.Astronomi:

Giine~in hangi baeibine bakllmahd1r.

(~ok dnce zaman tayininden mabaat)

Yazan: Genarlll

Abdurahman A "giin

Eger irtifai miitenazlra yapIlmaYlpta aleHide bir irtifa: ah-. nacaksa; ~ekil 3 de goriildiigii iizere ogleden evvel

hacibi siifJasma, ve ogleden sonra hacibi iilyasma yani kIl­dan kurtulacak haciplerine bakmak lazlmgelir. Bu iisulde ~ok fayda vardlf. Zira; ~emsin hareketi, mutlaka ~imaIden cenuba

dogru olmadlgmdan vidai mahsusasile idarei maslahat olunacagl gibi, noktai temas He arll temas daha giizel takdir edilebilir. Ve tecriibe edenlere malum oldugu, iizere; klldan kurtulmak. isteyen hacip civarmda am temasta hafif bir ziyaslzhk ba~­

lar. t~te am temas bu vakittir. Bittabi alelade irtifa rasatla­rmda; Giine~in mutlaka ayni irtifalara gelmesini beklemek lazlmdegildir. Yani;irtifalarm miisa vi olmasl hi~ bir vakit aramlmaz. Bu hil ilerde anlatacaglmlz irtifaati miitenaZlra usuliinde ~arh azamdlr. Sureti hareket ilerdetafsil edilecektir.

trtifa rasadma ait tashihat:

Bu yolda alman irtifalarda aletin; semtiirre's mesafesini veya dogrudan dogruya ufuktan olan irtifa zaviyesini verdi­gine gore tashihatm ~ekilleri degi~irsede biz; sernt iirre's m e­safesini veren aletlere gore izahatda bulunacaglz ve onu esas

Giint'~in ha:hgib8~bib~ bakllmahdlr 79

tut8C8~jZ; i E~er c;ab§llan a.let; a:ksineolarak irtifsl veren cins­ten:ise itlisldl; dil'syetihe gore z8mml veya tarhl icabeden mekadiri ona gore muameleye tabi tutmaSlnI biliyor fatz edecegiz.

Birkac; Uirlii tashihat vardu:

1 -·Evvela: 1nkisardan dolayl tashibat. Bu tashihpek Hizlm ve hatta ,elzemdir. Qiinkii inkissf hadisesi, alelurnum

ecr~nH! mevkJi hakikilerinden daima yuk~da gosterir; 2 - Saniyen: Meyli ~emsinmahalli rasads gore tasbibi.

Her iki cins alete gore ,bQ degi~mez. Slrasmda anlatIlaoakbr;

3.- Salisen.:"Tadili zaman tashihi. au da ber iki alet i<;in degi§mez. Keza QU da ~nlat~lscakbr.

4 .--r Rabian: NISlf kutru :zahiri ~ems tashihi. Bu da be.r iki cins .alet it;in degi§!llez. Zam rnl? veya tarh ml? Hizlm­geJecegi meselesi ba~kadlr.

5 - Hamisen: IhtilMI ma.p~ar tashihatl. Zam vey tarh /, ,-'< .' ,

meselflsi rnevzuubahis olmamak ~artile Qunun da hesabl de-" I - ""

gi!;;mez. .

~mdi bunlarI tafsii edelim: Semtiirreis mesafesini veren aletle <;ab§lyoruz. Ihtilafl

manzarl anlatalIm:

~ekil 4 den anla~JldJgl ve<;hile; Giine~ mahreki yevmisini resm'ederken "t" noktasmdan tulu' eder ve ya'v8§ yava, yiik­selerek "n" n'" n"" mevkilerinden gec;er ve "n"'" noktasmda miiruru iilyaslDl yapar. Bundsn sonra yav8~ yava~ tenezziile ba§layarak her hangi bir "g" noktasmda gurup eder.

Fakat bu anlatb~lm]Z hadise; merkezi Arzda bulunacak bir rasld i~indir. HakikaUa i8e; rasld merkezde degil bittabi 8athl Arzda ve meseHi bir "A" noktasmda bulunabilir.

~u halde; bu raslda gote, floktai tulu' ufku hjssiye naza­ran "h" noktasl ve noktai' gurup da "Q" noktasl olur.

80

Eger GUI1e!l, biz~; ).{evakip 'misiJli namiit~mihi deneook de­recede uzak bulul)saydl; Arz ufak bir. Doktaclk biHillde kahr

v~bittabj, ufku. hakiki ile ufku hi sst arasmda ".M A" mSlt

kutru da bu bapta hie; bir te'sir yapamazdl. Fakat GiiI1<e§ ita Arz arasmdaki mesafe 149,000,000 kilonietre ,glbi nisbeten ~:t bit 1~Y ioldutnntlan, gerek bu hadisede vegerekse sem­turre's rhtsafelarlinde tesiti mkhsU9unu gOste~ir.

~imd1 ~fjkl~; dilUfM' 'edelitJli "A" ndkhismHa bUlunanrasitl, 31~tile '06~in ~ff,; mef'k~lhebUlt8a, OkUY-AOOlll' semtUtre's meS:8f~gi 'billtabi "K,,' zaViY~indeI1 ibfirel 01ur.Ei!er rasld me,kezl Arzda bultlhabjllSe'idi, yiM "nil nbkUuutiaait oktJya­

cagl semtiirre's mesategl "'fl"za\tiyesi 'olurki; haki'kisemtfir­re1s mestttesi de bOIidttrl ibar~ttir. {)erl1~kki biz; 8athl Arz tn~i'ihde bu1tmmfrltfued:Hiriy~Hndeh do4ay" "h" noktastnda ~ulunan GUne§e nazaran "H" zaviyesi yefirie, birazbUyuk olrnak iizere "K"' iaviyesini oktiyoruz.

Halbuki zaviyei Harice btlltinHti~tihdan dolaYI (K = It - C)

olduiundan "e" nakli taraf edildikte (H = K - C) olurki, lia~

kikl semtiirre's bulmak iCin okuna~ "K" 'semttirre'sinden "e" kadar bir zaviyenitl tenzili Hizlmgelirmi§. '

"e" ise;&,or,UldUgU u~ereJGune~in ihtiHifl manzarmdan ba§kll:: bir~ey Aegildir. Bu zaviye ise, hiQ bir vakit ihmal edilemez.

>, ,~- < I \

~u kadarki; ~pmsin ufuktan yuksekligine nazaran, "C" zaviye~i ,tebeddUl eder ve tam semtiirre'ssgeldikte . veyahut

gelebildikte ,"n',~" hattl, n'" m;,. hattmainki~ape~eceginden, 64C" zaviy~sininkJymeti slfJr olur.

Gunelli pir defa dB; ufku hissl uzerindt) ,yani "n" nokta­

~~t;la ~arze~eJill1,: ve s~mt\iHE(:~ rI)e;safe,sini o.J~e)i~i ,~A·",nok­tasmdaki rasidicin bulunacak semtwue's me&~fesi, bittabi

90 derecMir. Fakat m'eI'Kezi· AllZdoki l'as~d' i~in her hAlde

90 dan kfic;tikttir .

. Hulasa; tashihi icabeden il!tUMm msnzar zaviyesi, ufuktan

yukarlya doi!m yfik..;eldtk'Ve azahr-, ve memaliki harrede hatta

slflr da oilibilir. Bu zaviyenin llA"iki .. klYIlH~ti, pit~~bi n.i.sMt~\~ c;izHen §ekilde gortildtigii gibi biiyfik bir !18Y degildir. Bunun

~~&wt mikhlrI ~r,95 <lifo Led.f'lici\R biz bunp. t;:tkv~JIli ll~y'i<.l~n tl~a~a~\~. H}28 sien~~iQe mAAsUS talnrimi h~y'tnjn 5S~ Xl~j

8ayfasl buna hasredilmi~tir. Me~k~r c.etve]de .. Ha.l1:t~u.r ,.y~ni

~ftifa ham~sipde ¥4kar4dllndtibanw ~~aglya dogrll 0, ~,,4, 6,8, ~il;li ili;l§,er derece,qen. 9Q d~receye ~ada.r y,azllm,l§ veufki

, - ' . l ,

s.Utuqla.rJl da haQgj ~yl~ra ma\l~us 9~qugu qer~e4ilmiE2tir· !3q~ lar,m ta.k~t4' no~tasmQalri k.l.ymet~ selIlturresden ta.rhi .AZlrp~.

gelen ibtilafl manz:lr miktarldlr. Fakat her va~it ihtila,fl manzar, cetveli mahsusundaki bir irtifa derecesine tekabtil

etmez. Ve mesela 20,5 derece irtifama ait bir ihtilafl manzar

talep·ohmabJlir. Bunun ~ii~ti a]lFlarak mtiteb~isii~int8dili mabeynessatereyn yaplhr.

Uf~k bir m!sal ~apahm:

1928 senesi 27 te~pini sanide . irtitla aid)k. Okudutqmuz semtiirr-es zaviyesini' fSI'8Z8 d'er,ececinsindenolm3ki:izer~

61 0 ,45-; QQ" blilagK. BundanQlkmBSl Hizlm gelen tashih 21avi­

yesiaeaba ne kadfWC!hr? 90 - 61, 45= 2'8,1'5 oldugun&m (Konnesans 1928 - s8bi~

5'82 ye) miiracaat eltigimizde'ofttabi 28°,U)" haneai yoktui\

Bunan iQin 28 i ·s'hp ve ··uM· siinmda ~!Novert1lwe" lumesini bulavak ka1'fillla~hkhipl le~! T,88m'it:ta~nll g.fulfilr.im. 8i~1lJl

i"tUtll miZ 15dakika daha falda ()lthtundan buns; ~lit 'mikwl'da 30 dereceninki ile muamele .edet8k ·1lmluruz;

82 24 fiocfi Hartactlar, m~CmU"'iiJ, _~~~,~'~~_~~~~~~~~~~~~'-"' ______ ""----'J~~~~ _____ , _____ ~~~_, __ ~,r~~

30° ic;in i7"~6& oldugundan; 28 dereceninlU ·He . farlu 7" 83 ,

I 7,68 O,.lp ,bulunur. N,\~betkurahm.

teaasubf1nden._ = 120 aakika (Ylflli'ikidereoo}.ii~in· 0. ,15 olursa I .. ' '.' . . .2.2.5 0" 02 . 15 dakika i~in ne olur . '. '120 '

buluruzki; baladaki 7",83 den tarhl lazlmgelir. Ve ~u halde 28°,15' ya ait ihlilafl menzar, biUabi 7",81 olur. i~te bu I~niili­tar semUirre'sden QlkarlldlKta: ~n 0, 45'006

, 00 - 7", 81 = 610, 44',52", 19 buluruzki mesela

bir numarah diistura girecek semtUrre's mesMesi budur. yUn­kU merkezi ~emse; merkezi Arzdan bakIlarak bulunmu~ sem-

turre'j demektir. Dig-er biltun se mtiirre'sIer de hep boyle bu­Iunacakbr.

Tenbih:

. thtilarl manzar;. semtUrre'si veren aletlerde her vakit( - ) dir. Eger alet biHlkis irtifal veriyorsa her vakit (+) dir.

~,s,f kutri §t'ms ta8h~~h:_

~emsin muayyen bir merkezi olmadlgl iQiD; bizzarur kIldan kurtulan haciplerine bakIldlglDl yukandasoylemj~tik. DAvA­mlZl semtUrre's ita eden alete gore yU,·Q.UUgUmUz ic;in, ogle­den evvelki rasadatta ~emsin kurtulan hapibine bl:lkmak usu­IUnden daiaYl semtiirre's mesafeizahiriyesini . fazla okuruz. BHAkis badezzev'~H rasadatta ise, .yine kurtulan hacibine bak­malt usuliindendoiaYI eksik okur:uz. ~u bald~; kablezzeval rea.adatseIl1tUrre'slerinQen ogUnkU mSIt. kptruzahiriyi ~lkar­mamlz, ve bildkis ;badezzeval .rasadat semtilJire's~~rin~ .ayni miktarl zammetmemiz IAzlmgelir.

Gf1ne~in hangi hacibine bakJlmahdIr 83 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~'-"~~~~~~~~~~~~~~~~~~

1928senesi takvimi hey'inin Giine$ zay~esinde 11, 13; 16, 17, 19,21,23, 25 inci sayfalarmm en nihayetki !!lag siitunlarmda (Demi - Uiametre) Daml altmda her aym her giiniine ait DlSJf

kutru zahiri'i ~ms yazlldlgmdan, bilmiiracaa oradllnalmabilir ve mesela 1928 senesi 16 haziranma ait mSlf kutru zahirii ~emsin 15'. 46", 00; ve yine ayni senenin 23 te§rinisanisine ait mSlf kutur zahirii ~emsin 16', 13", 66 oldugu goriiHir. '

Nlslf kuti'u zahiriler; irtifal ~emisle pekde alakadar butun­madlgmdan cetveiden aiman klyrnetler aynen muameleye tabi tutulursa da, ince hesabatta ufak bir enterpole dahi yaplla­bilir. Zira cetveldeki klymetler; Grenevi~ zamam hakikisine ait oidugu ie;in, iki zeval arasmdaki farkin olduk~a bir yektlna balig olacagl ve rasat amna ait zamana gore bir miktar tas:­hihgormesi JazlmgeJecegi §iiphesizdir. Mamafi bu tashihin de saniye kiisurahna ait oh;l~ilecegi unutulmamahdlr.

Bazl heyet Aletlerinde, bid merkezde sabit, digerleri milte.­saviyen saga sola dogru miiteharrik olmak iizere fie; adet §akult kIl bulundugundan ve icabma gore bu klliar tamamen ufki. bir vaziyete dahi getirilebildiginden, ~emsin iki kenarma te­mas eden iki kIlm ortaslOdaki sabit kIl, tamamen merkezi ~emsten ge~erki bu §erait dahilinde ~ah§tldigi takdirde 0l8lf kutruzahirii ~emsin, zammi veya tarhl gibi ameliyata katiyea ihtiyac; kalmaz. Mamafi bu gibi aletler daha c,(ok rasathane.­lerde kullamhr.

inkisar hesabatI ve tashihab:

Alelumum irtifa ahzi rasadatmda; bir barometre ile birde termometre bulundurulur. Qiinkii, derecei hararet He taz.yiki havanm inkisar iizerinde '~ok tesirleri vardlr. Franslzlann (Refraction - norm ale ) dedikleriJ.i inkisan mutlak miktarl; ufuk-

krqa c;ok oiur. ~Lft~ qereooi irtifada 36~,.36"dlr. FakatSem­tiirl'6Se dogl1.l il'tifa· ,~i,]danc;ogaldlli:C8 9ti)"derecede slflr olnr. Takvimi hey l inin{1'928} 578 ve 579 unw sayfalnrJ tamamen

. buna ha:smdibnj~ veooar dakik.dao onar d~kikaya Kadar ohm 4nkisarlar yazdml~hr. Bundam ba~8,her iki on dakika 6fBslndakifark da < Oif~er-ence pour 10') Qam. altmdakisiituna dercedilmi~tir. Mesel§ 25°,3<1 hk irtifam inkisarl mutlak); 2~.06·141 va 25°,4fi' hk irtifam inkisarl mutlakI2',04",49 {)ldu­

iundall' her lk:isininfa~kl: 2',05",41

I.~ ,.0,4, 49

0· 92 , buluru~ki,57ginei sayfaya bakI1d:lkta ayni mikhH'JD araIarl hi~asma y8zllml!~ oldugu goriiltir.

iBn mrklarm bHinmesielzemdir. Zira'Bizim irtiflumlz her vakit onar dakikadan onar dakikaya gibi kestirme rakkamlar -otamaz.Ktisurah dahi bulunur.

1928 takvimi hey'lnin 580 illcisayfasma baklhrsa 'baHl-

.slnda~ II a (Carrection des refractions norm ales) yani inkisatl muUakllll'Jn tashihi.. zazlh oldli~n goriiHir. Bu sayfa iki par­~a ayrdml~ olup sol tarafta( A emsali) 've sag tarafta (:8'emsali yaz}b~br. A emsali;inkisarm, termometreden dolayi iJe.abeden tashibatJm verrnekte olup - 3G derecei hararetten ·+·50derecei harar~te kadar yazIlI ve kar~Ilarmda vahiUen kiiC;tik birer emsAI bulunmaktadlr. Dikkat edilirse - tarmo­metre ililaratmm emsimeri alelumum +, ve bmUds (+) ter-.. mometre ililaratImn emsallesi hep (-) dir.

S emsaJinegelince; barometre ciVil stitunullun; 630 mili­

metl'elik t,azyikhtOen 789 ta~yikjne mukBbj);k.r~Ilarmda :kieza 1VllhiUen Mii~i:ik birer emsa1 bu}unmakltadlr. ,.Deniz lt6llviyei -vasatiyesinoekinormal t8~yiil oian 760milimetrede em.al

GtlnetJin bangi haclbil1e bakIlfflahdlr 85

tamamen sd.rdlf. BundBD 6V'veUd ems8Herin iiareUeri (-) ve bundan sontakiIet'in i,a.reUeri (+) dir. Konnesansm fi81 iooi sayfasmdaki emsaller dahi inkisllr tashihatmda kullamhrsa da, bizim tarif etmekte oldugumuz i~lerde istimale ihtiyac yoktur. Doha an beyet hesabahnda kuHamhr. Ve inkisarm rutubet­ten miitevellit muzur fa rklarml tashih eder. Bu i~lere, bu tarifrere bir nihsyet - vermek iCin ba§tan nihayete Kadar bir inkisar meselesi halledefsek; bu. niimune, pek c;ok sal'falar .dolusu tari.fattan daha eyi bir muallim olur. Oyle yapahm:

Mesele:

trtifa almdlgl bir anda, termomeh'e + 25,85 dereceyi ye tazyik de 775,3 milimetreyi gosterirse; semtiirreis mesafesi 61:°,48',31" bulunduguna gore inkisarm mildannI hesabetmek m.atluptuJ:? EvveHl semtiirreis zaviyesini 90° den tarhederek irtif8I bulahm.

90° 00' Ot)" , , 67° 48' 31" ---,-' - ,---22° 11' 29" bulunup bu irtifaa muka;. , ,

hil inkisar mutlakl 1928 konnesansmm 578 inci sayfasmda arayallm.

22",10 irtifaa mukabil inkisar .......... 2',26",56 dlr. Bu inkisarl saniye cinsinden gosterelim.

o balde- ............ 146*,56 olur. lrtifmmlzdan 1',29- aaldl. Buradaki saniyeyi dalaikai a~ari

olarak gosterelim (1928 konnesans sayfa 600) 0 halde l' ,483 olul'. Buno; irtifa 22°,10' He 22°,20' al'asmda inkisar farkl olan 1',20 mildarile muamele edelim. ~u; 10 dakika ic;in 1,20 in-

. kisar olufsa, a.eaba 1,483 i<;in ne miktar inkisarclk bulunur? tenasiibiinden :

1,20 : 10 .. }. = 1,7796 = 0" 18 bulunur. S : 1, 48~l' . too· ,

6.

86 24 iincii HartaCllar meCmUaSl .

irtifa btiytidtikce inkisar kti<;tileceginden 22,10 irtifal i~in buldugumuz inkisarl mutlaktan tarhl IAzlmgelmekle:

21 26" 56 , , I O",lS

2 ,26",30 bulunur. i§ht bu miktar semttirresimizin tama­IDI olan irtif81mlZm inkisarl mutlakldlr.

~imdi bu inkisarl; termometre ve barometre i§ar'atma gore tashih edecegiz. Yapacaglmlz tashihat saniye cinsinden

bulunacagl i~in usulden oldugu tizere baladaki inkisarl mut­

lakl tam amen saniyeye tahvil Jazlmgelir. Ve §u halde: 146",38 olur.

Evvela daima termometre ile rnuamele yapIllr. Derecei hararet; misalimizde 25,85 dir. A emsali hanesin­

den 25 dereceye mukabll emsal olarak 0",0877 - vardlr. 26

derece ile olan emsal farkl 0",0909 - 0",0032 - oldugundan i;lu 1 detecei hararet i<;in emsal fark] - 0",0032 olursa; 0',85

i<;in ne olur? tenastibiinden 0,0032

0,85

- 0",00272 bulunmakla vahide taksiminde yine - 0",00272 olur.

i§areti (-) oldugundan 25 derecei hararet emsali olan 0",0877 He cemedildikte, termometremizin biitiin i§'aratma ait emsil1

0',0899 bulunur.

Buldugumuz bu miktan; saniyeye tahvil idilen inkisai'l· mutlak He darbedecegiz ve hasIb zarbl yine inkisarl mutlak­tan tarhedecegiz. Miitebaki hasIll tarhlda tekrar barometre

emsali ile muamele edecegiz. Evvel emirde soyledigimiz zarbl

yapahm: irtifam miktarma gore buldugumuz inkisarl mutlak

Giinefjlin hangi hacibine bakIlmahdlr 87

saniye cinsinden; 146",38 termometrenin biitiin i~'aratma ait buldugumuz emsal; 0,0889 zarbolundukda;

13",159562 - bulunur. Inkisan mutlaktan ~Ikarahm:

146*,38 I 13,16--133,22 .... termometre tashihi biUi.

Buna (T) diyelim ve ~imdide barometre tashihine· giri~elim.

Barometre tazyiki 775,3 idi. Yine 1928 takviminin 580 inei B emsali h8.nesinde; 775 taz'lka mukabil olan ernsal + ,0197 'dir. 0,3 tazYlka rnukabil f~rk da, badelhesap yani tadili rna beynessatareyn usulile aneak 0,00042 bulunaeagmdan evvel­kine zam eyledgimiz tekdirde (~iinkii ernsaller gitgide biiyii­mektedirler )

+ 0,0197 + 0,0004

0,0201 bulunur.

l§bu rniktar barometrernizin biitiin i~'aratma fiit bir B emsalidir. Bu ernsaJ termometre ile tashih goren (T) mikta­rile keza zarp edileep.ktir. Edelim:

+ 0,0201 X 133w,22 = 2",697722 bulunur. l~areti + oldugundan (T) ile eernedilir. 0 halde:

133",22 2",70 +

135" 92 bulunur. , ~imdi bu rniktardan dakikalarl aYlrlrsak; 2,15",92 rniktan

bulunurki dlistura gireeek. olan musahhah inkisar budur. 10-kisar hesabah daima boyle yapllaeakhr. Yedi silsilelik rasa-

datm iokisar hesabah mUzi~ ve zor degilsede ~ok uzun bir

L

88 24. i1Il~ii HartacIlar mecmuaSl

ameliyedir. BinaenaIeyh bu bapta hesap makinesi kullanmak

daima ~ayam tavsiyedir ve emsallerin + li~ine ve- hgmft

~ok dikkat laZlmdlr.

Filhakika en biiyiik hataIar, i~arah riyaziyede vuku bulup

alelekser farkma vanlmazsada, diger cihetten yedi silsilelik

rasadatta ve mesela kablezzeval irlifa i~lerinde termometre He barometre pek degi~medigi halde, irtifalar her an miite­

beddil oldugundan ve rasadat aralan da hernen hemen mil­

savi gibi oldugundan her sitsi)anin diisturuna girecek inkisar­larda dormalolarak bir nisbeti . adediye dahilinde ufalmag-a

ba~lar. l~te inkisar hesabah yaplllrken bu keyfiyete dikkat laZlmdir. Eger inkisarlar normal olarak kiiQi.ilmeyorlarsa ve

bilhassa bazan biiyiik: ve bazan kiiviik v1k1yorsa hatah oldugu

derhal anla~lhr. BinaenaIeyh hemen. tetkike ba~lamahdlr.

Meyli ~ems tashihah:

~emsin meyli her an miitebeddildir. Ve binaenaleyh diis­tura koyabilmek ivin mutlaka rasat anma ait meylin bulun­

maSI icabeder. Halbuki meyillerj Grenevive g5re hesabedilmi~ ve 0 yo\da takvimi bey'iye y3~llmu;;. QJdu.gundan, cedavili mahsusaslDdan ahnacak meyillerin aynen istimali biUabi dogru olamaz.

~emsin meyli d5rt tiirlii ~erait dahilinde tasavvur olunabilir: 1) + olarak git gide biiyiir. Ba hal iiv ay devam eder.

21 marttan 22 hazirana kadardll". Bu taribte meyli ~ems

a~amt bir mikJara balig· olur. Yine . + olarak gitgide kiivi.iliir. Bu da iiv ay devam' eder.

22 bazirandan 22 eyliile kadardu. Bu tarihte meyli ~ems (slflr) olur.

Giine~in hangi nacibine hflklhnalIdlr 89 ~~~~~~~~~~~---,~-~-,-,-/-/~~.~~-//----~-'-----~-~~'-"~~/-./'--~--"---,,-~~---./~.~ .. ..,.,,-~~----~-----~,-,-~~

3) Meyli $ems (-) olmak Uzere gitgide bUyur. Bu hadise 22 eyliilden22 kammuevvele kadar temadi ederbu taribde

meyli ~ems (-) azami bir miktara balig olur. 4) Meyli~em~ yine (-) olmak Uzere gitgide kiic;iiliir.

Yine buda iie; ay devam eder. 22 kanunuevvelden 21 marta

kadardlr. Bu tarihte meyli ~ems yine sIfJr olur. J~te bu dilrt liirlii hallerde; mahal1in rasad anmaait

meyIi '$'emsi bulnra'k baya~l bir i~ l'sede. ras~d mevkiinin Grenevicin §'arklhdaveya garbmda bulundu~iI teemmiil edi­terek tney lih buy ii mesimi veya kii<;iihnesimi lazlmgetecegi atllm~nlac'3g1 gibi, esasen Htkvimi heyideki tertip dahi, bu i~te

hat" yapl1mamasml tetnin edecek bir ~ekildedir. ~oyle ;bir dii~iinelim:

'Bi'z r1:tssdatIttuzl; daim'a Grenevic;in ~arkma miisadif mema­hkte yapacag,z, $u halde Giine~ evvela bizim msfmneharl­

tmza gelecek v~som'a Gr'enevive dogmgidecektir. Bu hM her vakil boyle vukllbulacagmdan yukarda lmlathglmlz; BitinCi hilde: Meyli ~em. bizde Ilzdu Grenevi<;de <;oktur + olarak

ikincib81~ : " "bizde coktnr Gtenevi<;de azdu yine + olarak n~iioci1 hilde:" "bizde azdu Orenevi<;de <;oll:tur - oiarak .

Dordiincfi halde: " "bizde ~oktur Grenevic;de 3.Zdlr yine - olarak

yine bir misal yaparsak meyli ~ems hesubl dahi kola yea

anla~Jbr.

Mesele:

18 te§rinievvel 1928 kablezzeval 9 saat 12 dakikada Es­ki~ehirin haddi ~arkisillde birirtifa aldlk. Acaba 0 andaki tweyH 'eems ne kadardlt?

Konnesanslarda ~enJse ait biitiin cedavil ba§ taraflardadlr. (1928 konnesansl sayfa 10: 25) Bu sayfalarda octobre hanesi ve 17 nci gilniinti buluruz. <;iinki tneyli ~emsler Grenevi~ ta­roam vasatisine gore verildiginden doIay), bu misalimiztie

90 24 fincii Hartactlar mecmuaSl

18 inei gUne ait meyl ile mmlmele yapa·maYlz. Bir gUn ev­velki meyli alIp onunla muamele yapmak ieabeder. Zira; de~ gil Grenevi<;te, rasad anmda hatta bizde bile i8 te!?rinievvel

zevali hulul etmemi~tir. ~u halde takvimden 17 te~rinievvel zevalindeki meyli ~emsi almak icabeder. Ve fakat hesabaUa

hizlmgelen saatler farkml da unutmamak lazHDgeiir.

Sayfa 22 ile sayfa 23 aradlglmlz mahaldir. Bunlardan sol sayfadaki mekadir, GreneviQ msfUlleyline aittir. Orada i~jmiz yoktur. Sag sayfamn sol tarafl GreneviQ zamam vasatisine ait zamam medeniye mukabil mekadiri heyiyeyi vermektedir

ki aradlglmlzl daima buralardan alac8glz. Orllya mUraeaat

edersek Deelinaison hanesinde 17 te~rjnievvele ait meyJi ~emsin (9°, 15; 59" 3) oldugunu gorUrUz. Bu rakkamm kar­

§lsmda ise (54", 94 -) miktan vardlrki balasmda yazlldlg1

iizere meyli ~emsin bir saatlik tebeddiiliinU irae eder. Meyli

~ems ise git gide (-) olarak biiyiimekte bulundugundan

elbette ve elbette bizim rasad mahallindeki meyli ~emsi Gre­

nevivin 18 inei giinUne ait meyildenen kUvUk, ve fakat 17 nci giinUne ait GreneviQ meyli ~emsinden biUabi bUyUk olaeakhr.

Fakat ne kadardlr? Bunu hesap edelim. Evvelemirde mev­klimizin Greneviye nazaran tulti cografisinin bilinmesine liizum

vardlr. Fakat bunun iyin eografya hartalarmdan almaeak kaba bir tui bile kari gelir. Zira bIr kaQ saniyelik ve haUa daki­kahk bir hata meyli ~emsin hesabmda hiy bir te'sir yapmaz.

Sa. D. s.

BinaenaIeyh tuliimiiz §arki oldugundan 2, 02, 00 - dlr. Eger hiz rasadImIzI bilfarz haddi §llrkide tam zeval vakh yapsay­dlk, GUne~ bizden soora 2,02 dakikada Grenevicin msfmne­harma vasIl olacakh ~u halde 17 te~rinievvel Grenevi<; ze­valinde meyJi $ems i9in takvimde ne yaztlI ise onu alacak

Giine~in hangi hacibine balulmahdlr 91

Sa. Sa. D.

ve buna tebeddiilu yeksaa ile (24-2" 02) miktarml zarbed'p

zammedecektik.

Mesela; yukarda dahi yazdlglmlz vec;hile:

1928 17 te~rinievvel Grenevic; zevalinde meyli ~ems

- 9°12' 59" 3 , , Tebeddiilu yeksaa ile a~arl zama farkl olan

21,96 hasih zarbl o 20' 06" 5 , , , l 'emedildikierilllde 0° 36' 05" 8 , , ,

iderki; 18 te~rinievvelinde haddi ~tl.rkide tam zeval vaktmdaki

meyli ~emsi dir.

Fakat biz rasadI; mevkiimizin zevalinden evvel yapbglmlz

ic;in meyli ~emsin ta.3hihmde yalmz tulii 'cograflyi kullanma~ kari degildir. Buna; rasad ammlzdan zevalimize kadar gec;en

miktarmi da zammetmek lazlmdlr. ~u halde: Sa. D.

12 00 Zeval vaktl 9 12 - Rasad am

Sa. D.

02 48 miktanmda tfil farkma zammedersek: 2 02 00 tUl fark. 2 48 00 rasad anile zevalimiz araSI Sa. D. S.

4 50 00 bu]unur. Bu defa bunu da 24 den tarhedersek 19 saat 10 dakika buluruzki bu miktar; Grenevic;in 17 zevalin-

den itibaren bizim rasad zamammlza kadar gec;en muddeUir. Bu miktarl a~ariye tahvil edersek (1928 konnesansmm 600

Sa.

tincu sayfasmda) 19,167 buluruz.

Tebeddiilu yeksaa ile zarbedelim.

Aksi taraftan tulii cografi hukmundedir.

92 24 dnell Hnrtacllar mecmuaSI

19,167 X - 54,94 = - 1053",03 = ~ 17 ,,33",03 olup, Gre­nevi<;in 17 zevalindeki meyli ~ems He eemedersek:

9°, 15, 50N, 30

17,33,03

9° 33' 32" 33 bulunurki, meselemizdeki diistura hire.. , , , eek h~kikt meyli ~ems budur. Mamafi bu gibi mesailde, Gre­

nevi<;in 1R zeval vaktma ait meyli ~ems ahnilrak bunu, te-. beddiilU yeksaaYI z.arp suretile bulunaeak miktarla muamele dahi miimkUn olup, 0 vakit Gr~nevi<;in 18 inei zeval vaktma

ait meyli ~ems, bizim rasad ~amanmllzdaki meyli ~emsten biiyiik olaeagl eihetle (meselemize goredir) hasih zarp ile bu-

lacagimiz miktarm tarhl lazlrngelir. TarhrnI, cemmi yapllr:qak HizIrngelecegmin dii~iinmek icabetmez. Bizlm tulii eog"afi -oldugundan ve tebetldUHi yeksaa dahi - bulundugundan ha­sih zarplarl + ylkmakJa, Grenevi<;in - olan meyli ~emsinden bittabi <;IkarIlmasl IAzlrngelir.

Mesele 2:

27 te~rinisani 1928 tarihinde badezzeval saat 15 dakika 27 saniye 36,5 de lzmir hiikumet saat kuJesinde rasad yap­t1k.· Saat kulesinin Grenevic; msfmneharma nazaran tulii ~arki

Sa. D. S.

olarak 1, 48, 31 dir. Buna nazaran am rasaddaki meyli ~ems ne kadardlr?

Hal1i:

1928 takviminin 25 inei sayfasma bilmiiraeaa laZlmgelen meyli ve tebeddiilii yeksaayi alallm.

Sa. D. S.

Fakat dii§tinelimki, tul fark. 1, 48, 31 oldugu halde biz, kendi zevalimizden takriben 3,5 saat sonra rasad yaptIglmlz­dan Giine~ yevrni mezkurun rasad amnda hatta Greneviy lllS­

fmneharmda yoktan geymi~ demektil'. ~u hiilde konnesansm malum sayfasmda, artIk bit gUn evvelki zevale ait meyli

Glint'~i n hangi haeibine bakllmahdlr 93

nlmak bittabi dogru olamaz. Ayni gline Yllni 27 te~rinisani

zevilille att meyli aimaga mecburllz. Alalun: Yevmi mezkurde; Grenevic zevMi vasntisindeki meyli ~ems

20°, 57', 27", 50 dir. 0 gline mahsus bir saatlik tebeddtilii meyil miktan 29/1, 35 dlr. ~imdi; biz rasad yaptJglmlz anda saati vasatii Grenevic kay idi yani Gline§ GreneviQ zavalinden

ne kadar saat sonra gecmi!;l idi. Bunu hesap edelim: Sa. D. S.,

Sa at kulesindeki rasad am 15, 27, :16,() idi. Bundan tul

farklmlzl tenzil edersek I 1,_48,_31,~ __ Sa. D. S.

13, 39, 05,5 ,kahr. MeyiBer; zamam hey'iden verildigine ve zamam hey'i de

zavalden ba~ladlgma gore, buldugumuz miktardan 12 saat tarh edersek 13, 39, 05,5

I 12, 00, 00,0

1, 39, 05,5 kaitrki i~bu mlktar, bizim rasad ammlzdaki ~emsin Grenevic; zevalinden gr>yeli ne Kadar

saat oldugunu blldirir. Biuaenaleyh tebeddtilU yeksaaYl bu­

nnnia zarbederek yevmi mezkftre ait meyli ~ems ile muame­

leden ba~ka bir ~ey kalmaz. l~bu saati evvelemirde a~ariye

tahvil edelim, ve zarbedelim, ve keenne rasad mahalJi Gre­

n'evicin garbma gecmi~ gibi oldugundan i§areti deg1~mekle: 28", 35 - tebeddlilU yeksaamlz

X 16, 51 + a§ariye muhavvel saat -- - -_.--46", 81 - bulunmakla 27 zevaline ait meyli ~ems He

badelmuamele: 20°, 57', 27", 50

I 46~~_1 __ ~Oo, 58', 14", 31 olur.