‘n program om mense tehelp om die uitdagings van ‘nkankerdiagnose te oorbrug

‘n program om mense tehelp om die uitdagings van ‘nkankerdiagnose te oorbrug

KankerSorgHanteringsgids

Haai, onsgee om!

Haai, onsgee om!

Wat nou?Wat nou?

So, jyhet kanker...So, jyhet kanker...

Tolvry 0800 22 66 22www.cansa.org.za

Die KankerSorg Hanteringsgids

Hoofstuk 1 - Vier die lewe metoorgawe

Hierdie KankerSorg Hanteringsgids bevatinligting en ondersteuning om persone tebemagtig om die diagnose van kanker, diebehandel ing daarvan en moont l ikekomplikasies te verstaan en te verwerk. Ditbevat ook inligting oor moontlike veranderingin die voorkoms van die liggaam, emosies enmaatskaplike probleme asook hoe en waarhulp en ondersteuning verkry kan word.

Dit bevat ook inligting oor die newe-effektevan kankerbehandeling en gee praktiese raadoor wat persone, hul geliefdes, versorgers,helpers en vriende in die alledaagse lewe kandoen om hul kankerreis te vergemaklik en ombeheer te neem deur ingeligte keuses te maak.

Hierdie audio-program bevat die volgendeinligting:

Vier die lewe met oorgawe. Diebelangrikheid van positiewe denke en hoeom met oorgawe te lewe.

Wat is kanker, die behandelingdaarvan en hoe om moontlike newe-effektebaas te raak

Hantering van die emosioneleeffek van kanker en die belangrikheid vankommunikasie

Voedings-, lewenstyl- enhanterings-riglyne

As jy skielik met die ‘Groot K’ gekonfronteerword of hoor dat jy selfs die dood in die gesigstaar, mag jy besef dat die lewe ‘n geskenk iswat nie as vanselfsprekend aanvaar mag wordnie.

Die groot vraag is of ons elke oomblik daarvanbewus is dat die lewe kosbaar is en dat elkelewensoomblik met oorgawe gevier behoort teword. Dit is nooit te laat om die lewe te leerwaardeer of om elke oomblik te begin koesternie.

�

�

�

�

Hoofstuk 1:

2:

3:

4:

Hoofstuk

Hoofstuk

Hoofstuk

Dit mag onsensitief klink om met iemand tepraat oor die viering van die lewe wat onlangsmet kanker gediagnoseer is. Tog is dit een vandie kragtigste wapens wat op die kankerreisgebruik kan word.

Fokus daarop om die lewe te koester deur opgeestelike, emosionele, fisieke en spirituelevlak gesond en wel te wees. Dit is belangrik omsteeds lewenskwaliteit te ervaar en positief tebly.

Behou ‘n positiewe uitkyk op die lewe en fokusop dit wat jy nog wil bereik. Vermy mense watnegatief is en wat jou nie ondersteun in joupoging om positief te bly nie.

Deur die lewe te vier, neem jy beheer oor joulewe, word jou spanning verminder en wordjou immuunstelsel versterk. Dit skep sinvolheiden gee jou moed en krag wat jou deur diedonker tye sal dra. Jy leer om die tyd wat jounog gegun is na waarde te skat en aan te gryp.Deur die lewe te vier, leer jy om tyd,vriendskap en lewe self te waardeer.

‘n Positiewe houding sal bydra tot genesing opemosionele en geestelike vlak. Om te glo dat jysal lewe, is nie ‘n waarborg dat jy wel sal lewenie. Sou jy egter glo dat jy gaan sterf, sal dit jouhoop en geloof op oorlewing kortwiek enverydel.

‘n Bekende skrywer, Ruth E Renkel, het gesê:“Jy lewe langer sodra jy besef dat die tyd wat jybestee om ongelukkig te wees, verkwis word.”

Ons sal nou die volgende aspekte ondersoeken deurwerk:

Identifisering en hantering van spanningOntwikkeling van ‘n positiewelewensuitkykLeer om te vergeweDaarstelling van doelwitte en planne vir dietoekomsVind weer ‘n doel vir die leweLeer om in die oomblik te leweErken die belangrikheid van geloofMaak seker jy rus genoegPoog om sonder pyn te lewe

�

�

�

�

�

�

�

�

�

1

Beïnvloed spanning gesondheid?

Is alle spanning negatief?

Hoekom is dit belangrik om te ontspan?

Spanning is ‘n reaksie van die liggaam op dieomgewing. Dit hou verband met die vermoëom aan te pas by verandering. Uitermatigespanning veroorsaak die gevoel dat alles in joulewe buite beheer is.

Spanning word onder andere veroorsaak deursiekte, verlies, die dood van ‘n geliefde,probleme by die werk, daaglikse irritasies enonopgeloste kwessies. Hoë vlakke vanvoortdurende spanning mag ‘n mens seimmuunstelsel onderdruk en die vermoë omteen siekte te veg, negatief beïnvloed. Liggaamen gees werk saam as ‘n eenheid. Net soos jounegatiewe gedagtes negatief kan inwerk op dieimmuunstelsel, so kan positiewe gedagtes joubevoordeel en jou help om kanker te beveg.

Korttermyn spanning, soos spanning as jyeksamen skryf of as jy senuweeagtig is voor entydens ‘n werksonderhoud, kan dien asmotivering om te presteer. Dit is voortslependeen langtermyn spanning wat jou vermoë om ‘nsiekte te bestry, benadeel. Op die lang duurkan spanning veroorsaak dat jy heeltemalbeheer oor jou lewe verloor.

Ontspanningstegnieke help die liggaam deurdie hartklop te verminder, bloeddruk te verlaagen asemhaling te reguleer. Die resultaat is ‘nwarm en gemoedelike gevoel wat jou kalm,dog steeds op en wakker laat voel. Hormone,ensieme en jou liggaam se natuurlikepynstillers word vrygestel. Hulle versterk dieimmuunstelsel en laat jou dadelik beter enmeer gesond voel.

Navorsing het bewys dat mense wat chemo- enbestralingsterapie ontvang se spanning,angstigheid en depressie verlig kan word deureffektiewe ontspanningstegnieke. Dit kan ookonaangename newe-effekte soos naarheid,pyn en braking verlig.

D i e g e b r u i k v a n s e l f h e l pontspanningstegniekeAs die kinders by die skool moet kom, joulewensmaat aandring op jou aandag, jy soek na‘n spesifieke kledingstuk wat jy nie kan vindnie, jou baas wil hê dat jy ‘n vergadering moetbywoon en jou beste vriend jou dringendnodig het - alles tegelykertyd - mag dit vir jouvoel of jou wêreld inmekaar wil tuimel. Moeniekop verloor nie. Soos baie ander mense het jyheel moontlik al vergeet hoe om te ontspan.Wanneer jy voel dat jy rustig en ontspanne is,neem ‘n pen en papier en begin prioritiseerhoe jou dag moet verloop.

Hier is ‘n paar nuttige wenke om jou spanningte verlig:

As jy dink meditasie beteken dat jyjou liggaam in ‘n ongemaklike posisie moetforseer en vir ‘n uur of meer vreemde geluidesoos "oohs" en "hmms" moet uiter, dink weer.Enige aktiwiteit wat help om jou rustig in diehuidige te hou of selfs enige herhalende aksiemag ‘n bron van meditasie wees.

Sodra jy aan werk dink, aan jou verhoudings ofaan die ellelange lys goed wat jy nog moet ofwil doen, raak stil en bring jou gedagtes terugna die hede. Probeer dit vir 10-15 minute elkedag en beleef hoe jou spanningsvlakke verlaag.

Wanneer jy gespanne is, raakjy kort van asem omdat jy vinnig en vlakasemhaal. As jy kalm is, is jou asemhaling meerontspanne en haal jy dieper asem. Veranderdie manier waarop jy asemhaal om meerontspanne te wees.

Laat ‘n groot suguit terwyl jy jou bors laat sak en haal gemakliken ontspanne asem deur jou effenssaamgeperste lippe. Haal dan diep asem envoel hoe jou maag, borskas en lae rug uitsit.Blaas nou jou asem uit met ‘n groot sug en laatsak jou borskas. Voel hoe jou maag, rug enborskas ontspan. Herhaal hierdie aksies 10keer en probeer om met elke asemteug meer teontspan.

Mediteer -

Haal diep asem -

Probeer gerus die volgende -

Mediteer -

Haal diep asem -

Probeer gerus die volgende -

2

Kyk om jou rond -

Drink ‘n koppie gesonde, warm tee -

Betoon ‘n bietjie liefde -

Hoekom?

Oplettende versigtigheidbinne konteks van die hier en nou verryk ‘nmens se lewe en maak dit meer betekenisvol.Benader die lewe soos ‘n kind sonder om teoordeel. Oplettende versigtigheid beteken omop een aktiwiteit op ‘n slag te konsentreer. Omop die hede te fokus, kan jou help om teontspan en dit kan as buffer dien teenangstigheid en depressie.

Oefen deur verskillende sintuie te gebruik omop jou onmiddellike omgewing te fokus.Indien jy buitekant is, geniet die kleur, vorm engeur van blomme, hoor hoe die voëltjieskwetter en bekyk ‘n boom van naderby. Sou jyjouself in ‘n inkopiesentrum bevind, kyk na ‘nmooi kledingstuk in ‘n winkelvenster, vat aaniets wat vir jou mooi is en fokus op hoe ditgemaak is, of koop met die oog nuwe meubelsdeur te let op elke detail van die patrone enstyl. Sit in jou gunsteling hoekie en geniet ‘nlekker koppie tee. Solank as jy op iets in diehede kan fokus, sal stres op die agtergrond bly.

Indien jy ‘nkoffiedrinker is, probeer ‘n koppie tee vir ‘nverandering. Koffie verhoog die vlakke van dieberugte stres-hormoon, kortisol, terwyl ‘nkoppie tee, veral gesonde Rooibostee, jougesondheid en ontspanning bied. Rooibosteeis tradisioneel ‘n gunsteling om gemoedsrus teveroorsaak en om spanning te verlig. Dit het ‘nbewese positiewe effek op die immuunstelselen bevat ook groot hoeveelhede anti-oksidante.

Gee aandag aan envertroetel jou troeteldier. Gee vir iemandspesiaal ‘n drukkie, hou jou man of jou vroustyf vas en betoon liefde, of praat met ‘n goeievriend of vriendin oor die goeie en mooi dingein die lewe. Navorsing het ook bewys datfisiese kontak, soos om jou hond of jou kat testreel, kan help om jou bloeddruk te verlaag enom streshormone te verminder.

Kenners is van mening dat goeie engesonde sosiale interaksies die brein help ombeter te funksioneer en om sodoende

Kyk om jou rond -

Drink ‘n koppie gesonde, warm tee -

Betoon ‘n bietjie liefde -

Hoekom?

positiewe denke te bevorder. Dit dra by datpersone dit makliker vind om met nuweoplossings vir oënskynlik onoplosbareprobleme na vore te kom.

Volwassenes het ook tyd nodigvir hulself. As jy agterkom dat jy jou humeurmaklik verloor, gaan sit alleen op ‘n stil plek ofgaan lê ‘n bietjie om tot bedaring te kom. Haal‘n paar keer diep asem en konsentreer daaropom jou spanning te verlig en om jou hartklop tekalmeer. Word stil in jou gemoed en onthouom tyd te maak om te ontspan. Spanningsvollesituasies, probleme en gedagtes kan ‘n bietjiewag totdat jy weer gereed is om hulle te pak.

As jy hierdie tegniek toepas, sal jy grotergemoedsvrede ervaar. Ou gewoontes moetmet nuwes vervang word en dit mag dalk 'ntydjie neem om dit te vestig. Moet dus nie touopgooi nie. Herinner jouself gedurig om nuwetegnieke te probeer toepas totdat dit deel vanjou lewenspatroon word.

Bemagtig jouself deur kennis te bekom envaardighede te ontwikkel wat jou negatiewegedagtes, emosies, denkpatrone en gewoontesomskep in ‘n meer positiewe benadering. Ditsal jou in staat stel om die lewe beter tehanteer.

Sommige persone glo dat al wat hulle moetbydra om beter te word, is om 'n dokter tebesoek en behandeling te ontvang. Jougeestestoestand kan ‘n diepgaande uitwerkingop jou fisiese welsyn hê. Om betrokke te weesin jou eie kanker-reis na gesondheid vereismoed, motivering en uithouvermoë. Talleveranderinge in jou lewe mag nodig wees ennuwe prioriteite moet geïdentifiseer word.

Benjamin Franklin het gesê: “A man wrappedup in himself makes a very small bundle” - ditwil sê: “Iemand wat in homself toegedraai is,maak ‘n klein bondeltjie”.

Gun jouself tyd -

3

Hier volg ‘n paar praktiese maniere omspanning te hanteer.

Ontwikkel ‘n positiewe houding

Leer hoe om jou tyd te bestuur -

Ontwikkel ‘n gematigde en gesonde leefstyl -

Ontwikkel ‘n humoristiese uitkyk op die lewe -

Skep ‘n gemoedelike omgewing -

Leer om “NEE” te sê -

Kies hoe enwaaraan jy jou tyd en energie wil bestee. Neemtyd af as dit nodig is.

Bou jou krag op met gesonde voeding ensoveel oefening as moontlik.

Leer om te lag en laat jouself toe om diehumoristiese kant van die lewe en situasiesraak te sien en te geniet. Soek boeke, flieks enmense wat jou laat lag. Om te lag, is goeiemedisyne.

Omringjouself met mense en goed waarvan jy hou.Kuns, musiek en goeie boeke kan jou vertroosen is kos vir jou siel. Skep orde in jou huis en injou lewe en raak ontslae van dit wat oortollig is.

Leer om te delegeer en spaar jouenergie vir belangriker en aangenameraktiwiteite. Kom tot die besef dat jy nie allesalleen hoef te doen nie.

Moenie meer aanpak aswat jy kan hanteer nie.

As jy daaraan glo dat jy volkome magteloos isom iets aan jou siekte te doen, sal joubenadering veroorsaak dat jy hulpeloos enhopeloos voel. Jy sal uitvind dat jy negatief metjouself kommunikeer.

As jy egter glo dat jy in staat is om beheer teneem oor jou situasie en jou houding teenoorjou siekte, het jy jouself alreeds bemagtig om‘n positiewe standpunt in te neem.

Verander die ”hoekom” van kanker na “hoeom te...”

Erken dat positiewe geleenthede kan volg uitdie geveg teen kanker - soos om nuwe tegniekev i r se l f sorg aan te leer. Veranderbekommernisse in positiewe aksies enuitdagings.

Vra om hulp -

Leer hoe om jou tyd te bestuur -

Ontwikkel ‘n gematigde en gesonde leefstyl -

Ontwikkel ‘n humoristiese uitkyk op die lewe -

Skep ‘n gemoedelike omgewing -

Leer om “NEE” te sê -

Nadat jy met kanker gediagnoseer is, moet jyprobeer om jou lewe as ‘n kanker-reis tebeskou. Alhoewel jy nie jou diagnose kanverander nie, is jy verantwoordelik vir wat jy ophierdie reis doen. Besluit elke oggend hoe jywil hê jou dag moet verloop en probeer om joudag so in te kleur.

Wat is jou houding teenoor jou diagnose?Probeer om die vrees van jou diagnose teverander na ‘n uitdaging. As jy jou persepsieverander, sal jy krag en deursettingsvermoëvind wat jy nooit besef het jy gehad het nie.

Mense wat met kanker gediagnoseer word,voel dikwels of hulle geen keuses meer het nie.Jy het altyd ‘n keuse. Jy kan besluit watterhouding jy tydens hierdie moeilike tyd gaaninneem.

Laat jouself toe om by tye kwaad en hartseer tewees maar beperk hierdie tye. Laat jouself toeom te oorweeg dat jy moontlik môre of in dienabye toekoms weer beter sal voel.

Kom ons kyk eers wat jy aan jouself doen as jynie in staat is om te vergewe nie. Wanneeriemand iets doen wat jou ontstel, voel jyhartseer, kwaad en seergemaak. As jy weier omte vergewe, verbruik jy energie deur kwaad tebly en met verloop van tyd veroorsaak ditspanning in jou liggaam.

Vergifnis help om die herinnering van wat metjou gebeur het, te genees. Wat gebeur het, blydeel van jou geskiedenis, maar dit hoef nie joulewe te domineer nie. Deur vergifnis bevry jyjouself van die onaangename gedagtes enemosies van die verlede.

Madiba het vir ons die ware betekenis enbelangrikheid van vergifnis geleer. Dit wasalleenlik deur vergifnis dat Suid-Afrika in staatwas om ‘n reënboognasie te word. Stel jouselfvoor wat met ons land en sy mense sou gebeurhet as Madiba sy woede en frustrasie verwoordhet en daarvolgens opgetree het.

Omdat hy in staat was om te vergewe, het hyhomself vrygemaak van die verlede en

Leer om te vergewe

4

derhalwe was hy in staat om ‘n vreedsameverandering in Suid-Afrika teweeg te bring.

Kyk na jou eie lewe: het jy vergewe of beleef jynog steeds woede? Die gawe om te vergewe, isdie wonderlikste en mooiste geskenk wat jy virjouself kan gee. Deur te vergewe, sal jy vredeervaar.

Jy moet ook leer om jouself te vergewe, jouselfte aanvaar en vir jouself lief te wees.Aanvaarding is ‘n belangrike aspek wat jy moetaanleer om met kanker saam te leef. As jy deural die emosies gewerk het, stel dit jou in staatom te kom waar jy in stille verwagting self teenjou siekte kan baklei en te vergeet vanhulpeloosheid en hopeloosheid.

Jy is nou in staat om realistiese doelwitte vir dietoekoms te stel.

Om doelwitte te stel en te bereik, sal jou helpom te fokus en vir jou rigting gee. Stelaanvanklik klein doelwitte soos byvoorbeeld:“Vandag sal ek myself toelaat om vir tienminute te ontspan.” Wanneer jy dan joudoelwit bereik het, sal dit jou vervul met ‘ngevoel van sukses en beheer. Dit maak jou dagdie moeite werd.

Stel dan groter doelwitte - beplan byvoorbeeldom ‘n vriend te ontmoet of om oefening tedoen. Elke doelwit wat jy stel en bereik, is ‘nmanier om jou lewe te vier.

Planne vir jou toekoms mag verander om aante pas by jou nuwe uitkyk op die lewe. Moenietou opgooi of ophou lewe en hoop vir dietoekoms verloor nie. Elke doelwit wat jy stel enbereik, is ‘n tree nader aan jou doelwit omvoluit te lewe en jou lewe te vier.

‘n Kanker-diagnose mag jou tot aksie dwing. Jymag voel dat jou diagnose jou planne in diewiele gery het of jy mag dink dat jy nou geennut meer in die lewe het nie. Jy mag voel asof jyvan dag tot dag sonder sin of doel leef. Somsvergeet jy wie jy is of was en watter bydrae jy tot

Stel doelwitte en maak planne vir dietoekoms

Lewe vir ‘n doel

die lewe gemaak het. Jy moet onthou en jouselfgereeld daaraan herinner dat jy oorwaardevolle kennis en ervaring beskik en dat jydit met ander kan deel.

‘n Deel van jou kanker-reis is om met ander tepraat wat ook met kanker gediagnoseer is. Jykan hulle bystaan om deur moeilike tye te kom.Deel van jou kanker-reis is om ander te helpsoos die mense wat jou gehelp het.

Om ‘n doel te vind om voor te lewe betekendat jy besef hoe kosbaar jy is, dat jy jouself ag endat jy die lewe vier, omhels en waardeer.

Wat so besonder uniek aan kanker-oorwinnaars is, is dat hulle nuwe betekenis indie lewe ontdek.

In plaas daarvan om te fokus op dieonsekerhede, jou siekte of op die toekoms watvir jou voorlê, omhels en koester eerder jougeliefdes en laat hulle jou lewe betekenisvolmaak. Wees dankbaar vir elke oomblik wat jysaam met hulle kan wees.

Jou geloof kan jou ondersteun, vertroos,bemagtig en versterk. Dit maak nie saak watjou geloofsoortuiging is nie, jy sal meerbeskermd en gekoester voel in ‘n tyd wanneereensaamheid en magteloosheid dreig om joute oorweldig. Volgens narvorsing is gebed enmeditasie fisies en emosioneel voordelig. Dit iswaardevolle hulpmiddels wat voordelig is vir ‘ngesonde gees en liggaam.

Mediese wetenskap kan vrae oor jousiektetoestand beantwoord en behandelingvoorstel terwyl godsdiens en geloof geestelikeondersteuning aan die mens bied.

Vrae soos ‘hoekom ek?’ kan nie deur jougeneesheer beantwoord word nie. Wanneergeestelike heling en bemoediging nodig is,speel geloof en gebed ‘n hoofrol. Etlikenavorsing het reeds bewys dat mense watkerke, sinagoges of moskees besoek, mindersiek word. Mense wat bid en waarvoor daargebid word, genees ook vinniger. Geloof en

Leer om in die oomblik te lewe

Geloof kan help

Wat beteken dit om “in die oomblik” te lewe?

5

gebed het ‘n positiewe invloed op ‘n mens severmoë om siekte en ander moeilike situasieste hanteer.

‘n Mens moet 6 - 8 uur per nag slaap omoptimaal te funksioneer en gesond te bly. Laataande voor die televisie, stimulante en laat-aand maaltye verbreek jou natuurlikeingeboude slaappatroon. Dit verhinder dienatuurlike vervaardiging van melatonien, dienatuurlike slaaphormoon. Melatonien is ‘nkragtige anti-oksidant en speel ‘n belangrikebeskermingsrol by liggaamselle. Die vormingvan melatonien vind plaas gedurende dievroeë aandure. Daarom is elke uur slaap voormiddernag van groter waarde as slaapgedurende die vroeë oggendure.

Die vinnige oogbeweging tydens slaap, ookbekend as ‘rapid eye movement’ of REM-slaap,is die laaste fase van die normale slaappatroonen is baie belangrik vir die instandhouding vanleer en geheue. Deur ‘n normale slaappatroonte verbreek of die REM-slaap uit te skakel, kandie brein-, die immuunstelsel- en hartfunksienegatief beïnvloed word.

Doen die volgende om beter te kan slaap:Oefen gereeld, veral net voor slapenstydGaan loop saans ‘n entjie indien jy dit metveiligheid kan doenMoenie lê en televisie kyk in jou bed nieVermy stimulante soos kaffeïen en tanniendirek voor slapenstydWees ontspanne voor slaaptyd – neem ‘nwarm bad en lees rustig in die bedDrink ‘n koppie rooibostee ‘n uur voordat jybed toe gaanMaak seker jy slaap ten minste 6-8 ure pernagSlaap in ‘n stil, donker en koel omgewing omrustige slaap te bevorder

Emosionele en geestelike pyn is net so werkliksoos fisieke pyn. Maniere moet gevind wordom enige pyn wat jy mag ervaar, te verlig.

Professionele gesondheidsorgpraktisyns soos

Rus en slaap genoeg

Lewe sonder pyn

�

�

�

�

�

�

�

�

KANSA se personeel en vrywilligers is kennerswat versorging bied en help om pyn te verlig.Hulle kan jou van raad bedien oor die nuutsteterapie om pyn en simptome te verlig. Hullekan jou ook help om onopgeloste kwessiesdeur te werk en raadgee oor praktieseprobleme wat jou kwel.

Hulle kan ook inligting en instruksies verstrekoor hoe om jou pynvlakke te ondersoek envoorstel hoe om dit te behandel en te verwerk.Hulle kan jou ook na ‘n kapelaan of geestelikeleier verwys wat jou geliefdes kan ondersteun.

Die eerste stap is om fisieke pyn en simptomeonder beheer te kry. Jou gesondheidspersoneelsal vir jou ‘n plan daarstel om jou gemaklik enpynloos te hou. Die plan kan korttermynmedikasie vir akute pyn insluit. Medikasie kanper mond of deur die vel toegedien word,afhangende van die metode wat die beste virjou werk.

Ons hoor dikwels dat mense begaan is oor dienarkotiese aard van sommige pynmiddels.Morfien en ander pynmiddels word in kleindosisse toegedien wat nodig is om pyn effektiefte verlig. Die toediening van die medikasieword streng gemonitor.

Soms ontwikkel ‘n persoon ‘n toleransie vir ‘nhoër dosis as gevolg van intense pyn. Die dosiswat voorgeskryf en toegedien word, wordsorgvuldig deur die mediese span gemonitorom te verseker dat jy en ook jou geliefdesgemaklik is daarmee. Medikasie wordvoorgeskryf met die doel om jou pynhanteerbaar te maak. Jou KANSA-raadgewerkan help om jou aangaande die hantering enbeheer van pyn en pyn-terapie so aan te pasdat dit vir jou hanteerbaar is..

Behalwe medisyne is daar ook ander metodeswat jy kan gebruik om pyn te verlig ensimptome te beheer. Massering kan pyn enspanning verlig en jou laat ontspan, dievertering van kos verbeter en jou help om beterasem te haal en beter te slaap.

Natuurlik is nie alle pyn fisiek van aard nie. Jou

6

raadgewer kan jou help om die pyn vanonopgeloste kwessies te verwerk en te hanteer.‘n Geestelike leier of terapeut kan jou help omgemoedsvrede en berusting te kry.

Deur die praktiese tegnieke in hierdie programte volg, kan jy:

Kennis verkry om ingeligte besluite te neemSelfhelp tegnieke aanleer wat jou kanbemagtigJou liggaam opbou en jou immuunstelselversterkLeer om positief met kanker te leefIngestel word om die lewe te vier

KANSA het verskeie programme wat daaropfokus om oorwinnaars te ondersteun om dielewe te vier en om ‘n boodskap van hoop aanmense te bring. Jy word hartlik uitgenooi om byeen van ons KANSA Sorgsentra aan te klop virverdere hulp en ondersteuning. Kom vier ookdie lewe saam met ons tydens een van onsRelay for Life aktiwiteite.

Sterkte vir jou en jou geliefdes en kontakKANSA om verdere inligting en hulp. Onthou:kanker kan oorwin word.

�

�

�

�

�

Ruth E. Renkel het ook gesê: “Never fearshadows. They simply mean that there's a lightshining somewhere nearby”, of as ons ditvertaal: “Moenie skadu’s vrees nie. Dit betekeneenvoudig dat daar êrens naby ‘n lig skyn.”

Hoofstuk 2 - Wat is kanker, diebehandeling daarvan en hoe ommoontlike newe-effekte baas teraak

Wat is kanker?Kanker is ‘n algemene term wat gebruik wordv i r e n i g e s e l l e w a t h u l n o r m a l ebeheermegan i smes ve r loo r he t enonbeheersde groei van selle in enige weefsel oforgaan veroorsaak. Daar is meer as 200verskillende soorte kankers.

Ander terme wat vir kanker gebruik word, iskwaadaardige gewasse en neoplasmas. Kanker

is nie aansteeklik nie en kan nie van eenpersoon na die volgende oorgedra word nie. ‘nKenmerk van kanker is die vinnige groei vanabnormale selle om ‘n gewas of kankeragtigeweefsel te vorm wat na aangrensende weefselen ander organe kan versprei.

Die oorspronklike selle wat deur kankergeaffekteer word, staan bekend as primêrekanker. Kankerselle wat na ander dele van dieliggaam versprei, word metastasis of sekondêreletsels genoem. Kankerselle word deur diebloed of die limfatiese sisteem na ander delevan die liggaam versprei. Dit kan ook in nabyeweefsel of organe ingroei. Metastasis is diegrootste oorsaak van dood in kanker.

Die teenwoordigheid van enige van die tekensof simptome beteken nie noodwendig dat ‘npersoon kanker het nie omdat dieselfde tekensen simptome ook die oorsaak van ander siekteskan wees. As enige van die volgende tekens ofsimptome oor ‘n lang tydperk teenwoordig is,moet ‘n dokter geraadpleeg word.

Wederkerende koors van onbekendeoorsprong kan ‘n vroeë teken van kanker wees,veral in bloedkankers soos leukemie.Nagsweet word dikwels ervaar deur personemet limfatiese kanker of limfoom.

Aanhoudende moegheid ofwaarneembare bleekheid wat nie met rusverbeter nie, word dikwels opgemerk inleukemie of kankers wat bloedverliesveroorsaak soos kanker van die kolon ofmaagkanker.

Pyn, gepaardgaande met swelsel, mag ‘nvroeë simptoom van kankers soos beenkankerof testikulêre kanker wees. ‘n Hoofpyn wat niewil weggaan nie of nie beter word metbehandeling nie, mag ‘n simptoom van ‘ngewas op die brein wees. Rugpyn kan ‘nsimptoom van kanker van die kolon, rektum ofovaria wees.

Verandering vanvelkleur ontstaan gewoonlik as gevolg van

Algemene tekens en simptome van kanker

Koors -

Moegheid -

Pyn -

Vel- en nael veranderinge -

Koors -

Moegheid -

Pyn -

Vel- en nael veranderinge -

7

veranderinge in die liggaam. So byvoorbeeldkan ‘n persoon ‘n geel gelaatskleur hê as gevolgvan probleme met die lewer. Die oorsaak vaniemand met ‘n blou gelaatskleur kan as gevolgvan asemhalingsprobleme of kneusing asgevolg van ‘n bloedkwaal wees of moontlik asgevolg van ‘n velprobleem. Verandering vandie vel kan die gevolg wees van ‘n gewas watgroei, blootstelling aan die son of die newe-effekte van chemo- of bestralingsterapie.Sommige veranderings van die vel kanmettertyd verbeter, terwyl ander permanentkan wees.

Wees op die uitkyk vir:Gelerige verkleuring van die vel en/of die witvan die oë wat geel wordBlou of pers kneusplekke van onbekendeoorsprongRooi verkleuring van die vel of plekke watmaklik kneus of die voorkoms van ‘nveluitslagSwelsel van die vel wat verkleur hetJeukerigheidVerdikking van die velEn laastens - verkleuring en verdikking vandie naels

Ander algemene tekens en simptomeAanhoudende en onverk l aa rba regewigsverliesHoofpyne wat met brak ing maggepaardgaanVergroting van swelsels in bene, gewrigte, enrugKnoppe of ‘n massa in die buik, nek, bors,bekken, lies of armholtes‘n Witterige kleur agter die pupil in die oëvan kindersAanhoudende naarheid met of sonderbrakingOngewone verandering van stoelgang offunksionering van die blaasAanhoudende hoes of heesheidAanhoudende slegte spysvertering ,dermkanaal-probleme of slukonvermoë‘n Seer wat nie gesond wil word nieEn laastens - enige ongewone bloeding

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

Wie kry kanker?

Hoe word kanker gediagnoseer?

Siftingstoetse vir kanker

Kanker ken geen grense nie. Kanker affekteermans, vroue en kinders van alle ouderdomme,kleure, kulture of etniese groepe. Daar is geenenkele oorsaak van kanker nie. Wetenskaplikesglo dit is die interaksie van verskeie faktore.Kanker mag onstaan as gevolg van genetiese,fisiese en omgewingsfaktore.

Ouderdom is een van die belangrikste faktorein die ontwikkeling van kanker. Met ouderdomverloor die liggaam die vermoë om homself tebeskerm en te herstel. Langdurige blootstellingaan kankergewende agente of karsinogenemag ook die liggaam se immuun-sisteemverswak, terwyl genetiese oorsake van kankermeestal by kinders voorkom.

Die evaluering van kanker begin met dienagaan van die pasiënt se geskiedenis en ‘nfisieke ondersoek om die dokter behulpsaamte wees om die moontlike risiko-faktore vankanker te bepaal en om te besluit wat die meesaangewese toetse sou wees om ‘n diagnose tekan maak.

Deur middel van kanker-siftingstoetse kanbepaal word of daar ‘n moontlikheid bestaandat kanker teenwoordig is.

As kanker in ‘n vroeë stadium gediagnoseerword, kan dit gewoonlik meer effektiefbehandel word. Siftingstoetse is gewoonlik niebeslissend nie en die resultate sal deur verdereondersoeke en toetse bevestig of weerlê word.

Die twee mees algemene siftingstoetse virvroue is die Papanicolaou of papsmeer-toets virservikale kanker en ‘n mammogram vir dietoets van borskanker. Albei toetse wassuksesvol by die vermindering van sterfgevalleweens hierdie kankers.

Die meet van Prostaat Spesifieke Antigeen(PSA) is ‘n algemene siftingstoets virprostaatkanker. Alhoewel die vlakke van PSAgewoonlik hoog is by mans met prostaatkanker,kan die vlakke ook hoog wees by mans met

8

goedaardige vergroting van die prostaatklier.Die nadeel van die gebruik hiervan is die hoëkoste en die moontlikheid van vals-positieweresultate. ‘n Meer koste-effektiewe vingerprik-toets vir PSA is nou beskikbaar.

‘n Algemene siftingstoets vir kolon-kanker isdie toets van stoelgang vir die teenwoordigheidvan okkulte bloed. Die teenwoordigheid vanokkulte bloed mag ‘n aanduiding wees dat ietsverkeerd is in die kolon en kan ook ‘naanduiding van kolon-kanker wees.

Selfondersoek van die borste, testikels, vel enmond vir die teenwoordheid van sere kanverwante kankers in ‘n vroeë stadium opspoorwat baie sal bydra tot die suksesvollebehandeling van hierdie kankers.

‘n Fase beskryf die omvang of erns van ‘npersoon se kanker. Die bepaling van die fasevan kanker help die dokter om joubehandeling te beplan en om ‘n geskatteprognose te kan maak. Die meeste gewasseword beskryf as fase 0, fase 1, fase ll, fase lll offase IV. Fase lV is die mees gevorderde fase.Fisieke ondersoeke, X-strale, skanderings,laboratorium-toetse, biopsie en sjirurgieseverslae verskaf almal inligting wat die fase vankanker kan bepaal.

Daar is verskeie maniere hoe kankeropgespoor kan word. Die aanwesigheid vankanker kan deur ‘n gewone X-straal of deurbaie gespesialiseerde en gesofistikeerde toetseen deur spesifieke bloedtoetse bepaal word.Wanneer dokters kanker diagnoseer, bepaalhulle ook gewoonlik die fase van die kanker.

‘n Biopsie is wanneer ‘n klein stukkie van ‘ngewas verwyder word en onder diemikroskoop ondersoek word om te bepaalwatter soort kanker dit is. Verskeie biopsies,soms van verskillende liggaamsdele, kan helpom die fase van die kanker te bepaal.

Verskillende fases van kanker

Kom ons kyk na ‘n paar diagnostiese toetsewat gebruik word om kanker te diagnoseer

‘n Ander diagnostiese toets is ‘n CAT-skandering. “Computerised axial tomography”in Engels, is ‘n pynlose en nie-indringende toetswat dokters in staat stel om met meerhelderheid na die binnekant van die liggaam tekyk as wat met ‘n tradisionele X-straal moontlikis. Dit kombineer X-strale met rekenaar-tegnologie om ‘n deursnee-opname van ‘ngedeelte van die binnekant van die liggaam tetoon wat deur ‘n radioloog geïnterpreteerword.

‘n MRI wat as “magnetic resonance imaging”in Engels bekendstaan, is ‘n radiologiesetegniek wat magnetisme, radiogolwe en ‘nrekenaar kombineer om afbeeldings vanliggaamstrukture weer te gee. Die MRI-skandeerder is ‘n buis wat deur ‘n grootsirkelvormige magneet omring word. Diepasiënt word op ‘n beweegbare bed geplaaswat in die buis ingestoot word.

‘n Bykomende diagnostiese toets is ‘nmammogram. Dit is ‘n lae-dosis X-straalfotovan die vroulike bors. Die bors word tydens dieprosedure saamgedruk en mag ongemaklik,maar pynloos vir die persoon wees.

Die laaste diagnostiese toets wat ons gaanbespreek, is ‘n sonar. Gedurende ‘n sonarbeweeg klankgolwe deur die weefsel en wordgereflekteer waar die digtheid van die weefselverskil soos byvoorbeeld die grense tussen ‘nhol orgaan se wand en sy binnekant. Diegereflekteerde eggo’s word deur ‘nelektroniese apparaat ontvang wat dieintensiteitsvlak meet en die posisie van dieweefsel bepaal wat dit reflekteer. Die resultaatkan as ‘n stil- of bewegende beeld van diebinnekant van die liggaam getoon word.Anders as by X-strale of ioniserende strale, isdaar geen of minimale risiko verbonde aanklankgolwe nie.

‘n Dokter mag ‘n been-skandering aanbeveelindien onverklaarbare skeletpyne ondervindword. Dit kan dui op beenverlies, infeksie van

Wat is ‘n been-skandering en waarom is ditsoms nodig?

9

die been of ‘n been-besering wat nie deur ‘ngewone X-straal bespeur kan word nie.

‘n Been-skandering is ook ‘n belangrike toetsom vas te stel of kanker nie na die skeletversprei het nie. Die kanker kon van ‘n gewasin ‘n ander orgaan soos die borste ofprostraatklier begin het. Soortgelyk kan ‘nbeen-skandering sekere abnormaliteite uitwyswat verband hou met leukemie en limfoom.

‘n Been-skandering word gedoen deur ‘n kleinhoeveelheid radio-aktiewe merker binneaarsin te spuit. Drie ure later word die pasiënt in ‘nskandeerder geplaas en die radio-aktiewemerker sal aandui of daar ‘n toenemende groeivan beenselle in enige area is. Hierdietoenemende groei van beenselle staan ookbekend as hoë been-omset.

Dit is ‘n uiterste sensitiewe toets om enigegewasse, infeksies of baie klein frakture teidentifiseer. Been-skanderings kan egter nieonderskei wat ‘n letsel presies verteenwoordignie en kan as gevolg daarvan nie onderskeidtref tussen ‘n gewas, infeksie of ‘n fraktuur nie.‘n Been-skandering word gewoonlik opgevolgdeur ‘n CAT- en/of MRI-skandering om dieletsel te kan identifiseer.

Tumor-merkers is proteïene wat in die liggaamvoorkom wanneer kanker teenwoordig is. ‘nKenmerkende tumor-merker is ‘n proteïen watin verhoogde vlakke in die bloed voorkomwanneer ‘n sekere soort kanker teenwoordig is.Tumor-merkers kom in bloed, urien, anderliggaamsvloeistowwe, gewasse en sommigeweefsel voor. Dit kan produkte van diekankerselle self of produkte wat deur dieliggaam vervaardig word wees wat in reaksietot kanker of ander siekte-toestande ontwikkel.Die mees algemene tumor-merkers isproteïene, maar sommige nuwer tumor-merkers sluit gene en ander substansies in.

Daar is baie verskillende soorte tumor-merkers. Sommige word alleenlik in ‘nspesifieke soort kanker gevind, terwyl ander inverskillende soorte kankers kan voorkom.

Wat is tumor-merkers?

Om vir ‘n tumor-merker te toets, stuur diedokter ‘n monster van die pasiënt se bloed,urien of selfs ‘n stukkie van die betrokke gewasna ‘n laboratorium om dit te laat toets virtumor-merkers.

Die teenwoordigheid van tumor-merkersalleen is selde genoeg om te bepaal of kankerteenwoordig is. Die meeste tumor-merkers kandeur normale en kanker-selle gemaak word.

‘n Prognose is ‘n voorspelling, vooruitskouingof skatting oor wat die vooruitsigte van diepasiënt is asook die uitslag en moontlikeresultaat van die siekte.

Dit behels ook die waarskynlikheid van herstelvan die siekte afhangende van die behandelingwat voorgestel en toegedien word asook diepasiënt se reaksie op die behandeling.

Ten spyte van ‘n swak prognose van kanker, watgegrond is op ‘n gevorderde fase van die siekte,kan ‘n persoon beter op die behandelingreageer as wat verwag is en mag langer lewe ofselfs herstel.

Die prognose vir kinders wat aan kanker lei,verskil van die prognose vir volwassenes. Diegrootste verskil is die ratio van oorlewing asookdie oorsaak van die kanker. Kinders reageerbeter op behandeling en ‘n kind kan meeraggressiewe behandeling hanteer. Dit verbeterdie kind se prognose.

‘n Oorlewingsyfer vir kinders met kanker is72% terwyl 60% van volwassenes kankeroorleef.

Kwaadaardige gewasse beskik oor driebelangrike eienskappe wat hulle onderskei vangoedaardige gewasse. Kwaadaardige gewassebestaan uit kankerselle wat onbeheersd groeien aanwas, wat indringend is en aangrensendeweefsel vernietig. Dikwels vind metastasisplaas waar die gewas en kankerselle na anderdele van die liggaam versprei word deurmiddel van die limfatiese sisteem of deur die

Wat beteken prognose?

Wat is die verskil tussen ‘n “goedaardige” en‘n “kwaadaardige” gewas?

10

bloedstroom. Hierdie drie eienskappe vankanker is die verskil tussen kwaadaardige engoedaardige gewasse.

‘n Goedaardige gewas soos ‘n moesie bestaanmeestal uit nie-kankeragtige selle wat nie oordie indringende eienskap van ‘n kwaadaardigegewas beskik nie en wat nie soos kankersellevan ‘n kwaadaardige gewas na ‘n anderliggaamsdeel versprei nie. Afhangende van dieplasing van die gewas, mag dit nog steedsnegatiewe gesondheid teweegbring soos diemoontlikheid vir die plaas van direkte druk opuiters belangrike organe soos bloedvate of dieoorprodusering van sekere hormone.

‘n Hele paar faktore word in ag geneemvoordat ‘n dokter die beste behandeling salaanbeveel. Wanneer kanker gediagnoseerword, sal die volgende oorweeg word: diesoort kanker, die grootte en fase van die gewas,hoe vinnig die gewas groei en of dit alreeds naander liggaamsdele versprei het.

Sekere persoonlike faktore wat betrekking hetop gesondheid, sal ook in aanmerking geneemword. Ouderdom, algemene gesondheid,simptome en ander onderliggende siekte-toestande soos hipertensie of diabetes kan ook‘n rol speel.

Die mees algemene behandelings van kanker ischirurgie waar geaffekteerde weefsel chirurgiesverwyder word, bestralings- of chemoterapieof ‘n kombinasie van die drie. Chirurgie enbestralingsterapie word meestal gebruik omkanker te behandel wat plaaslik beperk is,terwyl chemoterapie kanker behandel wat naander liggaamsdele versprei het. Bestralings-of chemoterapie mag voor chirurgie gebruikword om ‘n gewas te verklein of na afloop vanchirurgie om oorblywende kankerselle tevernietig.

Sommige kankers, veral gevorderde kankers,word meer suksesvol deur middel vanbestralings- en chemoterapie gesamentlikbehandel. Selfs al kan die kanker nie geneesword nie, kan hierdie behandelings dikwels

Kom ons kyk na die behandeling van kanker

simptome soos pyn, of tekens wat met drukverband hou waar die tumor die weefselbinnedring, verlig en word palliatiewe terapiegenoem.

Vordering en vooruitgang in kanker-terapie oordie afgelope 50 jaar het met meer spesifiekemiddels, beter kombinasie van middels,veranderde dosering en beter koördineringmet bestralingsterapie na vore gekom.

Hier word aangetaste weefselsjirurgies verwyder.

Dit is die behandeling vanvinnig groeiende kankerselle deur gebruik temaak van ioniserende bestraling.

Afhangende van die soort kanker, die fase endie onderliggende gesondheid van die pasiënt,word bestralingsterapie in ‘n reeks van dosisse,oor ‘n periode van tyd, verdeel. Dit verhoogdie dodelike uitwerking van die vinnigergroeiende kankerselle en verminder dietoksiese uitwerking op die normale selle. Ditmaak dit moontlik vir die normale selle om selfte herstel en om weer normaal te funksioneer.

Ioniserende bestraling vernietig meestal sellewat vinnig verdeel en groei in die liggaamsdelewat behandel word deur hul genetiesemateriaal te vernietig. Dit maak dit vir hierdieselle onmoontlik om te groei.

Bestralingsterapie kan gebruik word omgelokaliseerde soliede gewasse soos kankersvan die vel, tong, strottehoof, brein, borste ofserviks te behandel. Dit kan ook gebruik wordvir die behandeling van leukemie, en limfoomwat kanker van die bloedselle en limfatiesestelsel is.

Die newe-effekte wat ervaar kan word metbestralingsterapie, hang af van die area watbestraal word. Byvoorbeeld bestralingsterapieaan die nek, kan ‘n seer keel en ongemakveroorsaak wanneer daar gesluk word.Komplikasies van bestralingsterapie hang afvan die hoeveelheid weefsel wat bestraalword, die dosis wat toegedien word en dietegniek wat gebruik word.

Chirurgie -

Bestralingsterapie -

Chirurgie -

Bestralingsterapie -

11

Die akute effekte is gewoonlik matig en vanverbygaande aard en mag die volgende insluit:

dit hou verband metbestraling van die buik

hou verband met maag- en bekkenbestraling

inflammasie van die vel oor vandie bestraalde area

dit hou verband metbestralingsterapie van die kop en nek

dithou weer verband met bestralingsterapievan die beenmurg

houverband met mond-, kop- of nekbestraling

hierdie is algemene newe-effekte vanbestralingsterapie

Chemoterapie is die gebruik van sterkchemikalieë om kankerselle wat vermeerderen te vinnig groei, dood te maak. Hierdiechemiese middels beskadig die DNA van diekwaadaardige selle en beperk die reproduksievan kankerselle. Aangesien normale sellekankeragtig kan word deur die afbreking enwysiging van hul DNA, is kankerselle nie instaat om te vermeerder nie en sal as gevolgdaarvan uiteindelik sterf.

Chemoterapie kan deur middel van een vandie volgende maniere toegedien word of ‘nkombinasie daarvan.

Chemoterapie kan per mond toegedien wordin die vorm van ‘n pil of ‘n kapsule. Dit kanbinneaars ingespuit word, in ‘n liggaamsholtesoos die blaas, in ‘n spier of in dierugmurgholte. Die meeste chemoterapeutiesebehandeling word huidig binneaars toegedienhoewel mondel inge toediening vanchemoterapeutiese middels nou meeralgemeen gebruik word.

In sommige gevalle kan dit voordelig wees ombinneaarse chemoterapie toe te dien deur

�

�

�

�

�

�

�

Pyn tydens urinering -

Diarree -

Dermatitis -

Droë oë, droë mond, verlies van hare, enverlies van smaak -

Lae bloedtellings met ‘n risiko vir infeksie -

Gewigsverlies en verlies van eetlus -

Matige depressie, inflammasie van dieslymvliese, naarheid, braking en moegheid -

Chemoterapie

middel van ‘n veneuse toegang-stelsel, wat inEngels bekendstaan as ‘n “venous accessdevice” (VAD). ‘n VAD word in ‘n hoofaar indie liggaam geplaas en kan vir ‘n lang tydperk inplek gehou word. Nie elke pasiënt benodig ‘nVAD nie, maar vir die diegene wat gereeldeb e h a n d e l i n g , b l o e d t o e t s e e nvoedselaanvulling ontvang en kry, verminderVAD die aantal naaldprikke en diegepaargaande ongemak daarvan.

Omdat die meeste chemoterapeutiesemiddels baie sterk is, mag dit nodig wees om vir‘n paar dae in die hospitaal te bly. In sommigegevalle kan chemoterapie toegedien word in ‘nbuitepasiënt-kliniek. Sommige mense ontvangselfs die behandeling tuis. As jy chemoterapietuis ontvang, sal jy en die mense wat jouversorg , ge leer word hoe om diechemoterapeutiese middels na behore enveilig toe te dien.

Hoewel chemoterapie ontwerp is omkankerselle te vernietig, affekteer dit dikwelsander dele van die liggaam wat nie direk deurdie kanker geraak word nie. Hierdieongewenste resultaat word beskou as ‘nkomplikasie van die behandeling of ‘n newe-effek.

Wetenskaplikes het baie vordering gemaak indie ontwikkeling van terapie om te help om dienewe-effekte van chemoterapie makliker temaak. Nuwe kankerbehandelings enondersteunende versorging het gelei totgrootskaalse verbetering van die hantering vannewe-effekte wat met kankerbehandelinggepaard gaan. Daar is ook geen manier om tevoorsien watter newe-effekte jy gaan ervaarnie. Dit is onwaarskynlik dat al die genoemdenewe-effekte ervaar sal word.

Hoe dikwels chemoterapie toegedien word,hang af van die soort kanker, diechemoterapeutiese middels of kombinasiesdaarvan.

Chemoterapie word in die algemeen in siklussetoegedien met rusperiodes tussen diebehandelings. ‘n Siklus kan een of meer dae

12

duur. ‘n Siklus behandeling word gewoonlikelke 1 tot 4 weke toegedien. ‘n Hele kursus vanchemoterapie mag bestaan uit veelvuldigesiklusse. Elke siklus van chemoterapie isverskillend, maar bestaan gewoonlik uit 4 tot 6siklusse.

Die werklike toediening van sommigechemoterapeutiese middels mag slegssekondes of minute duur, terwyl ander ure ofselfs dae kan duur.

Newe-effekte mag van korte duur wees.Newe-effekte kan ook akuut of chronies weesen as dit so is, word dit beskou as langtermyn ofpermanente newe-effekte. Newe-effekte magongemak en ongerief veroorsaak. Sekerenewe-effekte kan ‘n dokter verhoed om dievoorgeskrewe dosis chemoterapie toe te dienop die spesifiek tyd en skedule van diebehandelingsplan. Newe-effekte vanchemoterapie kan pyn, naarheid, braking,diarree, hardlywigheid, mondsere, haarverliesen bloedverwante kwale insluit.

Alhoewel chemoterapie ontwerp is vir diebehandeling van kankerselle, kan ditongelukkig soms ander dele van die liggaamwat nie direk deur die kanker geaffekteer wordnie, aantas. Hierdie ongunstige resultaat staanbekend as ‘n komplikasie van die behandelingof newe-effek. Wetenskaplikes het baievordering gemaak in die ontwikkeling vangeneeswyses om te help om die newe-effektevan chemoterapie te hanteer. Nuwekankerbehandelings en ondersteunendekankerbehandelings het gelei tot verbeteringsin die hantering van newe-effekte wat metkankerbehandelings geassosieer word.

Daar is geen manier om te bepaal watter newe-effekte ondervind sal word nie. Dit isonwaarskynlik dat al die genoemde newe-effekte ondervind sal word.

Daar is verskillende maniere waardeur ‘ndokter kan bepaal of ‘n pasiënt op behandelingreageer. Sekere toetse soos bloedtoetse,

Hoe bepaal dokters of behandeling effektiefis?

skanderings en X-strale word voor en na afloopvan behandeling gedoen. Die dokter kan dieresultate vergelyk en bepaal of die behandelingeffektief is.

Die hoofdoel van kankerbehandeling isremissie. Suksesvolle kankerbehandeling fokusnie net op die primêre tumor nie, maar ook optumore wat na ander dele van die liggaamversprei kan word. Gekombineerdebehandelings word dikwels gebruik om sekerte maak dat die mees effektiewe behandelingvir die kanker met die minste newe-effektetoegedien word. Selfs as genesing onmoontlikblyk te wees, kan simptome dikwels verligword deur palliatiewe terapie om die kwaliteitvan die persoon se lewe te verbeter en om dielewensduur te verleng. Ten spyte van dienewe-effekte, is konvensionele behandelinggegrond op die wetenskaplike navorsing enfeite en bly dit die beste manier om moontlikegenesing teweeg te bring.

Daar is twee klassifikasies van remissie –algehele en gedeeltelike remissie. Remissie is‘n periode of tyd wanneer die kanker reageerop die behandeling of as kanker onder beheergebring is. Tydens ‘n algehele remissie,verdwyn al die tekens en simptome van diesiekte. Kankerselle verdwyn ook en word niedeur enige van die beskikbare toetse vir diespesifieke kanker gevind nie.

Dit is ook moontlik om ‘n gedeeltelike remissiete beleef. ‘n Gedeeltelike remissie is wanneerdie kanker kleiner of minder word, maar nieheeltemal verdwyn nie. ‘n Noemenswaardigevermindering van kankerselle is welwaarneembaar.

Gedurende die periode van remissie is diemoontlikheid dat die kanker kan terugkeergroter terwyl die toestand aktief is. Kanker watterugkeer, kan positief reageer op ander tipebehandeling, soos ‘n ander kombinasie vanmedikasie of bestraling in plaas van chirurgie.

Waarom moet behandeling ondergaanword?

Wat beteken ‘remissie’ en wanneer worddaar gesê dat iemand in remissie is?

13

Komplikasies en newe-effekte vanchemoterapie

Hoe om verlies van hare te hanteer

Wanneer die woorde “jy het kanker” gehoorword, mag dit die persoon met skok enongeloof vul. As daar egter met chemoterapiebegin word, kan dit selfs moeiliker wees om diesiekte te hanteer en te aanvaar as gevolg vandie newe-effekte en komplikasies watgeassosieer word met die behandeling.Daarom is dit belangrik om voorbereid te weesop die moontlike newe-effekte wat ondervindmag word en daar behoort voor die aanvangvan behandeling besluit te word hoe om dit tebenader en te hanteer.

Kontak die naaste KANSA-Sorgsentrum inhierdie verband of skakel KANSA se tolvryenommer 0800 22 66 22. Kommer en angs kangedeel word op KANSA se webwerf by :www.cansa.org.za waar ‘n kliniese spesialisbinne 48 uur vir jou hulp sal verleen.

Nie almal wat kankerbehandeling ontvang, salnoodwendig hul hare verloor nie. Spesifiekechemoterapeutiese medikasie mag tydelik diehaarfollikels beskadig omdat dit vinniggroeiende selle is.

Party mense se hare word dunner, ander sehare val uit in klosse of ander verloor al hulhare. Die goeie nuus is dat die hare salteruggroei nadat chemoterapie gestaak is.Gedurende die tydperk van haarverlies, kandaar besluit word om ‘n pruik, ‘n serp, ‘n hoedof ‘n mus te dra. Wanneer hare teruggroei, magdit tydelik in tekstuur en selfs kleur verskil.Kontak die naaste KANSA-sorgsentrum om tehelp om ‘n bekostigbare pruik te koop of tehuur.

Wat kan gedoen word om naarheid, diarree,braking en hardlywigheid te voorkom of tehanteer.

Chemoterapie het ‘n uitwerking op die heleliggaam en al die liggaam se stelsels. Ditaffekteer ook normale selle, veral slymvliesewat naarheid, diarree en hardlywigheid kanveroorsaak. Medisyne wat naarheid teëwerk, isbeskikbaar en word voor behandelingvoorgeskryf. Hierdie medisyne teen naarheid,behoort gereeld gedrink te word om effektief tewees.

As sekere medisyne nie werk nie, praat met ‘ndokter of gesondheidswerker oor alternatiewemedisyne wat kan help. Naarheid, met ofsonder braking, kan ervaar word. Naarheiden/of braking kan voorkom op die dag vanbehandeling en kan vir ‘n paar dae voortduurafhangende van die soort medisyne watgedrink word.

Diarree is ‘n algemene newe-effek by mensewat behandeling vir kanker ontvang. Dit magook veroorsaak word deur die kanker. Diarreekan egter meer as ‘n ongemak wees vir mensemet kanker. Dit kan ‘n teken of simptoom weesvan ‘n meer ernstige aard.

Elke mens ondervind nou en dan diarree. As jykanker het, kan die algemene oorsaak vandiarree jou nog steeds affekteer. Kanker kanbydraende oorsake van diarree veroorsaak.Kanker-behandeling, infeksies, spanning,angstigheid en kanker self kan ook die oorsaakvan diarree wees.

Chemo- en bestralingsterapie maak nie netkankerselle dood nie, dit is ook geneig omander vinnig groeiende selle soos selle in diewande van die dermkanaal dood te maak.

As chemoterapie genoegsame skade aan dievoering van die dermkanaal veroorsaak, magdiarree die gevolg wees. Nie a l lechemoterapeutiese middels veroorsaakdiarree nie. Vra ‘n dokter oor spesifiekebehandeling daarvoor.

Wat veroorsaak diarree in mense metkanker?

Chemo- en bestralingsterapie

14

Chirurgie

Beenmurg stam-sel oorplanting

Infeksies

Spanning en angstigheid

H a r d l y w i g h e i d w a t v o l g o pkankerbehandeling

Chirurgie

As dele van die derm of die ingewandeverwyder moet word om die kanker te genees,mag dit die dermkanaal se vermoë omvoedingstowwe of vet te absorbeer affekteer,en dit mag die oorsaak van diarree wees.

Chemoterapie en bestralingsterapie, wat opbeenmurg stam-sel oorplanting volg, kandiarree veroorsaak. Diarree kan ook ‘nkomplikasie wees van oorplanting-versus-ontvanger se siekte. Dit ontstaan as diebeenmurg stam-selle wat van ‘n skenkerontvang is, deur die liggaam van die ontvangerverwerp word.

Kanker-behandeling kan mens meer vatbaarmaak vir verskeie infeksies wat ook die oorsaakvan diarree kan wees. ‘n Bykomende faktor isdat die antibiotika wat gebruik kan om dieinfeksie te behandel, ook ‘n oorsaak vandiarree kan wees.

Die uitermatige spanning en angs wat ervaarword tydens die stryd teen kanker kan ookdiarree veroorsaak.

Kanker self - Soms mag spesifieke kankersdiarree veroorsaak. ‘n Professionelegesondheidswerker sal inligting hieroor kanverskaf.

Sekere chemoterapeutiese middels veroorsaakhardlywigheid omdat die middels diesenuwee-toevoer na die ingewande affekteer.Sommige medikasies en pynstillers kanhardlywigheid vererger.

Chirurg ie van die dermkanaal kanspierverswakking veroorsaak wat die passeervan stoelgang kan bemoeilik. Pyn geassosieermet abdominale chirurgie kan ook die passeervan stoelgang bemoeilik.

Gewasse op sigself kan ook hardlywigheidveroorsaak

Oorsake van mondsere in kankerpasiënte

N a a r h e i d e n b r a k i n g g e d u r e n d ekankerbehandeling

As ‘n gewas drukking plaas op die senuwees indie rugmurg, kan dit die beweging van diedermkanaal laat afneem of die beweging vandie dermkanaal selfs stop. Gewasse in die buikkan die dermkanaal en rektum saampers,inkrimp of vernou wat ook hardlywigheid totgevolg kan hê.

Voordat daar met kanker-behandeling beginword, wees bewus van die feit dat sekerekanker-behandel ings mondsere kanveroorsaak. Mondsere kan baie pynvol,onstellend en ongemaklik wees en kan wisselvan ‘n blote ongerief tot ‘n ernstigekomplikasie.

Kankerverwante mondsere is sere of swere aandie binnekant van die voering van die mond ofslymvliese van die lippe Die mondsere kansoos brandwonde voel en lyk en dit kangeweldig pynlik wees wat dit moeilik maak virdie pasiënt om te eet, praat, sluk en om asem tehaal. Die sere kan op enige van die sagteweefsel van die lippe of die mond voorkom,insluitend die tandvleis, tong, of die dak ofvloer van die mond. Sere kan ook versprei nadie slukderm.

Chemoterapie en bestralingsterapie aan diekop of nek kan albei mondsere veroorsaak.

Naarheid is ‘n onaangename gevoel in dieagterkant van die keel of in die maag watbraking tot gevolg kan hê. Alhoewelbehandelings teen naarheid verbeter het, blynaarheid en braking kommerwekkende newe-effekte van kanker-terapie. Aanhoudendenaarheid mag vir pasiënte selfs erger wees asbraking.

Dit is baie belangrik om naarheid en brakingvan kankerpasiënte te voorkom en te beheer.Ongekontroleerde naarheid en braking kan ‘npersoon se behandeling en sorg verhinder enbelemmer omdat dit ‘n elektrolietwanbalans,

15

verlies aan eetlus, fisieke en geestelikeprobleme, ‘n geskeurde slukderm, frakturevan die ribbes en die heropening vanchirurgiese wonde kan veroorsaak.

N a a r h e i d e n b r a k i n g w a t d e u rkankerbehandeling veroorsaak word kan asvolg geklassifiseer word.

Dit kom gewoonlik voor binne 24 uur na dieaanvang van chemoterapie en mag vir ‘n paardae voortduur. .

Antisiperende naarheid en braking magondervind word na afloop van die 3de of 4dechemoterapie behandeling. Die reuk, sig engeluide van die behandelingskamer mag ‘npersoon herinner aan die vorige episodes enmag naarheid en braking tot gevolg hê nogvoordat ‘n nuwe siklus van chemo- ofbestralingsterapie begin het.

Mag mense affekteer wat gevorderde kankerhet.

Die antwoord is ‘n besliste “nee”. Van diechemiese middels waarmee behandel word,kan deur borsmelk na die baba oorgedra word.Vra ‘n professionele gesondheidswerker uithieroor.

Vra altyd eers vir ‘n gesondheidswerkervoordat enige medisyne gedrink word wat niedeur ‘n dokter voorgeskryf is nie. Sekeremedisyne kan die effektiwiteit vanchemoterapie benadeel of dit kan newe-effekte veroorsaak as gevolg van interaksie metdie chemoterapeutiese middels. Dit sluitlakseermiddels, pynstillers, medisyne vir griep,voorbehoedmiddels en mineraal- en vitamien-aanvullings in.

Akute naarheid en braking

Antisiperende naarheid en braking

Chroniese naarheid en braking

Behoort jy te borsvoed terwyl jychemoterapie ontvang?

Kan ander medisyne gebruik word terwyl jychemoterapie ontvang?

Kan komplimentêre of al ternat iewebehandelings ontvang word terwyl iemandchemoterapie ondergaan?

Nee, vermy enige komplimentêre ofalternatiewe behandelings voordat dit nie met‘n dokter bespreek word nie omdat ditchemoterapeutiese behandeling magbeïnvloed.

Chemoterapie mag die seksuele funksioneringvan beide mans en vrouens beïnvloed. Dit isbelangrik om dit met ‘n dokter te bespreekvoordat met behandeling begin word. Enigenegatiewe verandering van seksuelefunksionering mag verhoudings nadeligbeïnvloed en dit behoort met die lewensmaatbespreek te word. Veranderings wat ondervindkan word, sluit in gevoelens van verwerping,die verlies van libido en onvrugbaarheid. Ditword aanbeveel dat vroue nie tydensbehandeling swanger word nie want sommigevan die medikasie kan lei tot aangeboreafwykings. Afhangende van die ouderdom vanbeide vrou en man, behoort gesprek gevoer teword oor die moontlike gebruikmaak van ‘nsperm- of ova-bank voordat behandelingbegin word as die paartjie nog kinders wou hê.

Kliniese toetse verwys na nuut ontwikkeldechemoterapeutiese medikasie wat nogondersoek en getoets word om te bepaal of ditdoeltreffend en veilig is. As iemand se toestandn i e v e r b e t e r m e t b e s t a a n d ebehandelingsmetodes en protokol nie, kan ‘ndokter uitgevra word oor die moontlikebeskikbaarheid van kliniese toetse. As alleander metodes van behandeling faal, kan so ‘npersoon gekies word om vrywillig deel te weesvan ‘n geskikte bestaande kliniese toets.

Daar is nie net ‘n enkele oorsaak van kankernie. Wetenskaplikes glo dit is die interaksie vanbaie faktore wat saam kanker veroorsaak. Die

Beïnv loed chemoterap ie seksue lefunksionering?

Wat is ‘n kliniese toets?

Kom ons kyk nou na die moontlike oorsakevan kanker

16

faktore wat betrokke is, mag geneties, dieomgewing of fisieke eienskappe van dieindividu wees.

Genetiese oorsake van kanker kom meeralgemeen voor by kinders. Kanker by kindersbegin gewoonlik in die stam-selle, wateenvoudige selle is wat in staat is om in verskeiesoorte gespesialiseerde selle te ontwikkel watdeur die liggaam benodig mag word. ‘nSporadiese verandering van selle of mutasie isgewoonlik die oorsaak van kanker by kinders.

Mense met ‘n chromosoom-abnormaliteit serisiko om kanker te kry, is groter. Sobyvoorbeeld is mense met Down se Sindroomse risiko groter om akute leukemie teontwikkel.

Familie-geskiedenis kan ook ‘n rol speel.Sommige bors- en ovariumkankers wordverbind met spesifieke genetiese mutasie, watmeer algemeen in sekere etniese groepe enfamilies voorkom. ‘n Vrou se risiko omborskanker te kry, is drie keer groter as haar maof haar suster ook borskanker gehad het.

In volwassenes is die tipe selle wat kankervorm, gewoonlik epiteelselle. Dit is selle watd i e l i g g a a m s h o l t e u i t v o e r e nliggaamsoppervlakke bedek. Kanker involwassenes ontstaan meestal as gevolg vanblootstelling oor ‘n tydperk aan karsinogene indie omgewing. Daar word dikwels na volwassekankers verwys as “verwerfde kanker” asgevolg van hierdie rede.

‘n Risikofaktor is enigiets wat ‘n persoon sekans om ‘n siekte op te doen, vergroot. ‘nRisikofaktor veroorsaak nie noodwendig diesiekte nie, maar dit maak die liggaam minderbestand daarteen. Die volgende risiko-faktoreen meganismes kan moontlik aanleiding geetot kanker :

Lewenstyl-faktore soos die rook van tabak, ‘ndieet ryk aan vet, fisieke onaktiwiteit,oormatige gebruik van alkohol, asookobesiteit. Hoewel hierdie faktore gewoonlikgeassosieer word met volwasse kankers, kan

Risikofaktore wat verwant is aan kanker

�

dit ook kinders affekteer wat vir lang tyd aanhierdie lewenstyl blootgestel word.Blootstelling aan biologiese karsinogene soosinfeksies deur sekere bakterieë, parasiete ofvirusse. Sekere virusse soos die Epstein-Barrvirus (EBV) en menslike immuungebreksvirus(MIV), die virus wat Vigs veroorsaak, wordaan verhoogde risiko van die ontwikkelingvan sekere kankers soos Hodgkin en nie-Hodgkin limfoom.Middels wat bestraling veroorsaak(karsinogene) soos ultraviolet-strale deuruitermatige sonbrand, ‘n sonbed enioniserende bestraling soos byvoorbeelduraan. In 2011 het die IARC (InternationalAgency for Research on Cancer) nie-ioniserende straling, ook bekend aselektromagnetiese bestraling vanaf selfoneen ander bronne kan nog ‘n moontlikeoorsaak van kanker wees. Kinders wat te veelaan sonlig blootgestel word voor dieouderdom van 18 se risiko om velkanker asvolwassene te kry, word ook verhoog.Blootstelling aan omgewings- en chemiesekarsinogene soos asbes, aflatoksien, ‘nmiddel wat kos besoedel, arseen,plaagdoders en kunsmis word met kankerverbind.Mensgemaakte molekules soos Bisfenol A(BPA) en ftalate, wat in sekere plastiekvoorkom, is bewys as hormoonversteurderswat hormonale kanker kan veroorsaak.Sommige vorme van hoë dosering vanchemo- en bestralingsterapie word ook metkanker verbind. In sommige gevalle hetindividue, meestal kinders, wat aan hierdiemiddels blootgestel is, later in hul lewe ‘ntweede primêre kwaadaardige gewasontwikkel. Hierdie sterk anti-kanker middelskan selle en/of die immuun-stelsel negatiefbeïnvloed. ‘n Tweede primêre kwaadaardigegewas is kanker wat vorm as gevolg van diebehandeling van ‘n vorige kanker.Ouderdom is nog ‘n fundamentele faktor virdie ontwikkeling van kanker. Die voorkomsvan kanker verhoog dramaties metouderdom, heel waarskynlik as gevolg vandie opbou van risiko-faktore vir spesifieke

�

�

�

�

�

�

17

kankers wat groter word soos ons ouer word.Die geheelrisiko verhoog as gevolg van dieonvermoë van selle om self te genees namate‘n mens ouer word.

Alhoewel onaangename newe-effekte somservaar mag word, lei menige mense ‘n normalelewe tydens behandeling. Vermy direktekontak met siek persone. Gedurende tye wat jyte siek mag voel om te sosialiseer, aanvaar dit,wees sagkens met jouself, en rus soveel asmoontlik.

Dit is normaal om angstig te voel en om dieonbekende te vrees. Vra jou geneesheer en krysoveel inligting oor jou siekte as wat jy kan.

As kommer of mismoedigheid jou oorval, praatopenlik en sinvol met jou geliefdes of lede van‘n ondersteuningsgroep. KANSA Sorgsentra saljou help om ondersteuningsgroepe in jounabye omgewing te vind.

Gun jouself tyd om jou emosies en gevoelens teverwerk en probeer verstaan waardeur jy gaanen waaraan jy onderwerp word. Vind uit oorenige moontlike ondersteuningsgroepe in jouarea deur ‘n KANSA-Sorgsentrum te kontak.Spandeer tyd vir introspeksie. KANSA het tallefasiliteite in al nege provinsies en wat hulp salgee.

KANSA-programme sluit in:Individuele beradingOndersteuningsgroepeSorgsentra wat verblyf en vervoer verskaf aanpersone van afgeleë plekke terwyl hulbehandeling ontvangStoma-sorgLimfedeem-sorgUitleen van mediese toerusting en toestellesoos rolstoele en pruike.

Kontak KANSA asseblief op die tolvryenommer 0800 22 66 22 vir hulp, berading,bystand of enige verdere inligting.

Hoe verbeter jy lewenskwaliteit?

�

�

�

�

�

�

Hoofstuk 3 - Hantering van dieemosionele effek van kanker end i e b e l a n g r i k h e i d v a nkommunikasie

Ons kyk nou na die emosionele skok as jy metkanker gediagnoseer word en hoe dit jou enjou verhouding met ander kan beïnvloed.Sommige mense vind dit moeilik om metgeliefdes, vriende en dokters daaroor te praat.Om die emosies te verstaan, moet ons aanvaardat nie alle mense dieselfde emosies opdieselfde tyd en op dieselfde manier sal ervaarnie. Kanker verander jou hele lewe asook jouuitkyk op die lewe. Kanker beïnvloed nie netjou wat met kanker gediagnoseer is nie, maarook jou naasbestaandes en vriendekring –almal na aan jou. Kanker beïnvloed jou fisieke,emosionele, geestelike en spirituele wese. Dithet ook ‘n invloed op jou gesin se sosiale enfinansiële strukture.

Jou reis met kanker is uniek. Dit kan nievergelyk word met enige ander persoon seervaring nie. Jy en jou geliefdes mag reaksies enbehoeftes beleef wat verskil van mekaar.Navorsing bewys dat mense wat hulp enondersteuning by ‘n individu of ingroepsverband soek en kry, makliker dierealiteit van kanker en die behandelingdaarvan ervaar en hanteer.

Hoe jy in die verlede ‘n krisis hanteer het, gaanbepaal hoe jy jou diagnose en behandeling vankanker gaan hanteer. As jy situasies in dieverlede passief hanteer het, gaan jy jou kankerook passief hanteer. So ‘n passiewe houdinggaan jou pad na aanvaarding, behandeling enmoontlike herstel bemoeilik. Mense met ‘nproaktiewe benadering sal meer in beheervoel. As jy voel jy is in beheer, sal jy na jouaanvanklike ontkenning verantwoordelikheidaanvaar vir wat in jou lewe gebeur.

is gewoonlik die eerste

Watter emosies kan verwag word nadat ‘nkanker-diagnose gemaak is en hoe hanteer jydit?Skok en ongeloof

18

emosie wat gevoel word. Baie mense beskoudie diagnose van kanker as ‘n doodsvonnis. Ditis nie noodwendig waar nie omdat kanker indie meeste gevalle beheer en behandel kanword. Ongeloof oor wat gebeur het, isverstaanbaar en dit dien ‘n nuttige doel. Dit het‘n verlammende effek wat help om die nuusvan die diagnose te versag. Dit bied ook diegeleentheid om gewoond te raak aan die grooten belangrike veranderinge wat nou gaangebeur. Dit gee tyd, tyd om die nuus te verwerken om by groot veranderinge aan te pas.

Wanneer ‘n mens in ‘n skoktoestand is, is jy niein staat om te konsentreer en om al dieverwante feite en inligting in te neem of teverstaan nie. Moenie oor-reageer nie, maarmaak seker jy vergewis jouself van die feite. Vrajou dokter om die inligting van jou toestand teherhaal en vra iemand om saam met jou na diediagnose te luister. Gee jouself tyd om diediagnose te verstaan en aanvaar. Onder dieomstandighede is ‘n skok-reaksie natuurlik ente wagte. Moenie jouself kasty of te veel eiseaan jouself stel nie.

word nou deel van die lewe.Moenie kanker beskou as iets wat doodmaaknie, beskou dit eerder as iets waarmee ‘n mensmoet leer om saam te leef.

Dit is nog ‘n belangrike emosieom te hanteer en te verwerk. Mense blameerhulself dikwels vir hul eie siektes en dink dathulle die kanker self veroorsaak het. Sommigemense dink verkeerdelik dat hulle gestraf wordvir goed wat hulle gesê of gedoen het en dathulle gefaal het. Dit is belangrik om te weet datkanker ‘n gekompliseerde siekte is en nienoodwendig veroorsaak word deur ‘n enkeleoorsaak nie.

As skuldgevoelens kwel, ondersoekonopgeloste kwessies. Identifiseer gevoelenssoos woede, hartseer, skuld, berou enselfverwyt wat verantwoordelik kan wees virskuldgevoelens. Wanneer skuldgevoelensoorneem, kan dit wees oor berou en onvermoëom iets te doen wat jy nagelaat het om te

Onsekerheid

Skuldgevoel -

Onsekerheid

Skuldgevoel -

doen...iets wat nog altyd gedoen moes word.Moenie plek maak vir blaam nie. Die feit datiemand kanker het, is nie noodwendig hulleskuld nie. Niemand is gevrywaar teen kankernie. Skuldgevoelens kan verminder word deurmet ander te praat of om die naaste KANSA-kantoor of KANSA Sorgsentrum te skakel enom vir ondersteuning te vra.

vir die toekoms en vir wat mag voorlê, isbaie normaal. Vrae wat dikwels gevra word, is:Sal ek lewe? Vir hoe lank sal ek lewe? Hoe saldie siekte my loopbaan beïnvloed? Hoe sal ekmy verantwoordelikhede as ‘n broodwinner /eggenote / lewensmaat / ouer / werknemer ofstudent nakom?

Vrees is soms baie moeilik om te verwerk.Onthou net – hoe meer ‘n mens weet, hoeminder is die vrees. Dit is natuurlik om bang tewees vir die onbekende. Hoe meer vrees erkenword en met ander gedeel word, hoe maklikerword dit om vrees te bemeester.

Onsekerheid en vreesdat ‘n mens kan doodgaan, mag veroorsaak datgeliefdes en vriende hulle onttrek. Familie envriende mag as gevolg van hul eie vrese,wegbly om hulle sodoende te beskerm. Dit kanlei tot verdere isolasie wat kan aanleiding geetot depressie.

vrees vir die skending,verminking en mismaaktheid van die liggaamword dikwels ervaar. Voorbeelde hiervan is ‘nmastektomie, verlies van hare, of selfsamputasie. ‘n Mens mag voel of die siekte joumismaak het en dat jy nie meer volkome heel isnie. As gevolg daarvan onttrek ‘n mens jou vandie wêreld. Dit kan lei tot ‘n lae selfbeeld en dieskending van selfvertroue. Dit kan depressie totgevolg hê, veral omdat meer permanentemismaaktheid moeilik is om te aanvaar.

Dit verg tyd, baie moed en ‘n grootse poging enopoffering om ‘n nuwe en dalk verminkteliggaam te aanvaar.

Vrees

Vrees vir die onbekende -

Vrees vir mismaaktheid -

Wat is die mees algemene vrese en hoehanteer ‘n mens dit?

Vrees

Vrees vir die onbekende -

Vrees vir mismaaktheid -

19

As jy voel of jy nie hierdie vrese, siektetoestanden veranderings kan hanteer nie, erken dit ensteek jou hand uit om hulp, vertroosting enondersteuning.

Erken al die vrese en probeer om dit te bowe tekom deur gevoelens en vrese met geliefdes envriende te deel. Ondersteuningsgroepe enberading gaan ook help. Skakel die naasteKANSA Sorgsentrum en laat KANSA seopgeleide personeel toe om ondersteuning enbystand te bied.

Al is ‘n mens se prognose ook hoe goed, diedood word nou ‘n groter werklikheid as ooittevore. Dit kan vreesaanjaend wees omverganklikheid in die gesig te staar. Geloof sal ‘ngroot bydrae lewer gedurende hierdiemoeilike tyd. Aanvaar die gebede en goeieboodskappe van ander al is jy nie self ‘ngelowige nie.

Sommige mense mag voel of hulle beheer oorhul lewe verloor. Dokters is in beheer van ‘nmens se behandeling en kanker is in beheervan die liggaam. ‘n Mens mag selfs nog ergervoel as mens meer op ander moet staat maaksodra daar met behandeling begin word. Dit isnie altyd maklik om op ander staat te maak nie.

Sekere soort kankers is pynloos. As pyn souvoorkom, kan dit effektief beheer word. Kennisen inligting oor pyn en die newe-effekte vankanker, sal hierdie vrees vir pyn verminder.Praat met ‘n mediese dokter of professioneleversorger want hulle beskik oor die nodigekennis en is in staat om te help en in te lig.

Verlies van inkomste kan amper onmiddellik ‘nrealiteit word. Sommige mag vind dat hulle asgevolg van hul siekte nie kan aanhou werk nie.Vrees dat inkomste verloor mag word, is ‘nrealiteit en ‘n groot bekommernis, veral vir diebroodwinner of enkelouer.

Nog emosies wat verwag kan word, is vreesvir die dood

Vrees vir die verlies van onafhanklikheid

Vrees vir pyn

Verlies van inkomste

Afhanklikheid van die mediese span isaanvaarbaar tot op ‘n sekere punt.Selfbemagtiging om betrokke te wees in diebehandelingsproses en alle besluite isbroodnodig. Moenie beheer verloor oor joulewe en jou omstandighede nie. Staan op virjouself en dit wat jy nodig het.

Vra vrae en dring aan op antwoorde. Jy behoortte voel jy is in beheer.

Hartseer en depressie is algemene emosiesgedurende hierdie tyd. Korttermyn depressieen hartseer is normale ervarings.

Dr Elisabeth Kübler-Ross het baanbrekerswerkgedoen oor metodes om bystand en beradingte verleen aan die persoon wat persoonliketrauma, leed, verdriet en verlies ervaar. Symaak dit duidelik dat trauma en emosioneleskok relatief is in terme van die effek wat dit opmense het omdat elke persoon ‘n uniekeindividu is.

is ‘n bewustelike of onbewustelikeweiering om feite, inligting en die realiteitaangaande ‘n betrokke situasie te aanvaar. Sobyvoorbeeld kan ‘n persoon nie by magte weesom te glo en te aanvaar dat hy of sy met kankergediagnoseer is nie. Sommige mense kanhardnekkig in hierdie fase van ontkenning blylewe omdat hulle nie in staat is om traumatieseverandering te aanvaar nie. Ontkenning dienas ‘n buffer en dit gee tyd aan die persoon omdie onvermydelike situasie te help aanvaar. Asdie persoon egter te lank in hierdieontkenningsfase bly, verhinder dit die persoonse vermoë om realiteit te aanvaar. Dit kan leitot die vertraging en uitstelling van behandelingvan die siekte wat weer die resultaat van diebehandeling kan beïnvloed.

Aanvaar dat ontkenning ‘n normale reaksie iswanneer iemand met kanker gediagnoseerword. Laat jou emosies toe om te wissel vanhoop tot wanhoop. Gun jouself die tyd dat dierealiteit kan insink. Gebrek aan kommunikasiegedurende hierdie tyd mag egter jou gevoelvan isolasie vererger. Dit kan ook familiebande

Watter ander emosies kan jy verwag?

Ontkenning

20

laat verbrokkel. Openhartige kommunikasieen bystand van vriende en familie is van dieuiterste belang.

Woede is ‘n reaksie wat dieonregverdigheid van dit wat gebeur het,aanspreek. Woede vaar ook uit teen dieonbillike verlies van ‘n lewenstyl. Woede kangerig wees teen kanker, God, die medici,vriende, familie of ‘n geliefde. Dikwels gebeurdit dat mense wat oorstelp is, kwaad is virhulself, en/of ander en veral vir dié wat naasteaan hulle is.

Wanneer ‘n mens woede verwerk, is ditbelangrik om die rede vir die woede teidentifiseer en om dan die woede te ontlont.Moenie probeer om die woede te onderdruknie. Gebruik daardie energie om heling tebewerkstellig en om positief te dink en te lewe.Vermy situasies wat frustrasie meebring. Laattyd toe om te huil. Moenie ware gevoelenswegsteek agter ‘n grappige bravade nie. Wysopenlik wat jy voel en bespreek dit openlik eneerlik met iemand wat jy kan vertrou.

Woede wat verwoord word, is gesond. Dit laat‘n mens proaktief dink en motiveer jou totaksie.

Dis tradisioneel die fasewaarin mense wat emosionele spanningervaar, probeer om met God, wat in beheervan alle lewe is, te onderhandel. Mense wattrauma, onmag, leed en selfs ongeloof ervaar,mag probeer om ‘n kompromis aan te gaanooreenkomstig met hulle geloofsoortuiging.Onderhandeling bied selde ‘n volhoubareoplossing.

is dikwels die kleedrepetisie ofoefenlopie vir die nadraai van die diagnose ensiekte. Hierdie fase beteken verskillende dingevir verskillende mense. Dit is menslik ennatuurlik om hartseer, verwyt, vrees enonsekerheid te voel en te beleef. Dit is ‘naanduiding dat ‘n persoon ten minste begin hetom die realiteit te aanvaar. Tydens hierdie fasebegin die persoon die sekerheid enwerklikheid van die situasie verstaan. Die

Wat van woede?

Onderhandeling -

Depressie

Wat van woede?

Onderhandeling -

Depressie

individu kan in stilte besin en verwerk watgebeur het, weier om besoekers te ontvang enalleen huil en rou. Die proses laat die afsluit vangevoelens soos liefde en toegeneentheid toe.Laat die persoon toe om hierdie fase te beleef.Dit is belangrik om verlies en leed te verwerk.

Doen oefeninge om te ontspan, praat oorgevoelens, verander negatiewe gedagtes,erken verliese, leed, skok en hartseer. Dit kanhelp om depressie te verwerk. Gebed enmeditasie kan ook gevoelens soos vrees enhartseer verminder.

Dis ‘n fase wat afhang van ‘npersoon se situasie en verskil van persoon totpersoon. Oor die algemeen is dit ‘n aanduidingdat daar emosionele objektiwiteit ingetree heten dat die diagnose en siekte begin aanvaarword. Volgens Dr Kübler-Ross word dit beskryfas die finale fase. Dit is ‘n teken dat die traumaen alles wat belangrik is, verwerk is en dat diepersoon besluit het om die diagnose te aanvaaren die keuse gemaak is om die kanker te beveg.Die persoon het nou aanvaar dat daar nog ‘nrede en ‘n wil is om te lewe en om ‘n kanker-oorwinnaar te word.

Deur aanvaarding kry ‘n mens die geleentheidom die meeste uit elke dag te haal en om ‘nbrug van hoop te bou.

Die verwerking van al die genoemde emosies,help ‘n mens om sy situasie te aanvaar. Sodra ‘nmens aanvaar het dat jy kanker het, sal jy meerhoopvol en minder wanhopig voel.Aanvaarding stel ‘n mens in staat om te fokusop toekomstige doelwitte vir die lewe en omrealisties te wees oor vordering, vooruitgang enplanne.

Dit is belangrik om met iemand te praat watvertrou kan word. Die persoon kan ‘n vriend,‘n kollega, ‘n familielid, ‘n berader, ‘nwerknemer of ‘n vrywilliger van KANSA wees.Praat met die persoon of persone oor vrese,behoeftes of oor dit wat pla. Dit sal help om die

Aanvaarding -

Hoe om tot aanvaarding te kom

Wanneer behoort mediese en ander hulpbekom te word?

Aanvaarding -

21

situasie te verstaan en te aanvaar.

Jy kan hulp soek as die volgende simptome virlanger as 6 tot 8 weke voortduur.

As jy belang verloor in dit wat in die verledevir jou plesier verskaf het.As jy te min of te veel slaapAs jy jou eetlus verloorAs jy konstant moeg voelAs jy sukkel om te konsentreer of om helderte dinkAs jy skuldig of waardeloos voel.En laastens - langtermyn depressie mag lei totgevoelens van waardeloosheid en selfsselfmoord wat aangespreek en behandelmoet word.

Ja, gevoelens en emosies is nooit reg ofverkeerd nie. Dit wat ‘n mens voel en ervaar, isdie werklikheid, maar dit is baie belangrik datuitdrukking daaraan gegee moet word op ‘nkonstruktiewe manier. Dit word abnormaalwanneer dit jou gewone en alledaagse leweomverwerp en ongehoorde gedrag enwanfunksionering veroorsaak.

Persone wat nie in staat is om woede teverwerk nie, kan uitvaar teen mense wat naasteaan hulle is en hulself sodoende verder isoleer.

Die weke en maande wat volg na die diagnosevan kanker kan ‘n wipplank-effek veroorsaak.Een persoon kan die diagnose aanvaar terwyldie volgende persoon dit ontken. Oop eneerlike kommunikasie rondom die gebeure engevoelens is belangrik om misverstande tevoorkom en om moontlike konflik te vermy.

Dit is belangrik om die gevoelens en gedagteswat ervaar word, te verwoord. Praat oor wat jyvoel en ervaar. Wees gemaklik om die woordete sê wat jy moet en wil sê. Soms is ‘nopenhartige gesprek met die mense wat jy diemeeste liefhet, die moeilikste gesprek. Omsinvol met jou vriende en familie tekommunikeer, moet jy leer hoe om uit jou hart‘n openlike en eerlike gesprek te voer. Die

�

�

�

�

�

�

�

Is daar nog iets aangaande emosies wat ‘nmens moet weet?

Wat is die belangrikheid van kommunikasie

woorde wat ‘n mens soms verkeerdelikgebruik, kan misverstaan word en anderseermaak. Die manier waarop jy van joukinderdae geleer het om te kommunikeer, magjou help of verhinder om jouself uit te druk enom op ‘n vers taanbare manier tekommunikeer. Kanker behoort nie gebruik teword om simpatie te wek of om ander tebeheer nie.

Die volgende vyf vaardighede gaan jou in staatstel om duidelik te kommunikeer:

Die eerste vaardigheid is om met gesaguitdruklik jou sê te sê. Dit wys dat wat jy te sêhet, belangrik is vir jou. Jy moet betrokke weesby besluite rakende jou behandeling.

Die tweede kommunikasievaardigheid is diegebruik van die woord “ek”. As jy sê: “Ek voel...”. “Ek dink ...” of “Ek is ...” , weet mense jyneem verantwoordelikheid vir jou gevoelenssonder om te klink asof jy hulle konfronteer.Die gebruik van die woord “ek” in plaas vanbyvoorbeeld “Jy behoort ...”, is ‘n oop endirekte manier om jou standpunt oor te dra.

Die derde kommunikasie- vaardigheid is om teleer om versigtig en met konsentrasie te luisterna wat ander vir jou sê. Wys vir ander dat jy nahulle luister. Sê vir die persoon wat met joupraat dat jy verstaan wat hy of sy gesê het.Antwoord iemand wat met jou praat met ‘naanmerking soos: “Wat ek hoor en verstaan, is...’. Vra vir bevestiging of vra die persoon om teverduidelik as jy nie alles verstaan nie.

Die vierde vaardigheid is om woorde engebare te vereenselwig. Ons kommunikeerook sonder woorde. Maak seker dat jou lyftaaldieselfde sê as jou woorde. Nie-verbaleuitdrukkings kan jou woorde weerspreek. As jyglimlag terwyl jy vir iemand vertel hoeveel pynjy verduur, kan dit ‘n verwarrende indruk skepby die hoorder.

Die vyfde vaardigheid is om te leer om jougevoelens en jou gedagtes in woorde uit tedruk. Kommunikasie van jou gevoelens,

Goeie kommunikasie

22

emosies en gedagtes stel ander in staat om joute verstaan en om jou konstruktief te help. Omgevoelens en emosies soos woede en vrees teonderdruk, lei tot onnodige spanning. Praatmet ‘n persoon wat jy ten volle vertrou. –iemand wat verstaan en weet waardeur jygaan. Sluit aan by ‘n ondersteuningsgroep waarjy uitdrukking kan gee aan jou gevoelens. Ditgaan jou help om mense te ontmoet wat indieselfde situasie is as jy, mense wat metdieselfde of soortgelyke siekte gediagnoseer isen dieselfde as jy ervaar. KANSA Sorgsentralandswyd kan inligting verskaf oor beskikbareen bestaande ondersteuningsgroepe in jouomgewing.

In hoofstuk 1 word daar talle mediese termegebruik.

Maak seker jy ken en verstaan die medieseterminologie. Vra vir jou dokter die betekenisvan woorde wat jy nie verstaan nie. Skryf al jouvrae neer voordat jy jou dokter besoek. Vra ‘nfamilielid of ‘n vertroueling om saam met joudie dokter te besoek sodat jy ‘n tweede paarore het om te luister. Proaktiewe deelname injou behandeling beteken dat jy jou siekte enbehandeling verstaan en dat jy dit met joudokter kan bespreek.

Moenie bang wees jy mors jou dokter se tyddeur vrae te vra nie. Sommige dokterskommunikeer wel nie baie goed nie en hullemag bot voorkom. Sekere dokters mag selfs lykasof hulle nie eintlik belangstel of omgee oorjou en jou siekte nie. Moenie dat dit jou afskriknie.

Werk daaraan om ‘n goeie verstandhoudingmet jou dokter te hê sodat jy in ‘n openlikegesprek met hom/haar jou siekte enbehandeling kan bespreek. Inligting oor jousiekte bemagtig jou. Hoe meer medieseinligting jy bekom, hoe minder gaan jybeïnvloed word deur mites, onrealistiesebehoeftes of ander se slegte ervarings. Inligtingoor jou behandeling en wat dit behels, sal jou

Hoe kan ek kommunikasie met my mediesespan verbeter?

help om die siekte, newe-effekte en die fisiekeaspekte daarvan te hanteer.

Effektiewe en sinvolle kommunikasie is vankardinale belang om jou toe te rus om jou teleer om saam met kanker te lewe.

Onthou alles gaan oor jou lewe en jougesondheid. As jy hierdie kommunikasie-vaardighede aanleer en gebruik, sal jy ‘n goeieverhouding met jou mediese span en anderprofessionele gesondheidswerkers ontwikkel.

As jy met kanker gediagnoseer is en daarmeesaamleef, beskik jy oor die reg om jou eiebesluite te maak sonder die inmenging vanander. Na sorgvuldige oorweging en ink o n s u l t a s i e m e t p r o f e s s i o n e l egesondheidsorgwerkers, beskik jy oor die regom jou eie besluite te maak aangaande dievolgende:

Die tipe en omvang van behandeling‘n Tweede mediese meningWeiering van voortgesette behandelingSoveel of so min inligting as wat moontlik isVertroulikheid en privaatheidBerading en ondersteuning

Dit is belangrik om te weet wat jou regte is enom dit te verstaan.

Jou reis met kanker is ook jou gesin se reis. Virhulle is dit net so moeilik soos vir jou. Terwyl jyaktief teen kanker veg, voel hulle hulpelooswant hulle kan net toekyk. Praat met hulle oorjou ware gevoelens en laat hulle toe omdieselfde te doen. Jou gesinslede het ook tydnodig om aan te pas en om die situasie teverwerk. Hulle moet ook leer hoe om te luisteren om meer te doen om jou te ondersteun ente help.

As die gesin reeds probleme in die verledeondervind het, kan die diagnose van kankerdie situasie vererger. Onsekerheid enbesorgdheid oor die siekte mag stremming ind i e g e s i n v e r o o r s a a k . N o r m a l egesinsverhoudinge kan skade lei en verbrokkel.

Wat is jou regte aangaande jou siekte?

Hoe kan kanker familie beïnvloed?

�

�

�

�

�

�

23

Lede van jou gesin kan onseker wees oor hoehulle teenoor jou moet optree en hulle behoortook leiding te ontvang oor hoe om die skok endie siekte te hanteer.

‘n Maatskaplike werker, ‘n berader of ‘nondersteuningsgroep kan die nodige hulp eninsig aan lede van die gesin verleen. As jy watmet kanker gediagnoseer is, leer om jou hartoop te maak en om oor jou siekte enbehandeling te praat, kan dit die mense na aanjou help om jou gevoelens en behoeftes teverstaan. So byvoorbeeld kan jy uitgeput ofoorstuur wees na ‘n behandeling soosbestraling en chemoterapie. As jy vir jougesinslede vertel presies hoe jy voel en jouervarings met hulle deel, sal dit hulle help om teverstaan wat om te verwag sodat hulle jou meerkan ondersteun.

Gesinslede is heelwaarskynlik bang oor watmet jou gebeur en die onsekerheid oor wat indie toekoms gaan gebeur, vervul hulle metgroter vrees. Hulle mag selfs bang wees vir dienuwe verantwoordelikhede wat op hulle wag.Hulle weet dat die rolle in die huishoudingwaarskynlik kan verander. Die pa kan skielikdie kok in die huis word wat moet sorg dat sygesin kos het om vanaand te eet, terwyl dievrou weer moontlik die broodwinner kanword. Hierdie veranderinge sal diehuishouding en gesinseenheid omverwerp enbedreig.

Om angstigheid en vrese met mekaar te deel,sal almal help om die onsekerheid van dietoekoms te hanteer. Dit sal die lede van diegesin ook help om meer betekenisvol in diehede te leef. Praat oor wat gebeur het en watmoontlik kan gebeur en deel mekaar se laste,skok, verdriet en vrese.

Die gesin as ‘n eenheid word versterk as diebehoeftes van elke persoon erken engerespekteer word. Bydraes van vriende kanook baie help en ‘n verskil maak. Laat hulle toeom met take in en om die huis te help, te kook

Hoe moet ‘n gesin hierdie veranderingehanteer?

of selfs huiswerk te doen. Dit sal die druk watop die gesinslede rus, verlig en vir hulle ‘nblaaskans gee

Kanker verander nie net die kanker-oorwinnaar nie, maar ook die mense om hulle.Mense tree soms heeltemal anders op as watverwag word. Daar is vriende wat verdwynsoda hulle hoor jy en jou mense gaan deurmoeilike tye. Dan is daar die mense op wiegereken kan word en ander wat nie weetwanneer om ‘n gesin in vrede te laat nie.Tydens die identifisering van die verskillendegedagspatrone, kan jy moontlik een of meervan die volgende reaksies verwag:

hierdie groep mense isoortuig daarvan dat hulle weet wat die beste virjou is. Hulle oorlaai jou met raad, boeke eninligting. Hulle is vasbeslote oortuig dat jygesond sal word as jy hulle raad volg.Gewoonlik bedoel hulle goed en dra joubelange en welstand op die hart. Dit maak ditmoeilik om hulle te ignoreer al is hulle raadonprakties. As jy byvoorbeeld regtig nie goedvoel nie, sal hulle aandring dat ‘n positieweingesteldheid jou baie beter sal laat voel. Ditkan jou moed breek, veral as hulle impliseerdat jy nie hard genoeg probeer om jouselfgesond te maak nie.

Moenie toelaat dat sulke mense jou geestelikbemoei nie. Laat jouself geld en moenie toelaatdat hulle goed bedoelde, maar onwelkomeraad jou onkant betrap nie.

is geneig om onvanpaste enondeurdagte aanmerkings te maak en hullebeskik gewoonlik oor geen takt nie. Hulleverstaan nie jou situasie nie en stel nie regtig injou belang nie. Hulle is net begaan oor hulself.Hulle wil hê jy moet hulle beter laat voel. Sulkemense sal byvoorbeeld opgeruimd weeswanneer jy sleg voel. Sulke mense vermoei jounet en jy behoort hulle te vermy.

Hoe kan vriende en kollegas moontlikoptree?

Die beterweters -

Die oningeligtes -

Die beterweters -

Die oningeligtes -

24

Die verdwyners -

Die helpers -

skitter in hul afwesigheidwanneer jy met kanker gediagnoseer word.Hulle kan selfs die skuld van hulle afwesigheidaan jou toereken en gebruik verskonings soos:“Ek wou nie kom nie, want ek het geweet jy iste moeg.” Sommige verdwyners is fisiekteenwoordig, maar emosioneel en geestelikafwesig. Hierdie mense is gewoonlik na aanjou soos familielede en vriende, maar hulle treeop asof jy onsigbaar is. Hul bly soms weg omdathulle bang is vir hul eie emosies of hul eiesterflikheid. Dit is belangrik dat jy hul gedrag inalle eerlikheid erken of selfs aanspreek, maardoen dit op ‘n konstruktiewe manier om hullete help verstaan om sodoende hullegedragspatrone te verander.

weet instinktief hoe en wanneerom te help. Hulle behandel jou op diedieselfde manier as wat hulle altyd in dieverlede gedoen het. Hulle luister as jy behoeftehet om te praat en hulle weet dat hulle ‘nverskil en ‘n bydrae kan maak deur slegsteenwoordig te wees. Helpers wag nie totdat jyhulle vra om te help nie. Hulle bied hulp aan endoen wat hulle kan waar hulle kan. Mensemoet aanpas by die situasie voordat hullehelpers kan word, al mag dit vir hulleaanvanklik ongemaklik wees. Wees openhartigmet helpers en deel jou gevoelens enfrustrasies met hulle. Sê hulle hoe jy hulle hulpwaardeer en hoe aangenaam en lekker dit isom hulle naby jou te hê.

Kanker is ‘n groot uitdaging en vereisvolharding en vindingrykheid. Erken jougevoelens en emosies en neem beheer oor joulewe. Hanteer dit wat jou bekommer en maakdit jou eerste prioriteit. Ontwikkel ‘nkonstruktiewe houding en gedragspatrone. Ditsal jou help om positief te bly op die kankerpadwat jy moet loop. Erken dit waaroor jy beheerhet en beskou dit as ‘n prioriteit.

Soek kennis en vra vraeNeem deel in die besluitneming oor joubehandeling. Verbeter jou kommunikasie-

Kan self-help ‘n verskil maak?

Wat jy kan doen om in beheer te bly

�

Die verdwyners -

Die helpers -

vaardighede.Leer om jou gedagtes, gevoelens en emosiesop ‘n passende wyse te verwoord . Steldoelwitte op alle vlakke van jou lewe.Begin ‘n joernaal om jou op hoogte te houvan wat elke dag in jou lewe gebeurLeer om vir hulp te vra en om dit te aanvaarLeer nuwe vaardighede aan soos om teontspan en te visualiseerOorweeg berading as jy jou situasie moeilikhanteerOntwikkel aanvaarding van wat met jougebeurRaak bewus van jou eie behoeftesOntwikkel en beoefen ‘n gematigde engesonde lewenstylVerminder spanning deur fisieke aktiwiteiteen ontspannings-oefeninge.Maak staat op jou geloof en geestelike leweom jou te vertroos en te ondersteunVerander en hanteer negatiewe gedagtes engedragspatrone soos om jouself te isoleer,ander te blameer, ‘n martelaar te wees en omGod te verwytSluit aan by een van KANSA seondersteuningsgroepe in jou area

Ontwikkel ‘n benadering om oplossings virprobleme te soek en te kry.

Leer om jou kanker te hanteer en daarmeesaam te leef.

HANTEER...

Handhaaf goeie verhoudinge

Aanvaar wat in jou lewe gebeur

Neem beheer van jou lewe en doen wat jykan doen

Tref voorsorg vir ‘n gesonde lewenstyl

Eerste goed word eerste gedoen

Ervaar gemoedsrus ten spyte van alles

Raak ontslae van negatiewe gedagtes

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

Om af te sluit, stel ons die volgendeprobleemoplossings-model voor:

H

A

N

T

E

E

R

25

Neem BEHEER en doen wat jy kan doen.

Om gesond te wees, is meer as om sondersiekte te leef. ‘n Mens is gesond as hy fisiek,emosioneel, geestelik en intellektueel in balansis.

Welkom by hoofstuk 4 van die Kankersorg-hanteringsgids waar ons oor voeding gaanpraat.

Dit is veral belangrik om tydens enige siekte ‘ngesonde dieet te volg omdat die liggaamvoedingstowwe vereis om die siekte te bevegen om die newe-effekte van die behandelingteë te werk.

Die newe-effekte van die behandeling,emosionele faktore soos angstigheid enspanning kan ‘n rol speel in veranderde smaak,verlies aan eetlus, spysverteringsprobleme enalgemene verlies van belangstelling in kos.

Chirurgie van die spysverteringskanaal enomliggende areas inhibeer die funksie van diemond, keel en maag. Hierdie areas kan pynvolwees en vertering kan stadiger plaasvind.

Beide chemo- en bestralings-terapie kan serein die mond, naarheid, braking, die smaak vandie kos, eetlus, diarree en hardlywigheidveroorsaak.

‘n Korrekte dieet verskaf al die vette, proteïene,koolhidrate, vitamines, minerale, vesel enwater wat jou liggaam nodig het om optimaalte funksioneer. E lkeen van hierdievoedingstowwe vervul ‘n spesifieke funksie indie liggaam. As jy te min van enige van dievoedingstowwe inneem, sal jou liggaam nie instaat wees om self te beskerm, herstel, vervangof te reinig nie.

Hoofs tuk 4 - Voed ings - ,lewenstyl- en hanteringriglyne

Hoekom is dit so belangrik om reg en gesondte eet?

Hoe om korrek te eet

Indien vette noodsaaklik is, waarom praatmense so baie van slegte vette?

Laat ek jou meer vertel oor die tweeonversadigde vette

Nie alle vette is sleg vir ‘n mens nie en behoortnie algeheel uitgesluit te word nie. Vette isbelangrik omdat dit energie verskaf envitamiene A, D, E en K, asook noodsaaklikevetsure tot die dieet bydra. Vetselle beskermdie liggaam teen koue en help om interneorgane teen beserings te beskerm. Afhangendevan die binding-strukture van vette word ditversadigde vette, meestal afkomstig van diereof onversadigde vette van plantaardige afkomsgenoem.

Onversadigde vette, gewoonlik in vloeibarevorm by kamertemperatuur, staan bekend asgoeie vette wat goeie cholesterol of hoëintensiteit lipoprotein (HDL) vermeerder enslegte cholesterol lae digtheid lioprotein (LDL)in die bloedstroom verminder.

Versadigde vette funksioneer in presies dieteenoorgestelde manier. Meestal solied bykamertemperatuur, verminder dit die goeiecholesterol in die liggaam (HDL) en verhoogdie slegte cholesterol (LDL). Dit kan lei totobesiteit en kardiovaskulêre probleme.

Mono-onversagdigde en poli-onversadigdevette is nodig vir jou vel, senuwee-stelselimmuunstelsel en bloedsomloop. Dit is ooknodig om selmembrane gesond te hou. ‘n Droëvel kan ontwikkel as jou liggaam ‘n tekort aanonversadigde vette het.

Omega-3, 6 en 9 is almal belangrikeonversadigde vetsure. ‘n Goeie balans tussenhierdie drie vetsure is voordelig vir jougesondheid. Omega-3 is seker die belangrikstevan die drie omdat dit help om jou immuniteitte versterk, kardiovaskulêre stelsel gesond tehou en dit anti-kanker voordele inhou deurinflammasie teë te werk wat verband hou metbaie ander degeneratiewe siektes. Omega-3werk die pro-inflammatoriese effekte vanomega 6 teë.

26

Omdat ons liggame nie Omega-3 kanproduseer nie, moet ons sorg dat ons dit inkryin die vorm van vetterige vis, vlassaad- encanola-olie, peulplante, groen blaargroentesen kersies. Eet gereeld olierige vis soossardiens, salm, makriel, snoek en forel, maarhou matigheid voor oë omdat dit baie soutbevat.

Waarom versadigde vette en transvette beperkmoet word

Versadigde vette word hoofsaaklik in diervettegevind. Voedsel wat baie versadigde vettebevat, is voedsel soos vetterige vleis,hoendervel, gerookte gepreserveerde engeproseseerde vleis soos polonie, spek, ham,koue vleis en wors. Volroom suiwelproduktebevat ook groot hoeveelhede dierevet.

Transvette, ook bekend as gehidrogineerdevette, is geprosesseer of beskadig deur hitte.Dit word versteek in baie voedsel en verswakdie selwande sodat die selle nie oor die vermoëbeskik om voedingstowwe te absorbeer nie.Voedsel wat jy moet vermy, is harde margarien,gebraaide kosse, beskuitjies, croissante,aartappelskyfies, koeke, pannekoek-mengsels,oliebolle, soetgebak, pasteie en tertgebak. Leesdie etiket op produkte en wees bedag op diewoorde hidrogineerde vette, aangesien dittransvette is wat vermy moet word.

Beperk die inname van beide versadigde vetteen transvette deur die etikette op produkte teraadpleeg. Alle verpakte voedselsoorte moetvoedsel-etikette hê wat inligting verskaf oor dieinhoud en samestelling. Die hoeveelheidtransvette per porsie word onder die ‘totalevet’ afdeling op die etiket gevind. Wetgewingwat in 2011 van krag geword het, beperk dietotale hoeveelheid transvette tot 2% (2 gramper 100ml) in alle voedselsoorte.

Vir daardie etikette wat nie die hoeveelheidtransvette aandui nie, tel die hoeveelhedeversadigde-, poli- en mono-versadigde vettebymekaar. Indien die getal minder is as die‘totale vet’ wat op die etiket aangedui is, sal dieonberekende to taa l d ie t ransve t te

verteenwoordig.

Wees versigtig vir ‘versteekte vette’byvoorbeeld gebraaide kos, pasteie, samoesas,oliebolle, rotis, mayonnaise en roomys. Vermyook kos met meel- en krummel-bedekkingsomdat dit baie vet absorbeer. Gebruik lae-vetof vetvrye melk in plaas van koffie- of tee-verromers. Beperk jou inname van diepgebraaide kosse, hoendervel, volroomsuiwelprodukte en kaas, wegneem etes envetter ige, gebakte kossoorte, asookversnaperings soos sjokolade en skyfies, omdatdit ook versadigde vette bevat.

Proteïne is die boublokke van die liggaam.Sonder genoegsame inname van proteïne isdie liggaam nie in staat om te funksioneer ofom beskadigde weefsel behoorlik te herstel ofte vervang nie. Elke sel in die menslike liggaambevat proteïen. Dit vorm ‘n groot deel van dievel, spiere, organe en kliere. Probeer om tweeporsies proteïene per dag te eet. Indien dit niem o o n t l i k i s n i e , g e s e l s m e t j o ugesondheidspraktisyn om voor te stel dat jy ‘nproteïen-aanvuller kan drink. KANSA seStoma-klinieke voorsien hierdie aanvullersteen ‘n laer koste.

Volledige proteïne bevat al nege noodsaaklikeaminosure en word in dierprodukte soos vleis,vis, pluimvee, eiers, melk en melkproduktesoos joghurt en kaas gevind. Sojaboontjies isdie enigste plantproteïen wat as volledigeproteïen gereken word.

Onvolledige proteïne kort een of meer van dienoodsaaklike aminosure. Bronne sluit in:boontjies, ertjies, neute, sade en graan. ‘n Kleinhoeveelheid onvolledige proteïen word ook ingroente gevind.

Wees versigtig vir versteekte vette

Is alle proteïene goed vir jou?

Kos wat proteïne bevat word gegroepeer asvolledige of onvolledige proteïene

Ind ien kor rek gekombinee r, kanplantproteïne al die noodsaaklike aminosureverskaf

27

Voorbeelde van gekombineerde volledigeplantproteïne is rys en boontjies, koringgraanen mielies en boontjies. Oorweeg omplantproteïne soos sojaprodukte sowel asgekombineerde plantproteïne meer dikwels tegebruik aangesien hulle gesond en koste-effektief is.

Koolhidrate is die hoofbron van energie vir aldie selle in die liggaam wat benodig word virfisiese funksionering. Die beste bron vankoolhidrate – vrugte, groente en volgraan –verskaf noodsaaklike vitamiene en minerale,vesel en ‘n groot hoeveelheid belangrike fito-voedingstowwe aan die liggaam.

Daar is twee soorte koolhidrate, naamlikkoolhidrate wat vinnig en stadig vrygestelword. Koolhidrate wat vinnig vrygestel word,sluit in suiker, heuning, lekkers, brood enmieliemeel. Koolhidrate wat stadig vrygestelword, is groentes, heelgraan, bruinrys,hawermout, peulgewasse en vars vrugte. Omenergievlakke deur die dag te volhou, beperkdie inname van koolhidrate wat vinnigvrygestel word en eet gereelde klein maaltyevan stadig vrygestelde koolhidrate.

Gebruik koolhidrate wat ryk is aan vesel envolgraan as die basis van die meeste van joumaaltye. Koolhidrate soos growwe mieliemeel,stampmielies, bruinrys, volgraan brood, pastaen aartappels, stronkmielies en patats behoortas stapelvoedsel in die dieet gereken te word.

Dit is belangrik om volgraan brood en graan virontbyt te eet, aangesien dit volhoubareenergie deur die dag verskaf. Wees op dieuitkyk vir die ‘CANSA Smart Choice’ embleemop voedsel-etikette.

Dit is voordelig om vyf porsies groente envrugte per dag te eet. Dit behoort vars en rougeëet te word aangesien dit ‘n belangrike rolspeel in die voorkoming van kanker.

Gebruik suiker en drankies wat suiker bevat inmatigheid aangesien dit inflammatoriese

Kom ons bespreek die belangrikheid vankoolhidrate of stysel in die dieet.

prosesse in die liggaam bevorder wat aankanker gekoppel word.

Om bloedsuikervlakke op veilige en konstantevlakke te handhaaf, bevorder insulien dieopgaar van vette in die liggaam. Met dieinname van baie suiker word gewigtoenameen verhoogde triglisoried-vlakke bevorder.Albei hierdie toestande word ook aankardiovaskulêre probleme gekoppel.

Sedert 2003 bepaal wetgewing dat allemieliemeel sowel as wit en bruin broodmeelgefortifiseerd moet wees met vitamine enminerale of mikronutriënte. Wees op dieuitkyk vir Suid-Afrikaans vervaardigdegefortifiseerde mieliemeel wat Vitamien C,yster, sink, Vitamien B6 en Vitamien B12,koper, seleniun, Vitamien E en riboflavienbevat. Dit verminder bloedarmoede, help omliggaamsmassa te verlaag, versterk dieimmuun-stelsel en help beskerm die liggaamteen kanker.

Glisemiese-indeks, (GI) is die maatstaf van kosse vermoë om bloedsuiker te verhoog. Dieglisemiese-reaksie word beïnvloed deur diehoeveelheid kos wat jy eet, die hoeveelheidvesel wat die kos bevat, die hoeveelheid vetwat bygevoeg is sowel as die manier waaropdie kos voorberei is.

Hoë glisemiese koolhidrate word die besteopgeneem gedurende en na oefening. Ditword gou in die bloedstroom opgeneem en isvryelik beskikbaar om energie aan die spiere teverskaf. Lae glisemiese koolhidrate word stadigdeur die bloedstroom opgeneem en behoortvoor oefening ingeneem te word. Dit voorsienvolhoubare langtermyn energie en help omstabiele bloedsuiker-vlakke te handhaafgedurende langdurige oefen-sessies van ‘n uurof langer. Lae GI koolhidraat-inname, soosbyvoorbeeld lae GI brood, word aanbeveel virdaaglikse gebruik.

Die belangrikheid van gefortifiseerdekoolhidrate

Kom ons bespreek die betekenis vanglisemiese-indeks

28

Peulplante as ‘n koolhidraat in jou dieet

Die rol van vesel in jou dieet

Die belangrikheid van vitamine in jou dieet.

Peulplante soos droë bone, pronkertjies, swartboontjies, ertjies, keker-ertjies, lensies en sojabied jou die geleentheid om ‘n ekonomiesespyskaart te beplan wat jy gedurig kan afwisselterwyl jy tegelykertyd die inname van veselvermeerder, bloedsuiker-vlakke stabiliseer engesondheid in die algemeen bevorder.

Die meeste peulplante bevat belangrikevoedingstowwe, koolhidrate, proteïene, vesel,vitamiene en minerale en is laag in vette.Peulplante is ook ‘n smaaklike en gesondeplaasvervanger vir vleis en kan gebruik wordom vleisgeregte te rek.

Die vesel van peulplante bevorder gesondestoelgang en voorkom hardlywigheid. Dit helpook om hartsiektes en die risiko van sekerekankers te voorkom.

Vesel van koolhidrate en proteïne word nie indie liggaam verteer nie. Vesel absorbeer wateren hou stoelgang sag en maklik beweegbaar.Dit reinig die kolon en verwyder afvalstowwevoordat dit die liggaam kan affekteer.Heelgraan, groente, stampmielies, mieliemeel,mielierys, vrugte, neute, sade, lensies, bone envolgraan ontbytkos is goeie bronne van vesel.Dit is ‘n goeie bron van vesel en behoortdaagliks geëet te word om gesonde en gereeldeopelyf te verseker.

‘n Goed gebalanseerde dieet behoort jou vanal die nodige vitamine en minerale te voorsien.Vitamine het belangrike funksies in omtrent aldie prosesse van die liggaam wat die immuun-hormoon- en senuwee-stelsels insluit en moetuit kos of aanvullings verkry word aangesienons liggame nie by magte is om vitamines teproduseer nie. Daar bestaan dertien vitamineswat geklassifiseer word as vet-oplosbaar(Vitamien A, D, E en K) en wateroplosbaar watonder andere Vitamien B kompleks en Cinsluit.

Vet-oplosbare vitamine, Vitamine A, D en K,word saam met vette geabsorbeer en in die

lewer gestoor terwyl Vitamien E na die liggaamse vetweefsels versprei word. Goeie bronnebestaan uit groen blaargroentes, plantaardigeolies, eiergeel en suiwelprodukte.

Oortollige wateroplosbare vitamine soosVitamien C en die B vitamienes bly in dieliggaam vir ‘n kort rukkie voordat dit deur dieniere uitgeskei word. Die een uitsondering isVitamien B12, wat in die lewer gestoor word.Wateroplosbare vitamine behoort daagliksingeneem word. Goeie bronne is orgaanvleis,suiwelprodukte, eiers, peulgroente, groengroente en vrugte (veral sitrusvrugte virvitamien C). Vegetariërs en vegans mag ditnodig vind om hul dieet aan te vul metvitamien B12. Die British Vegan Society beveelsoja-produkte aan as ‘n uitstekende bron vanvitamien B12 is en dat dit as plaasvervanger virvleis, eiers en suiwelprodukte gebruik kanword.

Minerale is belangrike komponente van dietande, bene, weefsels, bloed, spiere ensenuweeselle. Dit word in verskillendehoeveelhede in ‘n verskeidenheid vanvoedselsoorte soos vleis, graanvlokkies(insluitend graanprodukte soos brood), vis,melk, suiwelprodukte, groente, vrugte (veraldroëvrugte) en neute gevind.

Minerale word in twee kategorieë gegroepeer,naamlik makro-minerale en spoor-minerale.Makro-minerale sluit kalsium, natrium, fosforen kalium in. Eetbare bene in pelsers ensardyne is goeie bronne van kalsium wat nodigis vir bloedstolling, been-gesondheid en dieheling van wonde. Spoor-minerale sluitselenium, sink, jodium, chroom en mangaanin.

Spoorminerale word benodig in kleinhoeveelhede.

Hoe meer kos warm gemaak word, hoe meerword die voedingstowwe wat dit bevat,vernietig. Eet groente rou indien moontlik. Diekaretonoiëd inname van semi-gekookte

Minerale is ook belangrik in jou dieet.

Die beste manier om jou kos voor te berei.

29

wortels en broccoli is vyf keer meer as wanneerdit rou geëet word.

Die beste manier om kos gaar te maak, is omdit te stoom, posjeer, kook of te bak. Gebruikso min as moontlik hitte vir ‘n kort periode vantyd. Al die volgende kookmetodes vereis hoëtemperature: rooster, diepbraai, rooster enbraai op die kole en behoort vermy te word.Roerbraai is die beste manier waarop jy kos kanbraai want dit beperk die kooktydperk.

Kies maer vleissnitte soos hoenderborsies. Snyalle vet af voordat vleis gaargemaak word enverwyder die hoender se vel omdat dit baie vetbevat.

Wees versigtig oor hoe groot die porsies is watjy bedien want jy wil nie vir iemand te veel vetopskep nie. As jy vleis rooster, gebruik ‘nriffelpan sodat die oormatige vet outomatiesekan dreineer. Pluimvee, gemaalde vleis,boerewors en wors bevat baie vet. Gaan dievet-inhoud van vleis na voordat jy dit koop.Moenie ekstra olie of vet gebruik as jy brediemaak of wors gaarmaak nie. Gebruik liewer ‘nbietjie canola olie of kooksproei as vet of anderolies om vleis te verbruin.

‘n Mens verloor elke dag tussen 1 en 2 literswater deur jou vel, stoelgang, longe en urine asdeel van jou normale liggaamsfunksie.

Dit is belangrik om hierdie water te vervang enom jou liggaam genoegsaam te hidreer. Drink 6tot 8 glase water per dag. Oor die algemeenbehoort jy elke dag omtrent een glas water(200ml) te drink vir elke 10 kilogramliggaamsgewig. Die eet van vrugte en groente isook ‘n uitstekende manier om vloeistof in jouliggaam aan te vul omdat hierdie voedselsoorteuit meer as 90% water bestaan.

Vermy of verminder jou inname van alkohol,koffie (wat baie kaffeïen bevat) en die meestesoorte tee (wat baie tannien en kafeïen bevat)omdat dit neig om jou liggaam te dehidreer.Vervang hierdie drankies met kruie-, gemmer-,

‘n Paar nuttige wenke:

Is dit belangrik om water te drink?

rooibos- en heuningbos-tee. Daar is bewys datRooibostee anti-oksidantformasie in dieliggaam verbeter. Dit bevat min tannien engeen kaffeïen.

Verdun vrugtesappe met water omdat ditgewoonlik hoë suikervlakke bevat – selfsnatuurlike vrugtesappe mag hoë vlakke vanfruktose of suiker bevat.

Alkohol is nie ‘n noodsaaklike voedselsoort ofvoedingstof nie. Sommige mense dink dat diegebruik van alkohol ‘n aanvaarbare gewoonteis, maar die feit is dat alkohol ‘n wettige dwelmis. Mense gebruik alkohol om te ontspan, teontvlug van probleme of om sosiaal in te pas.Tieners begin drink as gevolg van groepsdruk.Ander mag drink omdat hulle verslaaf is aanalkohol.

Alkohol verhoog die risiko van hart- enlewersiektes. Alkohol het ‘n direkte uitwerkingop die sentrale senuweestelsel wat diebreinfunksie aantas. Met die verloop van tydkan alkohol misbruik die funksie van die brein,lewer en pankreas aantas en selfs kankerveroorsaak.

Swanger vroue, vroue wat swanger wil word,mense wat van plan is om te bestuur, of mensewat enige aktiwiteit beplan wat vereis dat hullewakker, waaksaam en vaardig moet wees,moet alkohol vermy. Mense wat medikasiegebruik, ook medikasie wat jy oor dietoonbank koop, behoort ook nie alkohol tedrink nie, aangesien dit die helingsproses vandie siekte kan onderdruk.

Een uit vier rokers sterf op ‘n jong ouderdom asgevolg van rook. Die rookgewoonte veroorsaakhartsiekte, emfiseem en verskeie kankers sooskanker van die mond, keel, long en blaas.

Rook kan ook skadelik wees vir mense wat nierook nie. Mense wat nie rook nie segesondheid word ook beïnvloed deur anderwat rook.

Hoeveel alkohol is veilig om te drink?

Is dit veilig om te rook?

30

Hierdie tipe rook staan ook bekend asomgewings- en sekondêre rook. Dit is ‘nmengsel van rook wat die roker uitblaas asookdie rook afkomstig van die brandende punt vandie sigaret, sigaar of pyp. Dit bevat duisendechemikalieë wat die gesondheid van beiderokers en nie-rokers kan benadeel.

As ‘n swanger vrou of haar wederhelf rook,staan die vrou ‘n groter kans om geboorte tegee aan ‘n ondergewig baba. Die kind mag indie vroeëre lewensjare asemhalingsproblemeondervind. Omgewingsrook veroorsaak datkinders asma en oorprobleme ontwikkel en ditword ook geassosieer met verhoogdevoorkoms van wiegiedood.

Die meeste rokers besef nie dat nikotien net soverslawend as heroïene en kokaïene is nie.Rook veroorsaak meer sterftes en siektes ase n i g e a n d e r v e r s l a w i n g s m i d d e l sgekombineerd.

Die plant, oes, vervoer, voorbereiding enbediening van kos is alles belangrike faktorevan goeie en gesonde kwaliteit kos. Kos wat niegeskik is vir menslike of dierlike gebruik nie, ispotensieel dodelik.

Twee algemene kontaminante is E. coli, watdeur stoelgang versprei word asook swammeof aflotoksiene wat meestal onder swakbergingsomstandighede gevorm word.

Bisfenol A (of BPA) word in sekere plastiekgev ind soos baba -voed ing sbo t t e l s ,voedselverpakkings en in die voering vanblikkieskos. Dit word as hormoonversteurdergeklassifiseer. Om te bepaal of ‘n plastiekhouerBPA bevat, kyk of die houer ‘n hersirkuleerdriehoek op die bodem het. Die houer bevatBPA indien daar ‘n syfer 7 in die driehoek is metdie letters PC (wat vir polikarbonaat staan)onderaan.

Was altyd jou hande voordat jy met kos beginwerk en was groente en vrugte in koue,lopende water. Probeer om verskillende sny- of

Is die voorbereiding van kos en die bergingdaarvan belangrik?

kapborde te gebruik: een vir dierprodukte envis en die ander een vir groente, vrugte enbrood. As jy slegs een bord het, was dit elkekeer as jy met verskillende soorte voedsel werk.Plastiese of glasborde is die beste wanthoutborde is geneig om bakterieë te berg.

Vries varsgekookte kos binne 2 ure aangesienbakterieë kan na 2 uur in kamertemperatuurop kos begin groei . Berg droë kos in houers watverseël kan word. Vermy die eet van rou ofhalfgaar vleis, eiers en skulpvis. Maak seker vandie ‘sell by’ en ‘use by’ datums op etikette.

Moegheid en traagheid geassosieer met ‘nverlies aan energie is dikwels die gevolg van temin slaap of oormatige spanning. Wanneer onsslaap, moet ons brein verskeie komplekse takeverrig en voltooi. Om dit te kan doen, gaan diebrein deur 5 verskillende slaapfases. Die meesalgemene word REM of “rapid eye movement”genoem.

As jy wakker word aan die einde van jou slaap-siklus, kan jy goed en op en wakker voel. As jyin die middel van jou slaap-siklus wakker word,sal jy moeg, traag en lusteloos voel.

Mense drink gewoonlik ‘n koppie koffie sodrahulle wakker word om beter te voel. As jy koffiedrink met die hoop dat dit jou sal help, dink jyverkeerd. Koffie of enige energiedrankie is ‘nstimulant en dit kan jou dalk vinnig beter laatvoel, maar nie vir lank nie. Sodra dit uitgewerkis, keer die moegheid terug en die slegte nuus isdat dit jy nou moeër kan voel as voor jou eerstekoppie koffie.

Te veel koffie is baie nadelig vir jou en kan ‘ntekort aan yster en vitamien B tot gevolg hê watjou konstant moeg en kronies afgemat kan laatvoel. Dit sal jou immuun-sisteem verderverswak en uiteindelik kan jy jouself uitbranden kan jy ‘n kroniese siekte ontwikkel.

‘n Natuurlike benadering wat sal help om joukroniese moegheid te behandel, is om ‘ngebalanseerde dieet ryk aan anti-oksidante te

Hoe om moegheid te oorbrug en energie teherstel

31

volg. Eet gerus bessies, broccoli, tamaties, rooidruiwe, spinasie en drink Rooibos-tee. Jy magdit moeilik vind om te eet terwyl jybehandeling ontvang. Jy sal jou eetgewoontesby die eet-probleme wat jy mag ondervind,moet aanpas.

Die beste bron van vitamiene en minerale is ‘ngoed gebalanseerde dieet. Jy kan nienatuurlike vitamiene totaal met aanvullingsvervang nie. As jou siekte of behandeling jouegter verhoed om gesond te eet, mag ditnoodsaaklik word om aanvullings te gebruik.Vra jou professionele gesondheidswerkervoordat jy enige vorm van aanvulling gebruikomdat dit jou behandeling kan beïnvloed.

Vars knoffel is ‘n natuurlike antibiotika wat salhelp om bakteriële en virusinfeksies te beveg.Skil ‘n klein huisie knoffel af en sluk dit heel inas jy nie van die smaak daarvan hou nie.Knoffel kan ook by sop en bredies gevoegword. Vars kruie verskaf geur en smaak aan kos.

Ons het sout nodig om ‘n balans vanliggaamsvloeistowwe te handhaaf, omsenuwee-seine te stuur en vir spiere ombehoorlik te funksioneer. Ongelukkig neembaie mense oormatige hoeveelhede sout in.

Navorsing bewys dat dit noodsaaklik is om diehoeveelheid sout in ons dieet te beperk.

Ongelukkig is daar sekere voedselsoorte wattradisioneel hoë vlakke sout bevat, wat wel asgesond beskou word. Volgens die NasionaleDepartement van Gesondheid is dieaanbevole hoeveelheid sout per dag slegs 4-6gram per persoon per dag. Dit is een teelepelsout per dag. Slegs een koppie geblikte sopbevat meer as 50% van die aanbevolehoeveelheid sout. ‘n Porsie lasagne by ‘nrestaurant kan meer sout bevat as wat jounatrium inname jou per dag toelaat.

Beperk jou daaglikse inname van sout, dit wilsê natrium, tot tussen 1 500 en 2 400 milligram.

Behoort ek vitamien-aanvullings te gebruik?

Wat van kruie en sout?

Hoe om sout-inname te beperk

Vra vir ongesoute disse as jy gaan uiteet.Gebruik eerder kruie en speserye as sout in diekos wat jy kook. Verwyder soveel as moontlikof al die sout wat resepte voorskryf. Moenie diesoutpot op die eetkamertafel los nie.

Lees die etiket op kos en vermy kossoorte watte veel natrium bevat. Dit sluit geprosesseerdevleis en biltong in. Wanneer jy kos voorberei,gebruik gejodeerde sout, dit is tafelsout watgemeng is met ‘n klein hoeveelheid vanverskillende soute wat jodium bevat.

Wêreldwyd beïnvloed die tekort aan jodiumomtrent twee biljoen mense en dit wordbeskou as die mees voorkombare oorsaak vanverstandelike gestremdheid. Dit veroorsaakook probleme met die skildklier.

Jodium is ‘n mikrovoedingstof en is natuurlikaanwesig in die kosvoorraad van baie gebiede.Waar die natuurlike vlakke van jodium in diegrond ontbreek, en dit nie opgeneem word indie groente wat daarin groei nie, kan diejodium wat by sout gevoeg word, genoegsaamwees vir die menslike liggaam.

Sommige pasiënte ervaar ‘naansienlike verlies van speeksel en dieproduksie daarvan. Om dit reg te stel, drinkklein hoeveelhede water so gereeld as wat jykan en suig aan ysblokkies.

Jy kan vrugtesappe in yshouers vries waaraan jyook kan suig. Voeg ‘n paar druppelssuurlemoensap by water om die produksie vanspeeksel te stimuleer en drink die water stadig.

Wend Vaseline, Aloe Gel of heuningbalsem-produkte aan jou lippe om te keer dat jou lippeuitdroog en kraak. As die probleem voortduur,v r a r a a d b y j o u p r o f e s s i o n e l egesondheidswerker.

Eetsagte kossoorte soos joghurt, hawermout enbredies. Souse maak ook kos nat en dit maakdit makliker om te sluk. Vermy kos en drankwat baie warm is. Probeer om dit deur ‘n

Komplikasies wat in verband staan metchemo- en bestralingsterapie‘n Droë mond -

Wat jy kan eet as jou keel en mond seer is -

‘n Droë mond -

Wat jy kan eet as jou keel en mond seer is -

32

strooitjie te drink.

Vermy growwe en droë kos soos roosterbrood,beskuit of rou groente. Suur kossoorte soospynappel, sitrusvrugte en tamaties mag ook dieprobleem vererger. Hou die binnekant van joumond so gesond as moontlik. Borsel jou tandemet ‘n sagte tandeborsel na elke maaltyd ofgebruik ‘n sagte tandeborsel wat vir kindersgemaak is

Probeer jou mond uitspoel met ‘n mond-wasmiddel. Vra vir jou dokter om vir jou ‘nmiddel voor te skryf wat nie te sterk is nie. As jyvalstande dra, week die tande oornag in ‘nreinigings-oplossing.

Gebruik ‘n mengsel van een teelepel koeksodaopgelos in 0.5 liter water om jou mond uit tespoel en jou tong skoon te maak.

Hou op rook want dit kan die probleemvererger.

As jy probleme ondervind om te kou of te sluk,word ‘n sagte of vloeistof-dieet wat ryk inproteïne is aanbeveel.

Sny en meng vis, eiers, hoender ensaggekookte groente en voeg sous of aftrekseldaarby. Maak seker dat al die kos baie saggekou word voordat jy dit sluk.

Eet enige gesonde kos waarvan jy hou en eetdit wanneer jy wil of kan. Jy mag soggens ‘ngroter eetlus hê, so probeer om dan ‘n bietjiemeer te eet. Eet klein maaltye en snoeperyesoos vrugte tussen maaltye. Eksperimenteermet verskillende geure, want miskien het jouvermoë om te proe en om smaak te ervaar,verander. As jy nie in staat is om te eet nie,vervang maaltye met een of twee glase hoëproteïen-drankies vir energie. Berei joumaaltye voor op die dae wanneer jy beter voelen vries dit sodat daar genoeg is om tee op diedae wanneer jy te moeg is om te kook.

Voeg Weet-Bix by soppe en bredies om dit te

Algemene riglyne oor ‘n sagte of vloeistof-dieet:

‘n Verlies aan eetlus is baie algemeen

verdik en om dit ‘n volkome maaltyd te maak.Eet uit klein houers of koppies omdat ditmakliker is en dit meer aantreklik en smaaklikvoorkom. Dit is aangenamer as om met ‘n grootbord kos voor jou te sit.

Dikwels wil vriende en familie jou help en hulleweet nie wat om vir jou te doen nie. Vra virhulle om jou inkopies vir jou te doen of om virjou te kook. Dit sal vir jou ‘n blaaskans gee enhulle sal die geleentheid bied om iets vir jou tekan doen.

Eet klein maaltye en iets lekkers en gesondtussen maaltye. Maak seker dat jy jou kos goeden stadig kou voordat jy dit insluk. Vermyvetterige en gebraaide kos, asook ryk souse wathierdie probleem kan vererger. Beperk jouinname van vloeistof gedurende maaltye endrink eerder vloeistowwe dertig minute voor ofna afloop van jou maaltyd.

Naarheid, met of sonder braking, kan voorkomdat jy die nodige voedingstowwe inkry.Kossoorte sonder kruie is makliker om te eet asjy naar is. Dit sluit in kos soos droëroosterbrood, laevet joghurt, sorbet, pretzels,gekookte hoender sonder vel, deursigtevloeistowwe, sop en ysblokkies.

Vetterige, gebraaide, sterk gegeurde of baiesoet kos kan jou naarheid vererger.

Hier is ‘n paar idees wat jou kan help om jounaarheid te oorkom:

Laat iemand anders jou maaltye voorbereisodat jy kan wegkom van die reuk van kosGaan loop ‘n entjie voor elke maaltyd om joueetlus te stimuleerEet in ‘n kamer met goeie ventilasieEet sagte vrugte soos papaja en spanspek ofdrink suurlemoen in sodawater.As jy siek voel wanneer jy wakker word,probeer om iets droog soos roosterbrood ofProvita te eet.

Wat om te doen wanneer jy te moeg is om teeet

Naarheid is een van die mees algemenenewe-effekte

Wanneer jy versadig voel na ‘n klein maaltyd -

�

�

�

�

�

Wanneer jy versadig voel na ‘n klein maaltyd -

33

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

Moenie drink terwyl jy eet nie. Wag vir 30minute om iets te drink nadat jy geëet hetEet klein maaltye deur die dagEet en drink stadig om jou maag kans te geeom aan te pasEet gerasperde appel stadigDrink yswater of suig aan ‘n ysblokkieMoenie gaan lê nadat jy geëet het nieRus nadat jy geëet hetSoek afleiding soos om na musiek te luister ofTV te kykIndien jy naar voel, vermy jou geliefkoosdekosse sodat jy nie afkeur daarvoor ontwikkelnie.Sekere kossoorte, gebeure of omgewingsmag naarheid aanwakker of prikkel. Houtred van enige prikkelinge en verander joudieet skedule om enige reaksies te voorkom.

Vars of gemaalde gemmer is effektief by diebehandeling van naarheid. Dit kan voor of nachemoterapie geneem word. Maak ‘nverfrissende drankie deur ‘n bietjie gemmer terasper en by water te voeg. Verkoel dit in dieyskas en drink klein hoeveelhede gedurendedie dag. Gemmertee en gemmerlim (gingerale) mag ook help om naarheid te beheer.Kruisement is ook goed vir naarheid en slegtespysvertering. Maak ‘n lekker koppie tee deur‘n paar kruisementblare in kookwater te plaas.Laat dit afkoel voordat dit in die yskas gebêreword. Jy kan selfs suurlemoensap by enige vanhierdie drankies voeg om die smaak te verbeter– drink dit gedurende die dag.

Braking mag voorkom as jy naar is. As jy baieerg braak, kan dit dehidrasie tot gevolg hê wate rns t i ge gesondhe idsp rob leme kanveroorsaak. Ontspanning en asemhalings-tegnieke kan help om braking te vermy of tekontroleer.

Sodra die braking onder beheer gebring is,drink helder vloeistof in klein hoeveelhede,soos ‘n teelepel elke tien minute. Vermeerderdie hoeveelheid wat jy drink geleidelik. As diebraking onder beheer bly, kan jy begin om

Wenke vir naarheid

Wat sal braking stop?

verdunde vrugtesappe en helder sop te drinkom jou kragte op te bou. Uiteindelik kan jysagte en neutrale kos soos fyngemaakteaartappel by jou dieet voeg.

Mense wat kanker-behandeling ondergaan kladikwels dat hulle ‘n metaalagtige smaak in diemond ervaar en ‘n aversie teen spesifiekekossoorte ontwikkel. As kos anders beginsmaak, probeer die volgende om die smaakdaarvan te verbeter:

Eet die kos waarvan jy hou so gereeld asmoontlikProbeer om verskillende soorte kos metnuwe en interessante smake te eet.Verhoog die smaak van jou kos deur sterkergeurmiddels en kruie soos suurlemoen,kruisement, roosmaryn, oreganum,basielkruid en gemmer by te voeg.Vervang tee en koffie met verdundedruiwesap, rooibos-, of kruietee.

Deur jou dieet te verander kan die probleemverlig word of selfs keer dat dit weer voorkom.

Vra jou dokter se raad voordat jy enigelakseermiddels drink omdat dit joubehandeling mag beïnvloed. Drink baievloeistowwe, veral water. ‘n Warm drankiesodra jy wakker word soggens, kan ook help.

Drink ‘n glas water met ‘n bietjiesuurlemoensap en heuning. Jou dieet behoortgenoeg kossoorte te bevat wat ryk is aan veselsoos droë bone, lensies en vars groente envrugte. Voeg Weet-Bix by sop of bredies omdatdie ekstra vesel daarin jou sal help omhardlywigheid te voorkom. Probeer om soveeloefening as wat moontlik is te doen. Probeerom kort afstande te stap, dit sal diespysverteringstelsel help om aktief te bly.Pruimedantsap en kossoorte soos gedroogdeen gestoofde vrugte, veselryke graankos enpapaja sal jou ook help om gereelde opelyf tehê.

Wanneer jy nie in staat is om jou kos te proenie

Hardlywigheid kan ‘n probleem word

�

�

�

�

34

Diarree mag ook voorkom

Ten slotte

As diarree vir langer as twee dae voortduur,kontak jou dokter. Vermy dan kos wat veselrykis. Eet klein maaltye op ‘n slag en drink baievloeistowwe om die probleem te verlig en tekeer. Eet kos en drink vloeistof wat sout enkalium bevat, dit is kos soos helder sop,piesangs, gerasperde appel, marmite, enfyngedrukte aartappel. Sakkies “rehydrate”,wat by jou apteek beskikbaar is, of Lucozade isuitstekende middels wat jou sal help metdehidrasie. Vermy melk en melkprodukte envervang dit met sojamelk en tofu.

‘n Aanbevole raat vir diarree is om witrys tekook en water waarin die rys gekook is sogereeld as moontlik te drink. Eet kos sooshawer, gestoomde vis, fyngemaakte aartappel,piesang en gerasperde appel.

Moenie deur almal se raad verwar word nie.Mense bedoel goed, maar onthou dat jy inbeheer is. Besluit op ‘n program wat by jouinpas. Jy mag nie altyd in staat wees om byhierdie program te hou nie. Eet so gesond engereeld as moontlik en wanneer jy kan.Moenie toelaat dat jou dieet ‘n bron vanspanning word nie. Moenie te straf op jouselfwees nie – probeer om jou kos te geniet en pasjou eetgewoonte aan by jou situasie.

Moenie huiwer om KANSA te kontak op dietolvrye nommer nie. Besoekons op ons webtuiste by virhulp en verdere inligting. Ons wens jou allesvan die beste en sterkte toe.

0800 22 66 22www.cansa.org.za

0800 22 66 22www.cansa.org.za

‘n Woord van dank aan

Inhoud:

Vertaling en Redigering:

Vrywaring

Magdalene Seguin (Kliniese Spesialis)Prof Michael Herbst (Hoof: Gesondheid)

Sue Janse van RensburgLorraine KleinhansAntoinette Pienaar

Alhoewel die Kankervereniging van Suid-Afrika(KANSA) alle moontlik voorsorg getref het indie saamstel van hierde publikasie, aanvaarKANSA of enige bydraer tot hierdie publikasiegeen aanspreeklikehid vir enige aksie (of dieafwesigheid van enige aksie) deur enigepersoon of organisasie waar hulle ookalgebaseer is, voortspruitend, direk of andersins,as gevolg van inligting wat in hierdie publikasieopgeneem is, of daaruit voortspruit nie.

35

Tolvry 0800 22 66 22www.cansa.org.za

Daar is KANSA Sorgsentra in gemeenskappe regoor Suid-Afrika. As jy meer wil weet oor KANSAse sorg- en diensprogramme, kontak asseblief jou naaste KANSA Sorgsentrum.

Anders, skakel KANSA tolvry by , stuur ‘n epos aan of skryf opons webwerf muur - sluit gerus by ons aan op Facebook, Instagram en/of Twitter. Bly in kontakmet KANSA en ander wat deur kanker geraak.

0800 22 66 22 info@cansa.org.za

Daar is KANSA Sorgsentra in gemeenskappe regoor Suid-Afrika. As jy meer wil weet oor KANSAse sorg- en diensprogramme, kontak asseblief jou naaste KANSA Sorgsentrum.

Anders, skakel KANSA tolvry by , stuur ‘n epos aan of skryf opons webwerf muur - sluit gerus by ons aan op Facebook, Instagram en/of Twitter. Bly in kontakmet KANSA en ander wat deur kanker geraak.

0800 22 66 22 info@cansa.org.za

Kontak Ons

KANSA Newcastle Sorgsentrum: 034 315 1751KANSA Pietermaritzburg Sorgsentrum:033 342 9837KANSA Port Shepstone Sorgsentrum:039 682 7680KANSA uThungulu (Empangeni) Sorgsentrum:035 772 5677

Oos-Kaap:

Vrystaat:

Gauteng:

KwaZulu-Natal:

KANSA Oos-Londen Sorgsentrum:043 727 0120KANSA Port Elizabeth Sorgsentrum:041 373 5157

KANSA Bethlehem Sorgsentrum: 087 940 8099KANSA Bloemfontein Sorgsentrum:051 444 2580KANSA Welkom Sorgsentrum: 057 353 2112

KANSA Oos-Rand Sorgsentrum: 087 940 8097KANSA Houghton Sorgsentrum: 087 940 8075KANSA Pretoria Sorgsentrum: 012 329 3036KANSA Soweto Sorgsentrum: 011 935 1295KANSA Vaal Driehoek Sorgsentrum:016 423 3506KANSA Wes Gauteng Sorgsentrum:011 768 4342

KANSA Durban Sorgsentrum: 087 940 8073KANSA Newcastle Sorgsentrum: 034 315 1751KANSA Pietermaritzburg Sorgsentrum:033 342 9837KANSA Port Shepstone Sorgsentrum:039 682 7680KANSA uThungulu (Empangeni) Sorgsentrum:035 772 5677

•

•

••

•

•••••

•

•••

•

•

Oos-Kaap:

Vrystaat:

Gauteng:

KwaZulu-Natal:

Limpopo:

Mpumalanga:

Noordwes:

Noord-Kaap:

Wes-Kaap:

KANSA Modimolle (Nylstroom) Sorgsentrum:014 717 4741KANSA Polokwane (Pietersburg) Sorgsentrum:015 297 1268

KANSA Nelspruit Sorgsentrum: 013 741 5442KANSA Sorgsentrum (Witbank):013 656 5420

KANSA Klerksdorp Sorgsentrum: 018 469 1889KANSA Rustenburg Sorgsentrum: 014 533 0694

KANSA Kimberley Sorgsentrum: 053 831 2968KANSA Upington Sorgsentrum: 054 332 4937

KANSA Kaap Metro Sorgsentrum: 021 689 5347KANSA George Sorgsentrum: 044 813 0300KANSA Malmesbury Sorgsentrum:022 482 1111KANSA Onrus Sorgsentrum: 028 316 3678KANSA Worcester Sorgsentrum: 023 342 7058

Limpopo:

Mpumalanga:

Noordwes:

Noord-Kaap:

Wes-Kaap:

KANSA Modimolle (Nylstroom) Sorgsentrum:014 717 4741KANSA Polokwane (Pietersburg) Sorgsentrum:015 297 1268

KANSA Nelspruit Sorgsentrum: 013 741 5442KANSA Sorgsentrum (Witbank):013 656 5420

KANSA Klerksdorp Sorgsentrum: 018 469 1889KANSA Rustenburg Sorgsentrum: 014 533 0694

KANSA Kimberley Sorgsentrum: 053 831 2968KANSA Upington Sorgsentrum: 054 332 4937

KANSA Kaap Metro Sorgsentrum: 021 689 5347KANSA George Sorgsentrum: 044 813 0300KANSA Malmesbury Sorgsentrum:022 482 1111KANSA Onrus Sorgsentrum: 028 316 3678KANSA Worcester Sorgsentrum: 023 342 7058

eMalahleni

•

•

••

••

••

•••

••