێك جیا ده كرێته وه .ده سه اڵتی یاس������ا دانانیش )په رله مان( نه ك ته نیا یاس������ا ب������ۆ واڵت دا ده ڕێژێت، به ڵكوو ب������ۆی هه یه به

كاروباری حكوومه تیش������دا بچێته وه و به پێی ئاس������ا س������ه ركۆمار، س������ه رۆكوه زیران یان وه زیرێكیش بۆ په رله مان بانگهێشت بكات و پرسیار بخاته سه ر كار و پالنه كانی������ان و داوای ڕوونكردنه وه یان لێ بكات. ئاشكرایه كه ئه ندامانی ئه م ده سه اڵته ش )په رله مان(

هه ر له پارتی و ڕێكخراوی سیاسییه وه پێكدێن.بۆ سه قامگیركردنی ده س������ه اڵتی یاساش، پێویسته ده سه اڵتی دادوه ریی به هێز، بێالیه ن و سه ربه خۆ بێت تا بتوانێت ئه و دامه زراوه حكوومی، ئایینی و حزبییانه ی كه به پێچه وانه ی یاس������ای گش������تیی واڵت بجووڵێنه وه یان یاس������اكان پێشێل بكه ن، یاسایان وه بیر بێنێته وه و داوای ڕوونكردنه وه یان لێ بكات. له به ر ئه وه ئه ندامانی ئه م ده سه اڵته ده بێ س������ه ربه خۆ و بێالیه ن بن، چونكه ده سه اڵتی دادوه ری، یاسای واڵت و ئه و ڕێوشوێنانه ی ك������ه بۆ دوو ده س������ه اڵته كانی ت������ر و هاوواڵتیان دیاری

كراون، ده یانخاته خانه ی داد و یاسایییه وه .كاتێك له حکوومه تی یاس������ادا کارکردی حزب له حکوومه ت جی������ا ده كرێته وه ، بوارێك������ی ئه قاڵنی بۆ به ڕێوه به ری������ی واڵت دێته كای������ه وه و، مه ودای نێوان هاوواڵتی������ان و حكوومه ت هه نگاو به هه نگاو كه متر و كه متر ده بێته وه . س������ه روه ریی ئاسا، متمانه ی زیاتر دێنێته کایه وه و س������ه قامگیری ل������ه کۆمه ڵگه دا زیاتر ده کات، هه ر به و پێیه ش ئاسایشی تاک، کۆمه اڵیه تی

و نه ته وه یی له واڵته دا به هێزتر ده بێته وه .

7 ئابی 2012

له م چه ند س���اڵه ی دواییدا، ته كنه لۆژی���ا و به ئه لێكترۆنیبوونی داموده زگا ده وڵه تی و كه رتی تایبه ت، پێشڤه چوونێكی به رچاویان به خۆیانه وه بینیوه .

E-Voting in( سیس���تمه كانی ئه لێكترۆن���ی وه ك���و: ده وڵه ت���ی ئه لێكترۆن���یE-Government(، بازرگانیی ئه لێكترۆنی، شاری ئه لێكترۆنی و له م دواییانه شدا

ده نگدانی ئه لێكترۆنی ڕۆژ به ڕۆژ زیاتر ده چێته نێو ژیانی ڕۆژانه ی خه ڵكه وه .

خاڵه به هێز و الوازه كانی

هه‌ڵبژاردنی‌ئه‌لێكترۆنیسیستمی

ئا: عه زیز عه بدولخالق دێڵزی

هه ڵبژاردن ژماره )24(8

تاقیكردنه وه نیشانی داوه كه به ئه لێكترۆنیكردنی به شێك یان چه ندین به ش له داموده زگایه كدا، پێشڤه چوونێكی باش و به رچاوی له كاری ئه و داموده زگایه دا هه بووه ، به اڵم ئه م سیستمانه ش هه ندێ گیروگرفتی تایبه ت به خۆیان هه یه كه

ڕۆژ به ڕۆژ چاكسازییان تێدا ده كرێت.یه كێ له گرنگترین ئامانجه كان������ی ده وڵه تی ئه لێكترۆنی به هه ده رنه دان������ی كاتی خه ڵك������ه و، هه روه ها كه مكردنه وه ی تێچووی جێبه جێكردن������ی كاری داموده زگای ده وڵه تییه ، كه سیس������تمی ده نگدانی ئه لێكترۆنی وه كو بنه مای سیسته می

ده وڵه تی ئه لێكترۆنیش، هه ر ئه و ئامانجه ی هه یه .ش������ێوازه كانی ده نگدان به ش������ێوه ی باو له نێو خه ڵكدا سه ره ڕای خاڵه به هێزه كانی تایبه ت به خۆی، خاڵی الوازی زۆریشی هه یه . به هه ده ردانی كاتێكی زۆر بۆ ئه ژماركردنی ده نگه كان، تێچووێكی زۆر بۆ دروس������تكردنی وێستگه كانی ده نگ������دان، هه روه ه������ا به فیڕۆدان������ی هێزی مرۆڤ������ی كه له وێستگه كان ده مێننه وه ، وه كو خاڵه الوازه كانی ئه و سیستمه ئه ژمار ده كرێن. له الیه كی دیكه ش������ه وه پارێزراویێكی زۆری ئه و سیس������تمه و به به ڵگه مانه وه ی هه ر ده نگێكی وه رگیراو

له خاڵه به هێزه كانی ئه و شێوازانه ن.بۆیه بوون������ی ئه و جۆره خاڵ������ه الواز و خاڵه به هێزانه ، به رپرسانی له گۆڕینی ئه و جۆره سیستمانه تووشی دوودڵی كردووه . هه ڵبژاردنی گشتی له واڵتانی ئه ورووپا و ئه مریكا له و چه ند س������اڵه ی دواییدا به ش������ێوه ی نیوه ئه لێكترۆنی تاقی كراوه ته وه و ئه نجامێكی باشیش������ی به ده ست هێناوه . به پێی ئاماری به ده ست هاتووه له و واڵتانه دا، به شێوه یه كی مامناوه ن������دی نزیكه ی ٧٥%ی خه ڵ������ك واته )90%ی خه ڵكی خه ڵك������ی ٧٥%ی بریتانی������ا، خه ڵك������ی ٧0%ی به ڵژی������كا، ویالیه ته یه كگرتووه كان و...( له گ������ه ڵ به ئه لێكترۆنیكردنی سیس������تمه كانی ده نگدانن، ئه ویش به مه به ستی دڵنیابوون له ڕاس������تیی ئه نجامدانی هه ڵبژاردن، هه روه ها زیادكردنی

خێرایی له جێبه جێكردن و كه مكردنه وه ی تێچووه كان. لێره دا سه ره تا جۆره كانی سیستمی ده نگدانی ئه لێكترۆنی ده خه ینه ڕوو، پاشان خاڵه به هێز و الوازه كانی هه ریه ك له و

سیستمانه ، شی ده كه ینه وه .یه كێك له گرنگترین ئامانجه كانی ده وڵه تی ئه لێكترۆنی، به رزكردنه وه ی ڕێژه ی به ش������داریی خه ڵ������ك له كاره كانی ده وڵ������ه ت و به ش������داری پێكردنی ڕاس������ته وخۆی خه ڵك له چاره نووس������ی خۆیه تی. له و ده وڵه تانه دا ئه گه ر بمانه وێت خه ڵك ه������ان بده ین بۆ ئه وه ی به ش������داری له هه ڵبژاردنی ئه لێكترۆنیدا بكه ن، ده بێ سیستمی ده نگدانی ئه لێكترۆنیی

ئێمه بی گرفت، به دڵی خه ڵك و له وه ش گرنگتر، ده بێ جێی متمانه بێت.

گرنگترین گرفت له ده وڵه ته كانی ئه ورووپا و ئه مریكادا، دابه زینی ژماره ی ده نگده ران له هه ڵبژاردنی گش������تییه . له ئه ورووپا له ساڵی 19٥0 ڕێژه ی به شداربووانی هه ڵبژاردن 83.3% بوو كه ئه و ژماره یه له دوایین هه ڵبژاردنی په رله مانی

ئه ورووپا بۆ 24% دابه زی.ه������ه ر ئه و گرفته ش ب������ووه هۆی ئه وه ی ك������ه له واڵتانی پارێ������زكار وه كو بریتانی������ا كه له 100 س������اڵی ڕابردوودا ڕێڕه وێكی جێگیری بۆ هه ڵبژاردن هه بووه ، شێوازی نوێ و جێی متمانه ی خه ڵك، بۆ زیادكردنی ژماره ی به شداربووان

له هه ڵبژاردن، بخه نه ڕوو.به اڵم ته نها دابینكردنی هه ل بۆ ئه نجامدانی هه ڵبژاردنی نوێ و ده نگدانی ئه لێكترۆنی پێویست نییه ، به ڵكو ڕۆشنبیریی و دروستكردنی كه شێكی متمانه له نێوان خه ڵك و ئه و جۆره

سیستمانه ، یه كێكه له مه رجه تایبه تییه كانی ئه و بواره .بۆ نموونه : ده وڵه تی تۆنی بلێر له بریتانیا له به رنامه یه كی 4 س������اڵه و به دابینكردنی بوودجه یه كی زیاتر له 9 ملیارد دۆالر، له هه وڵی پیاده كردنی پڕۆژه كانی ئه لێكترۆنی و له وان ده وڵه ت������ی ئه لێكترۆنی، هه روه ه������ا هه ڵبژاردنی ئه لێكترۆنی بوو، كه تێیدا سه ركه وتنیش������ی به ده ست هێنا، به اڵم دوای ته واوكردن������ی پڕۆژه كه ، ده وڵه ت بۆی ده ركه وت كه به ندێكی بنه ڕه تی ئه ویش ڕۆشنبیریی سوودوه رگرتن له و سیستمانه ، له یاد كراوه . بۆیه ئه گه ر بمانه وێت له واڵتی خۆمان سوود له و پڕۆژه یه وه ربگرین، هاوكات له گه ڵ ده س������پێكردنی ئه و پڕۆژه یه ، ده بێ كار له سه ر ڕۆشنبیریی خه ڵك سه باره ت به و سیستمانه بكه ین، تاكو ئه و هه ڵه یه ی كه ده وڵه ته كانی دیكه

له وانیش بریتانیا دووباره نه بێته وه .رۆش������نبیریی ده توانێت به له به رچاوگرتنی به ش������ێك له متمانه ی ئه و پڕۆژه یه س������ه ركه وتن به ده ست بێنێت. ده كرێ ئه و ڕۆشنبیرییه له ڕێی میدیای گشتی، چاپه مه نی و... هتد، به پێی به رنامه یه كی داڕێژراو له نێو خه ڵكدا دروست بكرێت. بۆیه ئه گه ر ئێم������ه هاوكات له گه ڵ ده س������پێكردنی پڕۆژه ی سیستمه ئه لێكترۆنییه كان، كار له سه ر پرسی ڕۆشنبیركردن و دروس������تكردنی كه ش������ێكی متمانه بكه ین، چه ندین قۆناغ ده چینه پێش������ه وه و ده توانین ئ������ه و دواكه وتوویه ی كه له و

باره وه وه هه یه تا ڕاده یه ك كه م بكه ینه وه .له واڵتی ئێمه به ر له پرسی ڕۆشنبیركردن بۆ سوود وه رگرتن له سیستمه ئه لێكترۆنییه كانی ده نگدان، ده بێ گرفته كانی نێو

ده وڵه ت كه زیاتر سیاسیینه ، چاره سه ر بكرێن.

9 ئابی 2012

دوای تێپه ڕبوون������ی حه فت س������اڵ به س������ه ر ئه نجامدانی یه كه مین هه ڵبژاردنی ئینترنێتی له جیهاندا، به رپرسانی ئه و بواره به له به رچاوگرتنی خاڵه الوازه كانی ئه و سیستمانه ، خاڵه به هێزه كانی ئه و سیس������تمانه كه زیادكردنی ژماره ی به شداربووان و كه مكردنه وه ی تێچووی جێبه جێكردن له خۆ

ده گرێت، له به رچاو بگرن.سیس������تمه كانی ده نگدانی ئه لێكترۆنیی جیاواز له یه كتر

بریتین له :ده نگدانی كۆمپیۆته ری )وێستگه یی(:

له و ش������ێوازه دا له جیاتی س������وودوه رگرتن له پسووله ی ده نگدان و س������ندووقی ده نگدان، س������وود ل������ه كۆمپیۆته ر وه رده گیرێت، به و شێوه یه كه له شوێنی وه رگرتنی ده نگی ده نگده ران، چه ندین كۆمپیۆته ر بۆ ده نگدان داده مه زرێن و ده نگده ر به هۆی مۆنیتۆری هه س������تیاری ده ستی، ته خته ی كلیل و یان به هۆی قه ڵه م������ی ئه لێكترۆنی، پاڵێوراوی خۆی دیاری ده كات و ده نگی پێ ده دات. له و ش������ێوازه دا ده كرێ پاڵێوراو به هۆی وێنه كه یه وه بناسرێته وه ، له كاتی ئێستادا نموون������ه ی نوێ ل������ه و ئامێرانه ، وه كو ئامێ������ری ئۆتۆماتیكی

)MTA( به رهه م هێنراون.له ش������ێوازی ده نگدان������ی كۆمپیۆته ری )وێس������تگه یی(، هه رچه نده ناساندنی كه سی ده نگده ر به هۆی به ڵگه نامه ی ناساندن ئه نجام نادرێت، به اڵم خه ڵك ناچارن له بنكه كانی ده نگدان ئاماده بن و له جیاتی ئه وه ی ده نگی خۆیان له سه ر كاغه ز بنووسن و بیخه نه نێو سندووقی ده نگدانه وه ، سوود له كۆمپیۆته ر وه رده گرن. وێستگه كانی ده نگدان له و شێوازه به تۆڕی دڵنیایی )ئێكسترانت( گرێدراوه و ده توانن له هه ر

كاتێكدا دوایین ئامار ڕه وانه ی بنكه ی ناوه ندی بكه ن.ل������ه خاڵ������ه به هێزه كانی ئ������ه و ش������ێوازه ، ئاگاداربوونی پاڵێ������وراوان ل������ه ئه نجامی هه ڵبژاردن ل������ه خێراترین كاتی

مومكی������ن )هه ندێ جار ڕێك دوای كۆتایی هاتنی هه ڵبژاردن(�ه ، به اڵم به دامه زراندنی ئه و ش������ێوازه ، تێچووی ئه نجامدانی هه ڵبژاردن زیاد ده بێت، چونكه وێستگه كانی ده نگدان ده بێ به هۆی سیس������تمه كانی كۆمپیۆته ری گرێدراوی یه كتر بن و له الیه كی دیكه شه وه پاراستنی ئه و تۆڕانه ی كه وێستگه كان

به بنكه ی ناوه ندی ده به ستێته وه ، كارێكی سه خته .له هه ڵبژاردنی 2004ی ئه مریكا، له پاڵ شێوازه باوه كانی ده نگدان، سوود له هه ڵبژاردنی ئه لێكترۆنیش وه رگیرا، به و ش������ێوه یه ی كه ده وڵه ت بۆ ئاس������انكاریی خه ڵك ده ستی به دانانی كابین������ه ی ده نگدان له نێو ماركێ������ت و ناوه نده كانی گش������تی و به ڕێوه به رایه تیی پۆسته و گه یاندن كرد و خه ڵك

به سه ردانیكردنی ئه و ناوه ندانه ، ده نگیان ده دا.ده نگدانی ئێنتێرنێتی:

ئه م شێوازه یه كێكه له و شێوازانه ی كه كه مترین تێچوو له خۆ ده گرێت، چونكه له و شێوازه دا پێویست به وێستگه كانی ده نگ������دان ناكات و هێزی مرۆڤی له و وێس������تگانه دا به فیڕۆ ناچێت، به ڵكو ئه و كه سانه ی كه مافی ده نگدانیان هه یه له هه ر ش������وێنێك بن ده توانن به سه ردانیكردنی ماڵپه ڕه كانی ئینترنێت كه بۆ ئ������ه و كاره دابینكراوه ، ده نگ به پاڵێوراوی

خۆیان بده ن.له ڕاس������تیدا یه كێك له گرنگترین خاڵ������ه به هێزه كانی ئه و سیس������تمه ، نه بوونی س������نوورێك بۆ ش������وێنی دانیشتنی ئه و كه سانه ی كه مافی ده نگدانیان هه یه ، ئه وان له هه ر شوێنێكی جیهان بن ده توانن ده نگ بده ن. پرسی ئاسایش له و شێوازه جێی گرنگی پێدانێكی زۆره . سه رنجدان به وه ی كه هه ركه سێك

ته نها یه ك جار ده توانێت ده نگ بدات، زۆر گرنگه .یه كێك له شێوازه كانی چاره سه ری ئه و گرفته ئه وه یه ، كه له الیه ن ده وڵه ته وه پینكۆدێك بۆ ناساندنی ئه و كه سانه ی كه ماف������ی ده نگدانیان هه یه و ده یانه وێت له ڕێگای ئینترنێته وه

هه ڵبژاردن ژماره )24(10

ده نگ بده ن، داده نرێت، چونكه سیس������تمی ناونووس������ینی ONLINE وه ك������و پێویس������ت جێبه ج������ێ ناكرێ������ت و ئه و

پینكۆدانه ش وه كو كلیلی چوونه نێو ماڵپه ڕی هه ڵبژاردنه .شێوازێكی زۆر كاریگه ر بۆ چاره سه ری ئه و گرفته سوود وه رگرتنه له ACTIVX� ، ته نیا له ڕێی )ACTIVEX(�ه كان ده كرێ چاودێری كۆمپیۆته ری به كاربه ر بكرێت. له ڕاستیدا س������ێرڤێره كانی ده نگدان دوای ئه وه ی به ته واوی چاودێری كۆمپیۆته ری ده نگده ر ده ك������ه ن، ده توانن به البردنی ژماره س������ریالی یه كێك له پارچه كانی كۆمپیۆته ر و دانانی له نێو بانك������ی زانیاریی خۆی، ڕێ له دووباره ده نگدانی ده نگده ر

ده گرێت.)ACTIVEX( ب������ه اڵم ئه وه ی جێی س������ه رنجه كه ئ������ه وانه له الیه ن كۆمپانیای مایكرۆس������ۆفته وه دروس������تكراوه و ته نها له سیس������تمه كانی ویندۆزدا جێبه ج������ێ ده كرێت، له كاتێكدا ژماره یه كی زۆری به كاربه رانی كۆمپیۆته ر س������وود له سیس������تمه كانی جیا له ویندۆز وه رده گرن. به گش������تی، به بێ له به رچاوگرتنی پرسی ئه منیه تی، سیستمی ده نگدانی ئینترنێت������ی یه كێكه له ئه رزانتری������ن ڕێگاكانی ئه نجامدانی هه ڵبژاردن و ئه و سیستمه ده توانێ ته واوی ئه و كه سانه ی ك������ه مافی ده نگدانی������ان هه یه له هه ر ش������وێنێك بن به ره و ده نگدان ببات. ئه گه ر گرفتی ئاس������ایش چاره سه ر بكرێت، یه كێكه له گرنگترین شێوازه كانی هه ڵبژاردنی ئه لێكترۆنی.

ل������ه هه ڵبژاردن������ی س������اڵی 2000ی ئه مری������كا، له پاڵ سیس������تمه كانی دیكه ی هه ڵبژاردن سوود له و سیستمه ش وه رگیرا، له به ر ئه وه ی جێ������ی متمانه ی خه ڵك نه بوو، ته نها 4.٦9%ی ده نگده ران له ڕێی ئینترنێت ده نگیان دا. سه ره ڕای دڵه ڕاوكێی ده نگده ران له س������ه ر ئاشكرابوونی ناسنامه یان، خراپیی ته كنۆلۆژیا، ئه منیه ت������ی تۆڕی ده نگدان، كارابوون، هه ڵگرتن و گواس������تنه وه ی ده نگه كان و چه ندجار ده نگدان، به اڵم هێش������تا هیوایه كی زۆر بۆ باشتركردنی ئه و شێوازه هه یه . ئێس������تا واڵتانی )ژاپۆن، نیوزله ندا، سوید، سویسڕا، ئس������تۆنیا( خه ریكن كه ش������ێكی گونجاو دروست بكه ن بۆ ئه نجامدانی هه ڵبژاردنی ئێنترنێتی. واڵتی ئستۆنیا كه تازه سه ربه خۆیی وه رگرتووه ، له س������اڵی 2002 هه ڵبژاردنێكی

سه ركه وتووی له ڕێی تۆڕه كانی ئێنترنێته وه ئه نجام دا. SMS )Short Message ڕێ���ی ل���ه ده نگ���دان

Touch-Tone و ته له فۆنه كانی )Systemئه وجۆره ده نگدانه كه هێش������تا به فه رمی له دنیادا تاقی نه كراوه ته وه ، شێوازێكی ده نگدان له دووره وه یه ، به كارهێنه ری ئه و سیستمه ده توانێت له ڕێی خزمه تگوزاریی كورته نامه ی

ته له فۆنی مۆبایل یان له ڕیی ئه و ته له فۆنانه ی كه سیستمی تۆنی هه یه ، یان ئ������ه و ته له فزیۆنه دیجیتالیانه ی كه به هێلی ته له فۆنه وه به س������تراونه ته وه ده نگی خۆیان بنێرنه ناوه ندی ده نگدان������ه وه . خاڵێكی الوازی ئه وجۆره سیس������تمه ئه وه یه كه ئه و جۆره سیس������تمانه به ئاسانی ده ست هه موو كه س ناكه وێت و ئه گه ر ئه و سیس������تمه ب������ه ته نها به كار بهێنرێت، ڕێژه ی به ش������داربووان له هه ڵبژاردن ك������ه م ده بێته وه . به اڵم ئاسان به كارهێنانی خالێكی به هێزی ئه و جۆره سیستمه یه .چه ندین جۆری دیكه ی سیستمی ده نگدان هه یه كه تاكو ئێستا ته نها باسی لێوه كراوه و هێشتا تاقی نه كراوه ته وه ، به اڵم ئه وه ی گرنگه ده ب������ێ ده وڵه تی ئه لێكترۆنی له هه وڵی به ده س������تهێنانی متمانه ی خه ڵك بێ������ت به رامبه ر به وجۆره سیس������تمه ی هه ڵبژاردن. بۆ ڕاكێش������انی ده نگ������ده ر ده بێ ئه وجۆره سیس������تمه كارا و ب������ێ كه موكوڕی بێت و ده نگی ده نگده ران پارێزراو بێت و ناسنامه ی ده نگده رانیش وه كو

شێوازه كانی دیكه به نهێنی بمێنێته وه .له كاتی سوودوه رگرتن له سیستمه كانی ده نگدانی ئه ڵێكترۆنی

ده بێ چه ند خاڵێك له به رچاو بگیرێت كه بریتین له :شیاوبوونی ڕه قئامێر )Hardware(ی پرۆگرامه كانی

ده نگدانی ئه لێكترۆنی:ش������یاوبوونی سیس������تمه كانی ده نگدانیش په یوه سته به هه ندێ هۆكار، ب������ۆ نموونه ئه گه ر هه ڵبژاردن له ئاس������تی واڵت بێت، ئه وكاته پاڵه په س������تۆیه كی زۆر ده كه وێته س������ه ر س������ێرڤێره كانی ناوه ند و ئه گ������ه ر س������ێرڤێره كانی ناوه ند ڕه قئامێ������ر )Hardware(ی پرۆگرام������ی باش������ی نه بێت، له كاتی هه ڵبژاردن تووش������ی گرف������ت ده بین و، ئه گه ر بێتو سوود له سیس������تمه كانی وه كو ویندۆز )Windows( بۆ ئه و كاره وه ربگیرێت، له وانه یه له ڕۆژانی یه كه م و بگره له

11 ئابی 2012

كاتژمێره كانی یه كه می هه ڵبژاردن سیس������تمه كه تێك بچێت )Crash( و به اڵم سیس������تمه كانی كارای وه كو Linux له چوارچێ������وه ی Text Mode ده ك������رێ چه ندین مانگ به بێ

پچڕان كاری پێ بكرێت.پارێزراویی ده نگی هه ر ده نگده رێك:

پارێزراویی ده نگی هه ر ده نگده رێكیش یه كێكه له پرسه گرنگه كان. له و سیس������تمه دا ئه گه ر بێت������و زۆرینه ی خه ڵك ده نگ بۆ س������ه ركه وتنی پاڵێوراوێك بده ن، به اڵم پاڵێوراوێكی دیكه س������ه ركه وتن به ده س������ت بێنێت، ئه وكاته له وانه یه بێ بڕوایی له ناو خه ڵك به رامبه ر به و سیس������تمه دروست بێت. هه روه ك������و هه ندێ له خه ڵك������ی ویالیه ت������ه یه كگرتووه كان، بڕوای������ان وابوو؛ ئێمه ده نگمان به )جان كێری( ده دا، به اڵم )له الیه ن سیس������تمه كانی ده نگدانی ئه لێكترۆنی وێس������تگه یی(یه وه ده نگ������ه كان بۆ جۆرج بۆش زیاد ك������راوه . هه رچه نده ئه وه ناسه لمێندرێت، به اڵم دوودڵیی له نێو خه ڵكدا دروست ده كه ن. یه كێك له و ڕێكارانه ی كه ده كرێ به هۆیه وه بڕوای خه ڵ������ك به رامبه ر به م سیس������تمه ی ده نگ������دان زیاد بكرێت، Open Source بوونی پرۆگرامه كانیه تی. له ڕاس������تیدا Open Source بوونی پرۆگرامه كانی سیستمی ده نگدانی ئه لێكترۆنی یه كێكه له كاره پێویسته كانی پیاده كردنیه تی له

ده وڵه تی ئه لێكترۆنیدا.ئاشكرا نه بوونی ناسنامه ی ده نگده ر:

له سیس������تمه كانی ده نگدان������ی ئه لێكترۆن������ی له جۆری ئینترنێتی و SMS ناس������نامه ی ده نگده ر ئاش������كرا ده بێت. له ب������ه ر ئه وه ی بۆ چوونه نێو ئه و سیس������تمانه یان س������وود OnLine ك������ۆد وه رده گیرێت یان به ش������ێوه ی PIN ل������هناونووس������ین ده كرێت، كه له هه ردوو حاڵه تدا ناس������نامه ی ده نگده ر ئاش������كرا ده بێت. له ڕاس������تیدا ئ������ه و الیه نه ی كه هه ڵبژاردنی ئه لێكترۆن������ی ئه نجام ده دات، ده بێ به ته واوی جێی متمانه ی خه ڵك بێت و ناس������نامه ی كه سی ده نگده ر به

هیچ شێوه یه ك نابێت بچێته ده ره وه .Open Source بوونی نه رمئامێر )Software(ی

ده نگدانی ئه لێكترۆنی:هه ر ده نگده رێك كه س������وود ل������ه پرۆگرامێك وه رده گرێت له ڕاس������تیدا ئاگای له ناوه ڕۆك������ی پرۆگرامه كه نییه ، واته له وانه ی������ه ئ������ه و پرۆگرام������ه به جۆرێك داڕیژرابێ������ت كه له پاڵێوراوێكه وه بۆ پاڵێوراوێكی دیكه سوود وه ربگیرێت، به و مانایه ی كه له وانه یه له نێو كۆده كانی پرۆگرامه كان، هه ندێ

كۆدی دوژمنكارانه ش دانرابێت. Open Source بۆیه ئه گه ر ئه و پرۆگرامه به ش������ێوه ی

بێت له و كاته دا النیكه م شاره زایانی پرۆگرام ده توانن بزانن كه ئه و پرۆگرامه ، ڕاستگۆیانه كار ده كات یان نا. هه ڵبه ت Open Source به ب������ێ مۆڵه ت������ی گۆڕان������كاری، چونكه هه ن������دێ له مۆڵه ته كانی Open Source كه به یاس������ای CopyLeft به ناوبانگ������ه ، ئه و مۆڵه ته به به كاربه ر ده دات دوای بینینی Sourceی به رنامه ، بتوانن چاكسازی تێدا بكه ن و دووباره ب������اڵوی بكه نه وه . به بۆچوونی الیه نگرانی بزووتنه وه ی پرۆگرامی ئ������ازاد و Open Source، ئه وه ماف������ی خه ڵكه ك������ه بزانن پرۆگرامه كه چ������ۆن كار ده كات. له ڕاس������تیدا ئه گه ر پرۆگرامی سیس������تمه كانی ده نگدانی ئه لێكترۆن������ی Open Source ب������ن، توانیویانه متمانه ی

خه ڵك تا ئاستێكی زۆر بۆ الی خۆیان ڕابكێشن.جێی متمانه نه بوونی ده نگه كان:

ب������ه به ڵگ������ه نه بوونی ه������ه ر ده نگێك له سیس������تمه كانی ده نگدان������ی ئه لێكترۆن������ی یه كێكه له خاڵ������ه الوازه كان كه له الیه ن پاڵێوراوه كانه وه باسی لێوه ده كرێت، چونكه ئه گه ر پاڵێوراوێك ڕه خنه ی ل������ه ئه نجامی هه ڵبژاردن هه بێت، هیچ به ڵگه یه ك بۆ دووباره ژماردنه وه ی نییه ، به اڵم له ش������ێوه ی نه ریتی هه موو ده نگه كان وه كو به ڵگه ده مێننه وه و ده كرێت جارێكی تر به ژماردن������ه وه ی ده نگه كان، دوودڵییه كان وه ال بنرێن. به اڵم له شێوه ی ئه لێكترۆنیدا، ئه گه ر سیستمه كانی ده نگدان دروس������ت نه بێت، ناكرێ������ت جارێكی دیكه داوا له

خه ڵك بكرێت بۆ جاری دووه م ده نگ بده ن.http://www.sis-eg.com

هه ڵبژاردن ژماره )24(12

میدیا له كات������ی هه ڵبژاردندا ڕۆڵێك������ی گرنگ ده گێڕێت ن������ه ك ته نها بۆ تێڕوانی������ن و چاودێریكردن������ی كرداره كانی حكوومه ت، به ڵكو جه خت له وه ش ده كاته وه كه ده نگدانه كه هه موو زانیارییه كی پێویس������تی له به ر ده س������ته ، بۆ ئه وه ی ئیختیارێكی دیموكراسییانه ی ئاگاداركراو دروست بكات. حكوومه ته كان ئه رك و ناچاركردنی نه رێنییان هه یه تاكو له كاتی ئه نجامدانی ئه م كردارانه دا ئاسته نگ نه هێننه به رده م میدیا. له گه ڵ ئه وه شدا به النیكه مه وه حكوومه ته كان ئه رك و ناچاركردنی پۆزه تیفیان هه یه بۆ ئاس������انكردنی پلورالیزمی میدیا، تاكو فراوانترین جۆری سه رچاوه كانی زانیاری بخاته به رده م ڕای گش������تی . له ڕاستیدا ئه رك و ناچاركردنه كه له مادده ی 19ی په یمانی نێوده وڵه تی له باره ی مافه كانی سڤیل و سیاس������یدا هاتووه )ICCPR(، كه تیایدا مافی ئازادیی ڕاده ربڕین و ده س������تكه وتنی زانی������اری فه راهه م كراوه ، كه ته نها په یوه ستیش������ه به حكوومه ت������ه كان نه ك به ڕێكخراوه

میدیاییه تاكه كه سییه كان.هه روه ك كۆمیته ی مافه كانی مرۆڤ له تاكه نووس������راوی گش������تیی مادده ی 19ی په یمان������ی نێوده وڵه ت������ی له باره ی مافه كانی سڤیل و سیاسیی خۆیدا ئاماژه ی پێداوه ، هاتووه : "له به ر پێش������ڤه چوونی هۆیه كانی نوێ������ی ڕاگه یاندن، پێوه ره كاریگه ره كان بۆ پاراستنی ئه م جۆره كۆنترۆڵكردنه ی میدیا پێویس������تن، به تایبه تیش له و كاته ی له ئازادیی ڕاده ربڕیندا

ده ست له مافی هه موو كه سێك وه رده دات."به هه مان ش������ێوه ی دادگای بااڵی زیمبابوێ ئه وه ی دیار كرد كه ده س������ه اڵتی قورخك������ردن چێژی له پۆس������ته كانی )په ره ستاتال( بینیوه و ده زگاكانی په یوه ندیی دوورئه ندێشه )تێلێكومیونیكه یش������ن( له مه یدانی ئازادی������ی ڕاده ربڕیندا ڕێگه ی������ان پێن������ه ده درا. دادگا ئ������ه وه ی بۆ ده رك������ه وت كه پارێزگاریكردن������ی ئازادیی ڕاده ربڕین ن������ه ك هه ر ته نها بۆ ناوه ڕۆك������ی زانیارییه كان به كار دێ������ت، به ڵكو بۆ هۆیه كانی گواس������تنه وه و به ده ستخس������تنی ئه م جۆره زانیارییانه ش به كاردێت. س������نوورێك له س������ه ر هۆیه كانی گواس������تنه وه و به ده ستگه یشتنی ده س������تێوه ردانه پێویسته كان به هه بوونی

مافی وه رگرتن و دابه شكردنی زانیارییه كان دانراوه . هه ر جۆره قۆرخكارییه ك كه كاریگه ریی هه بێت، جا مه به ستیشی ه������ه ر چییه ك بێت له ته گه ره خس������تنه به رده م مافی خه ڵك بۆ وه رگرتن و به خش������ینه وه ی بیروڕا و زانیارییه كان، ئه وا

پارێزگاریكردن له م مافه پێشێل ده كات.بنچینه ی یاسادانانی هه موو واڵته جۆراوجۆره كان وه ك غانا، س������ریالنكا، بێلیز، هیندس������تان، ترینیداد و توباگو و زامبیا، هێڵ به ژێر دوو خاڵدا ده كێشن، كه قۆرخكارییه كانی میدی������ا ده س������تێوه ردانی قبوڵنه كراون له ب������اره ی ئازادیی ڕاده ربڕی������ن و له به ر ئ������ه وه ش كه میدی������ای ئه هلی ئه ركی گه یاندنی بیروڕاكانی له س������ه ره ، نه ك حكوومه تی ئه و ڕۆژه . ژماره یه ك له بڕیاره كانی ئ������ه م واڵتانه وه ك )زامبیا، بێلیز، ترینی������داد و توباگۆ( بۆ ماف������ی ڕكابه ره سیاس������ییه كانی حكووم������ه ت ده گه ڕێته وه تاك������و بیروڕاكانیان ل������ه میدیای ئه هلییه وه گوێبیس������ت ببن. به هه مان ش������ێوه ئه م مافه به م ش������ێوه یه ده گاته كه مایه تییه جۆراوجۆره كانی تریش. ئه م پش������تگیرییه ی خواره وه له ڕاپۆرتی UNوه له باره ی مافی

كه مایه تییه كانه وه وه رگیراوه :"ده بێت ئه ندامانی گرووپ������ه جۆراوجۆره كانی تریش له ژیانی كولتووریی كۆمه ڵگه ی خۆیاندا، مافی به شداریكردنی دام������ه زراوه ی زم������ان و كولتووره كه یان هه بێ������ت بۆ ئه وه ی هونه ر و زانستی نوێ دابهێنن و چێژی لێوه ربگرن و بتوانن پارێزگاری له كولتووری كه له پ������وری و دابونه ریتیان بكه ن

ئه‌رك‌و‌ناچاركردنه‌كانی‌‌پلۆرالیزموه رگێڕانی له ئینگلیزییه وه : ئێحسان نه زه ت مزووری

13 ئابی 2012

و ببنه خاوه ن������ی میدیا و، هۆكانی په یوه ندیكردنی تایبه تیی خۆی������ان، هه روه ها بۆ ئه وه ش تاكو مافی چوونه ژووره وه یان له س������ه ر بنه مای یه كس������انیی ده وڵه ت یا میدی������ای ئه هلیی

كۆنترۆڵكراویان هه بێت" زۆر گرنگه ئاماژه به وه بده ین كه ڕۆڵی میدیا ته نها هه ر ئ������ه وه نییه كه وه ك ئامێرێك بێت بۆ ده ربڕینی بیروڕاكان له ڕێگه یه كی ته سكه وه . له ڕاستیدا به شێوه یه كی سه ره تایی ده زگاكانی میدیا وه ك هۆكاری زۆر گرنگن بۆ به هێزكردنی ڕای خه ڵك تاكو بتوان������ن مافی خۆیان له ئازادیی زانیاری وه رگرتندا پیاده بكه ن. میدیا ڕۆڵی چاودێریكردن به س������ه ر چاالكی و داموده زگا به هێزه كانی تری حكوومه ته وه ده گێڕێت، له ڕاستیدا میدیاكان ناتوانن ئه م ڕۆڵه بگێڕن، ئه گه ر بێتوو وه فایه كی كه میان بۆ حكوومه ت ی������ا حیزبی فه رمانڕه وای ئ������ه و كاته هه بێ������ت. زۆرترین ناوه ڕۆك������ی ڕێنماییه كان كه له الیه ن نه ته وه یه كگرتووه كانه وه نووس������راون، به رپه رچی باش������ترین پراكتیزه كردنی نێوده وڵه تی له باره ی پلۆرالیزم و چوونه ژووره وه ی میدیا ده داته وه ، كه هه مان ئه و ڕێنماییانه ن له الیه ن ده س������ه اڵتی ئینتیقالیی نه ته وه یه كگرتووه كانه وه له

كه مبۆدیا ده ركراون و ده ڵێت:"ده بێت میدیایه كی سه ربه خۆ و ئازاد خاوه نی هه مه جۆری هه بێت و پارێزگاری و هانی دیموكراس������ی بدات، هه روه ها ده بێ������ت ڕێگه بكات������ه وه و ده رفه ت بۆ ب������واری ئابووری و

كۆمه اڵیه تی و پێشڤه چوونی كولتووری بڕه خسێنێت."له باوترین نووسراوی ده سه اڵتی نه ته وه یكگرتووه كاندا، ڕاپۆرتی تایبه تی������ی نه ته وه یه كگرتووه كان له باره ی ئازادیی ڕاده ربڕین، )عابد حسێن( له ڕاپۆرتی سااڵنه ی خۆیدا هی

ساڵی 1999دا ئه م شته ی یه كالكردۆته وه كه ده ڵێت:"هه ندێك پره نسیپی بنچینه یی هه ن كه ئه گه ر بێتوو پێش بخرێن و ڕێزی������ان لێ بگیرێت، ئه وا ماف������ی به دواداگه ڕان زی������اد ده كا و زانیاری وه رده گرێت و ده به خش������ێته وه . ئه م

پره نس������یپانه ش بریتین له مانه ی خ������واره وه : قۆرخكارییه ك یا تێڕوانینێكی له ڕاده ب������ه ده ری خاوه ندارییه تیی میدیا له ده ستی چه ند كه سێكدا ده بێته هۆی به دوورخستنی میدیا له پێشڤه چوونی فره جۆری )پلوڕالیزم(ی بیروڕا و ده نگه كان، میدی������ای خاوه ندارییه تی������ی ده وڵ������ه ت به رپرس������یارییه تیی نووسینی هه موو الیه نه كانی ژیانی خه ڵكی و فه راهه مكردنی هاتنه ناوه وه ی بیروڕای جۆراوجۆری له سه ره . نابێ میدیای خاوه ندارییه تی������ی ده وڵ������ه ت وه ك په یوه ندیكردن یا ئۆرگانی پروپاگه نده بۆ حیزبێكی سیاسی یا پارێزه رێكی به رگریكار بۆ حكوومه ت به كار بهێنرێت بۆ دوورخس������تنه وه ی هه موو

حیزب و گرووپه كانی تر..."دوات������ر ڕاپۆرته تایبه ته كه ب������ه رده وام بوو و چه ند ئه رك و به رپرس������یارییه تییه كی خس������ته س������ه ر حكوومه ت تاكو جه خ������ت ل������ه وه بكاته وه ، ك������ه "فراوانترین هێڵ������ی پانی به میدیا ده به خش������رێت" بۆ ئه وه ی "ئه گ������ه ری هه ڵبژاردنێكی

ئاگاداركراوی پوخت به ده ست بهێنێت":

• ناكرێت الیه نگیری یا جیاوازی له ڕاپۆرته كانی میدیادا بكرێت.

• ناكرێ ڕێ به چاودێری������ی پرۆگرامه كانی هه ڵبژاردن بدرێت.

• ده ب������ێ میدیا ل������ه به رپرس������یارییه تی س������ه باره ت به لێدوانه كانی هاندان ببه خش������رێت و مافی وه اڵمدانه وه یشی

پێ بدرێت.• ده ب������ێ جیاكردنه وه یه كی ئاش������كرا هه بێ������ت له نێوان باڵوكردنه وه ی هه واڵی كرداره كانی ده زگاكانی حكوومه ت

و كرداره كانی وه ك كاندیدێكی حیزبی.• ده بێ كاتی گه ش������ته ئاسمانییه كان بۆ پڕۆگرامه كانی هاتنه ژووره وه ی ڕاس������ته وخۆ به ش������ێوه یه كی دادوه رانه و

به بێ بنچینه كانی جیاوازی ، فه راهه م بكرێت.• پرۆگرامه كان ده رفه ت بۆ كاندیده كان ده ڕه خس������ێنن تاكو گفتوگۆ له گه ڵ یه كتردا بك������ه ن و بۆ ڕۆژنامه وانانیش

ده رفه تی پرسیاركردن ده ڕه خسێنێت.• پێویسته میدیا سه رقاڵی په روه رده كردنی ده نگده ران

بێت.• پێویسته پڕۆگرامه كان، ئه و گرووپه ته قلیدییانه ی خاڵی الوازی������ان هه یه بكه نه ئامانج، ك������ه ڕه نگه ئافره ت، نه ژاد و

كه مایه تییه ئایینییه كان له خۆ بگرن.

http://aceproject.org : سه رچاوه

هه ڵبژاردن ژماره )24(14

له س������ایه ی نه بوون������ی بنچینه یه كی به هێز له پره نس������یپه ئه خالقییه كان، پرۆسه ی ده نگدان له باشترین حاڵه تدا كاریگه ر و كارا نا بێ������ت، هه رچی له خراپترین حاڵه تدایه ئه وا له الیه ن هێزه سیاسیه كان یان حزبییه كان یاخود هێزه گه نده ڵه كانه وه دوچاری ته ڵه كه ب������ازی ده بێته وه، كه ده بێته مایه ی الوازبوونی

متمانه ی جه ماوه ر به پرۆسه ی ده نگدان.ئه م������ه ش له وانه یه ببێته مای������ه ی قبولنه كردنی جه ماوه ر و بروانه بوون به ڕاس������تی و دروستی ئه و بڕیارانه ی په یوه ندیان به هه ڵبژاردن و ئه نجامه كانی������ه وه هه یه . بۆیه جێبه جێكردنی ئه و پره نسیپانه ی خواره وه له سه ر پرۆسه ی ده نگدان كارێكی

سه ره كییه بۆ پارێزگاریكردن له پاكیی هه ڵبژاردن:

ب���واردان )توانینی گه یش���تن یاخ���ود چوونه ژووره وه (:

ل������ه پێن������او پێڕه وكردنی ماف������ه دیموكراتیی������ه كان له ڕێی ده نگدانه وه ، پێویس������ته بواری ده نگدان به گشت ئه و كه سانه

بدرێت كه مافی ده نگدانیان هه یه .ئه مه ش كاریگه ری له سه ر زۆربه ی الیه نه كانی په یوه ندار به ده نگدانه وه ده بێت، بۆیه ده كرێ ئه مه له قورسترین پره نسیپه كان

بێت كه پێویسته به ڕێوه به رانی هه ڵبژاردن به تێچوونێكی كه م ده سته به ری بكه ن . هه رچی بابه ته سه ره كییه كانن كه پێویسته ئاوڕی لێ بدرێته وه، تاوه كو پرۆسه ی ده نگدان بۆ گشت كه س

فه راهه م بكرێت، ئه ویش بریتین له :- دانانی باره گاكانی ده نگدان له و ش������وێنانه ی كه گش������ت

ده نگده ران به ئاسانی و به ئازادی پێی بگه ن.- فه راهه مكردن������ی ئاس������انكارییه كان ب������ۆ به جێگه یاندنی پرۆس������ه ی ده نگدان به تایبه ت بۆ ئه و ده نگده ره شیاوانه ی، كه ناتوان������ن ل������ه ڕۆژی ده نگداندا به هه ر هۆی������ه ك بێت بگه ن به

وێستگه ی ده نگدانیان له ناو بازنه ی ده نگدانی خۆیاندا.- دیارییكردنی ڕۆژ و م������اوه ی ده نگدان و له به رچاوگرتنی

شێواز و كاتی كاركردنی ده نگده ران.- دڵنیابوون له وه ی ئه و مادده و زانیارییانه ی هه ڵبژاردن كه په یوه ستن به ده نگدانه وه و له به رده ستدان، پێداویستییه كانی ده نگ������ده ران پڕده كه نه وه ب������ه جیاوازیی زمانیان و ئاس������تی

زانیاریان.- ده سته به ركردنی یارمه تییه كان بۆ به جێگه یاندنی پرۆسه ی ده نگدان بۆ ده نگده ره خاوه ن پێداویستییه تایبه تییه كان، یاخود

نه خوێنده واران.

و. سه كوان ئه رگوشی

پره‌‌نسیپه‌‌گشتییه‌كانی‌پرۆسه‌ی‌ده‌‌نگدان

15 ئابی 2012

دیاریك������ردن و ڕوونكردنه وه ی ماوه كۆتایییه كان، چ ئیداری بێت یاخود یاس������ایی كه په یوه س������تن به پرۆسه ی ده نگدانه وه )وه ك ئه وه ی په یوه سته به خۆپااڵ تن، یان ئه وه ی په یوه سته به تانه لێدان له بڕیاره ئیدارییه كان...هتد( ئه مه ش بوارێكی ته واو

بۆ به شداریكردن به هه مووان ده به خشێت.

دادپه روه ریپره نسیپی دادپه روه ری بریتییه له فه راهه مكردنی بوارێكی هاوتا و یه كسان بۆ گشت ده نگده ران به مه به ستی به شداریكردن، هه روه ها گشت به شداربووه سیاسییه كان. به النیكه م ئه مه ش پێویس������تی به هه بوونی ڕێسا و ڕێوش������وێنی ڕاگه یێنراو هه یه و پێویس������ته له الی������ه ن فراوانترین چینی كومه ڵگه وه په س������ه ند كرابن. سه ره ڕای په یڕه وكردنیان پێویسته ئه م ڕێسایانه له ژێر

چاودێری و به دواداچوندا بن.لوتكه ی پره نسیپی دادپه روه ری بریتییه له شیانی گه یشتن به ویس������تگه ی ده نگ������دان، ئه مه ش له ڕێ������گای جه ختكردنه وه له سه ر پێویس������تیی فه راهه مكردنی هه لی ڕاست و دروست بۆ ئه نجامدان������ی ده نگدان. هه روه ها ب������ه مامه ڵه كردنی وه ك یه ك له گه ڵ گش������ت ده نگده ره شیاوه كان به بێ ڕه چاوكردنی پێگه ی كۆمه اڵیه تی������ان و تواناكانیان. له الیه ك������ی دیكه وه دادپه روه ری بریتییه له فه راهه مكردنی هه ر پێداویستییه كی تایبه ت بۆ هه ر

ده سته یه كی پشتگوێخراوی نێو جه ماوه ری ده نگده ران.پره نس������یپی دادپه روه ری ئه و الیه نانه ش له خۆ ده گرێت كه په یوه س������تن به ش������ه فافییه ته وه ، له ڕێگه ی جه ختكردن له سه ر پێویس������تیی جێبه جێکردن������ی به ڕیوه به ران������ی هه ڵب������ژاردن به گرتنه به ری بڕیاره كانیان به شێوه یه كی شه فاف و به رپرسیارانه

و گرتنه به ری هۆیه كانی لێپرسینه وه .هه رچی ئه وه ی په یوه سته به ڕۆڵی به شداربووه سیاسییه كان، ئه وا چه مكی دادپه روه ری پێویستی به ده سته به ركردنی هه لی هاوتا هه یه بۆ هه مووان بۆ به ده ستهێنانی ئاسانكاریی تایبه ت به چاودێریكردنی پرۆس������ه ی ده نگ������دان و، پیاده كردنی مافی

ناره زایه تیده ربڕین له سه ر پرۆسه كه .له س������ه ر ئاس������تی به ڕێوه بردنی ئه و كارانه ی په یوه نددارن به پرۆس������ه ی ده نگدانه وه له ناوخۆی واڵتدا، پێویس������ته هه لی وه ك یه ك بڕه خس������ێنرێن له بواری گرێبه س������ته خزمه تگوزاری و لۆجس������تییه كان، هه روه ه������ا ل������ه جێبه جێكردنی پرۆس������ه ی دامه زراندندا به له به رچاوگرتنی پێداویس������تییه كانی ئافره تان و پێویس������تبوونی به ش������داریپێكردنیان له پرۆسه كه دا. به هه مان

شێوه به شداریپێكردنی كه مینه و كومه ڵه پشتگوێخراوه كان.

ئاسایشئاسایشی پرۆسه ی ده نگدان له ڕرووی سه المه تییه په یوه سته به توانینی گشت ده نگده ره ش������یاوه كان له پیاده كردنی مافی ده نگدانی خۆیان، هه روه ها ده نگدانی ئازاد و به پێی ئاره زوو و هه لبژاردنی تایبه ت به خۆیان به بێ ئه وه ی ترسیان هه بێ له ئازاردان و توقاندن. به شداربووه سیاسییه كانیش پێویستیان به چه ندین گه ره نتی هه یه بۆ ئه وه ی بتوانن ئازادانه به رنامه ی

هه ڵبژاردنیان له ژینگه یه كی ئارامدا بخه نه ڕوو.ڕوویه ك������ی دیكه ی جیاواز هه یه ، ب������ه اڵم گرنگییه كی زۆری هه یه و په یوه س������ته به پرۆس������ه ی ده نگدان، ئه ویش گه یشتنه به و ڕاس������تییه ی كه ئه و ده نگانه ی دوای ته واوبوونی ده نگدان ده ژمێردرێن و دواتر ده رئه نجامی ئه و ده نگانه، ڕه نگدانه وه ی

ته واوی هه ڵبژێردراوانی ده نگده رانن. ئه م پره نسیپه په یوه سته به ڕێوشوێنی ڕێگه گرتن له دزینی كه ره س������ته كانی هه ڵبژاردن، یاخود زیانگه یان������دن پێیان، یان س������اخته كردن و ته ڵه كه بازیكردن ب������ه ناوه رۆكه كانیان، یان به سیسته م و ڕێوشوێنه پیاده كراوه كان، هه روه ها ڕێگریكردن له

ده نگدانی ناڕه وا و نه شیاو.

شه فافییه تش������ه فافییه تی ڕێوش������وێن و بڕیاره كان ڕه گه زێكی چاالك و كاریگ������ه ره بۆ متمانه كردنی جه ماوه ر به دادپه روه ری و پاكیی پرۆسه ی ده نگدان. شه فافییه ت پێویستی به وه یه گشت به ڵگه په یوه نداره كان به پرۆس������ه ی ده نگدانه وه بخرێنه به ر ده ستی جه ماوه ره وه ، هه روه ها ئاش������كراكردنی گشت بڕیاره سیاسی و ئیدارییه كانی په یوه س������ت به پرۆس������ه كه و خستنه ژێرباری

تانه لێدان و پێداچوونه وه ی بێالیه نانه .شه فافییه ت له پرۆسه ی ده نگداندا پێویستی به دانپێدانانی ڕۆڵ������ی تایبه ت������ی به ش������داربووه سیاس������ییه كان و چاودێ������ره سه ربه خۆكانی نێوده وڵه تی و ناوخۆیی هه یه ، ئه مه ش له ڕێگه ی پێدانی بواری یه كس������ان بۆ چاودێریكردنی پرۆسه ی ده نگدان و ناره زای������ی ده ربڕین له س������ه ری، به تایبه ت له وێس������تگه كانی ده نگدان������دا، هه روه ها ئه و كارانه ی تایبه تن به پرۆس������ه كه كه تیایدا بڕیاری قه باڵن������دن ده درێت، یاخود ئه و كارانه ی به پێی

یاسا و ڕێوشوێنه كان ئه نجام ده درێن.

پیشه گه ری و خزمه تگوزاریی گشتیپیشه گه ری له پرۆسه ی ده نگداندا گره نتی خزمه تگوزاریی كاریگه ر ده كات بۆ ده نگده ران و به ش������داربووه سیاسییه كان

هه ڵبژاردن ژماره )24(16

پێكه وه . پێویس������ته فه رمانبه رانی به ش������داربوو له پرۆس������ه ی ده نگداندا ئه م خه سڵه تانه یان هه بێ:

• له ڕووی سیاسییه وه بێالیه ن بن، واته حزبی نه بن.• پیشه گه ر بن؛

• ڕه وشتبه رز بن؛• بڕیاربه ده س������ت بن و س������ه رچاوه كانی بڕیار به كارایی

به كار بێنن؛• مامه ڵه یه ك������ی وش������یارانه و ورد له گه ڵ كه ره س������ته كانی

هه ڵبژاردن بكه ن؛• ته واو له مافی ده نگده ر و به ش������داربووه سیاس������ییه كان

گه یشتبن و پاڵپشتییان لێ بكه ن؛• ئاگاداریی پێداویستیه كانی كه مینه و چینه بێبه شكراوه كانی

ده نگده ران بن؛• به گیانی به رپرس������یارێتییه وه له گه ڵ گشت ئه و بوارانه دا بجووڵێنه وه كه په یوه س������تن به ئاسایشی ده نگدان و به نهێنی

به رێوه چوونی؛• خواستی به ره وپێشبردنی تواناكانیان هه بێ.

پیش������ه گه ری؛ ئه ركی ده سته به ركردنی خوله كانی ڕاهێنانی پێویس������ت بۆ گش������ت فه رمانب������ه ران به س������ه ر به ڕێوه به رانی هه ڵبژاردن ده س������ه پێنێت، ب������ۆ ئ������ه وه ی خزمه تگوزارییه كانی ده نگدان به وپ������ه ڕی لێهاتووییه وه پێش������كه ش بكه ن. مه رجی پیشه ییبوون ته نها ئه و كه سانه ناگرێته وه كه له ناو ده سته كانی به ڕیوه بردن������ی هه ڵبژاردن������دا كار ده كه ن، به ڵكو گش������ت ئه و ڕێكخراو و دامه زراوانه ی دیكه ی به ش������داربوو له پرۆسه كه دا ده گرێته وه ، وه ك هێزه كانی ئاسایش، ڕێكخراوه مه ده نییه كان، گرووپه چاودێره س������ه ربه خۆكان و به شداربووانی سیاسی. له س������ه ر هه موو ئه وانه پێویس������ته دڵنیابن له وه ی فه رمانبه ر و نوێنه ره كانیان به ڕێگه یه كی پیش������ه یی ئ������ه رك و كاره كانیان

ئه نجام ده ده ن.

لێپرسینه وه له به رئ������ه وه ی بڕی������ار و ڕێوش������وێنه په یوه س������ته كان ب������ه پرۆس������ه ی ده نگدان كاریگه ری هه یه به سه ر پیاده كردنی مافه بنه ڕه تییه كانی هاونیش������تمانیان، بۆیه پێویسته له چوارچێوه ی لیپرس������ینه وه دا لێكۆڵینه وه له جێبه جیكردنیان بكرێت. ئه مه ش بۆ هه ریه ك له فه رمانبه رانی هه ڵبژاردن و گه وره به رپرس������انی ده س������ته ی به ڕێوه بردنی هه ڵبژاردن وه ك یه ك گرنگه . پێویسته

ئه و چوارچێوه یه كار له سه ر ئه مانه بكات:• دیاریكردنی گشت ئه ركێك وه ك به رپرسیارێتییه كی كه سی

و تاكه كه سی بۆ فه رمانبه ری په یوه نددار.

• دڵنیابوون له هوشیاریی فه رمانبه ران له باره ی سنووری ده سه اڵتیان و ده سه اڵتی كه سانی دیكه .

• فه راهه مكردنی ئامرازه كانی چاره سه ركردنی كێشه كان.• فه راهه مكردنی فه رمان و ڕێوش������وێنی ڕوون و گشتگیر له باره ی پرۆس������ه ی ده نگدانه وه و چۆنیه تی چاره س������ه ركردنی

كێشه كان.هه روه ك چۆن له پیشه گه ریشدا به هه مان شێوه فه رمانبه ران پێویستیان به ڕاهێنانی تایبه ت هه یه، كه په یوه ستن به بابه تی

لێپرسینه وه .ره نگه به هۆی نه بوونی ش������ێوه یه ك له شێوه كانی چاودێری، لێپرس������ینه وه به ره و دواوه هه نگاو بنێت، بۆی������ه دڵنیابوون له هه بوونی دیسیپلین و به دواداچوونی گشت بڕیار و كاره كان و جێبه جێكردنی كرداره كانی وردبینیی هه میشه یی و به رده وام ، ده كرێت ببێته مایه ی فه راهه مكردنی پارێزگاریی پێویس������ت و ڕێگر بێت له به ره و دواوه گه ڕانه وه ی پره نسیپی لێپرسینه وه ،

یاخود داماڵینی له ناوه ڕۆكه ڕاسته قینه كه ی.ده نگدانی نهێنی

پارێزگاریكردن له ده نگدانی نهێن������ی گره نتی بنه ڕه تییه بۆ ئه وه ی ده نگده ر بتوانێ له نێوان الیه نه سیاسییه ڕكابه ره كاندا گوزارش������ت له هه ڵبژاردن و خواستی خۆی بكات، به بێ ئه وی دوچاری هیچ س������زایه ك ببێته وه . پارێزگاریك������ردن له نهێنیی ده نگ������دان ب������ه الیه نێكی گرنگی ئ������ه و كاران������ه داده نرێت، كه

په یوه ستن به :

• پۆلێنكردنی وێس������تگه كانی ده نگدان و ئاسانكارییه كانی ناوه وه یان.

• دیزاینكردنی فۆرمه كانی ده نگدان.• ڕه وشتی چاوه ڕوانكراو له فه رمانبه رانی ده نگدان و ئه و ڕۆڵه ی له ناو وێستگه ی ده نگداندا ده بینن، ئه مه ش فه رمانبه ران و كه س������ه ڕێپێدراوه كانی دیكه ی نێو وێستگه ی ده نگدان وه ك به شداربووه سیاسییه كان و ده سه اڵتدارانی دیكه ده گرێته وه .

• ڕێوشوێنه یارمه تیده ره كانی ده نگدان.

17 ئابی 2012

هه ندێ������ك بابه تی دیكه هه ن پێویس������ته له كاتی دیزاینكردنی كه ره سته و ڕێوش������وێنه په یوه ندداره كانی شێوازی تایبه ت به ده نگدان له به رچاو بگیرێن ، وه ك ده نگدان له ڕێگه ی پۆسته وه ، یان ده نگدانی پێش������وه خته ، یان ده نگدان له بری یه كتر یاخود ده نگدان ل������ه بازنه یه كی دیكه ی هه ڵبژاردن یان واڵتیكی دیكه ، ئه وانیش بریتین له پێویس������تبوونی هاوپێچكردنی به ڵگه نامه ی دروس������ت كه په یوه ستن به ناسنامه ی ده نگده ر و شیاویی ئه و

بۆ ده نگدان.

به رده وامیدان نابێ������ت هه ڵبژاردن ڕووداوێك بیت ته نها یه ك جار ڕووبدات، بۆیه له كاتی دیزاینكردنی سیسته م و ڕێوشوێنه گونجاوه كانی پرۆس������ه ی ده نگدان، پێویس������ته ش������یانی به رده وامب������وون له جێبه جێكردنی و فه راهه مكردنی حزمه تگوزارییه كان بۆ ده نگده ر له به رچاو بگیرێن. ئه مه ش به تایبه تی له سه ر ئه و هه ڵبژاردنانه جێبه ج������ێ ده كرێت ك������ه پاڵپش������تی نێوده وڵه ت������ی لێده كرێت. سه ره ڕای گرنگیی توانای گرتنه ئه ستۆی تێچوونه كان، كاره كه په یوه س������ت نییه به بابه تی تێچوونه كان. ئه و بابه تانه ش ئه مانه

له خۆ ده گرێت:• ئه و شاره زایییانه ده س������ته به ر ده كات كه بۆ پاراستن و

كارپێكردنی ئامێره كان له داهاتوودا پێویستن.ب������ه ره وڕووی ب������ه رده وام پاڵپش������تیی س������ه رهه ڵدانی •

هه نارده كارانی ده ره وه و یارمه تییه ته كنیكییه كان ده بنه وه .• ئه و پاش������هاته ئابوورییانه ی كه ده كرێت به هۆی لێشاوی

پاڵپشتی دارایی زیاده ی پرۆسه ی ده نگدانه وه ڕوو بده ن.ل������ه گش������ت حاڵه ته كان������دا پرۆس������ه ی ده نگ������دان مه رجی به رده وامیدان به ده ستناهێنێت مه گه ر له گه ڵ ژینگه ی تایبه تیی

واڵته كه بگو نجێت.له و حاڵه تانه ی كه پاڵپش������تی داراییکردنه که ی پرۆس������ه ی ده نگدان نێوده وڵه تی بێت، ئه وا ئه و كاره به شێوه یه كی گه وره تر یارمه تی������ده ر ده بێت بۆ به ده س������تهینانی به رده وامیدان، كاتێك پاڵپش������تی داراییکردنه که به شێوه یه كی سه ره كی به مه به ستی گواستنه وه ی ش������اره زایییه كان بۆ جه ماوه ری ناوخۆیی به كار بهێنرێت. پرۆس������ه ی گواستنه وه ی ش������اره زایییه كانیش ئه مانه

له خۆ ده گرێت:• یارمه تییه ته كنیكییه كان، له جیاتی ئه وه ی به رپرسیارێتی ته واو له ئه ستۆ بگرن و خۆیان ڕاسته وخۆ كاره كان جێبه جێ بكه ن، ڕاوێژ و ئاڕاسته كردنی ته كنیكی پێشكه ش به فه رمانبه ره

نێوخۆیییه كان ده كه ن.

• له جیاتی هاورده كردنی كه ره س������ته كان، فه راهه مكردنی ئامێ������ره كان و ڕاهێنان به مه به س������تی زیادكردن������ی به رهه می

نێوخۆیی

ئاماده سازی پرۆس������ه ی ده نگدان ل������ه ماوه یه كی زۆر كورتدا پێویس������تی ب������ه دابینكردن������ی ژماره یه كی زۆر له كه ره س������ته و كۆمه ڵێكی به رفراوان له سیسته م هه یه ، واده ی كۆتاییش شیاوی گۆڕین نییه . ئه مه ش به بێ نه خشه س������ازییه كی پیش������ه یی بۆ گش������ت

الیه كانی پرۆسه ی ده نگدان به ده ست ناهێنرێت.پێویس������ته نه خشه س������ازیی پێش������وه خته هه ر سیسته م و ڕێوش������وێنێكی نوێی هه بێت، له خۆ بگرێت. ئه و سیسته مانه ی ك������ه كار به واده ی هه ڵبژاردنی جێگی������ر ده كه ن، پالندانان به ئاس������انی و به وردبینییه كی زیاتره وه پره نسیپی ئاماده سازی به ده س������ت ده هێنێت. هه رچی ئه و سیس������ته مانه ی هه ڵبژاردنن كه واده یه كی جێگیریان نییه بۆ هه ڵبژاردن، پێویس������ته گشت كاتێك دڵنیا ببنه وه له ده سته به ركردنی ئاماده سازیدا، چونكه

نازانرێ چ ساتێك داوای ئه نجامدانی هه ڵبژاردن ده كرێت.نه بوونی ئاماده س������ازی بۆ پرۆس������ه ی ده نگ������دان و بوونی فه رمانبه ری هه ڵبژاردنی ڕانه هێنراو و نه بوونی كه ره س������ته و ئامێری پێویس������ت، یاخود ده سنیش������ان نه كردنی شوێنه كانی ده نگدان به ش������ێوه یه كی گونجاو، یان هه بوونی سیس������ته می گه یان������دن و سیس������ته مه ئه لیكترۆنییه تاقینه ك������راوه كان، یان خراپیی پالنی لۆجستی، ئه مانه گشتیان بۆیان هه یه هه ڕه شه

له ڕاست و دروستیی هه ڵبژاردن بكه ن.

كاریگه ریی تێچوونله وانه یه ئه م پره نس������یپه وا دیار بكه وێت كه دژبه ره له گه ڵ پره نسیپه كانی دیكه ، چونكه دانان و دیاریكردنی تێچوونه كان له وانه یه مانای ده سته به رنه كردنی چاره سه ری گونجاو بدات

بۆ ئه و پره نسیپانه . به رێوه بردنی ده نگدان بریتییه له به ده ستهێنانی باشترین ئاوێته ی خزمه تگۆزارییه كان له چوارچێوه ی ماڵ و سه رچاوه ی داهاتی دیاریكراو به گشتی، بۆیه به كارهێنانی ناكاریگه رانه ی سه رچاوه كانی داهات وه ك هه وڵێك بۆ پێكانی هه ندێك ئامانجی دیاریكراوی پرۆس������ه ی ده نگدان ، له وانه یه له تواناكانمان كه م بكاته وه یاخود سنوورداریان بكات بۆ به ده ستهێنانی ئامانجی

دیكه .http://aceproject.org : سه رچاوه

هه ڵبژاردن ژماره )24(18

س������ه رۆكێ توركیا عه بدول������ال گ��������ول )Gül( ئێكه ژ سێ كه س������ێن دیارێن پارتا ده س������تهه التدارا دادوه ری و گه ش������ه پێدان )پارتاAK(، كو لپ������اش بوویه رێن یان كوده تا 18ی ش������واتا س������اال 199٧ێ ئه وا كو گروپێن ئایینی و ده زگه هێن ئابووری كربوونه ئارمانج یا هاتیه )AK( دامه زراندن. ئه ڤان كه سێن سیاسه تمه دار پارتادامه زراند پش������تی چاالكیێن وان و حزبێن وان هاتینه ،)MSP( به ربه ستكرن وه كو پارتا ڕزگاركرنا نیشتمانی

. )FP( و پارتا فه زیله )RP( پارتا ڕه فاهیهپارت������ا )AK(، د ئێكه می������ن هه لبژارتنێ������ن گش������تیدا به ش������داربووی ل 3 نوڤه مبه را 2002 سه ركه فت، هه ر ژ وێ س������ه ركه فتنێ وه ره ل سه رۆكاتیا وه التێ توركیا مایه . سێ كه س������ێن دیارێن ئه ڤێ پارتێ، هه لبه ت ئه ڤه ب������وون: )ره جه ب ته یب ئه ردۆگان(، )عه بدولال گ��ول( و )بولێنت ئارێنج(. ئه ڤ هه ر س������ێ كه سه ب ئاوایه كێ بێ وێنه كه تنه به ر شاالوا ده وله تا توركیا، لێ هاوكاری و هه ماهه نگی������ا وان یا موك������م و ب هێز هه می گه ف و

گڤاشتن په رش و پووچ كرن. ل ساال 200٧ێ ده س������تهه التێن )الوصایه ( هه ولدان داكو )گ��ول( وه كو س������ه رۆك نه هێت������ه هه لبژارتن، لێ

جه م������اوه ری ب ڕێكا ڕیفراندومێ به رس������ڤا وان دان. ئه ڤ������ان ده س������تهه التان دڤیان )گ��������ول( ی بلوك بكه ن ژبه ركو هه ڤژینا وی یا ده رس������وكدار بوو. لێ ئه گه رێ سه ره كی ئه و بوو كو ڕه وت و نوخبا كه مالیست نه ڤیایه و نه ڤێت ده ستهه الت بكه ڤیته ده ستێ هه موو كه سان. ئه وان پروپاگه نده دكرن كو )شه ریعه ت ب ڕێڤه یه (، یان )ئاالڤێن ژیانا مودێرن و علمانیه ت د مه ترسیێ دانه (.

یا ڕاس������تی بیت )گ��ول( وه كو سه رۆك هاته هه لبژارتن پێش پروسێسا ڕیفراندومێ بریارێ لسه ر ماوه یێ پێنج سالیا هه لبژارتنا سه رۆكی بده ت، ئه ڤ ڕه وشه ژی پاش هه لبژارتنا )گ��ول( ی ناس������ه قامگیر ما. بۆ ماوه یه كێ درێژ، حكومه تێ هیچ حوكمێن یاسایی بۆ چاره سه ركرن و ئێكالكرنا ئه ڤێ گرفتێ نه ده رێخس������ت. پرسیار ئه وه كا یاس������ایا نوو یان یاسایا كه ڤن دێ لسه ر )گ��ول( ی هێته چه س������پاندن. ئه رێ واده ی������ێ ویالیه تا وی دێ بۆ پێنج یان هه فت س������االن بیت؟ یان ماف هه یه بۆ گه ڕا دووێژی خ������ۆ كاندید بكه ت؟ هه رچه نده پارتا دادوه ری و گه ش������ه پێدان )AK( یا ده س������تهه التدار شیان هه یه ئه ڤێ گرفتێ بداوی بینیت. نها دادگه ها ده س������تووری بریاردایه و هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتیێ ل ساال 2014

ئه‌رێ‌‌)گول(‌دێ‌‌خۆ‌بۆ‌گه‌ڕا‌دوێ‌‌یا‌سه‌رۆكاتیێ‌‌هه‌لبژێریت؟

نڤێسین: ماركار ئیسایانوه رگێران: ئیحسان عادل

19 ئابی 2012

بهێنه ئه نجامدان و )گ��ول( ی ماف هه یه بۆ گه ڕا دوێ خۆ كاندید بكه ت.

تومه تا گشتی وه س������ا بوو: ئه ردۆگانی دڤیا سسته مێ ده س������تهه التێ وه رگری������ت و ببیته س������ه رۆك، لێ ئه ڤێ سه رنه گرت. هه ولدا ببیته س������ه رۆكێ توركیا و هه می هێزو ده ستهه الت هه بن. ل ڤێ خالێ )گ��ول( ی جهێ

خۆ ل ده ستهه التیێ دا نه دما. ل ڤێ داویێ ، ئاخفتنكه رێ فه رمی یێ سه رۆكێ توركیا )ئه حمه د س������یڤه ر(، د دی������داره كا ڕۆژنامه ڤانی دگه ل )Vatan daily( بۆ )ره وش������ه ن چاكیر( دازانین، كو سه رۆك )گ��ول( هیچ كومێنت لسه ر ئه ڤی بابه تی نینن. لێ ئه ڤه نه به س یا ب )گ��ول( ی ڤه گرێدایه . ئاخفتنكه ری هیچ ده ربرینێن زه الل نه دان. )سیڤه ری( هێشتا گۆت: )ل ڤێ پروسێس������ێ گه له ك وه رار هه بوون س������ه رۆكێ جوامێ������ر خه مگین كربوون. لێ ئه وی هیچ خۆ ش������اش نه كر، تا ڕادده كی هه ولێن قه ده غه كرنا كاندیدكرنا وی بۆ گ������ه ڕا دووێ بێ ئومێد كربوو. هه رچه نده ، دادگه ها ده ستووری ئه ڤ جۆره قه ده غه كرنه وه كو سه رپێچیه كا ده ستووری دبینیت، هنده ك كه س و ئالیان نه رازیبوونا خۆ ده ربڕی و بریارا تایبه تا دادگه هێ ب نه یا ده ستوری دازانین. جه نابێ سه رۆكی ب هوشیاری سه ره ده ری ل گه ل مژارێ دكر و هێش������تا ژی ب هوشیاری و ژیرانه س������ه ره ده ریێ دگه ل دكه ت داكو كه س هه ست و هزر نه كه ت یێ د هه ڤركیه كێدا ل گه ل س������ه رۆكێ وه زیران. ئ������ه و نه وه كو كه س������ێن مه زنێن دیترێ������ن حزبێیه كو نا

به رپرسانه دبێژن و دئاخڤن(. بێ گومان، )س������یڤه ر( نه ش������یایه ئه ڤان داخۆیانیا بێ ڕه زامه ندیا )گ��ول( ی بده ت. ئه ڤه ژی نیش������انا هندێ یه كو س������ه رۆك )گ��ول( گه ل������ه ك یێ دامایه و پێتڤی ب

به الڤكرنا ئه ڤان كومێنتایه .ئ������ه رێ ئه م دش������ێین ئه ڤ������ان داخۆیانیا وه ك������و گروڤه بس������ه لمێنین كو ئ������ه و دێ بۆ گ������ه ڕا دووێ خۆ كاندید كه ت هه تا كو ئه ڤ������ه دژی حه زا )ئه ردۆگان(یژی بیت؟ بۆچوونێن گه له كا د وه سانه كو )گ��ول( ئه ڤێ ڕه فتارێ ئه نج������ام ناده ت، چونك������ی په یوه ندیێن بهێ������ز و باوه ر دناڤبه را ئه وی و سه رۆكێ وه زیراندا هه نه و زێده باری كو )ئه ردۆگان( ی ل ساال 200٧ێ ئه و قوربانی دابوو كو )گ��ول( ببیته س������ه رۆك. جێگرێ پارتا دادوه ری و گه ش������ه پێدان )حوس������ێن چالیك( دبێژیت ئه و نه د وێ

باوه رێ دایه كو )گ��ول( بۆ گه ڕا دوێ یا س������ه رۆكاتیێ خۆ كاندید بكه ت ژبه ر ڕه س������ه نیا دلسۆزی و قه رداریا

وی بۆ )ئه ردۆگان(.بال ئه م هه ر تش������ته كی بدانینه جهێ وی یێ گونجای. ل ساال 200٧، ئه ردۆگانی بۆ پۆستێ سه رۆكاتیێ خۆ كاندی������د نه كر، نه ژبه ر جوامێریا وی بوو، لێ وه س������ا هه س������ت دكر ئه گه ر ل س������ه رێ حكومه تێ بیت بۆ وی گه له ك باش������تره . هه تا دوماهیك ده لیڤه ژی خه مخۆرێ س������ه رۆكاتیێ ب������وو. ژ ئالیه كێ دی ب س������اناهیتر بوو ده س������تهه التێن )الوصایه ( )گ��ول(ی په س������ه ند بكه ت، كو پراكتیكا جۆره كێ سیاس������ه ت و هێزا نه رم كربوو. داكو )ئه ردۆگان( نه بیته س������ه رۆكه كێ الواز د ناڤه ندا چاكسازی و هه ڤركیا )الوصایه ( بۆ وی پترا گونجای

بوو ده ست ژێ به رده ت. لێ نها پارتا )AK( د وێ باوه رێدایه كو ده س������تهه التا ته واوا لس������ه ر هه می وه التی هه ی و لگور لیستا پارتا وی، )ئه ردۆگان( دڤێ������ت ئه ندامه تیا په رله مانی بۆ ئێك تێرمێ په رله مانی بهێلیت. زێده باری هه روه كو سه رۆك، دش������ێت به رده وامیا حوكمێ وه الت������ی ب ڕێكا دیفاكتۆ ل گه ل س������ه رۆكێ وه زیران بكه ت كو دێ دلس������ۆزی و

موریداتی بۆ هه بیت. كه واته ، یا دیاره كو چیرۆك نه به س لسه ر دلسۆزی و قه ردارییه . له وا ئه ز ب باوه رم ئه م دێ پێشبینیا لڤینه كا

حێبه تی ژ )گ��ول( ی كه ین.

http://www.todayszaman.com:ژێده ر

هه ڵبژاردن ژماره )24(20

سۆمالی واڵتێكه كه وتۆته ڕۆژهه اڵتی كیشوه ری ئه فریقا و، پایته خته كه ی شاری مۆگادیشۆیه .

"س������ۆمالی" به زمانی س������ۆمالیایی: "س������ووماڵیان؛ به زمان������ی عه ره بی: "الصومال"، كه پێش������تر به ناوی كۆماری دیموكراتیكی سۆمالی ناسراو بوو، واڵتێكی كه ناراویییه كه

كه وتۆته )شاخی( ئه فریقا و له ڕۆژهه اڵتی ئه فریقایه .ئه و واڵته له ڕۆژئاوا له گه ڵ ئه تیۆپیا، له باكوور و نیوه ی ڕۆژئاوا له گه ڵ جیبۆتی، له باشووری ڕۆژئاوا له گه ڵ كینیا، له باكوور له گه ڵ كه نداوی عه ده دن و له ڕۆژهه اڵتیش له گه ڵ زه ریای هیند هاوس������نووره . له كاتی ئێس������تادا ده سه اڵتی سۆمالی كه تۆته چوارچێوه ی مافی یاسایی و ئه و واڵته هیچ ده سه اڵتێكی به سه ر ده وڵه تی ناوه ندی كه به فه رمی ناسراوبێت نه بووه و، له هه رجۆره پێناس������ه یه كی په یوه ست به ده وڵه تی سه ربه خۆی جێگیر به دوور بووه . پۆسته نافه رمییه كان له ژێر ده س������ه اڵتی ده وڵه ته دامه زراوه ییی������ه هه ڵنه بژێردراوه كانی ناوچه ی س������ۆمالی له ند، پان������ت له ن������د، ئه نجومه نی بااڵی دیوانی ئیسالمی و ده وڵه تی گوازراوه ی كاتیی بێهێز، به اڵم په سه ندكراوی ڕێكخراوی نه ته وه یه كگرتووه كانی جێگیر له

شاری بایدوا كه كه وتۆته نزیكه ی 2٥0 كیلۆمه تری باكووری ڕۆژئاوای پایته خت، مۆگادیشۆیه . توندوتیژی وه كو به اڵیه كی كوشنده ، باڵی به س������ه ر واڵتی سۆمالی له كاتی شه ڕه كانی ناوخۆ كه به ه������ۆی ده ركردنی محه مه د زیادباره دیكتاتۆری

پێشووتر له ساڵی 1991 كێشاوه .س������ه ربه خۆیی له ده س������ه اڵتداریه تیی ئینگلیزی سۆمالی له ند پاش������ای بریتانیا له 2٦ی حوزه یرانی س������اڵی 19٦0 ڕاگه یێن������درا. له 1ی ته مووزی س������اڵی 19٦0، یه كگرتن له نێوان ئینگلیز و سۆمالی له ندی ئیتالیای پێشوو ڕووی دا.

له و كاته دا ده وڵه ت له الیه ن عه بدوڵاڵهی عیسا پێكهاتووه و عادن عه بدوڵاڵ عوسمان دار وه كو سه ركۆماری سۆمالی و عه بد ئه لڕه ش������ید عه لی ش������رماكه وه كو سه رۆكوه زیری س������ۆمالی هه ڵبژێردرا. دواتر له س������اڵی 19٦٧، محه مه د ئیبراهیم ئیگال له و ده وڵه ته ی كه له الیه ن عه بد ئه لڕه ش������ید عه لی شرماكه دامه زرا، بوو به سه رۆكوه زیر. ئیگال دواتر وه كو س������ه ركۆمار له ده وڵه تی خۆده رخسته ی سه ربه خۆی سۆمالی له ند هه ڵبژێردرا. ناوبراو له 3ی ئایاری 2002 له

نه خۆشخانه یه ك له پرتۆریا كۆچی دوایی كرد.

سۆمالی

21 ئابی 2012

ل������ه كۆتاییه كانی س������اڵی 19٦9 و، دوابه دوای كوژرانی ش������رماكه ، كه سێك كه له س������اڵی 19٦٧ تاكو 19٦9 وه كو سه ركۆمار هه ڵبژێردرا و كاری كردبوو، ده وڵه تێكی سه ربازیی به هێ������زی گرته ده س������ت. له س������اڵی 19٦9 و له ئه نجامی كوده تایه ك، محه مه د زیادباره ، ژنڕاڵێكی هێزی س������ه ربازی، س������ه رۆكایه تیی كۆماری گرته ده س������ت. س������ه ركرده كانی شۆڕشی سه ربازی به س������ه رۆكایه تیی زیادباره ده ستیان به ڕه خساندنی چااڵكییه كانی به رباڵوی گشتی كرد. ئه وان هه روه ها ده س������تیان به جێبه جێكردنی پڕۆژه ی نه هێشتنی نه خوێن������دواری له ناوچه كانی ش������ار و گونده كان كرد، كه به شێوه یه كی سه رس������وڕهێنه ر ڕێژه ی نه خوێنده وارییان له

٥% بۆ ٥٥% له ناوه ڕاستی ده یه ی 1980 به رز كرده وه .له وكاته دا، )باره ( كه س������ێكی به رچ������اوی كابینه ی خۆی به ناوی )سرلش������كر گبیر( و دوو كه سی دیكه ی له پۆسته فه رمییه كانی له ناو برد. له ساڵی 19٧٧ شه ڕه یه ك له دوای یه كه كان وه كو به شێك له ڕاستییه كانی ژیانی سۆمالی لێ هات. له س������اڵی 1991، یه كه مین گرووپی س������ه رهه ڵداوان به س������ه رۆكایه تیی عه بدوڵاڵهی یوسف ئه حمه د، سه رۆكی )اس اس دی ئێف( سه ری هه ڵدا و حكوومه تی سه ركۆمار عه لی مه ه������دی محه مه د له الیه ن هه ندێ له الیه نه كان وه كو س������ه ركۆماری كاتی به فه رمی نه ناس������را. هه ر له و ساڵه دا، به شی باكووری واڵت سه ربه خۆیی خۆی وه كو سۆمالی له ند ڕاگه یاند؛ هه رچه نده ئه و سه ربه خۆیه نافه رمییه له به رامبه ر ناوچه پڕ له كێشمه كێشمه كانی باشوور ئارامییه كی هه بوو، به اڵم له الیه ن هیچیه ك له ڕێكخراوه نێونه ته وه ییه كانه وه به فه رمی په سه ند نه كرا. له نێوان سااڵنی 1991 و 1992دا، درزێك له نێو كۆنگره ی یه كگرتووی سۆمالی، كه هه ولیدابوو بۆ له س������ه ركار الدانی )زیادباره (، بووه هۆی هه ڵگیرسانی

شه ڕی ناوخۆیی به تایبه ت له ناوچه ی مۆگادیشۆ.له ساڵی 1993 و دوابه دوای سه رنه كه وتنی هه وڵی هیوای گه ڕانه وه ، بۆ ماوه ی دوو س������اڵ له الیه ن ڕێكخراوی نه ته وه

یه كگرتووه كانه وه )سه ره تا له ناوچه كانی باشوور( هه وڵێك ده ستی پێكرد، كه توانی باری ئافره تان چاكتر بكات.

هێزه كان������ی ڕێكخ������راوی نه ته وه یه كگرت������ووه كان كه له س������ه ربازانی ئه مریكایی پێكهاتبوو، 18 كه س������یان به هۆی

به ركه وتنی كۆپته ره كه یانه وه گیانیان له ده ست دا.ڕێكخراوی نه ته وه یه كگرتووه كان له كرده وه ی قه لغانی یه كگرتوو كه له 3ی ئازاری 199٥ ئه نجام درا، ناچار بوو پاشه كش������ێ بكات. له و كرده وه یه دا هێزه كانی ڕێكخراوی نه ته وه یه كگرتووه كان تووش������ی خه ساره تێكی قورس هات،

به اڵم هێشتا ڕۆڵی ده وڵه ت نه گه ڕابۆوه .به اڵم له دابه شكردنێكی دیكه له سۆمالی و له ناوچه كانی باكووری ڕۆژهه اڵت ڕووی دا، ویالیه تی خۆبه ڕێوه به ر، دوای ڕاگه یاندنی سه ربه خۆییێكی )كاتی( له ساڵی 1998، ناوی )پانت له ند(ی بۆخۆی دی������اری كرد. هه ڵبه ته ئه و ویالیه ته نیازی خۆی بۆ به ش������داری له هه رجۆره ده وڵه تێكی ئاشتی به مه به س������تی پێكهێنانی ده وڵه تێكی نوێی ناوه ندی خسته ڕوو. ئه وه ی جێی باسه، ئه و ویالیه ته به نیازی جیابوونه وه

له واڵتی سۆمالی نه بوو.س������ێیه مین دابه ش������بوون ل������ه ته م������ووزی 200٦ له گه ڵ ڕاگه یاندنی س������ه ربه خۆیی ویالیه تی )جوبالند( ڕووی دا. له كاتی ئێس������تادا ناوچ������ه ی )جوبالند( س������ه ربه خۆیی و حكوومه تی گش������تیی خۆی ڕاگه یاندووه . سه رهه نگ )باره عادن شیر هیراله (، س������ه رۆكی دامه زراوه یه كگرتووه كانی دۆڵی )جوبا دوكس������ادا جوبا( به هێزترین س������ه رۆكی ئه و ناوچه یه ئه ژمار ده كرێت. له و ناچه یه شدا ده وڵه تی خۆجێی

داوای خۆبه ڕێوه بردنی ته واو ناكات.چواره مین حكوومه تی خۆده رخس������ته به سه رۆكایه تیی هێزی س������ه ربازیی به رگری )راهانوی������ان( )ئار ئار ای( له س������اڵی 1999 دروس������ت بوو. ئه و ڕاگه یاندنه سه ربه خۆیه )كاتی(یه له س������اڵی 2002 جارێكی دیك������ه ڕاگه یێندراوه ، كه بووه هۆی دروس������تبوونی حكوومه تێكی خۆبه ڕێوه به ری نافه رمی له ناوچه ی باش������ووری ڕۆژئاوای س������ۆمالی. ئار ئار ئای له س������اڵی 1999، سه ره تادا ده ستی به پێكهێنانی دام������ه زراوه ی خۆبه ڕێوه ب������ردن له ناوچه ی ب������ای و باكول

باشوور و ناوه ندی سۆمالی كرد.س������ۆمالی یه كێك بوو ل������ه و واڵتانه ی كه به ر هێرش������ی ش������ه پۆله كانی تس������انۆمی كه وت، كه به هۆی بۆمه له رزه یه ك له ساڵی 2004 دروس������ت بوو، له ئه نجامدا كه ناراوه كانی زه ریای هین������دی تێكدا، هه موو گونده كانی له ناوبرد و 300

كوژراوی به جێ هێشت.

عادن عه بدوڵاڵ عوسمان دارعه بدوڵاڵهی عیسا

هه ڵبژاردن ژماره )24(22

پێكدادانێك به مه به س������تی وه الوه نانی سه ربازییه كان له مانگی ئای������اری 200٦ ڕوی دا. الیه نه كانی ئه و پێكدادانه بریتیبوون له : یه كێتی هێزه س������ه ربازییه كانی پاڵپشتیكراو له الیه ن س������ی ئای ئه ی مۆگادیش������ۆ له ژێر ناوی یه كێتی بۆ گه ڕانه وه ی ئاشتی و چاالكیی دژه تیرۆریستی یا )ئای ئار پی س������ی تی( كه چاالكییان ده ك������رد له الیه ك و گرووپێكی شێوه سه ربازیی په یوه ست به یه كێتی دادگاكانی ئیسالمی

به ناو )یو ئای سی( له الیه كی دیكه وه .ئه و پێكدادانه له ناوه ڕاس������تی مانگی ش������وبات ده ستی پێكرد. چه ند س������ه د كه سێك له خه ڵك كه زۆربه یان خه ڵكی س������یڤیل بوون به هۆی تۆپبارانه وه گیانیان له ده س������ت دا. هاوواڵتیانی مۆگادیش������ۆ ئ������ه و پێكدادانه به قورس������ترین پێكدادان، له ماوه ی زیاتر له یه ك ده یه بێ یاسایی داده نێن. ئیسالمییه كان، ویالیه ته یه كگرتووكان به وه تاوانبار ده كه ن كه پاڵپش������تی دارایی له هێ������زه س������ه ربازییه كان له الیه ن ڕێكخراوی هه واڵگری ناوه ندی و به مه به س������تی ڕێگرتن له

به ده سه اڵت گه یشتنی ئیسالمییه كان ده كات.

نه خشه ی سیاسیی سۆمالیله ٥ی حوزه یرانی 200٦ گرووپێكی ش������ێوه سه ربازیی ئیس������المی ڕایانگه یان������د، ك������ه كۆنتڕۆلی ته واوی ش������اری مۆگادیش������ۆیان كردووه . له ٥ی حوزه یرانی 200٦ دوایین توندكارییه كان������ی )ئای ئار پی س������ی تی( ل������ه ناوچه كانی باش������ووری سۆمالی، ش������اری جوهار، به به رگرییه كی كه م كه وته ده ست )یۆ ئای سی(. له ڕاستیدا هێزه سه ربازییه كان

به شێوه یه كی كاریگه ر له یه ك هه ڵوه شایه وه .ده وڵه تی كات������ی داوای چاودێریی هێزێكی پاراس������تنی ئاشتی ناوچه ی ڕۆژهه اڵتی ئه فریقای كرد. سه ركرده كانی یو ئای سی به و داواكارییه ڕازی نه بوو و له مه راسیمێكی فه رمی������دا، یه كێتی ئه فریقا، كه ل������ه 9ی ئه یلوولی 200٦ له

لیبی������ا ئه نجام درا، ڕاوێژیان ب������ه واڵتانی ئه ندام له یه كێتی ئه فریقا )ئای یو( سه باره ت به وه الوه نانی پڕۆژه ی ناردنی

هێزی پاراستنی ئاشتی بۆ سۆمالی، كرد.له س������ااڵنی 19٧٧ تا 19٧8 ش������ه ڕێكی قورس له نێوان سۆمالی و ئه تیۆپیا له سه ر پارێزگای )ئۆگادێن(ی سۆمالی ڕوی دا، كه س������ه ره تا له الیه ن ئه تیۆپیاوه ده ستی پێكرد و مه به س������تیش لێك جیاكردنه وه ی واڵتی س������ۆمالی له نیوه ی یه كه می سه ده ی بیسته م دیاری كرا. هه روه ها زۆرێك وای بۆچ������وون، كه ئه تیۆپیا به هۆی ئه و پێش������ینه دوورودرێژه ی ئیمپراتۆریه ی كه هه یه تی، مه به س������تی فه رمانڕه واییكردنه به سه ر سۆمالی به هۆی چاودێریكردنی الیه نی دووه مه وه .

گرووپی نیمچه سه ربازیی ئیسالمی كه پاڵپشتییان له )یو ئای سی( ده كرد، به رده وام كۆنتڕۆلی زۆربه ی ناوچه كانی نیوه ی باشووری سۆمالی به شێوه یه كی عاده تی و له ڕێی گفتگۆ له گه ڵ س������ه ركرده خێله كییه كانی خۆجێی و نه ك به زۆرداری، كردبوو. هه ڵوێس������تی ئیس������المییه كان سه باره ت به ش������اری )بایدۆوا( كه ده وڵه تی ناوه ن������دی له وێ بوو و ئه تیۆپیاش ڕایگه یاندبوو كه له كاتی هه ڕه شه پاڵپشتی لێ ده كات، به شێوه یه كی ڕوون و ئاشكرا ڕاگه یێندرا. به اڵم له 2٥ی ئه یلوولی 200٦، یو آی سی به ره و به نده ری باشوور )كی������س مایۆ( وات������ه دوایین به نده ر كه له ژێر ده س������ه اڵتی

ده وڵه ت بوو ڕۆیشت.له ڕۆژی چوارش������ه ممه 1ی تش������رینی دووه می 200٦ گفتوگۆی ئاش������تی له نێوان ده وڵه تی كات������ی له باكوور كه له الیه ن ڕێكخ������راوی نه ته وه یه كگرتووه كان ناس������راو بوو له الیه ك و ئیسالمییه كانی باشوور، هه ڵپه سێردرا. زۆربه ی ده سه اڵتداران ترس������یان له هه ڵگیرسانی شه ڕی ناوخۆیی هه بوو. ل������ه و نێوه ش������دا، ئه تیۆپیا و هێزه كان������ی ڕكابه ری ئه ریتێریاییش پاڵپش������تییان له گرووپه كانی نه یار له شه ڕی ده سه اڵت، هه ڵپه ساردنی سیاسی كه له نێو ده وڵه تی كاتیی دیاركرابوو و گرووپی خۆشه ویستی یو ئای سی، ده كرد.

سیاسه تس������ه ره ڕای بوون������ی ده وڵه تێك������ی ناس������راو له الی������ه ن ڕێكخراوه كانی نێونه ته وه یی له شاری )بایدۆوا(، سۆمالی له س������اڵی 1991 هیچ ده وڵه تێكی گاریگ������ه ری نه بوو. ئه و ڕێكخ������راو یان ده وڵه ته كه به ن������اوی )ده وڵه تی گوازراوه ی نه ته وه یی( ده ناس������را، ته نها كۆنتڕۆڵی بایدۆوای له ده ست بوو و به بۆچوونی زۆربه ی خه ڵك هیچ وێنه یه كی یاس������ایی نییه . ده وڵه ت������ی كاتی له ده ره وه ی واڵت له الیه ن هێزێك كه به ش������ێوه یه كی مێژوویی دژی به رژه وه ندییه كانی س������ۆمالی

23 ئابی 2012

بوون، وه كو ئه تیۆپی������ا و واڵتانی جۆراوجۆری ئه فریقیا كه له هه وڵی س������نوورداركردنی قه باره و پێش������ڤه چوونه كانی سۆمالی و ده ست به س������ه رداگرتنی كۆتایی به سه ر خاكی

داگیركراوی ئه و واڵته بوون، دیاری كراوه .

ئااڵی سۆمالی له ندله س������اڵی 1991 چه ند خێلێك له باك������ووری ئه و واڵته

به ناوی سۆمالی له ند سه ربه خۆییان ڕاگه یاند.له ناوچه كانی باكووری ڕۆژئاوا، كۆماری دوورخراوه ی س������ۆمالی له ند هه یه ، كه له س������اڵی 1991 س������ه ربه خۆیی خ������ۆی ڕاگه یاندووه . ئ������ه و ناوچه ئۆتۆنۆمییه س������ه ره ڕای ئه وه ی ك������ه له به رامبه ر ناوچه كانی باش������وور و باكووری ڕۆژهه اڵت، جێگیریی و تا ئه ندازه یه ك دیموكراس������یی خۆی پاراس������تووه ، به اڵم له الیه ن كۆمه ڵگه ی نێونه ته وه ییه وه دانی پێ نه نراوه . پانت له ند له ناوچه كانی باكووری ڕۆژهه اڵت، خۆبه ڕێوه بردن������ی خۆی له س������اڵی 1998 ڕاگه یاند. به اڵم سه ره ڕای ئه وه ی سه ركۆماری پێش������ووتری پانت له ند كه ئێس������تا سه ركۆماری ده وڵه تی )بایدۆوا(یه و پانت له ندیش، ڕازیبوونی خۆی له به شداریكردن له ده وڵه تێكی یه كگرتووی تیۆری له داهاتوو ڕاگه یاندووه ، كه تا ئێس������تا ڕازی نه بووه

به شداری له ده وڵه تێكی كاتیدا بكات.له ناوچه كانی باشووری ڕۆژهه اڵتی ناوخۆیی، ویالیه تی جوباڵند و سۆمالی باشووری ڕۆژئاوا له گه ڵ ده وڵه تی بایدۆوا یه كیان گرتووه و س������ه ركرده كانیان ئه ندام������ی په رله مانی بایدۆوانه . نیوه ی دیكه ی واڵت، كه ڕێژه یه كی زۆری خه ڵكی هه یه ، له ژێر كۆنتڕۆڵی یه كێتی دادگا ئیسالمییه كانه و ئه و ئه نجومه نه به ڕێوه بردنی مۆگادیش������ۆ و له 24ی ئه یلوولی 200٦یش كیس������مایۆی له ئه س������تۆیه . س������ه رۆكایه تی ئه و

ئه نجومه نه له ئه ستۆی شێخ شه ریف ئه حمه ده . له 14ی تش������رینی یه كه می 2004، ئه ندامانی په رله مانی سۆمالی كه س������ێكی س������ه ربازیییان به ناوی )عه بدوڵاڵهی یوس������ف( س������ه ركۆماری پێش������ووتری پانت له ندیان وه كو سه ركۆماری داهاتووی واڵت هه ڵبژارد. به له به رچاوگرتنی باری مۆگادیش������ۆ، هه ڵبژاردن له یاریگای������ه ك له نایرۆبیی كینی������ا، ئه نجام درا. یوس������ف له الی������ه ن په رله مانی كاتیی س������ۆمالی وه كو س������ه ركۆماری ده وڵه تی كاتی هه ڵبژێردرا. ناب������راو توانی له كۆی 2٧٥ ده نگ������ی په رله مان 189 ده نگ مسۆگه ر بكات. كۆبوونه وه ی په رله مانیش له واڵتی كینیای دراوس������ێ به ڕێوه چوو. ده وڵه تی یوس������ف له الیه ن زۆربه ی واڵتان������ی ڕۆژئ������اوا به یاس������ایی ئه ژمار ك������را. هه رچه نده

ده س������ه اڵتداریه تی ڕاس������ته قینه ی ئه و ب������ه له به رچاوگرتنی كورته مێژووی س������ه ربازیی ناوبراو سه باره ت به وه ی كه له ش������ه ڕی ناوخۆیی ده ستی له له ناوچوونی سۆمالی هه بووه

كه وتۆته ژێر پرسیاره وه .زۆرێك له ڕێكخراوه سیاسییه كان، كه هه ندێكیان ڕیشه ی نه ته وه یی������ان هه یه له س������ۆمالی بوونیان هه ی������ه ، هه ندێكی دیكه ش������یان له هه وڵی ئه وه دان سۆمالی له سیاسه ته كانی نه ته وه ییه وه ئازاد بكه ن، وه كو: )باڵی یه كگرتووی سۆمالی(. زۆربه ی ئه و ڕێكخراوانه دوای هه ڵگیرسانی شه ڕی ناوخۆ

دروست بوونه .به هه رحاڵ، ل������ه كۆتایی س������اڵی 200٦، ده وڵه تی كاتیی نیشتمانی ته نها كۆنتڕۆڵی به شێكی بچووكی واڵتی به ده سته وه بووه . ب������ه پێی هه ندێ بۆچ������وون، كۆنتڕۆڵی ئ������ه و ده وڵه ته زۆر به س������ه ختی له س������نووری بایدۆوای پایته خت تێپه ڕیوه . به گش������تی، بارێكی سیاس������یی ناجێگیر ده سه اڵتی به سه ر واڵتدا هه بووه ، بۆ نموونه : له 18ی ئه یلوولی س������اڵی 200٦، عه بدوڵاڵهی یوسف زۆر به سه ختی له و هێرشه خۆكوژییه ی كه كرایه س������ه ر كاروانی ئه و، به سه اڵمه تی ده ربازی بوو.

هه رچه نده له و هێرشه دا دوازده كه س كوژران.

جوگرافیا سۆمالی كه وتۆته ڕۆژهه اڵتی كیشوه ری ئه فریقا و به شی باكوریشی كه وتۆته سه ر هێلی ئیستوا، له باكووره وه له گه ڵ كه نداوی عه ده ن هاوس������نووره و زه ریای هیندیش كه وتۆته ڕۆژهه اڵت������ی ئه و واڵته وه . ئه و واڵت������ه و واڵتانی ئه تیۆپیا و جیبۆت������ی وه كو قۆچی ئه فریقا ده ناس������رێت. س������ۆمالی له باكووری ڕۆژئاوا له گه ڵ جیبۆتی، له ڕۆژئاوا له گه ڵ ئه تیۆپیا و و له باش������ووریش له گه ڵ كینیا هاوس������نووره . س������ۆمالی له و تراس������ت سۆمالی كه پێش������تر له ژێر ده سه اڵتی ئیتاڵیا بوو، هه روه ها س������ۆمالی له ند كه پێش������تر له ژێر ده سه اڵتی بریتانیادا بوو و له ژێر پاڵپشتی ئه و واڵته )ئێستا خه ریكی ناس������اندنی س������ه ربه خۆیی خۆیه ت������ی له الی������ه ن كۆمه ڵگه ی جیهانییه وه ( پێكهاتووه . درێژایی كه ناراوه كانی س������ۆمالی 302٥ كیلۆمه ت������ره ك������ه درێژترین كه ن������اراوی هه یه له نێو

واڵتانی ئه فریقا.س������ۆمالی ب������ه پانتای������ی )٦3٧.٦٥٧( كیلۆمه تر دووجا، چ������ڵ و دووه مین واڵتی گه وره ی دنیا دوای ئه فغانس������تانه . قه باره ی ئه و واڵته له گه ڵ كۆماری ناوه ندی ئه فریقا هاوتایه و هه ندێك له ویالیه تی تێگزاس������ی ویالیه ته یه كگرتووه كانی

ئه مریكا بچووكتره .

هه ڵبژاردن ژماره )24(24

پایته ختمۆگادیش������ۆ، له گه ڵ ناوچه كانی دیكه ی سۆمالی پێشوو، وه كو نموونه یه ك كه ڕژێمێكی خاوه ن سه رمایه ی پشێوی هه یه یادی ده كرێت. سه ره ڕای )یان له وانه یه به هۆی( بێ یاسایی، مۆگادیش������ۆ له بواری په یوه ندیی و ئێنترتێت له ڕۆژهه اڵتی ئه فریقا له س������ه رووی هه مووانه . له و شاره دا تۆڕێكی نوێی په یوه ندی دروست كراوه و په ره ی پێدراوه ، كه پێكهاتووه له ته له فۆنی كابینه ی خۆجێ������ی و په یوه ندییه كانی نێوده وڵه تیی مانگی ده س������تكرد. نه بوون������ی سیس������تمێكی هه مه الیه نه ی وه رگرتنی باج بۆته هۆی ئه وه ی ك������ه تۆڕه په یوه ندییه كانی ئه و واڵته نرخێكی زۆر كه میان هه بێت، كه له سه رتاس������ه ری كیشوه ری ئه فریقا كێبڕكێیان له سه ر ناكرێت. قاوه خانه یه كی زۆری ئێنترنێت له و واڵته دروس������تبوونه و سه ره ڕای ئه وه ش دوو كه ناڵ������ی ته له فزیۆنی و به رهه مهێنه رێكی خزمه تگوزاری

ئێنترنێتیش چااڵكییان هه یه .

ئاو و هه وابه شی باكووری واڵت ته پۆڵكه یه كی زۆری هه یه و به رزی زۆربه ی ناوچه كان له ئاس������تی ده ریاوه له 900 تاك 2100 مه تر له به رزی و نزمیدایه . ناوچه كانی ناوه ند و باشووری ئه و واڵته ده ش������تاییه و به رزییه كه ی له ئاستی ده ریاوه له 180 مه تر كه متره . ڕووباره كانی جوبا و شابله له ئه تیۆپیا سه رچاوه ده گرن به درێژایی واڵت به ره و باشوور ده ڕوات و ده ڕژێته زه ریای هینده وه . به اڵم ڕووباری شابله جگه له

وه رزی باران بارین ناگاته زه ریاوه .هۆكاره سه ره كییه كانی ئاو و هه وای ئه و واڵته بریتین له : ئاو و هه وای گه رم له سه رانسه ری ساڵ، باو و بارانی وه رزی ن������ا ڕێكوپێك كه ده بێته ه������ۆی دووباره بوونه وه ی وشكه س������اڵی. به شێوه یه كی مامناوه ندی پله ی گه رمی له نێ������وان 30 تا 40 پله ی س������انتیگراد )8٥ تا 10٥ پله ی فارنهایت(�ه ، كه له گه ڵ ناوچه به رز و هێلی كه ناراوه كانی ڕۆژهه اڵت جی������اوازه . مامناوه ندی كه مترین پله ی گه رمی ڕۆژنه له نێ������وان 1٥ تا 30 پله ی س������انتیگراده )٦0 تا 8٥ پله ی فارنهایت(. بوونی با وه رزییه كانی باش������ووری ڕۆژئ������اوا، فێنكه بایه كی ده ریایی، ده بێته هۆی ئه وه ی له نێوان مانگی ئایار و تش������رینی یه كه م وه كو سازگارترین وه رزی مۆگادیش������ۆ ئه ژمار ده كرێت. له مانگی كانوونی یه كه م تاكو مانگی ش������وباتیش به بوونی با وه رزییه كانی باش������ووری ڕۆژه������ه اڵت، كه ش������ێكی س������ازگاری هه یه ، هه رچه نده بارودۆخی ئاو و هه وای مۆگادیش������ۆ زۆر كه م

به سازگاری ده بینرێت. خولی زه مه نی كه له نێوان دوو وه رز ك������ه كه وتۆته نێوان مانگ������ی )كانوونی یه كه م تاكو شوبات و ئادار تاكو ئایار(، وه كو خولی گه رم و شێدار

ئه ژمار ده كرێت.

ئابووریله كاتی هه ڵوه ش������انه وه ی ده وڵه ت ، ئه و سۆمالییه ی كه محه مه د زیاد باره به )سۆسیالیسمی زانستی( ناوی ده برد

بۆ ئابووریی بازاڕی ئازاد گۆڕدرا.سۆمالی به هۆی نه رمی نواندنی )كۆمه ڵگه ی جیهانی( به ڕاس������تی گه شه ی س������ه ند. له س������ۆمالی )هه ر ئه وه نه بوو كه ده وڵ������ه ت هاوكاریی په روه رده ی ش������ێوازێكی سه رس������وڕهێنه ری ئه فریقایی كرد – به ش������ی بازرگانی كارا كه جێی پش������ت پێ به ستن بوو له به ر چاوی خه ڵك كۆنترۆڵ������ی گه نده ڵیی پله به رزه كانی ئاش������كرا نه ده كرد. ڕێكخس������تنی پیشه س������ازیی په یوه ندییه كان، گواستنه وه و كۆمپانیاكان������ی گواس������تنه وه ی ده ریای������ی ل������ه پێناو پێشكه شكردنی خزمه تگوزاریی به كه رتی تایبه تی ئازاده . قاوه خانه كان له مۆگادیش������ۆ گه شه یه كی زۆری هه بووه . كۆمپانیاكانی كه رتی تایبه تیی ئاسایش، خزمه تگوزارییان پێشكه ش به بازرگانه كان له پێناو پاراستنی سه رمایه و

داراییه كانیان ده كرد.لێكۆڵینه وه كان������ی ئه م دواییه ی بانگی جیهانی باس له وه ده كات كه : "س������ۆمالی س������ه باره ت به ڕاگه یاندنی ڕێژه ی هه ژاری زیاده ڕۆیی كردووه و له هه ندێ بواردا ژێرخانێكی باشتری هه یه له چاو واڵته ده وڵه مه نده كانی دیكه ی ئه فریقا". هۆكاری س������ه ره كیش ئه وه یه كه ئه و بانكه له گه ڵ ده وڵه تی ناوه ن������دی له ژێر ه������اوكاری دارایی خۆی، ل������ه تااڵنكردنی

سامانی نه ته وه یی، یه ك نه بووه .كشتوكاڵ گرنگترین به شی چااڵكییه كانی دارایی بووه و نزیكه ی 40% داهاتی ب������اج و نزیكه ی ٦0%یش داهاتی هه نارده ی هه یه . خزمانی عه ش������ایر و نیمچه عه ش������ایری كۆچه ر كه ب������ۆ به رده وامبوونی ژیانیان مه ڕومااڵت به خێو ده كه ن، به ش������ێكی زۆری دانیش������توانی واڵت پێكده هێنن. دوای مه ڕوم������ااڵت، م������ۆز هه نارده یه ك������ی گرنگی واڵته ؛ ش������ه كر، گه نمه ش������امی وێشویی، گه نمه ش������امی و ماسی بۆ س������وودوه رگرتنی ناوخۆیی به رهه م ده هێنرێن. به شی بچوكه كه ی پیشه س������ازیی واڵت كه ب������واری به رهه مه كانی كش������توكاڵی كارده كات، 10%ی داهات������ی تاك دروس������ت

ده كات.

په‌رله‌مانی‌هه‌ڵپه‌سێردراو‌چییه‌؟

25 ئابی 2012

په رله مان������ی هه ڵپه س������ێردراو )hung parliament( ل������ه كولتووری سیاسیی په رله مانی بریتانیادا باوه .

په رله مان������ی هه ڵپه س������ێردراو به و بارودۆخ������ه ده گوترێت كه هیچكام له حزبه كان نه توانن زۆرینه ی كورسییه كانی ئه نجومه نی گشتیی بریتانیا به ده ست بهێنن. به وجۆره په رله مانه ، كه له وێدا ده وڵه ت ناتوانێت به بێ پالپش������تی ده نگی حزبه كانی دیكه یاسا په س������ه ند بكات، پێی ده گوترێت په رله مانی هه ڵپه س������ێردراو. بۆ به ده س������تهێنانی زۆرینه ، 32٦ كورس������ی له كۆی ٦٥0 كورسی

ئه نجومه نی گشتی پێویسته ، واته )نیوه كۆ یه ك(.بارودۆخی په رله مانی هه ڵپه سێردراو ده بێته هۆی ئه وه ی كه ده وڵه تی هاوپه یمان، یا ده وڵه تی كه مینه یان هه ڵوه ش������انه وه ی په رله م������ان له به رنامه ی كار دابنرێت. له وكاته دا، ڕای گش������تی ئه وه ی������ه ده وڵه تێ������ك كه ب������ه به ه������ۆی بارودۆخ������ی په رله مانی هه ڵپه س������ێردراو هاتبێته كایه وه ، ده وڵه تێك������ی كاریگه ر و به هێز نییه . ئه م خاڵه به تایبه تی له نێوان هه ڵس������ووڕێنه رانی كاروباری ئاب������ووری، الیه نگری زیاتریان هه یه و هه ربۆیه وه اڵمی بازار بۆ

ده وڵه تی هاوپه یمانی نه رێنییه .ته مه نی كورتی ده وڵه ته كانی كه مینه یان هاوپه یمانی ده بێته هۆی ئه وه ی ئه و حزبه ی كه سه ركردایه تی ئه م جۆره ده وڵه تا نه ی له ئه س������تۆدایه ، نه توانێت به رنامه كانی به ته واوی به ڕێوه ببات، چونكه ناچ������اره هه ندێك له به رنامه كانی له ب������ه ر پارێزگاری و پاڵپش������تیكردن له و حیزبانه ی كه الیه نگری ئه ون، وه الوه بنێ و

ئه م پرسه له ڕێژه ی متمانه یان پاڵپشتیی كه م ده كاته وه .دیمه نی سیاس������یی بریتانیا؛ له كاتی دروس������تبوونی ده وڵه ته چه ند حزبی������ه كان له م واڵته دا، واته له )س������ه ده ی هه ژده مدا( پاوانی دوو حزبی كرێ������كار و پارێزكار )the tories( بووه و یه كێك له م دوو حزبه زۆرینه ی كورسییه كانی ئه نجومه نی گشتی

به ده ست ده هێنا و كابینه ی خۆی پێكهێناوه .به اڵم ئ������ه م بارودۆخه ل������ه كۆتاییه كانی س������ه ده ی نۆزده وه

گۆڕانی به س������ه رداهات، چونكه چه ن������د حیزبێكی دیكه ش هاتنه ناو مه یدانی سیاس������ه ته وه و به و پێیه بنه مای پێشویان تێكدا و شێوازی كولتووری دابه شكرنی كورسییه كانی ئه نجومه نیان له نێوان هه ردوو حزبی پارێزكاران و كرێكارانیان تێكدا و وشه ی په رله مانی هه ڵپه س������ێردراو به و ش������ێوه یه هاته نێ������و ئه ده بیاتی سیاسیی بریتانیاوه . هه رچه نده پێداچوونه وه به مێژووی بریتانیا ئه وه نیشان ده دات كه بارودۆخێكی ئه وها كه متر ده ركه وتووه . له الیه كی دیك������ه وه ؛ ده ركه وتنی بارودۆخی به ناو په رله مانی هه ڵپه س������ێردراو ل������ه ڕۆلی س������ه رۆكوه زیر )س������ه رۆكی حزبی ده س������ه اڵتدار( كه م ناكاته وه . له كات������ی ده ركه وتنی بارودۆخی په رله مانی هه ڵپه سێردراو، شاژنی بریتانیا وه كو جاران داوا له سه رۆكوه زیر و سه رۆكی حزب ده سه اڵتدار، )هه رچه نده ئه گه ر ژماره ی كورسییه كانی حزبه كه ی له حزبه كانی دیكه كه متر بێت( ده كات ب������ۆ پێكهێنانی ده وڵه تی نوێ هه نگاو بنێت و ده وڵه تێكی هاوپه یمانی یان ده وڵه تی كه مین������ه پێك بێنێت. له بارودۆخێكی ئه وهادا ڕۆلی حزبه بچووكه كان به هۆی هه لی به شداریكردن یان به شداری نه كردنیان له ده وڵه تی هاوپه یمانیدا، گرنگ ده بێت.

س������ه رۆكوه زیرانی ده وڵه ت������ی كه مینه ده توانێ������ت ماوه یه ك ده سه اڵتدار بێت و پاشان به هیوای به ده ستهێنانی زۆرینه داوای هه ڵبژارنێكی دیكه بكات، یا له وانه یه به هۆی ڕووبه ڕووبوونه وه ی به له ده ستدانی متمانه ی په رله مان، ناچار به دووباره كردنه وه ی

هه ڵبژاردن بێت.ئه وجا ئه گه ر س������ه رۆكوه زیر نه توانێت ده وڵه تێكی ئه وها پێك بێنێت، ئه وكاته ئه ركی پێكهێنانی ده وڵه ت به س������ه رۆكی حزبێك ده سپێردرێت كه زۆرترین ژماره ی كورسییه كانی له هه ڵبژاردن به ده ستهێناوه و ئه گه ر ئه ویش نه توانێت ده وڵه تی هاوپه یمانی پێك بێنێت، په رله مان له الیه ن بنه ماڵه ی پاشای ده سه اڵتداره وه

هه ڵده وه شێته وه و هه ڵبژاردنێكی نوێ ئه نجام ده درێت.

په‌رله‌مانی‌هه‌ڵپه‌سێردراو‌چییه‌؟

http://www.irdiplomatic.com : سه رچاوه

هه ڵبژاردن ژماره )24(26

ڕاوێ������ژکاری ڕاگه یاندن )میدیا(، بریتییه له که س������ێکی کارناس و به ئه زموون که له بواری ڕاگه یاندن و پرس������ی چاپه مه نیدا واڵمده ره ، هه روه ها به رپرسی به شی ڕاگه یاندنه له دامه زراوه یه کدای������ه . گه یاندنی زانی������اری )ده نگوباس، ڕاستکردنه وه ، ڕوونکردنه وه (، په یوه ندیکردن به که ره سه کانی ڕاگه یاندن، هه روه ها ئاماده کردنی کۆنفرانس������ی چاپه مه نی له ئه رکه س������ه ره کییه کانی به ش������ی ڕاوێژکاری ڕاگه یاندنی وه زاره تێکه . بۆ باش������تر به ڕێوه چوون������ی کاری ڕاوێژکاری، ده بێ ڕاوێژکاری میدیا په یوه ندیی ڕۆژانه ی له گه ڵ وه زیر و وته بێژدا هه بێت. ئاگاداربوونه وه له ناوه ڕۆکی چاپه مه نییه کان

ئه رکێکی هه ره گرینگی ڕاوێژکاری ڕاگه یاندنه . ڕاوێ������ژکار ده بێ بزانێ������ت که چی س������ه باره ت به کار و کرده وه کانی ئه و دامه زراوه ی������ان ئه و وه زاره ته ی که کاری تێدا ده کات، له ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتیدا به شێوه ی پیت و ده ن������گ باڵو ده کرێته وه . هه ر به ڕێگه ی ئه ویش������ه وه یه که

وه زاره ت و وته بێژ ئاگاداری ڕا، ڕه خنه و تێبینیی هاوواڵتیان و چاپه مه نیی������ه کان ده بن������ه وه . هه ر به ڕێگ������ه ی ڕاوێژکاری ڕاگه یاندنه وه یه که ده نگوباس، ڕاستکردنه وه و ڕوونکردنه وه ی

وه زاره ت به که ره سه کانی ڕاگه یاندن ده درێت.* ئ������ه وه گرینگه ک������ه ڕاوێژکاری ڕاگه یان������دن بزانێت، هاوواڵتی������ان و که ره س������ه کانی ڕاگه یان������دن س������ه باره ت به وه زاره ته که ی و گش������ت پێکهاته که ی چۆن بیر ده که نه وه و

چی بۆ ئه وان گرینگه ؟* ه������ه ر به ڕێگه ی ڕاوێژکاره وه یه ک������ه وه زیر و وته بێژ ئاگاداری تێڕوانین، هه ڵوێس������ت و ئه گه ری ئه و پرسیارانه ده بنه وه ، که له که ره سه کانی ڕاگه یاندندا باسیان لێوه ده کرێت و له وانه یه له داهاتووددا ئاڕاسته ی به ڕێوه به رانی بکرێن. ڕۆڵ������ی ڕاوێژکاری ڕاگه یاندن له م بواره دا که ئاخۆ چ پرس و کێشه یه ک له فۆرمی پرس������یاردا ڕووبه ڕووی وه زیر یان وته بێژ ده بێته وه ، که لێک گرینگ و به رچاوه . ئه مه یان یه کێک

ده‌ور‌و‌ئه‌رکی‌ڕاوێژکاری‌ڕاگه‌یاندن‌له‌‌دامه‌زراوه‌‌حکوومییه‌کاندا

ن: باوکی زاگرۆس

27 ئابی 2012

له خاڵ������ه هه ره گرینگه کانی ڕاوێژکاری ڕاگه یاندنه )له گه ڵ گرووپه که ی( که ئه گه ر بێتوو ئه و شاره زایی و لێوه شاوه یی هه بێت و ڕاگه یاندن بناس������ێت، ده توانێت گرفت و کێشه کان

که متر بکاته وه .* پێویسته له سه ر ڕاوێژکاری ڕاگه یاندن، النیکه م ڕۆژێ یه کجار له گه ڵ وه زیر و وته بێژدا کۆبوونه وه ی هه بێت. ئه مه ش به مه به ستی ئاگادارکردنه وه له و بابه ت و ده نگوباسانه ی که سه باره ت به هه رێمی کوردستان، عێراق، هه روه ها ناوچه و

جیهان باڵو ده کرێنه وه .له بواری ناوچه یی و جیهانیی������ه وه ، ئاگاداربوون له ڕای سیاس������ه توانان و که ره س������ه کانی ڕاگه یاندنی ئه م ده ڤه رانه ، مه رجێکی ت������ره . کاتێک پایه به رزیکی هه رێمی کوردس������تان س������ه ردانێکی واڵتێکی ناوچه ک������ه ده کات، ده بێ ڕاوێژکاری ڕاگه یان������دن بزانێت ک������ه ڕاگه یاندنه کان و سیاس������ه توانانی واڵتێکی دیاریکراوی ناوچه سه باره ت به هه رێمی کوردستان چی ده ڵێن و هه ڵوێستیان چییه ، هه روه ها ده بێ زۆر به جددی بیر له و ئه گه ره به هێزانه بکرێته وه ، که نێردراوێکی یاساییی

هه رێمی کوردستان ڕووبه ڕووی چ پرسیارێک ده بێته وه . ئه م������ه ڕێک ئه و ئه رکه هه س������تیاره یه که پێویس������تی به خوێندنه وه یه کی ورد و، ده بێ ش������اره زایییه کی باش������ی له ڕاگه یاندنه کانی واڵتێکی دیاریک������راوی ناوچه که دا هه بێت. بێش������ک ده بێ ئاگاداری کاروباری سیاس������یش بن و حزب و ڕێکخراوه سیاس������ییه کانیش باش بناسێت. لێهاتوویی و ناسینی ناکۆکیی نێوان هێز و الیه نه سیاسییه کانی واڵتێکی

دیاریکراو بۆ ڕاوێژکاری ڕاگه یاندن کارێکی پێویسته .

تایبه تمه ندییه کانی ڕاوێژکاری

ڕاگه یاندنس������ه ره کیترین تایبه تمه ندی������ی ڕاوێ������ژکاری ڕاگه یاندن ئه وه ی������ه ، ده بێ ڕۆژنامه وان بێت، هه روه ها ش������اره زایی له کاری ڕاگه یاندن و یاساکانی ڕاگه یاندنیشدا هه بێت. ده بێ به باش������ی زمانی کوردی بزانێت، چونکه زمان که ره س������ه ی په یوه ندیک������ردن و گه یاندن������ه . لێڵی و ناڕوون������ی له زمانی گه یاندندا، گرف������ت بۆ په یوه ندیک������ردن و تێگه یاندن دێنێته

کایه وه .پێویسته خاوه نی په یوه ندییه کی به رفراوانی جه ماوه ری بێت، ب������ه تایب������ه ت له گ������ه ڵ که ره س������ه کانی ڕاگه یاندن به گش������ت چه ش������نه کانیه وه ، هه روه ها له گه ڵ ڕۆژنامه واناندا

په یوه ندییه کی تایبه تیی هه بێت.به رگ������ری ل������ه ئازادی������ی نووس������ین، باڵوکردن������ه وه و ده ستاوده ستکردنی زانیاری بکات، هه روه ها شاره زایییه کی باش������ی له چه مک������ی ئه خالق������ی ڕۆژنامه وانی و یاس������ای

ڕۆژنامه گه ریدا هه بێت.

پێکهێنانی لێژنه ی ڕۆژنامه وانیبۆ باش������تر به ڕێوه چ������وون و به دواداچوون������ی کاره کان، پێویسته لێژنه یه کی چه ند که سی له ڕۆژنامه وانانی شاره زا

پێک بێت.* خوێندنه وه ی چاپه مه نییه کانی هه رێمی کوردس������تان و ئێراق، هه روه ه������ا ئاگاداربوون له ڕاگه یاندنه کانی ناوچه و

جیهان.* بوونی پارێزه ری یاس������ایی ب������ۆ به دواداچوونی کاری یاس������ایی سه باره ت به به شی کاروبار و پرسی ڕاگه یاندنی

وه زاره ته که .پێویسته که ڕاوێژکاری ڕاگه یاندن، که سێکی نه رمونیان، شاره زایییه کی باشی له کار و زمانی ڕاگه یاندن، هه روه ها له ئه خالقی ڕۆژنامه وانی و یاسای په یوه یست به و کاره وه هه بێت. ئاگاداری و شاره زایی له چاپه مه نییه کانی واڵتانی ده وروبه ر به شێکی تره له کاری ڕاوێژکاری ڕاگه یاندن که

ده بێ به رده وام ئه م کاره به ڕێوه بچێت. ڕاوێژکاری ڕاگه یاندن جیا ل������ه وه که ده بێ ڕۆژنامه وان بێت، ده بێ ئه وه ش بزانێت که له دامه زراوه یه کی ڕه سمیی حکوومیدا کار ده کات. له به ر ئه وه ، به رده وام هه ڵسوکه وت، نووس������ین و په یفه کانی له ژێر چاودێریدایه و به چه شنێک

نوێنه رایه تیی دامه زراوه که ی ده کات.

هه ڵبژاردن ژماره )24(28

لیخت������ن ش������تاین دوای مۆناك������ۆ، ڤاتی������كان و س������ان مارینۆ، س������ێیه مین واڵتی بچووكه له ئه ورووپا. ئه م ناوه نده ئه ورووپایییه له ڕۆژهه اڵته وه له گه ڵ نه مس������ا و له ڕۆژاواوه له گه ڵ سویس������را هاوس������نووره . پایته خت������ی ئه م واڵت������ه )ڤ������ادووز Vaduz(ه كه پێنج هه زار دانیش������تووی هه یه . ڕووبه ره ك������ه ی 1٦0 كیلۆمه تری چوارگۆش������ه یه و ژماره ی دانیشتووانی 3٥ هه زار كه س ده بێت. له ڕووی ئاو و هه واوه ناوچه یه كی زۆر س������ارده و زس������تانێكی زۆر س������ارد و هاوینێكی فێنكی هه یه . گرنگترین شار له و واڵته دا

)شان(ه، كه ٥٥00 دانیشتووی هه یه .حكوومه تی ئه م واڵته پاشایه تیی سنوورداره و ده سه اڵتداره كه ی ش������اهزاده یه كه . لندس������تگ )په رله مان(ی له 2٥ ئه ندام پێكدێت، ژماره ی نوێنه رانی له ژێر سیسته مێكی دیاریكراو و به پێی ژماره ی دانیشتووانی هه ر ناوچه یه ك، به ده نگی ته واوی ئه و خه ڵكه ی که

ته مه نی یاسایییان هه یه ، بۆ ماوه ی چوار ساڵ هه ڵبژێردرێن.په رله مان، ٥ كه س و یه كێ له وانه سه رۆكوه زیران وه ك لیژنه ی نه ته وه یی )كابینه ( هه ڵده بژێرێت. سه رۆكوه زیر به فه رمی له الیه ن شازاده وه ده سنیشان ده كرێت. ئه م واڵته خاوه نی دیموكراسییه كی ته واو س������ه ربه خۆیه و له ساڵی 1984 ئافره تانی ئه م واڵته مافی ده نگدانیان به ده س������تهێنا . حزبه سیاسی و سه ره كییه كان بریتین له )یه كێتی نیش������تمانی، حزبی هاوواڵتیی پێش������كه وتوو و حزبی

لیستی ئازاد )ژینگه (.له س������اڵی 1809 ناپلیوونی یه كه م وه ك یه كه مین ئیمپراتۆری فه ره نس������ا، حكوومه تی خۆی دامه زراند و ئه م پرسه ش لیختن شتاینی خس������ته ژێر كارتێکه ری خۆی و، له دواییدا ئه م واڵته له س������اڵی 18٦٦ بوو به هاوپه یمانی ئه ڵمانیا. له ساڵی 183٦ یه كه مین كارگه ی س������یرامیك س������ازی و له ساڵی 18٦1 بانكی گه وره و باوه ڕپێكراو له م واڵته دا دامه زران. لیختن ش������تاین له س������اڵی 18٦8 بێالیه نیی خۆی ڕاگه یاند. ئه م واڵته كه به هۆی

خاكی نه مساوه له ئه ڵمانیا جیا ده کرێته وه ، ته نیا شازاده نشینی ئه ڵمان������ی بوو كه له س������اڵی 18٧1 تێكه ڵ ب������ه ئیمپراتۆرییه تی

ئه ڵمانی نه بوو.له س������اڵی 1924 ئه م واڵته له یه كگرتنه وه ی گۆمركی و پاره یی له گه ڵ سویسرا به شدار بووه ، هه روه ها له ساڵی 1919سویسرا به رپرس������یاره تیی سیاس������ه تی ده ره وه ی لیختن شتاینی له ئه ستۆ گرت. شازاده )هانس ئادام(ی دووه م دوای مردنی باوكی )فرانتز

جۆزێف(ی دووه م، له ساڵی 1989 جێگای باوكی گرته وه .له س������اڵی 1993 )ماریو فریك( له حزبی یه كێتی نیش������تمانی س������ه رۆكایه تیی واڵتی گرته ئه س������تۆ، هه روه ها له س������اڵی 2001

)ئۆتمار هاسلێر( شوێنی ئه وی وه ك سه رۆكوه زیران گرته وه .ل������ه ڕووی نه ته وه و ئایینه وه ئه م واڵته ٦٥% لیختن ش������تاینی، 10% سویس������ری و ٥% نه مسایی و 3% ئه ڵمانییه كان پێكی دێنن. 80%ی لیختن شتاینییه كان كاسولیك و 10%ی تریش پروتستانن. زمان������ی فه رمیی������ان ئه ڵمانییه . هه نارده ی ئه م واڵته ، كه ره س������ه و ئامێره كانی ددانپزیشكی و ئاسنه واڵه یه . لیختن شتاین یه كێ له ئه ندامانی یه كێتی ئه ورووپایه . واڵتی لیختن ش������تاین 11 ویالیه ت

له خۆده گرێت:1- بالزێرز 2- ئسشن. 3- گه مپرین 4- ماوورێن. ٥- پله نكێن. ٦- ڕووگێڵ. ٧- ساش������ن. 8- ش������ێلێنبه رگ. 9- تریس������ێن. 10-

تریسێنبه رگ. 11- ڤادۆز.

لیختن شتاین

لیختن شتاین پاشایه تیی لیختن شتاینناوی ڕه سمی:

ڤادووزپایته خت:1٦0 کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی خاک:

3٦190 – ئاماری ساڵی 2010ژماره ی دانیشتووان:

29 ئابی 2012

نابێ ڕۆژنامه وانان بكه ونه ژێر كارتێكه ریی بیروڕای خه ڵكه وه و، پێویس������ته تا ده توانن به دوای ڕاستیدا بگه ڕێن. دیموكراسی ڕێگ������ه ب������ه چاپه مه نی ده دات تا به بێ ترس ل������ه ده وڵه ت یان به

قازانجی ئه و ده نگوباس كۆ كه نه وه و باڵویان بكه نه وه. - ل������ه كۆمه ڵگ������ه دیموكراتییه کاندا، ناب������ێ چاپه مه نی له ژێر چاودێ������ری ده وڵه تدا بێت. ل������ه ده وڵه ت������ه دیموكراتییه كاندا، نه دامه زراوه یه ک هه یه به ناوی وه زاره تی ڕۆش������نبیری، كه بابه تی ڕۆژنامه كان و چاالكیی په یامنێران كۆنترۆڵ بكات، یان مه رج بۆ توێژینه وه سه باره ت به توانایی و لێوه شاوه یی په یامنێران دابنێ و، نه گوش������اریش ده خاته س������ه ر ئه وان تا ببن به ئه ندامی ئه و

سه ندیكایانه ی كه له ژێر ڕكێفی حكوومه تدان.- ئه رك������ی چاپه مه نیی ئ������ازاد هوش������یاركردنه وه ی خه ڵك و پرس������یاركردنه له به ڕێوه به ران و له هه م������ان كاتدا، خوڵقێنه ری

هه لومه رجێکن بۆ باس و لێدوانی ناوچه یی و سه رانسه ری.� حكوومه ت������ه دیموكراتییه كان هێ������ز و توانایی به چاپه مه نیی ئازاد ده ده ن، ده زگای دادوه ریی س������ه ربه خۆ، كۆمه ڵگه ی مه ده نی و بیروڕای ئازاد، گش������تیان به رگری له چاپه مه نیی ئازاد ده كه ن.

ده بێ یاسا پشتیوانی له چاپه مه نیی ئازاد بکات.� له حكوومه ته دیموكراتییه كاندا ده وڵه ت به رپرسی كرده وه كانی خۆیه تی و بۆیه خه ڵك داوایان لێده كات ئاگاداری ئه و بڕیارانه بن، که حکوومه ت به نوێنه رایه تیی ئه وان ده ی دات. چاپه مه نییه کان به ڕێگه ی چاودێریکردن به س������ه ر کاروباره کانی ده وڵه تدا "مافی وش������یاركردنه وه"ی خه ڵك ده سته به ر ده که ن و بوار ده ڕه خسێنن بۆ ئه وه ی که سیاس������ه ته كانی ده وڵه ت بخه نه ژێر پرس������یاره وه. حكوومه ته دیموكراتییه كان له س������ه ریانه ب������وار بۆ ڕۆژنامه وانان بڕه خسێنن، تا به شداریی كۆبوونه وه گشتییه ده وڵه تییه كان بكه ن و مافیان هه بێ به ڵگه نامه میللیه كان ببینن. ده وڵه ت نابێ سنوور

بۆ وتار و نووسینه كانی ڕۆژنامه وانان دیاری بكات.� چاپه مه نی پێویس������ته له ئاست كاره كانی خۆیدا به رپرسیار

بێت و له ڕێی ئه نجومه نه پیشه یی، شورای سه ربه خۆی چاپه مه نی و نوێن������ه ره تایبه ت������ه كان و ڕه خنه گرانی نێ������و ڕێكخراوه كانه وه كه له س������كااڵی خه ڵ������ك ده كۆڵنه وه، به وردی به دوای س������كااڵ و زیاده ڕۆیییه كانیان������دا بچ������ن، ب������ه م پێی������ه ، به رپرس������یاریه تیی

وه اڵمده ربوونی ئه وان له ناوه وه ش ده پارێزرێت.� دیموكراس������ی پێویستی به هه ڵبژاردن و بڕیاردانی خه ڵكه وه هه یه. بۆ وه ده ستهێنانی متمانه ی خه ڵك سه باره ت به چاپه مه نی، ڕۆژنامه وان������ان ده ب������ێ ڕاپۆرتی ڕاس������ته قینه له س������ه ر بنه مای س������ه رچاوه ی باوه ڕ پێكراو و زانیاریی دروس������ت ئاماده بكه ن. دزیی ئه ده بی یان ڕاپۆرتی س������اخته، نه یاری چاپه مه نیی ئازاد و

داهێنه رانه یه. � چاپه مه ن������ی بۆ جیاكردن������ه وه و كۆكردن������ه وه ی زانیاری و باڵوكردن������ه وه ی ئ������ه وان له ڕه وتی نووس������یندا، نابێ ده س������ته ی

نووسه رانیان له ژێر كارتێكه ریی حكوومه تدا بن.- نابێ ڕۆژنامه وانان بكه ونه ژێر كارتێكه ریی بیروڕای خه ڵكه وه و، پێویس������ته تا ده توانن به دوای ڕاستیدا بگه ڕێن. دیموكراسی ڕێگ������ه به چاپه مه نی ده دات تا به بێ ت������رس له ده وڵه ت، یان به

قازانجی ئه و ده نگوباس كۆ كه نه وه و باڵویان بكه نه وه. � له حكوومه ت������ه دیموكراتییه كاندا، ملمالنێیه كی به رده وام له نێوان دوو ماف������ی گرینگ له گۆڕێدایه. یه كێك له و مافانه ئه ركی ده وڵه ته بۆ پاراس������تنی ئاسایشی نه ته وه یی و ئه وی تریان مافی ئاگاداركردنه وه ی خه ڵكه به پشتیوانیی كارامه یی ڕۆژنامه وانان

له ده ستپێڕاگه یشتنیان به زانیاری. پێویس������ته كه حكوومه ت������ه كان جار جار ده ستپێڕاگه یش������تن ب������ه هه ندێ������ك زانیاری ك������ه ب������ۆ بالوكردنه وه ی گش������تی گه لێك هه ستیاره، سنوورداری بكه ن. به اڵم ڕۆژنامه وانان له حكوومه ته دیموكراتییه كاندا به ته واوه تی مافیان هه یه به دوای ئه م پرسانه دا

بچن.سه رچاوه : ماڵپه ڕی وه زاره تی ده ره وه ی ئه مریکا

چاپه مه نییئازادله فارسییه وه : باوکی زاگرۆس

هه ڵبژاردن ژماره )24(30

ڕۆڵێک که ئافره ت له چه ندین سه ده ی ڕابردوودا له ئه ڵمانیا هه یبوو، به س������ترابۆوه به کۆمه ڵێك ئ������ه رك، وه کو ماڵداری و به خێوکردن������ی منداڵ و کاروباری ناو م������اڵ و هتد....! به اڵم ش������ه ڕ و ئاواره یی و مالوێرانی له شاره گه وره کانی ئه ڵمانیا دوای شه ڕی دووه می جیهانی، ئه م ئه رکانه ی سه ره وه ی تێکدا و ئافره تان������ی ئه ڵمانیای ناچارکرد س������ه ره ڕای ئه م ئه رکانه ، ئه رکه کانی به س������تراوه به پیاو و کوره کانیان به جێ بێنن، که

له ناو شه ڕدا کوژرا بوون، یا ببوون به که مئه ندام. وات������ه گه وره تری������ن هان������ده ر بوو، ک������ه دی������واری ئه رکه دیاریکراوه که ی خۆیان بشکێنن و پێ له ناو کۆمه ڵگه ی خویان دابنێن و ڕۆڵی س������ه ره کی ببینن. وای لێهات که تا پێنچ ده یه دوایی، ش������ان به شانی پیاوان دوای شه ڕی دووه می جیهانی بۆ چاکسازیی والتی ئه ڵمانیا هه مو توانای خویان به کار بێنن

و، ئه مڕۆ منداڵ و نه وه کانیان درێژه به ڕێگاکه یان ده ده ن.ژنان������ی گه نج������ی ئه ڵمانیا خۆیان به یه کس������ان به پیاوانی ئه ڵمانی������ا له کۆمه ڵگه داده نێن و، ئه م بیر کردنه وه و بیروڕایه ئه رک������ی نوێی بۆی������ان هینای������ه دی. له کۆماری پێش������ووی دیموکراتی ئه ڵمانی������ا )ئه ڵمانیای ڕۆژهه اڵت( له 100 ئافره ت 90یان فه رمانبه ر بوون و باوه ڕیان به مه نه بوو، که ئافره ت بۆ گوزه رانی ژیانی ده بێ به پیاو به س������ترا بێته وه و هه ر شتێک

به رامبه ر به م بیروڕایه با، ڕه تیان ده کرده وه .چاالکییه کان������ی ئافره تان له ئه ڵمانی������ا زیاتر به کاروباری

جه ماوه رییه وه به س������تراوه . مه یلی ده ستێوه ردانی کاروباری سیاسی ئه گه رچی ڕۆژ به دوای ڕۆژ به ره و زیاد بوونه ، به اڵم بوونی کۆمه ڵێك کێش������ه ی جه ماوه ری لێ نه گرا ئه وه ی ئه وان ده یانه وه ێ بیکه ن، ئه ویش بوونی کۆمه ڵێك کێشه ی بنه ماڵه یییه ، چونکه له به ر بوونی ئیش و به ده ستهێنانی کۆمه ڵێك داواکاریی تایبه تمه ند، ئافره ت نه یتوانی به باش������ی ئه رکی کاروباری ناو

ماڵ و بنه ماڵه یی خۆیان جێبه جێ بکه ن. واته زۆر ئاش������کرایه که سه رهه ڵدانی خه باتی ئافره تان له ئه ڵمانیا دوای چه ند سه ده یه ك به هه بوونی زۆریی کێشه کان، جێگه ی خۆی له ناو کۆمه ڵگه ی ئه ڵمانیادا ده کاته وه و توانی له کاتێکی که مدا یه کێت������ی ئافره تانی ئه ڵمانیا بێنێته دی، که زیاتر ل������ه )100( ڕێکخراوی ل������ه ده وری خۆیدا کۆکرده وه ، ک������ه له زۆربه ی لێژنه ئابووری، جه ماوه ری و ته نانه ت نه ته وه

یه کگرتووه کانیشدا ڕۆڵی دانوستان ده بینێ.لۆئی������ز ئوتو پیته رز دان������ه ری یه کێتی ئافره ت������ان و یه که م ڕێکخراوی ئافره تان له ئه ڵمانیا هه ڵوێس������تی خۆی به رامبه ر به پێکهاتن������ی لێژنه ی ئافره تان ئ������اوا ڕاده گه یێنێت: "بوون و به شداریی ئافره تان له دانان و دیاریکردنی به رژه وه ندییه کانی

واڵت، نه ته نیا مافه ، به ڵکو ئه ركیشه ...!ئه و بڕوای به وه هه بوو، که باش������ترین ڕێگای گه یشتن به م ئامانجه چوون بۆ به ش������ی زانس������ت و فێربوونی ئافره تان و سه رکه وتنیان له بواری ئیش و کاره . واته له ژێر ڕێنماییه کانی

ڕۆڵی‌ئافره‌تان‌له‌‌ئه‌ڵمانیادا

ن: حه سیب ئه دیب عه بدی

31 ئابی 2012

لوئیز ئوتو پیترز 1819 - 189٥ئ������ه و بوو که یه کێت������ی ئافره تانی ئه ڵمانیا له س������ه ده ی ٧0 و 80 توان������ی دان ب������ه مافه کانی بنێ و داوای دروس������تکردنی قوتابخانه ی ته کنیکی و بازرگانی بۆ کچان و یه کبوونی مافی پاداش������تی کار وه ك پیاوان و بوونی یاس������ای کار تایبه ت بۆ

ئافره تان و به شداری له ده نگدان و هتد...!ژنان������ی ئه ڵمانی������ا به مج������وره توانیان ڕۆژ ل������ه دوای ڕۆژ س������ه رکه وتن به ده س������ت بێنن. به ش������داری ل������ه کارکردن له ده زگاکانی شه مه نده فه ر و ئیداره کانی نامه گه یاندن )پۆسته ( و بگۆڕه کانی ته له فوون، که تا پێش ئه وه به س مافی کارکردن ب������ۆ پیاوان بوو. به دوای ئ������ه م چاالکییانه دا بوو، که یه کێتی ئافره تان������ی ئه ڵمانیا توانی له س������اڵی 1908دا س������ه رکه وتن له به دیهێنانی یاس������ایه ك له حکوومه تی ئه و کاتدا به ده س������ت

بێنێت.به پێی ئه و یاسایه ده بێ ده ستوورێک ده ر بکرێت که ماف به ئافره تان بدات تا ئه وانیش بتوانن له هه مو به شه کانی زانکۆدا درێژه به خویندنی بااڵ بده ن و، هه ر به دوای ئه م یاسایه دا بوو که مافی به شداری له ئه نجام دانی کوبوونه وه سیاسییه کاندا وه رگرت و ببنه ئه ندام له ڕێکخراوه سیاسییه کاندا. به دوای ئه م هه واڵنه دا بوو، که 10 س������اڵ دوات������ر ئافره تانیش مافی

ده نگدانیان له هه ڵبژاردندا به ده ستهێنا.

نه ته وه بێ ده وڵه ته کان به شێوه یه کی تایبه تی له جیهانی ساڵی سه د ماوه ی له النیکه م به اڵم به رچاون، ئه مڕۆدا ڕابردوودا بوونیان هه بووه . نه ته وه ی بێ ده وڵه ت خه ڵکانێکن خاوه نی به اڵم کۆمه ڵگه یه کن، به سه ر وایه بڕوایان که

ده وڵه ت – نه ته وه نین. تایبه تمه ندییه کانی ئه و کۆمه ڵگه یه ، هه ر ئه و تایبه تمه ندییه ن به ده کاته وه . له سه ر جه ختیان ئه ندرسۆن" "بێندیک که واتایه کی تر، زمانی هاوبه ش، مێژووی کولتووری هاوبه ش و چه شنێک مێژووی تایبه ت به خۆ و، تا ڕاده یه ک هاوبه شی خاوه نی ده وڵه ته کان بێ نه ته وه ئه وه له به ر ده سکرده . نه ته وه یی؛ ناسنامه ی له ته ژین چونکه "ناسیۆنالیسم"ن، نه ته وه شیان هه یه و خاوه نی چه شنه کۆمه ڵگه یه کن، به اڵم ده وڵه تیان نییه و ئاواتی ئه وه یان هه یه ، که ببن به ده وڵه ت. نه ته وه ی کورد یه کێک له و نه ته وانه یه که به سه ر چه ند واڵت

له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاستدا دابه ش کراوه .ئه و بڕوایه که کوردستان ده بێ ده وڵه تی سه ربه خۆی هه بێت، له گۆڕێدا هه یه ، به اڵم ده وڵه ت نییه و شه ڕ و پێکدادانیش به م هۆیه وه ڕوو ده ده ن. بێشک بوونی نه ته وه ی بێ ده وڵه ت

هه میشه نابێته هۆی شه ڕ و پێکدادانی خه ست. ناویاندا له که م ڕێژه یه کی که هه ن، نه ته وه یه ک کۆمه ڵه الیه نگری له بوون به ده وڵه ت ده که ن. له ئه ورووپا نموونه ی سکۆتله ندا، چاره نووسی هه ن. بواره دا له و جیاوازمان کاتالۆنیا و باسک چییان به سه ر دێت؟ ئایا به لژیکا دابه ش

ده بێت؟ سه رچاوه : چشم انداز دولت - ملت

کورد‌نه‌ته‌وه‌یه‌کی‌بێ‌ده‌وڵه‌ت

ن: ئه نتۆنی گیدێنز

هه ڵبژاردن ژماره )24(32

ئامرازی ڕاگه یاندنی گش������تی نه ته نی������ا په یوه ندیی به شارس������تانییه ت و کۆمه ڵگ������ه ی مه ده نیی������ه وه هه یه ، به ڵکو په یوه ندییه کی نه پچڕاویش������ی هه یه ، چونکه شارستانییه ت و ڕه وتی به مه ده نیكردنی كۆمه ڵگه ، له ڕاس������تیدا پڕۆسه ی

هاتنه ناوه وه ی زانیاری و ئاڵوگۆڕه ئه رێنییه کانه . ئه وه ی كه زاناكان له س������ه ری ڕێكکه وتوون، ئه وه یه كه ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی ته نیا كه ره سه یه كن، كه ڕه وت و ش������ێوازی ئاڵۆگوڕی كۆمه اڵیه تی ده ستنیشان ده ك������ه ن، چونک������ه ه������ه ر ئاڵوگۆڕێک������ی کۆمه اڵیه تی وا ده خوازێت خه ڵک له په یوه ندی و لێک تێگه ییش������تندا بن و ئاڵوگۆڕی بیروڕا بک������ه ن و، له کۆتاییدا جموجۆڵێکی به رفراوان������ی کۆمه اڵیه تی وه ڕێ بخه ن، ئه ویش ئامرازی

ڕاگه یاندنی گشتییه . ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی یان زانیاریی گشتی، ده بێته هۆی ئه وه كه ته واوی خه ڵكی ئاگاداری گش������ت بابه ته كان بكاته وه و په یوه ندییه كۆمه اڵیه تییه كانی ده سته به ر ده كات.

ئامان������ج له دابینکردن������ی په یوه ندیی������ه كان و خوڵقاندنی كه شی گفتوگو ئه وه یه، كه خه ڵك بیروڕا كانیان هه ڵسه نگێنن و له ژێر ڕۆش������ناییه كه یدا، گۆڕانكاری له شێوه ی تێڕوانین و كرده وه ی خۆیاندا بێننه کایه وه ، په یوه ندییه كه س������ییه كان ده توانێت گۆڕانكاری له تاكه كه سیدا دروست بكات. به اڵم ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی له ماوه یه كی كورتدا ده توانێت

ئاڵوگۆڕ له شێوه ی تێڕوانینی گرووپی مرۆییدا پێک بێنێت و ئاڵوگۆڕی كۆمه اڵیه تی بێنێته به رهه م.

چاپه مه نیی������ه كان ل������ه كۆمه ڵگه یه ك������ی مه ده نیدا کاتێک گرینگیی خۆی وه کو هۆکاری ئاڕاسته کردنی کۆمه اڵیه تی پێشان ده دات، که ڕه وتی گه شه ده سپێ بکات. چونکه له و قۆناغه دا پرسی چاالککردنی هێزه کان و ده رفه تی مرۆڤی

خۆی ده رده خات.وته یه كی باوه كه ده ڵێت: )کێشه ی بنه ڕه تی و سه ره کیی واڵته په ره نه گرتوو و دواکه وتووه کان سه رچاوه ی ئابووری نیی������ه ، به ڵکو ده ب������ێ ه������ۆکاری دواکه وتوویی ئ������ه وان له په ره نه گرتوویی و گه ش������ه ی سه رچاوه ی مرۆڤی ئه وانه وه بزانین، له به ر ئه وه ئه رکی س������ه ره کی ئه وان بریتی ده بێت، له هه وڵدان بۆ چاکس������ازیی س������امانی مرۆڤی.( هه وڵدان بۆ نوێس������ازیی سه رمایه مرۆڤییه كان، بریتییه له وشیاریی مه عنه وی������ی مرۆڤ������ه كان و ڕێگه خۆش������كه ره ب������ۆ كاری

هاوبه ش.وشیاریی مرۆڤه كان قۆناغێكه كه پێویستی به فێركردنی گشتییه ، دوای شه ری یه كه می جیهانی، هه روه ها شه ڕی دووه م������ی جیهانی، زۆرب������ه ی واڵتانی جیه������ان كه ئه مڕۆ گه یشتوونه ته لوتكه ی شارستانییه ت، واڵتێكی وێران بوون و هیچ شارستانییه تێكی تێدا نه ده بینرا. ئه وان له و خاڵه وه

به ره و شارستانییه ت هه نگاویان نا.

ڕۆڵی‌میدیاكان،‌یاسا‌و‌دیموكراسی

و: سنۆبه ر ته یب

ڕۆڵی چاپه مه نییه كان له كۆمه ڵگه ی مه ده نیدا

33 ئابی 2012

له زۆربه ی ئه م واڵتانه دا به رنامه به رفراوانه كانی فێركردن له ڕێگ������ه ی چاپه مه نییه كان������ه وه به ڕێوه ده چ������وو ، هه ر له و په یوه ندییه شدا به رنامه كانی فێركردنی له ڕێگه ی ڕادیۆکانه وه كاریگه ری زیاتری له هه ر ش������تێكی تر هه بووه ، چونکه تاک تاکی كۆمه ڵگه ، چ خوێن������ده وار یا نه خوێنده وار، خرایه ژێر په روه رده و فێركردنی تایبه ت و توانا سروش������تییه كانیان له پێناو نوێسازی له بواری په یوه ندیی كۆمه اڵیه تی، ئابووری،

فه رهه نگی و سیاسییه وه ، وه گه ڕ خست.په یوه ندیی گشتی یا چاپه مه نییه كان له ڕه وتی كۆمه ڵگه ی مه ده نیدا سوود له په یوه ندییه كۆمه اڵیه تییه کان وه رده گرن. چاپه مه نی به ئاڕاسته ی وه دیهێنان و پێكهێنانی كۆمه ڵگه ی مه ده نی، ده توانن یارمه تیی ڕه وتی په ره پێدانی نه ته وه یی و

هاوکات ڕه چاوکردنی دادپه روه ری بكه ن. ل������ه كۆمه ڵگه ی مه ده نی������دا ده وڵه ت ل������ه به رامبه ر خه ڵك به رپرس������یاره و له به رامبه ر كرده وه ، بڕیار و به رنامه كانیدا ناچار ب������ه وه اڵمدانه وه یه . ده وڵه ت به رامبه ر خه ڵك و خه ڵك به رامب������ه ر ده وڵ������ه ت به رپرس و له په یوه ندی������دان، خه ڵك له كاتی ده س������ته به ركردنی مافه كانیان ده چنه پاڵ ده وڵه ته وه . په یوه ندییه گش������تییه كان كه پاڵپش������تی میدیاكانه ، ده توانێت په یوه ندیی ڕاست و دروست و كاریگه ر له گه ڵ خه ڵك و ڕای

گشتی به ڕێگه ی میدیاكانه وه مافی خه ڵك دابین بكه ن. هه روه ه������ا یه كێ له س������ه ره كیترین مافه كانی خه ڵك له كۆمه لگای مه ده نیدا مافی )به ده ستهێنانی زانیاری(یه ، هیچ كه س������ێك یا گرووپێك ناتوانێت ئه م مافه ش له هاوواڵتیان زه وت ب������كات. په یوه ندیی گش������تی ی������ا چاپه مه نییه كان له كه ره س������ه گرنگه كانی ده س������ته به ركردنی وه دیهێنانی ئه م مافه ی������ه ، خه ڵك ل������ه كۆمه ڵگه ی مه ده نی������دا مافی ئه وه یان هه یه كه بزانن، ڕاس������تییه كانی ده وروبه ری ژیانیان چین ؟ هه روه ه������ا مافی ئه وه یان هه یه بزانن ئ������ه و بڕیارانه ی كه له الیه ن به رپرس������انی ده وڵه ته وه ده رده چێت بۆ كاروباری ئابووری، سیاسی، فه رهه نگی، خوشگوزه رانی، هونه ری،

په یوه ندی و شار، چین ؟ له كۆمه ڵگه ی مه ده نیدا خه ڵك مافی ئه وه یان هه یه بزانن

و زانیاری س������ه باره ت به كاروباره كان به ده ست بێنن، یان زانیاری س������ه باره ت به هه لومه رجی خۆیان به ده ست بێنن و، ئه مه ئه ركی چاپه مه نییه كانه كه له وه رگرتنی ئه م مافانه ڕێنمایی خه ڵك بكه ن و ئه وان له ئاڕاس������ته ی بڕیاردانێکی

باشتر و عه قالنیتردا ڕێنوێنی بکه ن.ل������ه تایبه تمه ندییه كان������ی كۆمه ڵگه ی مه ده ن������ی، بوونی به رده وامی هاوواڵتیی وش������یار و ئ������اگاداره . كاتێك خه ڵك بواری ناسین و بڕیاردانیان بۆ ده ڕه خسێ، که ئاگادارییه کی پێویستیان سه باره ت به کاروکرده وه کانی ده وڵه ت هه بێت

و له کۆتاییدا توانای هه ڵسه نگاندنیشیان ده بێت.چاپه مه نییه كان وه ك سه رچاوه ی په یوه ندی نێوان ده وڵه ت و ده وڵه تی������ش به زانیاری گه یاندنی خێ������را، ورد و ڕوون ده توانێت یارمه ت������ی به و ڕۆڵه ی كۆمه ڵگه ی مه ده نی بدات. چاپه مه نی یا ئامرازی ڕاگه یاندنی گش������تی، چ چاپه مه نی، وێنه یی یا بیستن له بواری ئاگاداركردنی بیروڕای گشتیدا ڕۆلێك������ی زۆر گرن������گ ده گێرن، ته نان������ه ت به پێی بیروڕای هه ندێ زانایان، چاپه مه نییه كان به ده س������ه اڵتی چواره م له

ده وڵه تێكدا ده ژمێردرێن.له كۆمه ڵگه ی مه ده نیدا، میدیاكان كه ره س������ه ی باس و بیستنی جه ماوه ره ، له س������ه رده مێكدا كه جیهان بووه به گوندێکی جیهانی، چاپه مه نییه كان ڕۆلێكی س������ه ره كی له دروستكردنی ئه م گو نده دا ده گێڕن و ئامرازی په یوه ندییه ل������ه نێ������وان فه رهه نگه كان ل������ه ڕێكخس������تنی بیروباوه ڕه جۆراوجۆره کاندا و، له سه رده مێكدا که به ره و به جیهانیبوون هه ن������گاو ده نێین، میدیا و چاپه مه نییه كان ڕۆلێكی گرنگ له هه ڵوه شاندنه وه ی سنووره كان و لێكنزیكبوونه وه ی واڵتان ده بینن. بچووكترین ڕووداو كه له گۆش������ه یه كی جیهاندا ڕوو ده دات، به خێرایییه كی سه رس������ووڕهێنه ره وه گشت

خه ڵك له م ڕووداوه ئاگادار ده بنه وه .ل������ه الیه كی ت������ره وه، چاپه مه نییه كان له ئاڕاس������ته ی لێك تێگه یش������تنی ئاڵوگۆڕی ئه زموون������ه كان، یه كێتیی نه ته وه یی، یه كسانی، لێكنزیكبوونه وه ی بیروڕا جۆراوجۆره کان له ئاکامی ئاش������تیدا، سه قامگیری و ئاس������ایش له به دامه زراوه کردنی یاساكان و بایه خگه لی فه رهه نگی و كۆمه اڵیه تی ڕۆلێكی زۆر گه وره ده گێڕن، كه ده وری میدیا و په ره پێدانی فه رهه نگی و

بیروباوه ڕه كانی خه ڵكی زۆر به رچاوه .ئازادی������ی چاپه مه نییه كان له گ������ه ڵ گۆمه ڵگه ی مه ده نی و سیس������ته می دیموكراس������ی له واڵتێكدا یه ك ده گرنه وه . ل������ه كۆمه ڵگه ی مه ده نیدا چاپه مه نی كه ره س������ه یه كه كه به به كارهێنانی، ده توانرێ������ت چاودێری کرده وه کانی ده وڵه ت

هه ڵبژاردن ژماره )24(34

و به ڕێوه به ران������ی بكات و به ر ب������ه به الڕێداچوونیان به ره و گه نده ڵی، نادادپه روه ری، پاوانخوازی و ملهوڕی بگرێت.

هه روه ه������ا میدیاكان كه ره س������ه یه كن ک������ه به ڕێگه ی ئه وانه وه ده توانرێت كرداری لێپرس������راوان سنووردار و مه رجدار بكرێت و ئه وانه ی مل به یاس������ا ناده ن به ریان پێ بگرێت و بوار بۆ چاکسازی، پێشکه وتن و په ره پێدان له بواره جۆراوجۆره کان وه کو دابینکردن و به دیهێنانی دادپه روه ری و به یاساییکردن له کۆمه ڵگه دا ڕێک بخات. چاپه مه نیی������ه كان وه ك پردی په یوه ندی������ی نێوان خه ڵك و ده وڵه ت، ڕه نگدان������ه وه ی ئیراده و ویس������تی هاوواڵتیان

ده ورێکی گرینگی هه یه .)هێگل( ده ڵێت: "پێشكه وتن و پێگه یشتن له كۆمه ڵگه یه كی مه ده نیدا له ڕه وتی چاپه مه نیی������ه كان له و کۆمه ڵگه یه دا به دی������ار ده كه وێ." ب������ه و واتایه یه كه به ه������ه ر پێوه رێك كه ڕاگه یاندنی گش������تی بتوانن ئه رك و به رپرسیاره تییه كانیان له به رامبه ر پرس������ه كۆمه اڵیه تیی������ه کان به جێ بێنن و لێی ت������ێ بگه ن، به هه مان ڕاده ش به مه ده نیبوون له كۆمه ڵگه دا

خێراتر ده بێته وه . پرس������ی كردنه وه ی ده رگاكانی شارستانییه ت، گه شه ی ئاس������تی بیری سیاس������یی خه ڵك و به رزکردنه وه ی ڕاده و ئاستی ژیان، هه میشه له به رامبه ر چاپه مه نی و ڕاگه یاندنه

گشتییه كاندایه .هه ر كاتێک ل������ه كۆمه ڵگه ی مه ده نی������دا، خه ڵك نه توانن باس له كێش������ه و گرفته كانیان بکه ن، هه ر كاتێ میلله تێك نه توانێت به ته واوی له كاروباری په یوه ست به چاره نووسی سیاس������یی خۆی تێ ب������گات و، هه ر كاتێ پێش������كه وتن له كۆمه ڵگه یه کدا الواز بووه و هاوسه نگیی پێداویستییه كانی خه ڵك نه بێت، ده سبه جێ ئه و بڕیاره ده درێت، که چاپه مه نی و که ره سه کانی ڕاگه یاندن نه یانتوانیوه ئه ركه كانی خۆیان به جێ بێنن. چونکه ئه م که ره س������انه ن كه ده نگی خه ڵك به

ده وڵه ت و كۆمه ڵگه ی نێونه ته وه یی ده گه یێنن. هه روه ه������ا ئامرازێكه كه خه ڵكی ئاگادار ده كه نه وه له و ڕووداوانه ی كه له ده وروبه ریان ڕوو ده ده ن و په یوه س������تن به ژیان و چاره نووس������یانه وه . له کۆتاییدا، ئه م که ره سانن ک������ه خه ڵکی ئام������اده ده که ن تا پێک������ه وه و زه ی خۆیان بۆ ئاڵوگۆڕه کان وه گه ڕ خه ن. چاپه مه نییه کان که ره س������ه یه کن له ئاڕاسته ی به دیهێنانی ئازادی، به رابه ری، دادپه روه ری،

دیموکراسی و بایه خه کانی کۆمه ڵگه ی مه ده نیدان.

www.acsf.af : سه رچاوه

كه ده س������ته واژه یه كی سیاس������ییه هاوپه یمانی، ڕۆژانه له نێو هه واڵه سیاس������ی و میدیا نێوده وڵه تییه کان، هه روه ها له نێو وشه كانی سیاسه تمه داران و چااڵكوانانی

سیاسی، دووباره ده بێته وه .وشه ی هاوپه یمانی )alliance( به مانای )گردبوونه وه ، له گه ڵ یه كتریدا كۆكبوون و په یوه ستبوون به یه كتری(یه . له ڕووی سیاسیش������ه وه ، هاوپه یمانی ڕێككه وتنێكه له نێوان دوو ی������ان چه ند هێز ب������ۆ الیه نگریكردن ل������ه یه كتری به

مه به ستی پێشڤه چوونی سوودی هاوبه ش.هاوپه یمانیی������ه كان چه ندین ش������ێوه ی جیاوازیان هه یه ، وه ك������وو: دوو الیه ن������ه و چه ند الیه نه ، نهێنی و ئاش������كرا، س������اده یان ئاڵۆز، ماوه كورت یان درێژخایه ن. هه روه ها هاوپه یمانی له ڕووی سیاسه تی ناوخۆیی و نێوده وڵه تییه وه

كاراییێكی زۆری هه یه .له ڕووی نێوده وڵه تیی������ه وه ، ئامانج له هاوپه یمانی، لێك نزیكبوونه وه و هاوكاریی چه ند واڵتێكی جیاوازه بۆ گه یشتن به ئامانجێك یان چه ندین ئامانجی هاوبه ش. هاوپه یمانییه نێوده وڵه تییه كان كاتێك دروست ده بن، كه چه ند واڵتێك به گشتی هاوبیر بن له گه ڵ یه كتری بۆ به دیهێنانی ئامانجێكی به رچ������او. واڵتانی ئه ن������دام له هاوپه یمان������ی له وانه یه بۆ هاوكاریكردنی یه كت������ری ڕێككه وتننامه یه كی فه رمی ئیمزا بكه ن، ی������ان به بێ هیچ ڕێككه وتنێك ل������ه پێناو به دیهێنانی

ئامانجێكی به رچاویان، ڕێك بكه ون.له بواری سیاس������ه تی ناوخۆیی واڵتانیش، هاوپه یمانیی ح������زب و الیه نه سیاس������ییه كان پرس������ێكی فه رمییه . ئه و پرس������ه به تایبه ت له سیستمه سیاس������ییه كانی په رله مانی كه ده وڵه ت له نێو په رله مان دی������اری ده كرێت، گرنگییه كی

تایبه تی هه یه .له به ر ئ������ه وه ی له سیس������تمی په رله مان������ی حزبێك كه زۆرینه ی كورسییه كانی ئه نجومه نی به ده ست هێناوه خۆی له خۆیدا حكوومه ت پێك دێنێت، ئه و حزبانه ی كه له ڕووی سیاسییه وه زۆرینه یان به ده ست نه هێناوه ، بۆ به ده ستهێنانی ده سه اڵتی جێبه جێكردن له گه ڵ ئه و حزبانه ی كه له ڕووی بیری ئایدیۆلۆژیی������ه وه له یه كتری نزیكن، هاوپه یمانی گرێ ده ده ن. له وانه ی������ه ئ������ه و هاوپه یمانییه پێ������ش ئه نجامدانی هه ڵبژاردن و له كاتی هه ڵمه تی هه ڵبژاردن گرێ بدرێت، یان دوای ئه نجامدانی هه ڵبژاردن و پاش دیاریكردنی ژماره ی

كورسی هه ر حزبێك، هاوپه یمانی ئه نجام بدرێت.

هاوپه‌یمانی‌چییه‌؟

35 ئابی 2012

گرووپی هه شت )G8( له هه شت واڵتی پیشه سازیی جیهان پێكهاتووه ، كه 65%ی ئابووریی جیهانیان له ده ستدایه .

رێبه رانی واڵتانی فه ره نسا، ئه ڵمانیا، ئیتالیا، ژاپ������ون، ئه مری������كا، ڕوس������یا، كه نه دا و

بریتانیا ئه م هه شت واڵته )گرووپی 8( پێكدێنن، كه س������الێ جارێك دانیش������تنێكی هاوبه شیان هه یه و سه رۆكایه تی ئه م گرووپه به شێوه ی خولییه، كه هه ر ساڵ ل������ه مانگی ئایار ی������ا كانوونی دووه م به یه كێ ل������ه ئه ندامان

كه واڵته ی ئه و ده سپێردرێت.* له خوله كه ی س������ه رۆكایه تیكردنی

ئه س������تۆدایه ، خانه خۆی و به رپرس������ی ڕێوڕه سم و ئاسایشی كۆبوونه وه ی سااڵنه یه .

كۆبوونه وه كانی ئ������ه م گرووپه بۆ میدی������اكان زۆر گرنگه و زۆرجار ده بێته بیانوویه ك بۆ به ڕێوه چوونی خۆپیش������اندانی

ناڕه زایی.بواری دروس������تبوونی ئ������ه م دامه زراوه یه بۆ س������اڵه كانی شپرزه یی ئابووری و قه یرانی نه وت له سه ره تا كانی ده یه ی هه فتای زایینی ده گه رێته وه . له ساڵی 1973دا له واڵمدانه وه به م هه لومه رجه ، واڵتی ئه مریكا به ئاماده بوونی ئابووریناسانی گه وره له ئه ورووپا، ژاپون و ئه مریكا کۆمه ڵه دانیش������تنێکی

ناڕه سمی ڕێكخست، كه به )گرووپی قوتابخانه ( ناسرا.له س������اڵی 1975 به ده سپێش������خه ریی واڵتی فه ره نسا و له سه رده می سه رکۆمار )ڤالێری ژیسكار دیستن( و سه رۆكوه زیرانی ئه و كاتی ئه ڵمانیا )هێلمۆت ش������میت(، بۆ س������ه رکه وتن به سه ر قه یرانه كه دا ، بیری������ان له ڕێگه چاره یه کی نێوده وڵه تی کرده وه و درێژه یان به م بیره دا و له سه ر ئه م بنه مایه، یه كه مین كۆنفرانسی ئابووریی جیهانی له و ساڵدا و له کۆشکی )رامبۆلییه ( له پاریس به ڕێوه چوو. ڕێبه رانی ئه و واڵتانه که له و كۆبوونه وه دا به ش������دار بوون، هه ر له و كاته دا له س������ه ر ئه وه ڕێککه وتن، كه دانیش������تنی

ڕێبه ران هه موو ساڵێ به ڕێوه بچێت.ش������ه ش واڵتی پێکهێنه ر، به گرووپی ش������ه ش ناس������ران. به گه یش������تنی كه نه دا به م دامه زراوه یه له س������اڵی 1976دا،

ناوی بوو به گرووپی حه وت و له س������اڵی 1998 به گه یشتنی )رووسیا(ش ئه م گرووپه ، ناوی به گرووپی هه شت ده ركرد.س������ه ره ڕای ئه مه ش كه ئه م دامه زراوه یه له س������ه ره تادا ب������ۆ هاوكارییه ئابووری ل������ه پێكهاتب������وو، داراییی������ه کان و حه فتای ده ی������ه ی كۆتاییه كان������ی كات، تێپه ڕبوونی ب������ه زایینیدا سیاسه تیش هاته ناو گۆڕه پانی

بڕیاره كانیانه وه .ل������ه كۆبوونه وه كانی س������ااڵنی گرووپ������ی ڕێبه ران������ی دوایی������دا، هه ش������ت له باره ی هه ن������دێ بابه ت وه ك گه ش������ه پێدانی جیهانی، ئاشتی له دروستكردنه وه ی ناوه ڕاس������ت، ڕۆژهه اڵتی عێراق و ئاسایش������ی جیهان������ی ڕێککه وتن. واڵتانی ئه ندام له م گرووپه له بواری پرس������ه سیاس������ییه كاندا، ده توانن ئامان������ج و ڕێكار ده ستنیش������ان بكه ن، ب������ه اڵم په یڕه وكردنی بۆ ئه ندامانی گرووپه که پێویست نییه . ئه م گرووپه به هۆی ده سه اڵتی ئابووری و سیاس������یی ئه ندامانیه وه ، ل������ه كرده وه دا کارتێکه ریی

به سه ر زۆربه ی دامه زراوه نێوده وڵه تییه کاندا هه یه .دانیشتنه كانی سااڵنی دوایی ئه م گرووپه ، جیاوازییه کی زۆری له گه ڵ کۆبوونه وه کانی ده یه ی حه فتادا هه یه . هه روه ها دیداری ڕێبه رانی گرووپی هه ش������ت به ڕێوڕه سم و له ژێر چاودێریه ک������ی توندی ئه منیدا به رێوه ده چێت. به س������ه دان كارمه ن������د و به ڕێوه به ری ده وڵه ت له داڕش������تنی به رنامه و

جێبه جێکردنیدا خه ریکی کارن.له گه ڵ ئه وه شدا ، ئه و کۆبوونه وانه هێشتا هه ندێ له شێوازه نافه رمییه كانی خۆی پاراستووه و زۆر جار له ڕۆژی دووه می دانیشتنه کاندا، سه ر كرده كان دوور له هه ر جۆره ڕێوڕه سم و بیروكراتییه تێ������ک، هه روه ها دوور له كامیرای میدیاكان، له

دیدارێکی نافه رمیدا گفتگۆ له گه ڵ یه كتر ده كه ن.ل������ه الی������ه ن یه كێت������ی ئه ورووپ������اوه ، دوو به ڕێوه به ر له كۆبوونه وه كان������ی گرووپه كه دا به ش������دار ده بن. س������ه رۆكی كۆمیسیۆنی ئه ورووپا و سه رۆكی واڵتێك كه سه ركردایه تیی خۆلی ئه م یه كێتییه ی له ئه ستۆدایه ، به اڵم یه كێتی ئه ورووپا

گرووپی‌هه‌شت

هه ڵبژاردن ژماره )24(36

له وتووێژی سیاسیی )گرووپی هه شت(دا به شدار نابێت.ئه مری������كا به له به رچاوگرتنی ده س������ه اڵتی سیاس������ی و نیزامییه که ی، وه ك ئه ندامێكی زلهێز له م گرووپه دا له قه له م ده درێت، هه رچه ند شتێكی وا له پێو دانگ و په یوه ندییه كانی

گرووپی هه شت به فه رمی ڕانه گه یێندراوه .ره خنه گ������ران له )گرووپی هه ش������ت( ده ڵێن: په یامی ئه م دامه زراوه یه هه میشه پاڵپش������تی به رژه وه ندی چه ند واڵتی س������ه رمایه دار و خاوه ن ئیمتیاز له به رامبه ر به رژه وه ندیی

به شه که ی تری جیهان بووه .ئه و واڵتانه ی كه ژماره ی دانیشتووانی زۆرن، وه ك چین و هیندوس������تان كه له ده یه كانی دواییدا گه شه ی ئابووریی خێرایان هه بووه ، ئه ندامی گرووپی هه شت نه بوون، هه روه ها واڵتانی ئه فریق������ا و ئه مریكای باكووری������ش، هیچ جار له م

دامه زراوه یه دا نوێنه ریان نه بووه .سیاس������ه تی الیه نگران������ه ی گرووپی هه ش������ت له بواری به جیهانیكردنی ئابووری، به رهه ڵستێكی زۆری ورووژاندووه و جار به جار خۆپیش������اندانه كه زیاتر جێی س������ه رنج بووه تا كۆبوونه وه ی گرووپی هه ش������ت. گرینگترین خۆپێشاندان ئه وه بوو که هاوکات له گه ڵ کۆبوونه وه ی گروپی هه ش������ت له ساڵی 2001 له ئیتالیادا به ڕێوه چوو. له ساڵی 2001دا بۆ پاراس������تن له ڕووبه ڕووبوونه وه ی له گه ڵ خۆپێش������اندانه ناڕه زایییه کان، هه وڵدراوه كه كۆبوونه وه ی س������ااڵنه یان له

شوێنێكی دووركه وتووتر ڕێکخه ن.زۆربوونی توندوتیژی له م جۆره خوپێشاندانه دا، بۆته هۆی ئه وه كه ئاسایش بۆ پارێزگاریكردنی كۆبوونه وه كان توندتر بكرێت و، ئه مه ش به نۆره ی خۆی دیمه نێكی شاراوه ی به و دامه زراوه یه و كۆبوونه وه كان داوه ، كه هه میش������ه له پشت

ده رگا داخراوه كانه وه به ڕێوه ده چن.له و ده س������ااڵنه ی دواییدا، گرووپی هه ش������ت به رنامه ی داڕش������تووه بۆ به ره نگاربوونه وه ی نه خۆش������ییه كانی وه ك ئایدز، هه روه ها هه ندێ پرۆژه یان به مه به س������تی گه ش������ه و په ره پێدان������ی واڵتانی هه ژار و كه مكردن������ه وه ی قه رزه كانی

جیهانی سێیه م ڕاگه یاندووه . زۆر جار دانی ئه م هاوكارییانه به هه بوونی دیموكراسی و حكومه تێكی ته ندروس������ت و له واڵتان������ه وه گرێدراوه كه یارمه تی وه رده گرن، به اڵم ڕه خنه گران ده ڵێن، بارس������تایی یارمه تییه کان������ی گرووپ������ی هه ش������ت به ب������ه راوورد له گه ڵ

پێداویستییی واڵتانی هه ژار، زۆر كه مه .هه ر چه ند جارێك ئه ندامانی گرووپی هه ش������ت له باره ی بابه ت������ی زۆر گرنگه وه جیاوازیی ڕایان هه یه . بۆ نموونه له

كۆبوونه وه ی ساڵی 2001 كه له ئیتالیادا به ڕێوه چوو، باس له گۆڕانكارییه كانی كه ش������وهه وا کرا. له و کۆبوونه وه یه دا )ج������ورج بوش( س������ه ركۆماری ئ������ه و کاتی ئه مری������كا، به ده ربڕین������ی دژایه تیی خۆی س������ه باره ت )په یمانی كیۆتۆ( و که مکردن������ه وه ی گازه کان، له کرده وه دا باس و لێدوانه کانی ئه و کۆبوونه وه یه ی به بنبه س������ت گه یاند. بێشک جارێكی تر ئه م پرس������ه له كۆبوونه وه ی س������اڵی 2007دا هاته وه گۆڕێ و ب������ه پێداگیری هه موو ئه ندامان به تایبه ت واڵتی ئه ڵمانیا، له كۆتایی������دا گرووپه كه توانی له باره ی به ره نگاربوونه وه ی گه رم������ای زه وی بگات������ه ڕێككه وت������ن، كه به ن������ۆره ی خۆی

سه ركه وتنێكی گه وره بۆ ئه و كۆبوونه وه یه له قه ڵه م درا.بابه تێكی تری كه به درێژایی س������ااڵنی ڕابردوو له نێوان ئه ندامان������ی )گرووپی هه ش������ت(دا ناکۆکیی له س������ه ر بوو، داگیركردنی نیزامیی عێراق به سه رۆكایه تی ئه مریكا بوو. له م باره یه وه النیکه م س������ێ ئه ندامی ئه م گرووپه )ئه ڵمانیا،

فه ره نسا و ڕووسیا( دژی ئه م کرده وه یه بوون.له س������اڵی 2009 به مالوه له كۆبوونه وه ی س������ااڵنه دا، دۆزینه وه ی ڕێگه چاره ی هاوبه ش بۆ سه قامگیریی ئابووریی جیهان������ی و هاوكاری������ی گه ش������ه ی ئابووری ل������ه به رامبه ر قه یرانی ئابووریی جیهانیدا چڕ بۆته وه . گرووپی هه ش������ت، به بێ هه بوونی نووس������ینگه یه كی ناوه ند و جێگیر، بودجه و كارمه ندی هه میشه یی، له ڕاستیدا دامه زراوه یه که نافه رمی و پاوانک������راو كه ئه ندامه كانیان تێده كوش������ن تا له ڕێگه ی گفتوگۆ و ك������رده وه ی هاوبه ش، ڕێگه چاره یه ك بۆ كێش������ه

جیهانییه كان بدۆزنه وه .

* سه رۆكایه تیی خولی و كۆبوونه وه كانی گرووپ هه شت له سااڵنی ڕابروودا:

2001- ئیتالیا، كۆبوونه وه ی جنوا •2002- كه نه دا، كاناناسكیس •

2003- فه ره نسا، ئویان •2004- ئه مریكا، سی ئایله ند •2005- به ریتانیا، گلن ئایگلز •

2006- ڕووسیا، سان پترسبۆرگ •2007- ئه ڵمانیا، هایلیگن دام •

2008- ژاپون، هۆكایدوو تۆیاكو •2009- ئیتالیا، الكۆئیال •

2010- كه نه دا، مۆسۆكۆکا •2011- فه ره نسا دوویل •

سه‌رچاوه‌: بی بی سی

37 ئابی 2012

كۆمه ڵگه چییه ؟- كۆمه ڵگ������ه به رهه م������ی گردبوون������ه وه ی مرۆڤ������ه كان و كرداره دووالیه نه كانیان������ه، كه له گه ڵ یه كتریدا ده ژین و له گه یش������تن به ئامانجێك������ی دیاریكراو هاوكاریی یه كت������ر ده كه ن، جگه له وه ش پێوه ڕه كان و ڕێس������ا س������اده یا ئالۆزه كان به س������ه ر په یوه ندییه ئاساییه كانیاندا زاڵه و دامه زراوه كان و ڕێكخراوه كان به رده وامی

و پایه داریی كۆمه ڵیان دابین ده كه ن.- ئه گۆست كۆنت: باوه ڕی وایه كه كۆمه ڵگه له هه موو كه سانی زین������دوو، هه روه ها له هه موو ئه و كه س������انه ی مردوون، به اڵم به كاریگه ریی خۆیان له زه ینی نه وه ی داهاتوویاندا به رده وامی به

ژیانی خۆیان ده ده ن، پێك دێ .- گێرهارد لێس������كی : كۆمه ڵگ������ه گرووپێك������ی خودموختاره كه پێكهاتووه له كه س������انی ناو جۆرێكی تایبه ت كه به ش������ێوه یه كی

هه ره وه زی ڕێك خرابن.چه مكی كۆمه ڵگه ی مه ده نی

له وش������ه دا پێك دێ ل������ه )كۆمه ڵگه ( و )مه ده ن������ی (، كۆمه ڵگه ی مه ده نی )civil society( بابه تێكی فه لسه فییه كه هه لێنجان

و پێناسه ی جیاوازی بۆ كراوه .كۆمه ڵگه ی مه ده نی س������یفه تی كۆمه ڵگه یه كه فه یله س������ووفان و زانا مه زنه كانی وه ك ئه فالتوون، س������وقرات، هێگل، زه رده ش������ت و هت������د.... كه س������انێك بوون كه به درێژایی مێ������ژوو ئارمانجی كۆمه ڵگه ی مه ده نییان هه بووه . كۆمه ڵگه ی مه ده نی ڕه گوڕیشه ی له مه ده نییه ت و شارنشینیدا هه یه و به گشتی ژیانی كۆمه اڵیه تیی

شاری ، هاوڕێ له گه ڵ شارستانییه ت وه بیر ده هێنێته وه .كۆمه ڵگ������ه ی مه ده نی كۆمه ڵگ������ه ی خه ڵكانێكه كه تیایدا خه ڵك خۆی زه مینه س������از و دروس������تكه ری ده وڵ������ه ت و كۆمه لگه ن ك������ه له دووڕووی������ی ، بێعه قلی ، زوڵم، جه ن������گ، نادادپه روه ری ، پاش������اگه ردانی ، داماڵڕاوه و له ئاش������تی و برایه تیدا ده ژین دوور ده که ون������ه وه له ش������ه ڕ و زوڵم و هه وڵ������دان بۆ ژیانێکی

به خته وه رانه ، ئه مانه بریتین له کۆمه ڵگه ی مه ده نی.كۆمه ڵگه ی مه ده نی په یوه ندیی خه ڵك له گه ڵ ده وڵه ت و په یوه ندیی ده وڵ������ه ت له گه ڵ خه ڵكدا به رق������ه رار ده كات، كۆمه ڵگه ی مه ده نی دیارده یه كی كۆمه اڵیه تییه نه ك سیاس������ی ، به اڵم به بێ ده وڵه ت و

حكومه ت ناكرێ كۆمه ڵگه ی مه ده ن������ی ڕێگه ی به دیهێنانی خۆی بگرێته به ر.

له كۆمه ڵگه ی مه ده نیدا هه ر تاك په یوه ست بێ به هه ر ئایین، نه ژاد و زمانێكه وه ، وه كو هاوواڵتیانی تری كۆمه ڵگه ژیان به سه ر ده بات، كه س������انی كۆمه ڵگه ی مه ده نی مافی ئه وه یان هه ی������ه بۆ هه ر كوێ بچن، چۆن كار بكه ن، له كوێ نیش������ته جێ بن، سه ر به كام حزب ی������ا بزووتنه وه بن و، چی ده خوێنن������ه وه .... ئه ندامانی كۆمه ڵگه ی مه ده نی ئه و كه سانه ن كه به بێ قازانجی تاكه كه سی ، له به ر خاتری ئاشتی ، دادپه روه ریی كۆمه اڵیه تی و دیموكراسی خه بات ده كه ن.

كۆمه ڵگ���ه ی مه ده ن���ی ل���ه ڕووی مان���اوه س���ێ پێناسه ی خواره وه ی بۆ كراوه :

1- كۆمه ڵگ������ه ی مه ده ن������ی كایه ی گش������تیی ژیان������ی ده وڵه ت و هاوواڵتیان و هه روه ها مه یدانی به كارهێنانی ده سه اڵته له الیه ن هاوواڵتیان������ه وه كه كرداره كانی ئه م دوو جه مس������ه ره )ده وڵه ت و كۆمه ڵگه ( یاس������ا و ڕێس������ا دیاری ده كات و ه������ه ر تاكێك له كۆمه ڵگه دا به مه رج������ی پارێزراوبوونی مافه كانی ، ئیمتیازات و

مافه كانی خۆی ڕاده ستی تاك یا گرووپێكی تر ده كات:2- كۆمه ڵگه ی مه ده نی په رجانێكه له به ینی چوار به شی سه ره كیی كۆمه ڵگه ی گشتیدا )ئابووری ، سیاسه ت، فه رهه نگ و كۆمه ڵ(، كه له ودا ئه نجوومه نه خۆبه خشه كان، حیزب و گرووپه كان ڕۆڵی

میحوه ری له ڕه هه نده سیاسی ، كۆمه اڵیه تییه كاندا ده گێڕن.3- كۆمه ڵگ������ه ی مه ده نی كۆمه ڵێك������ه له دام������ه زراوه چاالكه كان و ڕێكخراوه س������ه ندیكایی ، كۆمه اڵیه تی و سیاس������ییه كانی یاسامه ند و س������ه ربه خۆ، كه ڕه نگده ره وه ی دیدگاكان������ی تاكه كانی كۆمه ڵگه یه بۆ سیس������ته می سیاس������یی بااڵده س������ت و ئاڵقه ی نێوان ده وڵه ت و خه ڵكه . ئه م دامه زراوانه چه س������پاندن و دامه زراوكردنی ئازادی و به ش������داریی جه ماوه رین كه له جڵه وكردنی ده سه اڵتی تاكڕه وانه دا ڕۆڵی سه ره كی ده گێڕن، به گشتی كۆمه ڵگه ی مه ده نی گۆڕه پانێكه بۆ ڕێكخس������تن و ئاسانكردنه وه ی په یوه ندیی نێوان ده وڵه ت و كۆمه ڵگه كه له الیه كه وه ڕوانگه كانی خه ڵك بۆ ده وڵه ت ده گوازێته وه و له الی تره وه ڕه نگده ره وه ی ئه ركه كان و كاره كانی ده وڵه ته بۆ كۆمه ڵگه .

كۆمه‌ڵگه‌ی‌‌مه‌ده‌نی‌و: ته حسین ته ها به هائه دین

http://facultyofjournalism.af : سه رچاوه

هه ڵبژاردن ژماره )24(38

یه كێك له ش������ێوازه بنه ڕه تی و گرنگه کانی سیس������ته می سیاس������یی ویالیه ته یه كگرتووه كانی ئه مریكا، سیس������تمی نوێنه رایه تییه و ده توانین بڵێین له و واڵته دا زیاتر له هه موو والتێكی دیكه هه ڵبژاردن ئه نجام ده درێت. ئه م هه ڵبژاردنه له ئاستی ده وڵه تی فیدراڵی، ده وڵه تی ویالیه ته كان و خۆجێی ئه نجام ده درێت. به ش������ێوازێكی تر زۆرێك له پۆسته كان له سه ركۆماری تا به ڕێوه به ری قوتابخانه یان فڕۆكه خانه كان،

له الیه ن خه ڵكه وه بۆ خولی دیاریكراو هه ڵده بژێردرێن.به پێ������ی ئاماره كانی به رده س������ت، له هه م������وو ویالیه ته یه كگرتووه كانی ئه مریكادا، زیاتر له )٥00( هه زار پۆس������ت به ه������ۆی هه ڵبژاردن������ه وه دابه ش ده كرێن، ك������ه )٥3٧( پله له ئاس������ت حكوومه تی فیدراڵییه ، )8000( پله له ئاس������ت حكوومه ت������ه هه رێمییه كان و 494 هه زار پله ش له ئاس������ت

ده وله ته خۆجێییه كانه .ل������ه ئاس������ت ده وڵه تی فیدراڵی������دا، س������ه ركۆمار له ڕێی سیس������ته مێكی دووقۆناغی هه ڵبژاردن، ك������ه قۆناغی یه كه م له الی������ه ن خه ڵك و قۆناغی دووه میش له الیه ن ده س������ته یه كی ناس������راو ب������ه ئه لكت������راڵ كالج، ب������ۆ ماوه ی چوار س������اڵ هه ڵده بژێردرێت. نوێنه رانی كۆنگره ش ڕاس������ته وخۆ به هۆی بنه م������ای هه ڵبژاردنی ده نگی خه ڵك������ه وه هه ڵده بژێردرێن.

پاڵێوراوانی ئه نجومه نی نوێنه ران، ڕێژه ی خه ڵكی بازنه كانی هه ڵبژاردن������ه و بۆ هه ر ٥٧0 هه زار كه س نوێنه رێك ده چێته ئه نجومه ن������ی نوێنه ران، كه 43٥ ك������ه س له خۆ ده گرێت. له كاتێكدا هه ر ویالیه تێك به ب������ێ له به رچاوگرتنی گه وره یی و بچووك������ی، 2 نوێنه ری له ئه نجومه ن������ی پیراندا هه یه . به و پێیه ، ژماره ی س������یناتۆره كان به دڵنیایی 100 كه سه كه بۆ

خولێكی ٦ ساڵی هه ڵده بژێردرێن.ته نها ده س������ه اڵتێك كه ئه ندامه كانی به ش������ێوه یه كی نا ڕاس������ته وخۆ هه ڵده بژێردرێن، ده س������ه اڵتی دادوه ری ی������ان دادوه ری دیوانی باالی فیدراڵ������ه . )9( دادوه ری پله به رزی دیوانی باالی فی������دراڵ، هه روها دادوه رانی دیكه ی دادگاكانی دادوه ری كه له الیه ن سه ركۆماره وه ده ناس������ێنرێن، به په س������ندكردنی ئه نجومه ن������ی پیران هه ڵده بژێردرێ������ن. م������اوه ی كار و چاالكیی دادوه رانی دیوانی ب������االی فیدراڵ ت������ا كۆتایی ژیانه . له ئاس������ت ویالیه ته كانیشه وه ، هه ر ئه و شێوازه دووباره ده بێته وه . ده سه اڵتداران له شێوه ی سه رۆكی ده سه اڵتی جێبه جێكار وه كو س������ه ركۆمار بۆ ماوه ی 4 ساڵ هه لده بژێردرێن و هاوكات نوێنه رانی ئه نجومه نی یاسادانانی ویالیه تیش

هه ڵده بژێردرێن.

كورته‌‌یه‌‌ك‌له‌‌هه‌‌ڵبژاردنی‌سه‌ركۆماری‌له‌‌ئه‌مریكا

وه رگێڕانی : شه هرام عه زیز

39 ئابی 2012

شیكردنه وه یه كی كورت سه باره ت به هه ڵبژاردنی سه ركۆماری له ئه مریكا

هاوواڵتیان������ی ه������ه ر ویالیه تێ������ك ل������ه سیس������ته می هه ڵبژاردنی ئه مریكادا به شێوازێكی جیا و سه ربه خۆ له ویالیه ته كانی دیكه ، ه������اوكات له ڕۆژی هه ڵبژاردنی نوێنه ران������ی ئه نجومه ن������ی پیران )ه������ه ر ویالیه تێك دوو سیناتۆری هه یه ( و كه سانێك به ناونیشانی ئه لێكترال كالێج )كالێج������ی هه ڵبژاردن( هه ڵده بژێ������رن. ژماره ی ئه لێكت������رال كالێجی هه ر ویالیه تێ������ك به رامبه ر ژماره ی نوێنه رانی ئه و ویالیه ته له كۆنگره ی فیدرال كۆ )2(�ه ، )كه به رابه ره به ژماره ی نوێنه رانی ئه نجومه نی پیرانی هه ر ویالیه تێك له ئه نجومه نی پیرانی فیدراڵ(. ژماره ی ئه لێكترال كالێجه كان له ته واوی واڵت )٥38( كه س������ه ، كه بۆ به دستهێنانی پۆستی سه ركۆماری ده بێ )2٧0(

ئه لێكترال كالێج به ده ست بێنن.چۆنیه تی ده نگدانی ئه لێكترال كالێجه كان بۆ پاڵێوراوی

یه كێك له هه ر دوو حزبی دیموكرات یا كۆماری.به پێی كولتوورێكی كۆن له هه ر ویالیه تێك به شێوه یه كی جیا له س������ه ر ئه و بنه ماییه ، كه كام له م پاڵێوراوانه ده نگی زیاتر به ده س������ت دێنن )به بێ له به رچاوگرتنی جیاوازی له ژماره ی ده نگده ران و ئه و كه س������انه ی په یوه س������تن به هه ر ویالیه تێك( هه موو ئه لێكترال كالێجه كان له هه ر ویالیه تێك

ده ن������گ به و پاڵێوراوه ده ده ن، كه له الیه ن خه ڵكه وه زۆرترین ده نگیان به ده ستهێناوه .

له و خاڵه به هێزه كانی ئه و سیس������ته مه زۆربوونی ڕۆڵی ویالیه ته بچووكه كانه ، هه رچه نده له وانه یه ده نگه گشتییه كان ل������ه ته واوی ئه مریكا له به رژه وه ن������دی پاڵێوراوانی تر بێت. ب������ۆ نموونه جۆرج بووش له س������اڵی )2000( له ویالیه تی فلۆریدا به كه متر له )1000( ده نگ له پێش������ه وه ی ئاڵگۆر بوو. له ئه نجامدا هه موو ئه و ئه لێكترال كالێجانه ی كه سه ر به ویالیه تی فلۆریدا ب������وون بۆ به رژه وه ندیی جۆرج بووش ده نگی������ان دا. جۆرج بووش، پاش دووج������ار ئه ژماركردنی ده نگ������ه كان كه به ده س������ت ئه نجام درا، ب������ه بڕیاری دادگا

پۆستی سه ركۆماری به ده ستهێنا. به و هۆیه وه پرسه كه گه یش������ته دادگا، ئاڵگۆر سكاالیه كی پێشكه ش به دادگای دیوانی بااڵ كرد كه بۆ سێیه مجار ده نگه كان بژمێردرێن������ه وه ، به اڵم دادگا بریاری دا كه هه ژماركردنه كه ی جاری دووه م یاس������ایی و ب������اوه ڕ پێكراو بووه و پێویس������ت ناكات كه بۆ جاری س������ێیه م ده نگه كان ئه ژمار بكرێنه وه ، له ئه نجام������دا ئه لێكترال كالێجه كانی فلۆریدا ده نگیان به جۆرج بووش دا و جۆرج بووش بوو به س������ه ركۆمار. له و س������اڵه دا ویالیه تی فلۆریدا ڕۆڵێكی گرنگی هه بوو بۆ ده ستنیشانگردنی سه ركۆماری. شایانی باس������ه له و كاتدا برای جۆرج بووش

پارێزگاری ویالیه تی فلۆریدا بوو.

http://fa.wikipedia.org/wiki : سه رچاوه

هه ڵبژاردن ژماره )24(40

دادگای گوته كان������ی )ئینته ر مرۆڤی مافه كانی به كورت������ی ئه مه ری������كان(

پره نسیپێك دیاری ده كه ن، كه ئێستا به شێوه یه كی گشتی له یاسای

نێوده وڵه تی������دا ناس������ێنراوه و دانی پێدا ڕاده ربڕین ئازادیی پیاده كردنی نراوه . كه می مانایه كی دیموكراس������ییه تدا له هه یه ئه گه ر بێت������و ئازادیی ڕاده ربڕین ته نها له سه ر ئاستی تاكه كه س په یڕه و بكرێت. ئازادیی ڕاده ربڕین ته نها ئه وه

نییه تۆ ئازاد بێت هه موو ش������تێك به هاوسێیه كه ت بڵێی یا هه موو شتێك له هاوسێیه كه ته وه ببیسی، به ڵكو به شێوه یه كی گرنگتر ئه وه یه كه تۆ ڕاستییه كان و بیروڕاكان ده رببڕی و

زانیارییه كانیش له میدیاوه وه ربگریت.دادگای نێوده وڵه تی كه پێشكه وتنی زیاتری له و باره یه وه به خۆیه وه بینیوه ، بریتییه له دادگای ئه ورووپی بۆ مافه كانی م������رۆڤ. دادگای ئه ورووپی بۆ مافه كان������ی مرۆڤ ئه وه ی یه كال كردۆته وه كه ئازادی������ی میدیا بۆ ئاگاداركردنه وه ی

به رده وامی هاواڵتیان گرنگه :ئازادیی میدیا هێزێك ده به خشێته هاوواڵتیان، هه روه ها باش������ترین هۆكاریش������ه بۆ دۆزینه وه و زانین������ی بیروڕا و به تایبه تیش هه ڵوێسته كانی سه ركرده سیاس������ییه كانیان، ده رفه تی ئه وه ده داته سیاسه توانان كه به رپه رچدانه وه و لێدوانی خۆیان له سه ر سه رقاڵبوونی ڕای گشتی هه بێت، به م ش������ێوه یه ئازادیی میدیا وا ده كات كه هه موو كه سێك بتوانێت به ش������داری له گفتوگۆی ئازادیی سیاسیدا بكات

كه كاكڵه ی گرنگی چه مكی دیموكراسیی كۆمه ڵگه یه .میدی������ا، خه ڵ������ك له ب������اره ی مه س������ه له كانی خواس������تی گش������تی ئاگادار ده كات������ه وه ، هه روه ه������ا وه ك ده زگایه كی

چاودێریكردنیشه له سه ر حكوومه ت:

شتێكی پێویسته له سه ر ڕاگه یان������دن ده زگاكان������ی كه بی������روڕا و زانیارییه كان له باره ی مه سه له كانی خواستی گش������تی باڵو بكه ن������ه وه و به خه ڵك ڕابگه یێنن. ن������ه ك بڵێین هه ر ته نها زانیاری باڵوكردن������ه وه ی ئه ركی و بی������روڕای ل������ه م جۆرانه ی������ان له سه ره ، به ڵكو هاوواڵتیان مافی زانیاری ئه و به ده ستگه یشتنی هه ی������ه ، بیروڕایانه ش������یان و ئه گه رنا میدیا ناتوانێت ڕۆڵی گرنگی خۆی له »چاودێریی

گشتی«دا بگێڕێت.به پێ������ی دادگای ئه ورووپ������ی ، ڕۆڵی دیموكراس������ییانه ی میدی������ا دوو الیه نی هه یه كه ئه وانی������ش ئاگاداركردنه وه ی هاوواڵتیان و كاركردنه وه ك ده زگایه كی چاودێری به سه ر حكوومه ته وه . ئ������ه م ڕۆڵه هیچ ئه ركێك������ی تایبه ت ناخاته س������ه ر هیچ ڕۆژنامه و ده زگایه كی باڵوكردنه وه ی تایبه ت، به ڵكو زیاتر ئه رك ده خاته س������ه ر حكوومه ت تاكو جه خت له وه بكاته وه ، كه میدیا توانیویه تی ئه ركی خۆی جێبه جێ بكات. ئه م پره نسیپه به شێوه یه كی ڕوون له چوارچێوه كانی

هه ڵبژاردندا به كرده یی تێوه ده گلێت.به پێ������ی دادگای ئه ورووپ������ی ، ڕه نگ������ه حكوومه ته كان الیه نه كانی ته كنیكیی په خش������كردن به یاس������ا ڕێك بخه ن. پێویس������ته فریكوێنسه كان به بێ هه ڵس������وكه وتی هه بوونی جیاوازی و به ش������ێوه یه كی دادوه ران������ه ته رخان بكرێن. ده زگاكانی میدیا ده بێ مه س������ه له كانی وه ك ناوزڕاندن و ورووژان������دن له به رچاو بگرن، به اڵم وه ك ڕۆڵێكی گش������تی ڕه نگ������ه میدی������اكان ناوه ڕۆكه كانی میدیاکان س������نووردار

نه كه ن. http://aceproject.org : سه رچاوه

میدیا‌و‌دیموكراسیوه رگێڕانی له ئینگلیزییه وه : باوكی دارڤان

ته‌نها‌هۆكانی‌‌ڕاگه‌یاندنن‌كه‌‌پیاده‌‌كردنی‌‌ئازادیی‌‌ڕاده‌‌ربڕین‌ده‌كه‌نه‌‌ڕاستی‌.

41 ئابی 2012

ڕێکه و تهه ڵبژاردنواڵتئااڵ

2012/1/3په رله مانی )قۆناغی سێیه م(میسر

2012/1/13سه رکۆماریکیریباتی

2012/1/14ئه نجومه نی یاسادانانتایوان

2012/1/14سه رکۆماریتایوان

2012/1/1٥په رله مانیکازاخستان

2012/1/22ڕێفراندۆمکرۆاتیا

2012/1/22سه رکۆماری )قۆناغی یه که م(فینله ندا

2012/1/29ئه نجومه نی یاسادانان )قۆناغی دووه م(میسر

2012/2/2په رله مانیکوێت

2012/2/٥سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(فینله ندا

2012/2/12سه رکۆماری )قۆناغی یه که م(تورکمه نستان

2012/2/14ئه نجومه نی یاسادانان )قۆناغی دووه م(میسر

2012/2/18ڕێفراندۆمالتڤیا

2012/2/21سه رکۆمارییه مه ن

2012/2/2٦سه رکۆماری )قۆناغی یه که م(سێنێگال

2012/2/2٦ڕێفراندۆمسووریا

2012/3/2په رله مانی )قۆناغی یه که م(ئێران

2012/3/3سه رکۆماریڕووسیا

2012/3/10په رله مانیسڵۆڤاکیا

2012/3/11ڕێفراندۆمسویسڕا

هه‌ڵبژاردنه‌کان‌له‌‌ساڵی‌٢٠١٢دا

هه ڵبژاردن ژماره )24(42

2012/3/11ئه نجومه نی یاسادانانئێل سالڤادۆر

2012/3/1٧سه رکۆماری )قۆناغی یه که م(تیمووری ڕۆژهه اڵت

2012/3/18سه رکۆماری )قۆناغی یه که م(گینه

2012/3/18سه رکۆماریئه ڵمانیا

2012/3/2٥ڕێفراندۆمسڵۆڤێنیا

2012/3/2٥سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(سێنێگال

2012/3/29ئه نجومه نی یاسادانانگامبیا

2012/4/1په رله مانیبوورما )میانمار(

2012/4/2په رله مانیکۆریای باشوور

2012/4/1٦سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(تیمووری ڕۆژهه اڵت

2012/4/22سه رکۆماری )قۆناغی یه که م(فرانسه

2012/4/29سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(گینه

2012/4/29سه رکۆماری )قۆناغی یه که م(مالی

2012/٥/2سه رکۆماری )دواخرا(هه نگاریا )مه جارستان(

2012/٥/4په رله مانی )قۆناغی یه که م(ئێران

2012/٥/٦په رله مانی )پێشوه خته (یوونان

2012/٥/٦سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(فرانسه

2012/٥/٦په رله مانیسێربیا

2012/٥/٦په رله مانیئه رمه نستان

2012/٥/٦سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(سێربیا

2012/٥/٧په رله مانیباهاما

2012/٥/٧په رله مانیسووریا

2012/٥/10په رله مانیئه لجه زائیر

2012/٥/13سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(مالی

2012/٥/20سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(سێربیا

43 ئابی 2012

2012/٥/20سه رکۆماریکۆماری دۆمێنیکه ن

2012/٥/23سه رکۆماری )قۆناغی یه که م(میسر

2012/٥/2٦په رله مانیلێسێتۆ

2012/٥/31ڕێفراندۆمئیرله ندا

2012/٦/10ئه نجومه نی یاسادانان )قۆناغی یه که م(فرانسه

2012/٦/1٦سه رکۆماری )قۆناغی دووه م(میسر

2012/٦/1٧ئه نجومه نی یاسادانان )قۆناغی دووه م(فرانسه

2012/٦/1٧په رله مانی )پێشوه خته (یوونان

2012/٦/23په رله مانیپاپووا نیۆ گینه

2012/٦/28په رله مانیمه غوولستان

2012/٦/30سه رکۆماریئیسله ندا

2012/٧/1په رله مانیسێنێگال

2012/٧/1په رله مانی )قۆناغی یه که م(مالی

2012/٧/1ئه نجومه نی یاسادانانمێکزیک

2012/٧/1سه رکۆماریمێکزیک

2012/٧/٧ئه نجومه نی یاسادانانلیبیا

2012/٧/٧په رله مانیتیمووری ڕۆژهه اڵت

2012/٧/8ئه نجومه نی یاسادانان )وه دوا خرا(گینه

2012/٧/1٥ئه نجومه نی یاسادانان )قۆناغی یه که م(کۆنگۆ )برازاویل(

2012/٧/22په رله مانی )قۆناغی دووه م(مالی

2012/٧/29ئه نجومه نی یاسادانان )قۆناغی دووه م(کۆنگۆ )برازاویل(

2012/٧/29ڕێفراندۆمڕۆمانیا

2012/8/31ئه نجومه نی یاسادانانئانگۆال

2012/9/9ئه نجومه نی یاسادانانهۆنگ کۆنگ

2012/9/12په رله مانیهۆله ندا

2012/9/23په رله مانیبێالرووس

هه ڵبژاردن ژماره )24(44

2012/10/1په رله مانیگورجستان

2012/10/٧سه رکۆماریڤێنێزوویێال

2012/10/14په رله مانیمۆنتێنێگرۆ

2012/10/28په رله مانیئووکراینا

2012/10/30په رله مانیڤانوواتوو

2012/10/30ئه نجومه نی یاسادانانکۆماری چێک

2012/10/30په رله مانیتۆگۆ

2012/10/30په رله مانیلیتوانیا

2012/11/٦ئه نجومه نی یاسادانانپۆرتێ ڕیکۆ

2012/11/٦ڕێفراندۆمپۆرتێ ڕیکۆ

2012/11/٦ئه نجومه نی یاسادانانپاالوو

2012/11/٦سه رکۆماریئه مریکا

2012/11/11سه رکۆماریسڵۆڤێنیا

2012/11/1٧ئه نجومه نی یاسادانانسییێرا لێئۆن

2012/11/1٧سه رکۆماریسییێرا لێئۆن

2012/11/22ئه نجومه نی یاساداناننێپاڵ

2012/11/22ئه نجومه نی یاسادانانئه مریکا

2012/11/22په رله مانیڕۆمانیا

2012/11/22سه رکۆماریپاالوو

2012/12/2په رله مانیبوورکینا فاسۆ

2012/12/٧سه رکۆماریغه نا

2012/12/28ئه نجومه نی یاسادانانغه نا

2012/12/28په رله مانیبه رمیوودا

2012/12/28په رله مانیبووتان

2012/12/28سه رکۆماریکۆریای باشوور

http://aceproject.org : سه رچاوه

45 ئابی 2012

"زانیاری بریتییه له كۆمه ڵه ڕاگه یاندراوێک، كه ناوئاخنه كه یان باس له ڕوونكردنه وه ، ڕاستكردنه وه ، بیروڕا و بۆچوون، زانیاری سه باره ت به سروشت و كۆمه ڵگه ، ده سه اڵت، بڕیار و چۆنیه تیی بڕیاروه رگرتن، ده نگوباس، ڕاپۆرت و لێكۆڵینه وه ، ڕه خنه ، وێنه و ئامار، هه روه ها ح������ه ز و ئاواته كان ده كه ن." هه ر به ڕێگای زانیارییه كه هاوواڵتیان شاره زای كاروباری ده سه اڵتداران له

بواری ناوچه یی، سه رانسه ری و جیهانی ده بنه وه . زانیاریی������ه ك������ه ده رفه ت بۆ بڕی������اردان دێنێت������ه كایه وه و یارمه تی به هاوواڵتیان ده دات، كه چۆن له ڕه وتی هه ڵبژاردن و بڕیاردان������دا به ش������دار بن. له ب������ه ر ئه وه زانی������اری گه لێك گرینگه ، به اڵم زانس������تیبوون و وردیی ل������ه كاری ڕاگه یاندندا، گرینگتره . زانیاری به پێی سروش������تی خۆی بێالیه نه و باس له ناوه ڕۆكی دیارده كان ده كات، له به ر ئه م هۆیه وه ، پێویس������ته وه ك������و دیارده یه كی س������ه ربه خۆ و بێالیه ن س������ه یری بكرێت. ده ڵێن "زانیاری خوێنێكی گه رمه كه له ناو له شی كۆمه ڵگه ی

دیموكراتیكدا له هاتووچۆ دایه ."كاتێ������ك ئامرازی ڕاگه یاندنی گش������تی بنه ماكه ی له س������ه ر گه یاندن������ی زانیاری داده ڕێژێت، ئ������ه و ئه ركه گرینگه ی خۆی ل������ه كۆمه ڵگه دا به ڕێوه ده ب������ات، كه له جیات������ی هاوواڵتیان و حكووم������ه ت بی������ر نه كات������ه وه ، هه روه ها له بواری سیاس������ی، ئابووری و كۆمه اڵیه تییه وه كار و كرده وه كانی ده سه اڵتداران ب������ه هاوواڵتیان بگه یێنێت و بیروبۆچوون و ڕای هاوواڵتیانیش به ده سه اڵت بدات. به ڕێوه چوونی ئه م ئه ركه ئه وه ده گه یێنێت، كه ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی بۆی نییه به جێگه ی هاوواڵتیان بیر بكاته وه ، به ڵكو ده بێ گۆڕه پانێكی كراوه بێت تا حكوومه ت

و هاوواڵتیان تێیدا بیروڕاكانیان ئاڵوگۆڕ بكه ن.جیاوازی له نێوان زانیاری و ده نگوباس تا ڕاده یه ك ناڕوونه . هه ندێك زانیاری ده توانن ده نگوباس نه بن. به اڵم ئه وه ی گرینگه و ده ب������ێ بزاندرێت، زانیارییه كه بواری "بڕیاردان له ژیان"دا بۆ هاوواڵتیان دێنێته كایه وه ، هه روه ها یارمه تیی "هه ڵبژاردن"

و "دیاریكردنی به رژه وه ندی" به هاوواڵتیانیش ده دات. زانیاری س������ه ره کیترین س������ه رچاوه یه بۆ بڕی������اردان. به بێ

بوونی زانیاری سه باره ت به گشت الیه نه کانی کۆمه ڵگه ، بێشک چه وت������ی و الری له بڕیارداندا ڕووده دات و له ئاکامدا کۆمه ڵگه تووشی قه یران ده بێته وه . کاتێک زانیاریی هه ڵه و ناته واو باڵو بکرێته وه ، بێش������ک کار له سه ر بڕیاردان ده کات و ئاکامه که شی چه وتیی لێده که وێته وه و کۆمه ڵگه به الڕێدا ده بات. له به ر ئه وه ، ده بێ زانیاریی ڕاس������ت و دروس������ت و به شێوه یه کی بێالیه نانه باڵوبکرێته وه . پێویسته ئه مه ش بنه مای کاری هه ر دامه زراوه یه ک بێت، جا چ سیاسی یان کۆمه اڵیه تی بێت. حکوومه ته کان به بێ

زانیاری ناتوانن کار بکه ن و بڕیاری شیاو بده ن. ئه م چه مكه گرینگه یه كێك له بنه ما سه ره كییه كانی ده وڵه تێكی دیموكراتیك، به رپرس، وه اڵمده ر و كراوه یه . ده ستپێڕاگه ییشتنی هاوواڵتیان ب������ه زانیاری ، هه روه ها به یاس������اییکردنی زانیاری و ده ستاوده ستكردنیش������ی به ش������ێوه یه كی ئازاد، خوڵقێنه ری كه شوهه وایه كی ئازاد ده بێت ، كه له ودا دۆخێكی كراوه بۆ باس و لێدوان و لێك تێگه ییش������تن له نێوان هاوواڵتیان و ده سه اڵتدا دێنێته كایه وه . به م ش������ێوه یه ئه ندامانی كۆمه ڵگه )حكوومه ت، هاوواڵتیان و ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی( له كه شوهه وایه كی

ژیرانه و ئاشتییانه دا پێكه وه ده په یڤن. کارناس������انی کاروباری گه یاندنی زانی������اری جه خت له وه ده که نه وه ، زانیاری ئه زموونی مرۆڤییه که به شێوه ی نووسراوه کۆ ده کرێته وه و به شێوازێکی ماقووڵیش به وانی تر ده درێت،

تا بۆ ڕێکوپێکردنی کاره کانیان که ڵکی لێوه ر بگرن. سیس������ته می گه یاندنی زانیاری، وشیاریی هاوواڵتیان به رز ده کاته وه و توان������ای ئه قاڵنییان له بواره کان������ی ژیاندا په ره پێده دات. گه رچی زانیارییه کان ده توانن بواری جیاواز له خۆ بگرن، به اڵم گرینگییه که ی له وه دایه که تێگه ییشتنی هاوواڵتیان

به رفراوانتر ده کاته وه و به ر به به الڕێداچوونیان ده گرێت.ئازادبوون و باڵوکردنه وه ی زانیاری یارمه تێده رێکی باشه بۆ حکوومه تێکی ک������راوه ، هه روه ها چێکه ری متمانه ش������ه له نێوان هاوواڵتیان و ده س������ه اڵتدا. ل������ه کۆتاییدا مه ودای نێوان هاوواڵتی������ان و حکوومه ت که مت������ر ده بێت������ه وه و بواریش بۆ

تێگه یشتن و پێکه وه هه ڵکردنێکی ئه قاڵنی ده ڕه خسێنێت.

گرینگیی‌زانیاری‌و‌ده‌وری‌له‌‌کۆمه‌ڵگه‌دا

ن: ئه لند زاگرۆس

هه ڵبژاردن ژماره )24(46

واتای ئۆپۆزسیۆن

ئۆپۆزس���یۆن، ح���زب و گرووپ���ی سیاس���یی ڕێکخ���راون ک���ه به رهه ڵس���تکاری حکوومه تی جێگیر ده که ن و به پش���تیوانیی یاسا ڕه خن���ه ی ل���ێ ده گ���رن. ل���ه کات���ی به ده س���تهێنانی ڕای زۆرینه ی هاوواڵتی���ان ل���ه هه ڵبژاردنێک���ی ئازاددا، ده س���ه اڵتی سیاس���ی و

کاروباری واڵت ده گرنه ده ست.

بواره کانی سه رهه ڵدانی ئۆپۆزسیۆن

له و واڵتانه ی که خاوه نی سیسسته می دیموکراسیی په رله مانین، له وانه یه ئۆپۆزسیۆنی یاسایی به هۆکاری په یوه نددار به ڕێکخراو، ئایدۆلۆژی و پێگه ی کۆمه اڵیه تی، ش���ێوازی جۆراوجۆر به خۆیه وه بگرێ���ت. ئۆپۆزس���یۆن ل���ه واڵت���ه جۆراوجۆره کان���دا تا ئێس���تا به س���ێ شێوه خۆی ده رخس���تووه : ده س���ه اڵتخواز، ڕێفورمخواز و

شۆڕشگێڕ.ئۆپۆزس���یۆنی ده س���ه اڵتخواز بریتیی���ه ل���ه و به رهه ڵس���تکارانه ، ک���ه ته نی���ا دژایه ییی به ڕێوه به رانی سیاس���یی حوکم���ڕان ده که ن. ئۆپۆزسیۆنی ڕێفۆرمخواز ئه و گرووپه ن که سه رجه م سیسته می سیاس���ییان قبووڵه ، به اڵم به رهه ڵس���تکاری سیاس���ه تی ڕۆژانه ی ده که ن. ئۆپۆزس���یۆنی شۆڕش���گێڕ، ئه و که س���انه ن ک���ه دژایه تیی گش���ت سیس���ته می حوکمڕانی ده که ن. ئۆپۆزس���یۆن له و چه شنه واڵتانه ش���دا به هۆکاری په یوه ن���ددار به ڕێکخس���تن، ئایدۆلۆژی، پێگه ی کۆمه اڵیه تی، پێکهاته ی ئابووری و کۆمه اڵیه تی، به شێوازی

جۆراوجۆر دێنه کایه وه .به اڵم پرس���یاری یه ک���ه م ئه وه یه ، بۆچی له و چه ش���نه واڵتانه دا ئۆپۆزسیۆنی یاسایی دره نگ دێته کایه وه و له رزۆکه ؟ له به ر ئه وه ده بێ���ت هه ندێک له هۆکاره س���ه ره کییه کان وه کو پێکهاته و بینای

ده سه اڵت و کولتووری سیاسی بدرێنه به ر باس و توێژینه وه .ل���ه نێ���وان پێکهات���ه ی ده س���ه اڵت و ده رفه ت���ی هاتنه کای���ه وه ی ئۆپۆزس���یۆن، په یوه ندییه ک���ی گه لێ���ک نزیک هه یه . ل���ه و واڵتانه ی ک���ه خاوه ن���ی سیس���ته می په رله مانی���ن، ده رفه ت���ی س���ه رهه ڵدانی ئۆپۆزسیۆنی یاسایی زۆرتره . به اڵم سیسته می په رله مانیش خۆی له ڕه وتێک���ی گونجاوی مێژوویی و ئایدۆلۆژیدا دێته کایه وه . ئه و هۆکارانه ی که به ر به س���ه رهه ڵدانی دیموکراس���ی ده گرن، بێشک

ده رفه ت ناده ن تا ئۆپۆزسیۆنی یاساییش له دایک ببێت.

کانییه‌کراتیموه‌‌دته‌میس‌سن‌وسیۆپۆزئۆ

47 ئابی 2012

هه ڵکردن له گه ڵ ئۆپۆزس���یۆن په یوه ندی به فکری دابه ش���ینی ده س���ه اڵته وه هه یه ، هه ر کاتێک ئاڵوگۆڕ ل���ه پێکهاته ی ده س���ه اڵت و ش���ێوه ی دابه ش���کردنیدا نه یه ت���ه کای���ه وه ، ئۆپۆزس���یۆن پێ���ک نای���ه ت. به اڵم پێکهاته یه کی سیاسیی دیموکراتیک کاتێک پێک دێت، ک���ه هه لومه رجێکی فکری و کولتووری���ی له بار بێته

کایه وه .سه رهه ڵدانی کێبڕکێ و به شداریی سیاسی وه کو ڕێگه خۆشکه ر بۆ ڕه گئاژۆیی ئۆپۆزسیۆنی یاسایی، په یوه ن���دی به ڕاده ی کۆنترۆڵی حکوومه ت به س���ه ر

سه رچاوه کانی ده سه اڵته وه هه یه .س���ه رچاوه کانی ده س���ه اڵت دوو چه شنن؛ یه کێک توندوتیژی یان سیاسییه و ئه وی تریش ناتوندوتیژه وه کو سه رچاوه دارایییه کان، که ره سه کانی په یوه ندی و دامه زراوه کانی فێرک���ردن. به رزبوونه وه ی ڕادی کۆنترۆڵی حکوومه ت له س���ه ر ئه م چه شنه سه رچاوه جۆراوجۆرانه ، ئه گه ری کێبڕکێی سیاس���ی له نێوان

گرووپه جیاوازه کاندا که م ده کاته وه .ئایدۆلۆژی���ا و کولت���ووری کۆن که ده س���ه اڵت به شتێکی پیرۆز، جێی په سن و ملکه چی له به رامبه ریدا ده زانێت، کۆسپه بۆ گه شه ی فکریی به رهه ڵستکار و کێبڕکێی سیاسی، هه روه ها ملمالنێی گرووپه کان به

نیشانه ی نه خۆشیی کۆمه ڵگه له قه ڵه م ده دات.

دیموکراس���ییه کانی ل���ه ئۆپۆزس���یۆن ڕۆژاواییدا

)ڕۆبێ���رت داڵ( پیتۆڵ���ی ئه مریک���ی ئ���ه م خااڵنه ی به ره وه وه کو پێوه ر بۆ ناساندنی ئۆپۆزسیۆنی واڵته

دیموکراتییه کان ده سنیشان ده کات:١- ڕێکخس���تن: دوو نموونه له دیموکراسییه کانی ڕۆژاوادا به رچ���اوه . یه کێ���ک چڕی���ی له ڕێکخس���تی هاوپه یمانی���دا، وه ک���و بریتانی���ا و ئه مری���کا. دووه م به رباڵویی ئۆپۆزس���یۆن له نێوان چه ند حزبدا، وه کو

فرانسه و ئوسترالیا.

٢- ڕوانگ���ه ی ئاس���تی قبووڵکردن���ی کێبڕکێ: له م بواره ش���دا دوو نموونه له ب���ه ر چاو ده گرین. یه کێک له وان���ه ئه وه یه که فره یی گرووپه ئۆپۆزس���یۆنه کان له خه س���تیی کێبڕکێیه کان که م ده کاته وه . دووه م، له هه لومه رجێکی سنووردار یان یه کگرتنی ئۆپۆزسیۆن، به رهه ڵستکاری و کێبڕکێی خه ست و چڕ ده بێته وه .٣- له ڕوانگه ی هه ڵوێستی ئۆپۆزسیۆن سه باره ت به حکوومه ته وه ، چه ند چه ش���نیی زۆرتر وه به رچاو ده که وێ���ت. سیس���ته مه دیموکراتیی���ه کان ئی���زن ب���ه ئۆپۆزسیۆن ده ده ن که به ڕێگه ی کارتێکه ری له سه ر ڕای گشتی، به کارهێنانی که ره سه کانی ڕاگه یاندن و به ش���داریی له هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا پێویستییه کانی خۆیان ب���ۆ به ره و پێش���بردنی ئامانجه کانیان وه گه ڕ خ���ه ن، به اڵم گرینگی و ڕاده ی که ڵکوه رگرتن له هه ر ی���ه ک ل���ه و بوارانه ل���ه سیس���ته مه جۆراوجۆره کاندا

جیاوازه . ٤- له ڕوانگه ی ئامانجه وه ؛ به له به رچاوگرتنی ئه و پۆلێنکردنه ، ئۆپۆزسیۆنی یاس���ایی له دیموکراسیدا، ئۆپۆزس���یۆنی ناو سیسته مه که واته ده سه اڵتخواز یا ڕێفۆرمخوازه . له دیموکراسییه کانی ڕۆژاوادا به پێی پێکهاته و بینای ئه و سیس���ته مانه ، ئۆپۆزس���یۆن که دژی پێکهاته ی بیناکه بێت یان شۆرشگێڕ بێ، به ره و نه مان ده چێت. حزبه کۆمۆنیست و سۆسیالیسته کان له واڵتانی ڕۆژاوای ئه ورووپادا، به له به رچاوگرتنی ده رفه تی به ش���داریی ئاش���تییانه له ژیانی سیاسیدا،

ورده ورده بوون به ئۆپۆزسیۆنی ڕێفۆرمخواز.٥- له ڕوانگه ی که ره سه و شێوازه کانه وه ؛ شێوازی کاری ئۆپۆزس���یۆن پێڕه وی له ئامانجه کانی ده کات. له و ڕووه وه ش���ێوازه کانی باوی چاالکیی سیاس���یی ئۆپۆزسیۆن له دیموکراسییه کاندا، بریتییه له هه ڵمه تی هه ڵب���ژاردن، هاوپه یمانی���ی حزبی، گوش���ارهێنان و

چوونه ناو دامه زراوه و ڕێکخراوه کانه .

به کورتکراوه یییه وه له کتێبی »عقل درسیاست« له نووسینی )د. حوسێن به شیرییه ( وه رگیراوه .

هه ڵبژاردن ژماره )24(48

ده س������ه اڵتی یاس������ادانان )په رله مان( ئه گه ر كاری دانان و په س������ندكردنی كۆمه ڵێك یاس������ایه بۆ كۆمه ڵگ������ه ، واته فۆرمدان ب������ه ژیانی سیاس������ی، ئاب������ووری و كۆمه اڵیه تی������ی كۆمه ڵگه یه ، ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن )حكوومه ت( ئه و بڕیارانه به گشت ورده كارییه كانییه وه به ڕێوه ده بات. ده سه اڵتی دادوه ریش ئه مانه

ده خاته خانه ی داد و یاسایییه وه و به رگرییان لێ ده کات.لێره دا س������ێ هێز خاوه نی ده س������ه اڵتن، هاوكات كه ده بێ س������ه ربه خۆ بن، پێویس������ته هاوكاری و هه ماهه نگی له نێوان خۆیاندا دروس������ت بكه ن، تا گه نده ڵی دروست نه بێت. له گه ڵ ئه وه شدا، هه ر ده سه اڵتێك پێویسته له یاسای گشتیی واڵتدا ڕێوشوێنی یاسایی بۆ دیاری بكرێت، هاوكاتیش سنووركانیان دیاری كرا بن. یانی له یاسای به ڕێوه به ریی واڵتدا دیاریكرابێت، كه ئه م هێزانه ده توانن چی بكه ن و چی نه كه ن. كۆمه ڵناسان ئه م دابه ش������ینه له ده س������ه اڵتدا، بۆ تێڕوانینه كانی )بارۆن دۆ

مۆنتێسكیۆ 1٦89-1٧٥٥( ده گه ڕێننه وه . ب������ۆ گه یاندن������ی كاروكرده وه كانی ئه م س������ێ ده س������ه اڵته ، هه روه ها بۆ ئه وه ی هاوواڵتیان ئاگاداری كرده وه و پالنه كانی حكوومه تی خۆیان بن، ده بێ میكانیزمێكی گواستنه وه بۆ ئه م چاالكییان������ه هه بێت تا هاوواڵتیان ئاگادار بكرێنه وه . لێره دایه که ده سه اڵتێكی تر له دایك ده بێت و به ده سه اڵتی چواره م )له

هه ندێک شوێنیش ده سه اڵتی سێیه م( ناوی ده برێت.له الیه كی تریشه وه ئه گه ر په رله مان كاره كانی خۆی به باشی به ڕێ������وه نه ب������ات و بڕیاره كانی له گه ڵ بارودۆخ������ی كۆمه ڵگه دا نه گونجێ������ن، ئه گ������ه ر ده س������ه اڵتی جێبه جێكردن ل������ه به رامبه ر كاره كانی خۆیدا به رپرس نه بێت و له به رامبه ر هاوواڵتیانیشدا وه اڵمده ر نه بێت، ئه گه ر ده سه اڵتی دادوه ریش له ژێر كارتێكه ریی حكومه تدا بێت و دادوه ر نه بێ������ت، چۆن هاوواڵتیان بتوانن له م

هه موو كێشه گرینگ و چاره نووسسازانه ئاگادار ببنه وه . له به ر ئه وه بۆ پێداچوونه وه و ئاگادار كردنه وه ی هاوواڵتیان له كار و پڕۆژه كانی حكوومه ت، ده س������ه اڵتێكی تر پێویس������ته . ڕێک لێره دایه كه باس له ده س������ه اڵتی چ������واره م دێته گۆڕێ، ئه وی������ش باس له بیروڕاكان������ی )ئێدمۆند بێرك 1٧29-1٧9٧( ده كرێت. )بێرک( پێی وابوو، "ئه م ده سه اڵته له ده سه اڵته كانی

تر گرینگتره ." واته ده س������ه اڵتێك كه ئاڵقه ی نێوان ده وڵه ت و هاوواڵتیان بێت. هه ندێک له کارناسان، ده سه اڵتی چواره م به

"باسکی درێژی دیموکراسی" ناو ده به ن.دابه شكردنی ده وڵه ت به سه ر س������ێ یان چوار ده سه اڵت، ده گه ڕێته وه س������ه ر شێوه ی دروستكردنی ده وڵه ت له واڵتێكی دیاریكراودا. له ئه مریكا و بریتانیادا باس له چوار ده سه اڵت ده كرێت. له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاستیش������دا باس له ده س������ه اڵتی چ������واره م ده كرێت، به اڵم له س������كاندیناڤیادا باس له س������ێ

ده سه اڵت ده كرێت.ئه م ده سه اڵته ، واته ده سه اڵتی چواره م، ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتییه . ڕاگه یاندنی گشتی بۆوه ی بتوانێت ئه ركه كانی خۆی به ڕێوه به رێت، ده بێ ئازادیی ڕاده ربڕین و نووسینی بۆ دابین بكرێ������ت. ئه م دابینكردنه ش ته نیا یه ك ڕێگای هه یه ، ئه ویش له یاس������ای گشتی واته له قانوونی ئه ساس������یدا به ڕوونی و به

وردی گه اڵڵه كرا بن. وات������ه ئازادیی گه یاندن������ی زانیاری )به یاس������اییكردنی زانیاری ب������ۆ گواس������تنه وه ( كه چۆن له نێ������وان حكووم������ه ت و هاوواڵتیاندا ده ستاوده س������ت بكرێت. ئه م یاس������ایه هاوكات كه ئاس������انكاری بۆ ئامرازی ڕاگه یاندن دێنێته كایه وه ، پێكهاته كانی ده سه اڵتی چواره م له هه ڕه ش������ه بۆ س������ه ر ڕۆژنامه وانان ده پارێزێت و له سانسۆریش ڕزگاریان ده كات. ده نا ناكرێت چاوه ڕوانی له ده س������ه اڵتی چواره م بكرێت، كه زانیاری، ده نگوباس و ڕاپۆرت به هاوواڵتیان بگه یێنێت. هه ندێک له پس������پۆران دوو ئه رکی گرینگ بۆ ده س������ه اڵتی

چواره م ده سنیشان ده که ن:1� چاودێریک������ردن و پێداچوون������ه وه ب������ه کاروکرده وه کان������ی ده س������ه اڵتداران و به ڕێوه به ران������ی حکوومی، ب������ۆوه ی له به رامبه ر

هاوواڵتیاندا واڵمده ر بن و له به رامبه ر کاره کانیاندا به رپرس بن.2� ڕاهێنان������ی هاوواڵتیان و فێرکردنی������ان که چۆن بتوانن

بڕیاری سیاسی بده ن.به مش������ێوه یه ، ده س������ه اڵتی چواره م )ئامرازی ڕاگه یاندنی گش������تی( له س������ه ر بنه مای یاس������ای ڕۆژنامه گه ری و به پێی ئه خالقی ڕۆژنامه وانی، ده وری گرینگ له به دیموکراتیکردنی

کۆمه ڵگه دا ده گێڕێت.

ده‌سه‌‌اڵتی‌چواره‌م؛‌ماف‌و‌ئه‌رکه‌کانی

49 ئابی 2012

بۆ پاراستن و پش������تیوانیكردن له ماف و ئازادیی تاكه كه س������ه كان، نه ته وه یه كی خه ڵكس������االر ده بێ به هاوكاری یه كتری ئه و حكوومه ته ی كه مه به ستیانه پێكی بێنن و ڕێگای سه ره كیش بۆ به ده ستهێنانی، بوونی حزبه سیاسییه كانه .

حزبه سیاس������ییه كان، ڕێكخراوگه لێكی خۆبه خش������ن بۆ دروس������تكردنی په یوه ندی له نێوان خه ڵ������ك و حكوومه ت. حزب������ه كان، پاڵێ������وراوه كان ده ستنیش������ان ده ك������ه ن و بۆ به ده ستهێنانی پۆستی ده وڵه تی، كێبڕكێ ده كه ن و خه ڵكیش

بۆ هه ڵبژاردنی سه ركرده كانی حكوومه ت ئاماده ده كه ن.حزب������ی زۆرینه )یا حزبێك ب������ۆ به ڕێوه بردنی كاروباری ده وڵه ت هه ڵده بژێردرێت( هه وڵ ده دات ژماره یه ك به رنامه و سیاس������ه ت زی������اد بكاته س������ه ر ده س������توور. حزبه كانی ئۆپۆزیس������یۆن ده توانن ڕه خنه له سیاسه تی حزبی زۆرینه

بگرن و پێشنیاره كانیان بخه نه ڕوو. حزبه سیاس������ییه كان ڕێگاێك ب������ۆ هاوواڵتیان ده كه نه وه ت������ا بتوانن به رپرس������انی حزبه هه ڵبژێ������ردراوه كان به هۆی

كاركردنیان له حكوومه تدا، بخه نه ژێر پرسیاره وه .بیروباوه ڕی حزبه سیاس������ییه كانی خه ڵكساالر له سه ر بنه مای خه ڵكس������االری ده بێته هۆی ئ������ه وه ی ئه وان ڕێز له ده وڵه تی هه ڵبژێردراو بگ������رن، هه رچه نده ئه گه ر له حزبی

خۆشیان نه بێت، ده بێ ئه و ده وڵه ته به فه رمی بناسن.وه ك������و هه موو حكوومه ته كانی خه ڵكس������االر، ئه ندامانی حزبه جیاوازه كان، پێناسه ی كولتووره جۆراوجۆره كانن كه له وانه وه سه رچاوه ی گرتووه . هه ندێك له م حزبه بچووكانه بوونیان هه یه كه به هۆی هه ندێ بیروباوه ڕی سیاس������ییه وه دروست بوونه . هه ندێكی دیكه ش له سه ر بنه مای سوودی دارایی یان پێش������ینه ی هاوبه ش، ڕێكخراون. ئه و حزبانه ی ك������ه ماونه ته وه ، كۆمه ڵێك هاوواڵتی جی������اواز و ناكۆكن كه له وانه ی������ه ته نها ل������ه كاتی هه ڵبژاردن له گ������ه ڵ یه كتری كۆ

ببنه وه . ئاش������تی و س������ه بر )دانبه خۆداگرتن(، به پڕ به هاترین كاری هه موو حزبه سیاسییه كانی خه ڵكساالر -چ بزووتنه وه بچووك������ه كان و ی������ان هاوپه یمانیی������ه گه وره كانی خه ڵك-

ئه ژمار ده كرێ������ت. حزبه كان ده زانن ك������ه ته نیا له ڕێگای كۆبوونه وه ی گه وره و هاوكاری له گه ڵ حزبه سیاسییه كان و ڕێكخراوه كانی دیكه ده توانن س������ه ركردایه تی و دیدێكی هاوبه ش كه ده بێته هۆی پاڵپشتی خه ڵك، به ده ست بێنن.

حزبه كانی خه ڵكساالر له ناسه قامگیری و گۆڕانكاریی له بیروباوه ڕی سیاس������یی ئ������اگادارن و ده زانن كه ده نگی هاوبه ش، زۆرب������ه ی جار به هۆی گۆڕین������ه وه ی بۆچوون و به هاكان له گفتوگۆی ئارام، ئازاد و گش������تی، به ده س������ت

دێت.ئۆپۆزیس������یۆنی ده ستووری، یه كێك له بنه ماكانی هه موو حكوومه ته كانی خه ڵكس������االر هه ژم������ار ده كرێت. ئه وه به و مانایه یه كه له سیاس������ه تدا، هه موو الیه نه كان -به هه موو جیاوازییه كانیان- له به هاكانی بنچینه یی ده ربڕینی ئازادی و باوه ڕ به ده ستووری هه میشه یی و به هره مه ندبوونی خه ڵك به یه كسانی له پش������تیوانیكردن له ده ستوور، هاوبه شن. الیه نه دۆڕاوه كانی هه ڵبژاردن، له زۆربه ی ئۆپۆزیسیۆنه كان له چاالكییه كانیان به رده وام ده بن و باوه ڕی ته واویان هه یه كه سیسته می سیاسی بۆ پێكهێنانی ڕێكخراو و ناڕه زایی ئاش������كرا پش������تیوانی له مافه كانی������ان ده كات. له كاتێكی دیاریك������راودا، حزبه كه یان هه لی كێبركێ بۆ بیروبۆچوون و

به ده ستهێنانی ده نگی خه ڵك به ده ست ده هێنێ.له حكوومه تی خه ڵكس������االردا، ملمالنێ له نێوان حزبه سیاسییه كان، شه ڕ بۆ مانه وه نییه ، به ڵكو بۆ خزمه تكردن

به خه ڵكه .

حزبه‌‌سیاسییه‌كان‌و: شه یدا عه زیز

سه رچاوه : ماڵپه ڕی وه زاره تی ده ره وه ی ئه مریكا

هه ڵبژاردن ژماره )24(50

س������ه ره كیترین بواری لێكۆڵین������ه وه ی كۆمه ڵگه ی مه ده نی، په ره پێدانی دیموكراسی و خه ڵكساالرییه له كۆمه ڵگه دا. )demos( دیموكراسی زاراوه یه كی یونانییه و دێمۆسب������ه مانای خه ڵك و )cratia( یان )crato(یش به مانای

ده سه اڵته .به كارهێنان������ی دێم������ۆس له الی ئه س������ینییه كان به واتای كۆی هاوواڵتیان بووه ، له م ڕووه وه له ئه س������ینادا یه كه ی )demotia( و دانیش������توانیان به )demoi( گوندی به

ناو ده بردن.ل������ه س������ه ده ی پێنجه می پێ������ش زایین، ئاڵوگۆڕ به س������ه ر )دێمۆس(دا هات و ئه م ده سته واژه یه به سه ر كۆی گشت خه ڵكی ئه س������ینادا دانرا، كه بۆ به ڕێوه بردنی كاره كانی حكووم������ه ت كۆ ده بوونه وه و كێش������ه كانیان چاره س������ه ر ده كردن. له م واتایه دا )دێمۆس( هه ر دوو گوندنش������ین و شارنشینه كانی ده گرته وه . له سالی )٥09(ی پێش زایین، له ئه نجامی چاكس������ازییه كانی )كلیستێن( یاسادانه ری )ئه س������ینی(دا، زاراوه ی كۆمه ڵگه ی ئه سینا كه وته سه ر زاری گوندنش������ینه كان و ل������ه وه ب������ه دواوه حكوومه تی ئه س������ینی به دیموكراتیا ناونرا، ك������ه مانای حكوومه تی

گوندنشینه كانه .ئه م واتایه ورده ورده گه ش������ه ی كرد، تاكو دیموكراسی وه ك ناوێكی گشتی بۆ هه موو حكوومه تێك به كار هێنرا،

كه به ده ستی ته واوی خه ڵك به ڕێوه ده برێت.دیموكراسی پێناسه ی جۆراوجۆر له خۆگرت، به بیرۆڕای )دایسی( دیموكراس������ی به سه ر به شێكی گه وره ی گشت نه ته وه دا زاڵه . به تێڕوانینی )چارلز وێلیه م( دیموكراسی زنجیره یه ک له ڕێسا یان گه اڵڵه یه کی ڕێکوپێک و ڕێكخراو نییه ، به ڵكو چوارچێوه یه که له بیرۆڕا و جۆری كرده وه یه، كه له ئاڕاس������ته ی به رژه وه ندیی گشتیدایه ، كه به و جۆره

ئیراده ی گشتی ڕێنمایی ده کات و شی ده كرێته وه .)ئابراهام لینكۆڵن( یه كێ له س������ه ركۆماره كانی ئه مریكا پێناس������ه ی دیموكراسی به م جۆره كردووه : "دیموكراسی بریتییه له حكوومه تی خه ڵك، له الیه ن خه ڵك و بۆ خه ڵكه "، ئه مڕۆ ئه م بیروڕایه وه ك پێناس������ه یه ك بۆ دیموكراس������ی

داده نرێت. به ناوبانگترین پێناسه كه ساده ترینیان بووه ، "دیموكراسی بریتییه له حكوومه تی گشت خه ڵك."

دیموكراس������ی ش������ێوه یه که له به ڕێوه به ریه تی، كه له سه ر بنه م������ای پێكه وه هه ڵك������ردن بنیاتن������راوه . دیموكراس������ی ده رفه تێك������ی گش������تییه ب������ۆ ده ربڕێنی م������اف و ئازادیی

مرۆڤه كان.له سیس������ته می دیموكراس������یدا ده نگه كان ده بیس������ترێن، بۆ كاره باش������ه كان ئازادی ده درێ������ت و بۆ بیروڕاكانیش هه لێك������ی گونجاو ده بێت. دیموكراس������ی جۆرێك له ژیانه ك������ه هه لی فری������ودان له ناوی������دا س������نوورداره ، فرتوفێڵ كاتێك زاڵ ده بێت، كه ڕاس������تی ده رفه تی به رزكردنه وه ی ده نگه كه ی نه بێت. دیموكراس������ی جێگایه كه بۆ پاراستنی ئازادی ، ڕاستیی مرۆڤایه تی و ده رفه تێكه بۆ به رگری له

كه سایه تیی مرۆڤه كان.دیموكراسی توانایه كی گه وره ی هه یه بۆ بیستنی هه ر ده نگێك، ده نگی حكوومه ت، ده نگی الیه نگره سیاسییه کانی حكوومه ت، ده نگی به رهه ڵستكارانی حكوومه ت و به شێوه یه كی یه كسان

ده رفه تی به رزكردنه وه و بیستنی هه یه .كۆمه ڵگ������ه ی مه ده ن������ی ب������ه ده نگه كانی خۆی������ه وه له پاڵ حكوومه ت������دا ده ژیت و ده نگیان له گه ڵ ده نگی حكوومه تدا یه ك ده بن و یه كێتی كرێ������كاران، گرووپه ڕێكخراوه كان، یه كێتیی������ه كۆمه اڵیه تیی������ه كان، میدیا، زاناكان، س������ه رۆكه ئایینییه کان، نووسه ره كان، كۆمپانییه كان، نووسینگه كان، ده زگاكان و ناوه نده فه رهه نگیی������ه كان هه موویان ده نگی كۆمه ڵگه ی مه ده نی به رز ده كه ن������ه وه و به ده نگدانه وه ی ئه م ده نگانه نه ، كه دیموكراسی لێهاتوویی خۆی بۆ ژیان

له كه شوهه وای كۆمه ڵگه دا ده سه لمێنێت . له ئه نجامدا دیموكراسی په یوه ندییه كی نه پچڕاوی له گه ڵ كۆمه ڵگه ی مه ده نیدا هه یه ، به بێ دیموكراسی بنه ماکانی كۆمه ڵگ������ه ی مه ده نی دروس������ت نابن. زانایانی زانس������ته سیاس������ی و كۆمه اڵیه تییه کان له م باوه ڕه دان كه هه بوونی دیموكراس������ی ده بێته هۆی به رده وامی و س������ه قامگیریی

كۆمه ڵگه ی مه ده نی.

دیموكراسی‌و‌كۆمه‌ڵگه‌ی‌مه‌ده‌نی

http://facultyofjournalism.af : سه رچاوه

51 ئابی 2012

هه ڵبژاردن ژماره )24(52