بنام خدا

قارا قویونلوها

و آغ قویونلوها

توفیق نجفلو

ترجمه: پرویز زارع شاهمرسی

نجفلو، توفیق.: سرشناسه: قاراقوینلوها و آغ قویونلوها / تألیف توفیق نجفلو؛ دیدآورعنوان و پ

نوشتۀ پرویز زارع شاهمرسی ترجمه . 1390: تبریز: اختر، مشخصات نشر . ص 176: ريمشخصات ظاه

978-964-517 -395-9: شابک . : فیپا وضعیت فهرست نویسی

ق. 873-780قره قویونلوها، —تاریخ –ایران : موضوع ق. 873-780آق قویونولها، —تاریخ –ایران : موضوع

مترجم. -1350زارع شاهمرسی، پرویز، : شناسۀ افزوده DSR 1138ن/2ق 2 1390 : رده بندي کنگره 0671/955: رده بندي دیویی

2580137: شمارة کتابشناسی ملی

نشر اختر

قاراقویونلوها و آغ قویونلوها تألیف: توفیق نجفلو

پرویز زارع شاهمرسیترجمه: صفحه/ قطع رقعی 176جلد/ 3000/ تیراژ: 1390چاپ اول

978-964- 517 -395- 9شابک: یت االله طالقانی، نشر اختراول خیابان آ - مرکز فروش : تبریز

0411- 5555393تلفن:

تومان. 4500قیمت:

3

فهرست مطالب

5 مترجمپیشگفتار 15 نویسندهپیشگفتار

فصل اول

مسئلۀ خاستگاه قارا قویونلوها و آغ قویونلوها

17 خاستگاه قاراقویونلوها 41 خاستگاه آغ قویونلوها

فصل دوم وتاریخ سیاسی و اجتماعی دولتهاي قارا قویونلو و آغ قویونل

52 تاریخ سیاسی دولت قارا قویونلو 66 تاریخ سیاسی دولت آغ قویونلو

75 پیرامون ساختار دولتهاي قارا قویونلو و آغ قویونلو

4

فصل سوم روابط متقابل دولتهاي قارا قویونلو، آغ قویونلو و عثمانی

84 روابط دولتهاي قارا قویونلو و آغ قویونلو

103 ي قارا قویونلو و عثمانی روابط دولتها 119 روابط دولتهاي آغ قویونلو و عثمانی

150 نتیجه

154 تصاویر 162 منابع و مأخذ

5

پیشگفتار مترجم

نقشی بی بدیل و روشـن اسـت. ایـن ،نقش دولت صفویه در تشکیل ایران جدیدۀ وابســتگی بــه حکومتهــاي غیرایرانــی و یــا وجــود ســال 900دولــت بــه یــک دورة

حکومتهاي خـرد و ضـعیف محلـی پایـان داده و بـار دیگـر موجودیـت ایـران را در عرصــۀ تــاریخ و جغرافیــاي جهــان نمایــان ســاخت. بــی تردیــد تشــکیل ایــن دولــت

هـاي تـاریخی، مـذهبی و قـومی مشخصـی روي داده و ارتباطـات تأثیرگذار بر پایـه کومت محلـی پـیش از خـود یعنـی قـارا قویونلوهـا و آغ قویونلوهـا نزدیکی با دو ح

دارد. به عبارت دیگر اگر دولت صفویه را حالت تکامل یافتۀ دولتهاي قاراقویونلوها و

ایم. چه آنکه تنها شرایط تاریخی بود کـه آغ قویونلوها بنامیم، حرفی به گزافه نگفتهحکومت صفویه قـادر بـه انجـام نگذاشت این دو حکومت کاري را انجام دهند که

آن شد. وجود مشترکات قومی، زبانی و همچنین گاه مذهبی میان صـفویه و ایـن دو ه پـژوهش در تـاریخ ایـن دو دولـت رسـاند ک ـ دولت ترکمان، ما را به این نکته مـی

تواند نقش مؤثري در فهم تاریخ صفویه داشته باشد. میه بـوده و آنهـا داراي چـه سـاختار اینکه تشابهات و تمـایزات ایـن دو دولـت چ ـ

حکومتی و روابط خـارجی بـا بزرگتـرین حکومـت جهـان اسـلام یعنـی امپراتـوري باشد. نویسنده تقریباً همـۀ منـابع عثمانی بوده اند، موضوع بحث اصلی این کتاب می

مربوطه را بررسی کرده و توانسته پژوهشی منسجم، کم حجم و درعین حال پربار را فراهم آورد.

،اي ایران، تعـداد کتابهـاي مربـوط بـه ایـن دو دولـت ترکمـان در منابع کتابخانهحکومت ترکمانـان قراقویونلـو و آق قویونلـو «باشد. بهترین کتاب تألیفی اندك می

از » قرا قویونلوها«اي، از جناب اسماعیل حسن زاده و بهترین کتاب ترجمه» در ایران

6

اب دکتر وهاب ولی ترجمـه شـده اسـت. پروفسور فاروق سومر است که توسط جنکتاب حاضر، نخستین کتاب خارجی است که دربارة دو دولت مورد نظـر بـه زبـان

شود. فارسی ترجمه میکه بیشـتر بـه بررسـی آثـار مورخـان عثمـانی و ترکیـه معطـوف نام اصلی این کتاب

QARAQOYUNLU VƏ AĞQOYUNLU DÖVLƏTLƏRİNİN TARİXİ است،

MÜASİR TÜRK TARİXŞÜNASLIĞINDA دولتهـاي «یا به ترجمۀ تحت اللفظی 2000بـوده و در سـال » قارا قویونلو و آغ قویونلـو در تـاریخ شناسـی معاصـر تـرك

در بــاکو منتشــر شـده اســت. متــرجم عنــوان مناســبتر و Çaşıoğluتوسـط انتشــارات نمـود تـا را براي کتاب برگزیده و کوشش » قارا قویونلوها و آغ قویونلوها«کوتاهتر

این متن ارزشمند را با دقت فراوان به خوانندة علاقمند عرضه نماید. خوانندگان گرامی اگر مطلب و یا نظري دربارة کتاب حاضر و درکـل پیرامـون موضوع حاضر دارنـد، عنایـت فرمـوده و آن را بزرگوارانـه بـراي متـرجم بـه نشـانی

shahmarasi@yahoo.com پاس خــود را از همــۀ بفرســتند. بایســته اســت کــه ســاعضاي خانوادة مهربانم و همچنین جناب حسن بیگ هادي که کتـاب را در اختیـار

بنده گذاشتند، ابراز نمایم.

پرویز زارع شاهمرسی تبریز. لاله زار

11/7/1390

7

نویسندهپیشگفتار

ن است. این دوره، به عنوان ایرامهمی در تاریخ نقطۀ عطف ،میلاديسدة پانزدهم

وارد تاریخ ،هاي دولت مستقل دورة آزادي مردم ما از اسارت بیگانگان و برپایی پایهشده است. طوایف قاراقویونلوها در پایان دادن به سروري تیموریان و برپایی دولت

اقویونلوها و آغ بدیل انجام دادند. در نتیجۀ تشکیل دولتهاي قار خدمتی بی ،بومیبه شکلی فعالتر در سیستم روابط بین الملل وارد شده و ایرانقویونلوها و فعالیت آنها،

روابط متقابل آن با کشورهاي اروپاي غربی و مشرق زمین بیشتر استحکام یافت. اجتماعی و سیاسی دولتهاي قاراقویونلو و آغ قویونلو -مسئلۀ تاریخ اقتصادي

در تاریخ شناسی ما بررسی شده است. با اینحال مسائلی چون بصورت همه جانبه ، روابط متقابل و ایرانخاستگاه طوایف قاراقویونلو و آغ قویونلو، جایگاه آنها در تاریخ

همچنین روابط متقابل آنها باهم و با عثمانیان و تیموریان بصورت کامل پژوهش نشده اند. شهاي علمی مورخان ترکیه بهره نبردهاست. در طول سالیان دراز مورخان ما از پژوه

تا دیرزمانی مورخان ترك که به پژوهش ادوار مختلف تاریخ آذربایجان مشغول شدند، آثار آنها از نظر علمی ارج نهاده نشده محسوب می» دشمن ایدئولوژیک«بودند،

ن جهت نیز نگرش اند. بدی مورد انتقاد قرار گرفته» مورخ بورژوا«و مؤلفان نیز با عنوان در تاریخ شناسی ترکیه ،در سدة پانزدهم ایرانهمه جانبه به پژوهش تاریخ دولتهاي

ترکیه عامل اصلی عدم -ضرورتی محتوایی است. غیر کافی بودن روابط شورويباشد. بررسی همه جانبۀ آثار تاریخ مراجعۀ مورخان ما به تاریخ شناسی ترکیه می

اند، امکان پرکردن این خلاء اولیه و نسخ خطی نادر بهره بردهشناسی ترکیه که از منابع را خواهد داد.

با در نظر گرفتن این نکته که اساساً مسائل مربوط به تاریخ سیاسی دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو در تاریخ شناسی آذربایجان پژوهش شده، در این پژوهش بیشتر

طوف خواهیم کرد.توجه خود را به مسائل بررسی نشده معدر تاریخ شناسی ترك جهت تحلیل و پژوهش تاریخ دولتهاي قاراقویونلو و آغ

8

قویونلو، از منابع ترك، فارس و عرب استفاده شده است. شرکت طوایف قاراقویونلو تیموري در اثر زین الدین -در مبارزة سیاسی پایان سدة چهاردهم و روابط قاراقویونلو

از نظام الدین شامی به » ظفرنامه«در کتاب 1نعکس شده است.بن حمداالله قزوینی ماین کتاب به عنوان یک منبع 2کنیم. اطلاعات مهمی دربارة قاراقویونلوها برخورد می

دست اول که براساس مشاهدات مؤلف و در خصوص روابط سلطان احمد جلایري و تیموري نوشته شده -یونلوعثمانی و قاراقو -قره یوسف قاراقویونلو و روابط قاراقویونلو

، بسیار ارزشمند است. از شرف الدین یزدي جایگاه مهمی در منابع فارسی مربوط به » ظفرنامه«کتاب

سالۀ قلعه النجق، پناه بردن سلطان احمد 14در این کتاب محاصرة 3این دوره دارد.ام در پی جلایري و قره یوسف به سلطان بایزید، خروج آنها از ترکیه و رفتن به ش

تشریح شده » دیار روم«تهدید امیرتیمور و سرانجام علت اصلی حملۀ اردوي جغتاي به است. مؤلف مانند نظام الدین شامی علت هجوم امیرتیمور به ترکیه را با قره یوسف

تیموري -داند. مؤلف که در این اثر روابط قاراقویونلو مربوط می» صاحب فتنه و فساد«امیرتیمور و قره یقره یوسف به توختامیش خان را علت دشمن را روشن کرده، کمک

داند. یوسف می -آغ قویونلو ، قاراقویونلو -تشکیل دولت قاراقویونلو و روابط قاراقویونلو

تشکیل 4عثمانی در اثر فصیح خوافی انعکاس یافته است. -تیموري و قاراقویونلوتیموري، -آغ قویونلو -اقویونلو دولتهاي قاراقویونلو و آغ قویونلو و روابط قار

از » مطلع السعدین و مجمع البحرین«عثمانی در کتاب -آغ قویونلو -قاراقویونلو 5عبدالرزاق سمرقندي بیان شده است.

از ابوبکر تهرانی، منبعی ارزشمند حاوي اطلاعات گسترده » کتاب دیار بکریه«

1 - Zeynəddinbin bin Həmdullah Qəzvini. Zeyl-e tarix-e qozide. Bakı, 1990 2- Nizameddin Şami. Zafername. Ankara, 1987; Nizameddin

Şami.Zafername. Bakı, 1992 3 - Şərəfəddin Əli Yəzdi. Zəfərname, Bakı, 1996 4 - Fasix Xavafi. Mudjmali fasixi. Perevod, predislovie, primecaniya i

ukazateli D.Yusufovoy - Taşkent, 1980 5 - Obdürrəzaq Səmərqəndi. Mətləüs-sə"deyn və məcməül-bohrcyn. Taşkent,

1969

9

اثر خاستگاه خاندان آغ قویونلو و در این 1دربارة آغ قویونلوها و قاراقویونلوها است. -تیموري و آغ قویونلو -عثمانی -قارا قویونلو ، قارا قویونلو -روابط آغ قویونلو

2»تاریخ عالم آراي امینی«تیموري بصورت مفصل منعکس شده است. کتاب -عثمانیی از فضل االله بن روزبهان خنجی، از نظر توالی تاریخی درست ادامۀ کتاب ابوبکر تهران

است. در این کتاب اطلاعات مهمی پیرامون تاریخ سیاسی دولت آغ قویونلو و روابط عثمانی ارائه شده است. -تیموري، آغ قویونلو -آغ قویونلو

از تاج الدین السلمانی اطلاعات مهمی پیرامون روابط قارا 3»تاریخ نامه«در کتاب 5شرف خان بیتلیسی و 4تیموري وجود دارد. آثار حسن بیگ روملو -قویونلو

نویسندگان سدة شانزدهم، جایگاه مهمی در فهم تاریخ سیاسی دولتهاي آغ قویونلو و اي حسن بیگ روملو اطلاعات گسترده» احسن التواریخ«قارا قویونلو دارد. در کتاب

تیموري ارائه شده -آغ قویونلو -عثمانی و قارا قویونلو -دربارة روابط قارا قویونلو است.

پژوهش روابط متقابل دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو با ترکیه عثمانی، در بصورت گسترده از اسناد و مکاتباتی استفاده شده که فریدون بیگ و عبدالحسین نوایی

آثار مورخان عثمانی جایگاه مهمی در فهم روابط متقابل دولتهاي آغ 6اند. منتشر کرده پانزدهم با ترکیه دارد. قویونلو و قارا قویونلو در سدة تاریخ آذربایجان وجود ندارد. ةدربار اي معلومات پایه ،در منابع مستند عثمانی

تنها از سدة پانزدهم و همزمان با یورشهاي سلاطین عثمانی به شرق، آذربایجان توجه و

1 - Ebu Bekr Tihrani. Kitabi Diyarbəkriyyə, c. 1-2, Ankara, 1962-1964; Əbu

Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, Bakı, 1998 2 - Fəzlullah ibn Ruzbixan Xundji. Tarixi alam-aray-i Amini. Perevod s

anqliyskoqo na russkiy T.A.Minorskoy.-Baku, 1987 3 - Tadj ad-Din as-Salmani. Tarix-name. Perevod s turetskoqo akad.

Z.M.Buniyatova - Baku, 1997 . 1349. تهران. 1. جلد حسن التواریخاحسن بیگ روملو. . 4

5 - Şarafxan Bidlisi. Şaraf-name. T. 1-2. Perevod, predislovie, primeçaniya i prilojeniya E.İ.Vasilevoy, M,1967-1976

6 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, 1274 .1341. تهران. ان از تیمور تا شاه اسماعیلاسناد و مکاتبات تاریخی ایرنوایی، عبدالحسین. -

10

قایع نگاران ترك را به خود جلب کرده است. شاید به همین علت نیز پژوهشگران از اند. از آنجا که ما به تاریخ ترك در مقایسه با منابع فارس کمتر استفاده کرده منابع

شناسی معاصر ترك خواهیم پرداخت، به مقتضاي مطلب به میراث تاریخی عثمانی نیز توجه ویژه خواهیم کرد.

از دورسون بیگ اؤز مورخ عثمانی سدة پانزدهم، 1»تاریخ ابوالفتح«در کتاب عثمانی اختصاص یافته است. در اینجا به روابط -به روابط آغ قویونلوجایگاه ویژه اي

عثمانی در پی فتح ترابوزان توسط سلطان محمد دوم و روابط آغ -بحرانی آغ قویونلوتیموري توجهی ویژه شده است. تاریخ سیاسی دولتهاي آغ -قارا قویونلو -قویونلو

، 2عثمانی در آثار شکراالله -قارا قویونلو -قویونلو و قارا قویونلو و روابط آغ قویونلوعثمانی بویژه -منعکس شده است. روابط آغ قویونلو 4و عاشق پاشازاده 3محمد نشري

5»فاتح سلطان محمدین یارلیغی«ق در 878م / 1473عثمانی سال -جنگ آغ قویونلونگ عثمانی، ج -بطور همه جانبه آمده است. در اینجا علت سردي روابط آغ قویونلو

اوتلوق بئلی و نتایج آن تصویر شده است. نوشتۀ ابن کمال مورخ عثمانی در سدة 6»تواریخ آل عثمان«دفتر هفتم از کتاب

عثمانی توجهی -شانزدهم، جایگاه مهمی در پژوهش دارد. مؤلف به روابط آغ قویونلول ای(«ویژه مبذول کرده و دلایل حملۀ سلطان محمد دوم به دولت آغ قویونلو

، شکست اوزون حسن، اختلاف اوغورلو محمد و اوزون 1473، جنگ سال »)ترکمان حسن و همچنین دیگر حوادث مرتبط با جزئیاتشان ارائه شده است.

1 - Dursıın bey. Tarihe-Abulfeth. İstanbul, 1330. 2 - Şükrullah. Behçet-üt tevarih - Osmanlı tarihleri. c.l, Naz. N.Atsız -

İstanbul, 1947. 3 - Mehmet Neşri. Kitabi Cihannüma. c. I-II. Naz. M.A.Köymen, F.A.Unat -

Ankara, 1949-1957. 4 - Aşık Paşaoğlu. Tevarihi Ali Osman - Osmanlı tarihleri. c. 1., - İstanbul,

1947. 5 - Rehmeti Arat. Fateh Sultan Mehmedin Yarhğı. - Türkiyat Mecmuasi, c.

VI.-. İstanbul, 1939. 6 - İbn Kemal. Tevarihi Ali Osman VII defter. Haz.S.Turan. - Anka-ra, 1957.

1957.

11

اثر خواجه سعدالدین افندي مورخ عثمانی، اطلاعات 1»تاج التواریخ«در کتاب -آغ قویونلو -یونلواي دربارة تشکیل دولت قارا قویونلو و روابط قارا قو گسترده

عثمانی ارائه شده است. در این اثر، مکتوب -آغ قویونلو -تیموري و قارا قویونلوسلطان محمد فاتح به اوزون حسن آمده و نبرد اوتلوق بئلی بصورتی همه جانبه تشریح

شده است. اي نوشتۀ حسین افندي مورخ عثمانی، اطلاعات گسترده 2»بدایع الوقایع«در اثر

با دولت عثمانی، از جمله روابط 15ارة روابط دولتهاي آذربایجان در سدة دربعثمانی، روابط حسنۀ قره یوسف با سلطان محمد -تیموري -قارا قویونلو -جلایري

عثمانی (این -اول، خصومت میان سلطان مراد دوم و قارا اسکندر، روابط آغ قویونلومسئلۀ خصومت با آغ قویونلو، سلطان نکته خاص مؤلفان عثمانی نیست ولی مؤلف در

داند)، تاریخ دقیق و تفصیلات جنگ مشهور اوتلوق بئلی و محمد دوم را مقصر میحضور امیران قارا قویونلو در سپاه عثمانی درگیر با آغ قویونلو ارائه شده است. از

همچنین از آثار 3مجموعۀ اسناد منتشر شده در ترکیه نیز استفاده شده است. ایم. ها برداشته نیز بهره 6و شیلتبرگر 5، کلاویخو4پسکیمتزو

کار پژوهش در تاریخ آغ قویونلو و قاراقویونلو در تاریخ شناسی آذربایجان، از با پتروشفسکی آغاز شده است. آثار او در ارتباط با تاریخ آذربایجان در 1940دهه

ي سیاسی دولتهاي آغ تاریخ اقتصاد 7منتشر شده است. 1949سدة پانزدهم، در سال

1 - Hoca Sa'deddin Efendi. Tacüt-tevarih. c. 2-3. Naz. İ.Parmaksizoğlu. - İstanbul, 1979.

2 - Xuseyn. Bedai ul-veqai (Udivitelnıe sobıtiya). İzdanie teksta, vvedenie i obşaya redaktsiya A.S.Tveritinovoy, çast 1-2, -M., 1961.

3 - Kurat A.M. Topkapı Saray Müzesi arhivindeki Altın Ordu, Kırım ve Türküstan hanlarına ait Yarlık ve Bitikler - İstanbul, 1940.

4 - Metsopski F. Teymurləngin tarixi. Bakı, 1957. 5 - Klavixo R.Q. Dnevnik puteşestviya v Samarkand ko dvoru Timura (1403-

(1403-1406). Perevod, predisloviya I kommentarii M.S.Mironovoy - M., 1990.

6 - Şiltberqer İoqann. Puteşestvie po Evrope, Azii i Afrike s 1394 qoda po 1427 qod. Perevod so staronemetsk.F.K.Bruna. Red. i primeç. Z.M.Buniatova, Baku, 1984..

7 - Petruşevski İ.P. Qosudarstva Azerb. v XV v.- Sbornik statei po istorii Azerb. Vıp. 1 - Baku, 1949, s.144-213.

12

، 3، ي.محمودوف2، م.عابدوف1قویونلو و قاراقویونلو در آثار ج.ابراهیموفو ... انعکاس یافته است 7، س.محمدوف6، او.افندیف5، م.سیف الدین4ش.فرضعلیف

است ولی در این آثار مسائلی چون خاستگاه طوایف آغ قویونلو و قارا قویونلو، نقش عثمانی و ... -آغ قویونلو -ان و روابط قارا قویونلوآنان در تاریخ سیاسی آذربایج اند. بصورت گسترده پژوهش نشده

ق) تحول مهمی 1341م/1923در دوران پس از تشکیل جمهوري ترکیه (در سال در همۀ بخشها بویژه علم و فرهنگ رخ داد. در این دوره وزارت فرهنگ از نظرات

تربیت شهروندانی ملی گرا، مردم گرا، « آتاتورك بهره برده و آموزة او را مبنی بررسمیت بخشید ولی 1924مارس 3طی فرمان مورخ 8»انقلابی، دنیوي و جمهوریخواه

رشد علم تاریخ کمی بعد یعنی پس از تشکیل بنیاد تاریخ ترك توسط آتاتورك در آغاز شد. 1931سال

ه فعالیت کرد. آوریل به ریاست یوسف آکچوراي مهاجر آغاز ب 15این بنیاد از در شکل گیري این بنیاد برخی دانندگان مهاجر مانند آ.جعفر اوغلو، آ.کورات و ذکی ولیدي توغان که تا حد زیادي با محیط ترك هماهنگ شده بودند، همراه با مورخان

1 - C.İbrahimov. Qaraqoyunlu dövləti. Bakı, 1948; yenə onun: Azərb. XV əsr

tarixinə dair oçerklər -Bakı, 1958; Feodalnıe qosudarstva na territorii Azerb. XV veka, Baku, 1962.

2 - Abidova M. Qosudarstvo Ak-Koyunlu v İrane vo vtoroy polovine XV veka. Avtoref. Kand. Diss. - L., 1953.

3 - Y.Mahmudov. Öyrənilməmiş səhifələr. Bakı, 1972; yenə onun: Vzaimootnoşeniya qosudarstv Akkoyunlu i Sefe- vıdov s zapadno evropeyskimi stranami, Baku, 1991; Azərbaycan diplomatiyası,Bakı, 1996..

4 - Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsənbəy Rumlunun "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə), Bakı, 1983;Azərbaycan və Osmanlı imperiyası, Bakı, 1999.

5 - Seyfeddini M.A. Monetnoe delo i denejnoe obroşeni v zerbaydjane XII-XV vv. K.P., Baku, 1981.

6 - Efendiev O.A. Obrazovanie Azerbaydjanskoqo qosudarstva sefevıdov v naçale XVI veka. Baku, 1961.

7 - Məmmədov S. Azərbaycan XV-XVIII əsrin birinci yarısında, Bakı, 1982; 1982; yenə onun: Azerbaydjan po istoçnikam XV -pervoy polovinı XVIII vv., Baku, 1993.

8 - Türk Dünyası El-Kitabı - Ankara, 1976, s. 1047-1078.

13

بنیاد تاریخ ترك از زمان تأسیس به بررسی مسائل مختلف 1ترك شرکت داشتند.اي علمی ترتیب داده و کار انتشار را نظم داده است. ساختار تاریخی پرداخته، کنفرانسه

، انعکاس 2منتشر کرده 1983در اثري که گؤکر فخري در سال ،و کارنامۀ این بنیادشود. تنها به بنیاد تاریخ ترك محدود نمی ،یافته است. کار پژوهش تاریخی در ترکیه

در دانشگاه استانبول که در دورة جمهوري بازسازي شد و همچنین در دانشگاه آنکارا شود. تأسیس شد، تاریخ علم تدریس و هم تحقیق می 1935که در سال

مکتب تاریخ نگاري ترك متفاوت با علم تاریخ در اروپا و ایالات متحده، در ةهر مورخ آموزة گفته شد شود. در اینجا به مکاتب مختلف احساس نمی بانشعا

این به آن معنا نیست که مورخانی که در یک مسئله مشغول 3آتاترك را مدنظر دارد.رسند. ذکی ولیدي توغان هستند، داراي نظرات یکسان هستند و به نتایج یکسان می

نویسد: میذاتاً انسان هیچ معیار ثابت و کارآمد و دائمی براي ارزیابی «

شود، در نامیده می» حقایق ابدي«آنچه که حوادث ندارد. داخل هر جامعه و هر زمان بنا به درك اشخاص و گروههاي

4»مختلف به اشکال گوناگون است.درست به همین جهت نیز نظرات مورخان ترك دربارة دورة مورد پژوهش

ریخ متفاوت است. این تفاوت با اختلاف نظرات و روابط با دوایر سیاسی فعال در تا ترك و موضع آنان دربارة زندگی اجتماعی قابل توضیح است.

پس از تأسیس بنیاد تاریخ ترك افزایش یافت. در سال ،توجه به تاریخ آذربایجاندانش سرزمین آذربایجان) تحت رهبري »(آذربایجان یورد بیلگیسی«مجلۀ 1932

، ذکی ولیدي 5ؤپرولوآ.جعفراوغلو منتشر شد. در این مجله مقالات کسانی چون فؤاد ک

1 - Türk Tarih Kurumu yıllık konfransları, Ankara, 1964, s. 4. 2 - Fahri G. Türk Tarih Kurumu kuruluş amacı ve çalışmalar, Ankara, 1983. 3 - Kafesoğlu J. Türk milliyyetçiliyinin meseleleri, İstanbul,1970, s. 163-164.

164. 4 - Toğan Z.V. Tarixdə üsul, s. 114. 5 - Köprülü F. Azerbaycan tarihine umumi bahış. – Azerbaycan Yurd Bilgisi,

Bilgisi, c. I - İstanbul, 1932.

14

شد. هاي میانی آذربایجان چاپ می دربارة تاریخ سده 2و آ.جعفراوغلو 1ولیدي توغاندرحد 1920پژوهش در موضوع موردنظر در تاریخ شناسی ترك در سالهاي دهه

جلدي رضا نور از این قاعده مستثنی است. او تنها به ارائه 12صفر بود. تنها کتاب نلوها و قاراقویونلوها در جلد چهارم کتاب خود بسنده کرده معلوماتی دربارة آغ قویو

5و عبدالرحیم شریف بیگ 4در آثار علی کمالی 1930در اوایل سالهاي دهه 3است.برخی مسائل پیرامون آغ قویونلو و قارا قویونلو پژوهش شده است. این مسئله براي

یل حقی اوزون اسماع ر بصورت یک موضوع خاص تاریخی در مونوگرافیاولین بابررسی شده است. او با استناد به قواعد بنیادي، تصویري زنده از تاریخ 6چارشلی

سیاسی و اجتماعی دولتهاي آغ قویونلو و قارا قویونلو را ارائه کرده است. این اثر نخستین نمونه از طرح مسئله در تاریخ شناسی ترك شده و نقش مهمی را در

. پژوهشهاي بعدي باز کرده استاو با استناد به 7آثار م.اینانج دربارة این مسئله انتشار یافت. 1940در سالهاي دهه

منابع نخستین مربوط به آغ قویونلوها، نظرات ارزشمندي دربارة خاستگاه آنها، تاریخ اسکانشان در آذربایجان و آناتولی شرقی، تشکیل دولت و روابط آن با همسایگان ارائه

همچنین بطور گسترده دورة جهانشاه در دولت قارا قویونلو را کرده است. اینانج پژوهش کرده است. او دراین آثار براي نخستین بار از کتاب دیار بکریه به عنوان منبع دورة آغ قویونلو و قارا قویونلو بصورت گسترده استفاده کرده است. مؤلف با تکیه

. براین منبع برخی حقایق تاریخی را آشکار کرده است

1 - Toğan Z.V. Azerbaycan etnoqrafisine dair – Azerbaycan Yurd Bilgisi, c.

II - İstanbul, 1933. 2 - Cafaroğlu A. Azerbaycan tarihine umumi bahış. - Azerbaycan Yurd

Bilgisi, c. I - İstanbul, 1932. 3 - Riza Nur. Türk tarihi, c. 4 - İstanbul, 1925. 4 - Kemali A. Erzincan tarihi. İstanbul, 1932. 5 - Şeref Bey A. Erzurum tarihi. - İstanbul, 1936. 6 - Uzunçarşılı J.H. Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu

devletleri, - İstanbul, 1937. 7 - Yınanc M.H. Akkoyunlular. - İslam ensiklopedisi, c. I - İstanbul, 1940;

Cihan Şah. – İslam ensiklopedisi, c.III -İstanbul, 1943.

15

(درآمدي بر 1»عمومی تورك تاریخینه گیریش«ذکی ولیدي توغان در کتاب به تاریخ سیاسی دولتهاي آغ قویونلو و قارا قویونلو 1946تاریخ عمومی ترك) در سال

مقالات علمی 1950و اوایل دهۀ 1940توجه ویژه مبذول کرده است. از اواخر دهۀ در این مقالات توجه اساسی به قارا 2تشار کرد.فاروق سومر دربارة این مسئله شروع به ان

در 3قویونلوها و بطور کلی طوایف اوغوز مبذول شده است. در آثار ف.کیرزي اوغلومسائلی چون خاستگاه طوایف آغ قویونلو و قارا قویونلو، اسکان آنها 1950اوایل دهۀ

پژوهش شده است. در آذربایجان و تاریخ سیاسی دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو در خصوص توجه به این مسئله 1960و 1950هاي تاریخ نگاري ترك در دهه

، 7، ش.توران6، ي.اؤزتونا5، آ. ارزي4بسیار پربار است. در این دوره آثاري از ص.تانسلمنتشر شدند. در بیشتر این آثار 10، و ب.بایکال9، عثمان توران8، ف.سومر7ش.توران

توجه قرار گرفته است . صلاح الدین تانسل در عثمانی مورد -روابط آغ قویونلومونوگرافی که به فعالیت سیاسی و جنگی سلطان محمد فاتح اختصاص داده، با استناد

عثمانی را بصورت یک جانبه تحلیل کرده و -به منابع عثمانی روابط آغ قویونلو

1 - Toğan Z.V. Ümumi Türk tarihine giriş, c. I, - İstanbul, 1946. 2 - Sumer F. Yıva Oğuz boyuna dair. - Türkiyat Mecmuasi, c. IX.- İstanbul,

1951; Karakoyunlular, -İslam en-siklopedisi, c. IV - İstanbul, 1953. 3 - Kırzıoğlu F. Dede Korkut Oğuznameleri, c. I. - İstanbul, 1952; Kars

tarihi, c. I. - İstanbul, 1953. 4 - Tansel S. Osmanlı kaynaqlarına göre Fateh Sultan Mehmetin siyasi ve

harbi veziyyeti, - Ankara, 1953. 5 - Erzi A.S. Akkoyunlu ve Karakoyunlu tarihi hakkında araştırmalar. - TTK,

TTK, Belleten, c. XVIII, s. 70, -Ankara, 1954.. 6 - Öztuna Y. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye tarihi, c. 3-4. -

Ankara, 1964-1965. 7 - Turan S. Fateh Mehmet - Uzun Hasan mücadilesi ve Venedik. - Tarih

araştırmalan dergisi, c. III, s. 4-5. -Ankara, 1965.. 8 - Sumer F. Kara-Koyunlular (Başlanğıcdan Cihan Şaha kadar), c. I, -

Ankara, 1967; Oğuzlar (Türkmenler). Tarihleri, Boyteşkilatı ve Destanlan. - İstanbul, 1967.

9 - Turan O. Selcuklar tarihi ve Turk - İslam medeniyeti. - Ankara, 1965. 10 - Baykal B.S. Uzun Hasanın Osmanlılara karşı kati mücadileye hazırlıkları

ve Osmanlı - Akkoyunlu harbinin başlanması.- TTK, Belleten, c. XXI, s. 82, - Ankara, 1957; Fateh Sultan Mehmet - Uzun Hasan reqabetinde Trabzon meselesi. - Tarih araştırmaları dergisi, c. II, s. 2-3. - Ankara, 1964.

16

شان در شرق محق دانسته است. عثمانیان را جهت سیاست سلطه طلبانهسومر در اثري که به قارا قویونلوها اختصاص داده، مسائلی چون خاستگاه فاروق

طوایف قارا قویونلو به عنوان بازیگر اساسی در تشکیل دولت قارا قویونلو، نقش آنان ن و آناتولی شرقی و تاریخ سیاسی آن دولت تا دورة جهانشاه را به ایرادر تاریخ سیاسی

صورت همه جانبه تحلیل کرده است. 1980و 1970کار انتشار آثاري در خصوص موضوع مورد بحث در سالهاي دهه

، 4، ي.یوجل3، فاروق سومر2، م .ارندیل1ادامه یافت. در آثاري از عثمان تورانمسائل مختلف موضوع 8ك.گورون و 7ع.چاي ،6، اسماعیل آکا5واي.بارماقسیزاوغل

یونلوها بازگشته و چند مقاله بررسی شده است. فاروق سومر دوباره به موضوع آغ قوتیموري نیز جالب -انتشار داد. پژوهشهاي اسماعیل آکا پیرامون روابط قارا قویونلو

توجه است. نظرات همۀ مورخان گفته شده، در فصلهاي مختلف کتاب بصورت همه هاي مختلف موضوع جانبه بررسی خواهد شد. در سالهاي اخیر نیز آثاري دربارة جنبه

9منتشر شده است. در ترکیه

1 - Turan O. Doğu Anadolu türk devletleri tarihi. - Ankara, 1973. 2 - Erendil M. Tarihte Türk - İran ilişkileri. - Ankara, 1976. 3 - Sumer F. Ak-koyuniular. - Türk Dünyası Araştırmaları, s. 40.- İstanbul,

1986; Aztanınmış bir türk hökmdarı Uzun Hasan - Türk Dünyası dergisi, s. 19 - İstanbul, 1988; Ahmed Akkoyunlu hökmdarlarından. – Türk Dünyası Araştırmaları, s. 47, -İstanbul, 1987.

4 - Yücel Y. Fatehin Trabzonu fethi öncesinde Osmanlı - Trabzon - Akkoyunlu ilişkileri. - TTK, Belleten, s.194. - Ankara, 1985.

5 - Parmaksızoğlu .1. Tarih boyunca Kürttürkleri ve Türkmenler.Ankara, 1983.

6 - Aka J. Timurun ölümünden sonra Doğu Anadolu, Azerbaycan ve İrakı Acemde hakimiyyet mücadilesi.- Türk Kültürü Araştırmaları Yıllığı, c. XXII/1-2. - Ankara, 1984.

7 - Cay A. Anadoluda türk damğası. - Ankara, 1983. 8 - Gürün K. Türkler ve türk devletleri tarihi, c. I, - Ankara, l984. 9 - Saray M. Türk-İran münasibetlerinde şiiliğin rolu. - Ankara, 1990; Aka J.

J. Timur ve devleti. - Ankara, 1991; Kayabalı J., Arslanoğlu Ç. Doğu problemi. - Ankara, 1990.

خاستگاه قاراقویونلوها

ل مردم آذربایجان نقش یکی از طوایفی هستند که در تشکّ هاقاراقویونلوبه موضوع پژوهش قویونلو قارا ۀخاستگاه طایف ۀدارند. در طول سالیان طولانی مسئل

در ترك شدن ،این طایفه ةهاي تشکیل دهند شده و نقش عشیرهنتاریخی تبدیل شرقی و همچنین تاریخ سیاسی این حدود در حد لزوم بررسی آذربایجان و آناتولی

نشده است. منسوب »ترکمان«آید که این طایفه به گروه قومی از منابع تاریخی چنین برمی

در منابع ،ترکمان درآمده یا است. این نام که در دورة معاصر به صورت ترکمنروایت خلج گفته تاریخی با کدام روایات آوایی انعکاس یافته است؟ در یک

به شباهت آنها با ،شود که اسکندر مقدونی به هنگام روبرو شدن با طوایف خلج می. بدین ترتیب نامیده است »رك مانندتُ«کند و از این روي خلجها را ترکها اشاره می نویسد: واسیلی بارتولد می 1./ ترکمان وارد صحنه شدعبارت ترکمن

ان ایرانی مورخدة یازدهم از طرف .. این نام پیش از س.ترکمنها«، »ترکمانان«گردیزي و ابوالفضل بیهقی در زبان فارسی به شکل

2»عربها بکار رفته است.» غز«ترکان و » اوغوز«در معناي نخستین بار توسط المقدسی جغرافیدان عربی به صورت » ترکمن«اصطلاح

1 - Qaşqari M.Divani Luqat-it Türk. V.Atalay tərcüməsi. -İstanbul, 1941,

s. 411-415. 2 - Bartold V.V. Turkmenı - Soçineniya, t. 5, - M, 1968, s. 572.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 18 به استناد معلومات ارائه شده بارتولد 1بکار رفته است. »ترکمانیون«و یا »الترکمان«

»توندویان«المعارف چینی هدهد که واژة ترکمن در دایر توسط ف.هیرت نشان می 2) آمده است.te-gomen(»ته گومن«متعلق به سدة هشتم به صورت

ري این واژه را که مکان و منشأ آن چندان روشن محمود کاشغ ».رك مانندتُ«بنابه 3ارائه کرده است. »ركشبیه تُ«به صورت براساس ریشه شناسی فارسی ،نیست

به آنها ،دین اسلام را پذیرفتند ،نظر پژوهشگران پس از آنکه اوغوزها در سدة دهم نویسد: ترکمن / ترکمان گفته شده است. بارتولد می

4»(ترکمنها) نامیده شدند. »ترکمان«... غزهاي مسلمان همچنین به نام « نویسد: نیز ارائه کرده است. او می همین نظر را و.جیرمونسکی

به عبارت قومی ترکمن در منابع عربی از نیمۀ دوم سدة دهم «رساند اول ظاهراً آن گروه اوغوز را می ۀشود. در وهل برخورد می

5»که مسلمان شده بودند. »ترکمان«کند که نام تأیید می يرغفؤادکؤپرولو براساس مطالب محمود کاش

اورخان شایق نیز از این نظر دفاع 6ان شده اطلاق شده است.به اوغوزهاي مسلمپذیرد که به فاروق سومر نیز براساس اطلاعات ابوریحان بیرونی، می 7کند. می

با اینحال ابراهیم قفس اوغلو بر آن 8شد. گفته می »ترکمان«اوغوزهاي مسلمان شده که ودند چونتوان پذیرفت ترکمانان، اوغوزهاي مسلمان شده ب آن است که نمی

نام ،اي وجود ندارد که طوایف ترك پس از پذیرش اسلام در منابع تاریخی اشاره

1 -Bartold V.V. Dvenadtsat lektsiy po istorii turetskix narodov sredney

Azii, - Soç. t.5, s.72; Quzz, soç. t.5, 525; Tyurki (istoriko-etnoqrafıçeskiy obzor), soç. t. 5, s.585

2 - Bartold V.V. Soç. t.5, s.572, 585 3 - Qaşğari M. c. 3, s. 415 4 - Bartold V.V. Soç. t.5, s.525 5 - Jirmunskiy V.M. Oquzskiy qeroiçeskiy epos i "Kniqa Korquta -

Tyurkskiy qeroiçeskiy epos. - L. 1974,s. 524. 6 - Köprülü F. İlk mutasavviflar - İstanbul, 1979, s. 152. 7 - Gokyay O.S. Dedem Korkutun kitabı - İstanbul, 1973, s. XXXVI. 8 - Sümer F. Oğuzlar, s. 51.

19/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو از ،به عنوان یک عبارت سیاسی »ترکمان«به نظر او عبارت .خود را تغییر داده باشند

1رساند. را می »ترك بزرگ«و »اصیل«سدة نهم رایج شده و به معناي که معناي قومی کسب کرده، از »ترکمان«دهد که واژة این مطالب نشان می

تري داشته است. این واژه نامی بوده که کلیۀ طوایف نظر تاریخی معناي گستردهیید أهاي میانه نیز این نظر را ت . مؤلفان سدهشد اوغوز مسلمان شده را شامل می

»ترکمان«ري نه تنها اوغوزها بلکه حتی خود قارلوقها را نیز . محمود کاشغکنند می 2نامد. می

که در منابع اولیه را بدین ترتیب از نظر علمی درست نیست واژة ترکمان تصادفی .بدون استثناء و در همه جا بصورت کنونی بفهمیم ،معناي قومی داشته

لدین داري (سدة یازدهم) و خواه رشیغنیست که از نظر تاریخی خواه محمود کاشورت طایفه ارائه نکرده و معلومات فضل االله (سدة چهاردهم) ترکمنها را به ص

که هردو مؤلف واژة چون 3اند دقیقی دربارة اراضی محل گسترش آنان نیاورده اند. را به عنوان نامی براي اوغوزهاي مسلمان شده بکار برده »ترکمن«

سلجوقی را -روشن است که اوغوزها و ترکمنها بخش اساسی طوایف تركبه 4هم به آذربایجان و آسیاي کوچک وارد شدند.دهند که در سدة یازد تشکیل می

نیز در »ترکمن«و » اوغوز«به نظر ذکی ولیدي توغان تقسیم اوغوزها به دو قسمت 5دوران حکمرانی سلجوقیان پدید آمده است.

شد. بیشتر شامل بخش کوچرو اوغوزها می »ترکمن«از نظر تاریخی واژة در 6اند. به همین بخش نسبت دادهرا »رکمنت«بارتولد و جیرمونسکی نیز واژة

ضی ترکمستان کنونی بلکه در بسیاري از منابع ذکر شده که ترکمنها نه تنها در ارازیستند و با آذربایجانیان ، آذربایجان ایران، آسیاي کوچک و ایران کنونی میقفقاز

1 - Kafesoğlu İ. Türkmen adı, manası ve mahiyyeti. – Jean Peny

Armağanı - Ankara, 1958, s. 121-133. 2 - Qaşğari M. c. 3, s. 351. 3 - Bartold V.V. Soç. t.5, s.273. 4 - Eremeev D.E. Etnoqenez turok. M., 1971, s. 74. 5 - Toğan Z.V. Umumi Türk tarihine giriş. c. 1, İstanbul, 1970, *. 187 6 - Bartold V.V. Soç. t.5, s.572-575; Jirmunskiy V.M. s.524.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 20 ش شود که ترکمنها بیشتر به بخ یکجانشین تفاوت داشتند. از اینجا نتیجه گرفته می

در زبان کنونی »ترکمه« ةاین اطلاق، در واژ ۀشد و نشان کوچرو اوغوزها گفته میجالب توجه است که مؤلفان بیزانس نیز اوغوزهاي کوچرو 1 آذربایجان باقی است. 2 .نامیدند می »ترکمن«در آسیاي کوچک را

قبایل و 15و 14هاي نویسند که در سده ضیاء بنیادوف و افندیف چنین میاند، خود را بخشی از مردم واحد نام گرفتهقویونلو و آغ قویونلووایفی که قاراط

کردند. آنها خود را از ترکمنهاي آسیاي کوچک (عثمانی، ترکمن محسوب می داشتند. روملو) و آسیاي مرکزي (جغتاي) متمایز می

ي ترکمنهاي آذربایجان نیز در آن دوره از نیاکان دور خود که از آسیاي مرکزبنا به زبان و تمدن به شکل جدي تمایز یافته و با اهالی بومی ،کوچ کرده بودند

،قویونلو ان ترك نیز دربارة مسئله نام و خاستگاه طایفۀ قارامورخ 3 درآمیختند. نویسد: اند. فاروق سومر می نظرات مختلفی ابراز کرده

چه با توتم اگر ،بنا به نتایج حاکم امروزي قویونلو نام طایفۀ قارا«شود ولی ممکن است که با رنگ گوسفند آنان مربوط دانسته می

هاي آنان ارتباط داشته باشد چرا که در میان ترکان باستان هگلّخوردن گوشت حیوان توتم پذیرفته ،همچون طوایف دیگر

4»نبود.کوشد اطلاق این داند و می عبدالخالق چاي این نظر فاروق سومر را مقبول می

در اینکه آیا گوسفند در میان 5به طایفه را به رنگ احشام آنها ارتباط دهد.نام ، 6ان ترك نظرات متفاوتی دارند. مثلاً عثمان تورانمورخترکان توتم بوده یا نه،

1 - Anar. Dədə Qorqud dünyası - Dünya bir pəncərədir. Bakı, 1986, s.

154. 2 - Şaiq O. s. XXXVI; Jirmunskiy V.M. s.524 3 - Fazlullah ibn-Ruzbixan Xunci. giriş, s.5 4 - Sümer F. Qaraqoyunlular - İslam ensiklopediyası, c. VI, 292;

Qaraqoyunlular, c. I, s. 13 5 - Çay Ə. Anadoluda türk damğası, s. 125. 6 - Turan O. Oniki Hayvanlı Türk takvimi - İstanbul, 1940, s. 85.

21/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو قوچ) در میان ترکان باستان از (اند که گوسفند بر این عقیده 2و ح.قوشاي 1ا.اسین

توتمهاي اصلی بوده است. کنند که در قدیم الایام نیز در میان نیز اشاره می 4و میرعلی سیدوف 3ر.افندیف

میان اهالی آذربایجان گوسفند (قوچ) حالت توتم را داشته است. میرعلی سیدوف نویسد: در ارتباط با اطلاق این نام به قارا می

، اي ارتباط تنگاتنگی با دیدگاه فلسفی اسطوره قویونلو نام قارا«با قویونلو جتماعی آنها دارد. نامگذاري قاراباورها و ساختار ا

قوانین تشکیلات ثنوي پیش از شکل گیري قبیلۀ اولیه هماهنگی 5 »دارد.

دهد. در داستان نیز به شکل آشکار نشان می »اوغوزنامه«توتم بودن گوسفند را :شود که گفته می

40.. در سمت راست تیرکی به بلندي .اوغوزخان اردوگاه بزرگ«برافراشت: بر بالاي آن یک مرغ طلایی گذاشت و به پاي آن بازه

40در سمت راست تیرکی به بلندي .یک گوسفند سفید بستاي گذاشت و به پاي آن برافراشت. بربالاي آن یک مرغ نقره بازه

6 »ها نشستند. یک گوسفند سیاه بست. در سمت راست بوز اوخبوزاوخ و اوچ ۀانش را به شاخآید که اوغوزخان پسر از داستان چنین برمی

1 - Esin E. Türk kosmolojisi (ilk devir üzerine araştırmalır) -Türk kültürü

EL Kitabı, serri II, İstanbul,1977, s. 10. 2 - Koşay H.Z. Doğu Anadolu mezarlarındakı koç ve heykelleri -

Milletlerarası I Türk sanatları konqresi -Ankara, 1962, s. 257. 3 - Əfəndiyev R. Daşlar danışır. Bakı, 1980, s. 21,24. 4 - Seyidov M. Azərbaycan mifık təfəkkürünün qaynaqları, Bakı, 1983, s.

s. 29. 5 - Seyidov M. Opıt analiza etnonimov i toponimov Aqqoyunlu ı

Qaraqoyunlu, ADU-nun Elmi əsərləri,Dil və ədəbiyyat seriyası, 1977, N 6, s. 23.

6 - Banq V. - Arat R. Oğuz Kağan Destanı - İstanbul, 1970, s.14; Şerbak A.M. Oquzname, M., 1959, s. 64; M.Seyidov.Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, 1989, s.137, 138

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 22 اوخ تقسیم کرده و به هرکدام از آنها یک توتم گوسفند سیاه و سفید و مرغ طلایی

اي داده است. به نظر میرعلی سیدوف در قبایل بوزاوخ و اوچ اوخ که و نقرهتوتم مرغ ضعیف شده و تدریجاً از میان ،کردند گوسفند سیاه و سفید را ستایش می

چون گوسفند رفتندگ قویونلو و قارا قویونلو بعدها نام آغ ر دو طایفهرفته است. ه 1 .کردند سیاه و سفید را ستایش می

هاي ویر و فیگورهاي قوچ مربوط به سدهتصا ،در زمان حفاریهاي باستانشناسیدهم تا سوم پیش از میلاد از اراضی آذربایجان یافت شد و وجود نقش قوچ بر

کند که گوسفند از توتمهاي قدیمی اهالی سرزمین ما ثابت می باردیگر ،سنگ قبرها بوده است.

بدلیل وجود قویونلوترکمنهاي قارا ،ناس فرانسويشبه نظر ج.دوگین شرقاین نظر که در اواسط سدة 2اند. به این نام نامیده شده ،شکل گوسفند بر پرچمشان

3شوروي پذیرفته شد.، آذربایجان و ان ترکیهمورخنوزدهم مطرح شده از طرف که اخذ نام طایفه یا خاندان از تصویر پرچم توان با این نظر موافق بود چون نمی

آنان از حقیقت بدور است. ، گوسفند توتم قویونلو طایفۀ قارا ۀچنین می توان نتیجه گرفت که در مجموع

غلو نیز بوده و از این رو نیز تصویر آن بر پرچم طایفه نقش بسته است. ف.کیرزي اوگیرد که قاراقویونلوها با قرار دادن تصویر گوسفند بر پرچمشان، چنین نتیجه می

ش.صفراوغلو و ع.مدرس اوغلو نیز چنین 4اند. خاطرة توتم خود را حفظ کردهبر توتم گوسفندي استوار است که ترکها پیش از قویونلو اندیشند که نام قارا می

1 - Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. s.139 2 - Degignes J. Böyük Türk tarihi, c.6- İstanbul, 1977, s. 1766. 3 - Rza Nur. Türk tarixi. C.4, s. 237. Zeynaloğlu Cahangir. Muhtasar

Azerbaysan tarihi-İstanbul, 1924, s.73; Baharlı M.H. Azərbaycan - Bakı, 1921, s. 78; İbrahimov C. Qaraqoyunlu dövləti, s. 75; Sumbatzade A.S. Azerbaydjantsı - etnoqenez i formirovanie naroda, - Bakı, 1990, s. 179; İsmayılov M. Azərbaycan tarixi - Bakı, 1992, s. 133; Zaxoder B.N. İstoriya Vostoçnoqo srednevekoviya, - M., 1944, s. 143.

4 - Kırzıoğlu F. Dədə Qorqud. Oğuznamələri, I, s. 23.

23/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 1 اسلام به آن باور داشتند.

قویونلو پایه است که نام قارا نویسد این ادعاي مؤلفان غربی بی ق سومر میفارواز تصویر گوسفند بر پرچم آنها گرفته شده است. او دلیل ادعاي خود را چنین ذکر

2هاي میانه وجود ندارد. کند که هیچ دلیلی براي این ادعا در منابع سده میا در آذربایجان و آناتولی شرقی و اسکان آنه قویونلو خاستگاه قارا ۀدر مسئل

در پی ضعیف شدن هاقویونلو ان ترك نظرات متفاوتی دارند. قارامورخنیز حاکمیت مغول در آذربایجان و آناتولی قدرت گرفتند ولی در منابع مربوط به آن

24به کدامیک از قویونلو کنیم دال براینکه قارا زمان به هیچ مطلبی برخورد نمی ،عثمانی سدة پانزدهم مورخیا ترکمن تعلق دارند. تنها مولانا شکراالله قبیلۀ اوغوز

داند. شکراالله را با دنیزخان پسر اوغوزخان مرتبط می قویونلوخاستگاه طایفۀ قارا نوشته است: اره را به بیچم سلطان مراد دوم این 1442هـ / 852در سال «

دستور داده سفارت نزد میرزا جهانشاه فرستاد. در اثناي صحبتشد که مولانا اسماعیل تاریخ خوان احضار شود و تاریخ اوغوز را بیاورد. مولانا اسماعیل آمد و کتابی با نوشتار مغولی آورد. از آن کتاب فهمیده شد که تبار سلطان مراد به گؤي آلپ پسر اوغوز و

3 »رسد. تبار قره یوسف از نسل چهل و یکم به دنیز آلپ میبه یکی از قویونلو نویسد که براساس این اشارة شکراالله، قارا می فاروق سومر

نیق از پسران دنیزخان از تبار اوغوز منسوب هستند. یقبایل ایغدیر، بوگدوز، ییوه و قو قبیلۀ ییوه مشاهده هاقویونلو ها از رابطه خویشاوندي میان قارا برخی نشانه

کند که ترکان سومر اشاره می 5.کند عبدالخالق چاي از این نظر دفاع می 4.شود میییونه از زمان یورشهاي سلجوق در آذربایجان اسکان یافته و در نیمۀ دوم سدة

1 - Seferoğlu S.K., Müderrisoğlu A. Türk devletleri tarihi. - Ankara,

1986, s. 138. 2 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 13. 3 - Şükrullah. Göstərilən əsəri, s. 51. 4 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 14. 5 - Çay Ə. s. 126.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 24 دوازدهم حکمرانی خود را در منطقۀ همدان ایجاد کرده و آن را تا زمان حملۀ

1 مغول حفظ کردند.نام پیش از حملۀ مغول در منطقۀ همدان که قبیلۀ ییوه تحت رهبري شخصی به

زیستند، طایفۀ بهارلو که با خانوادة حکمران خویشاوند شده و به عنوان برچنی میدیمیر مینورسکی لابه نظر و 2بودند، ساکن شده بودند. قویونلو تکیه گاه دولت قارا

3احتمال دارد که نام این طایفه با نام قلعۀ بهار در نزدیکی همدان ارتباط دارد.هاي ییوه هبیشتر به سکّ قویونلو هاي قارا هاینکه سکّ مینورسکی با در نظر گرفتن

4 از قبیله ییوه هستند. هاقویونلو بر آن است که قارا ،هاي اوغوز هشباهت دارند تا سکّهر فاروق سومر اهمیت کمی براي این نظر قائل است و معتقد است که م

وزها این روایت نیز تنها یک نقش است. به نظر اوغ قویونلو هاي قارا هموجود در سکّدر نتیجۀ استیلاي مغول از ترکستان به ایران و آناتولی شرقی هاقویونلو که قارا

5این رابطۀ خویشاوندي یک احتمال ضعیف است. ،اند آمدههاي هر روي سکهنویسد که با وجود اینکه فاروق سومر م عبدالخالق چاي می

هاست هر یا تمغاي ییوهحقیقتاً م کند ولی این را یک نقش حساب می قویونلو قارا »اوغوزلار«فاروق سومر در اثر خود با نام 6باشد. که بر آن تصویر کلۀ یک قوچ می

از قبیلۀ ییوه هستند. بدین ترتیب او از نظر مینورسکی قویونلو نشان داده که قارا 7دفاع کرده است.

فعلاً بطور کامل هانلوقویو خاستگاه قارا رسد که مسئلۀ ج.بویل به این نتیجه می

1 - Sümer F. Yıvə oğuz boyuna dair, s. 155-156. 2 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 14. Çay Ə. s. 129 3 - Minorsky V. The clan of the Qara-Qoyunlu rules. Fuad Köprülü

Armağanı - İstanbul, 1953, s. 292. 4 - Minorski V. Karakoyunlu Cihan - Şah ve şiirleri. Çeviren. Mine Erol -

Selcuk Araştırmaları dergisi, c.II, - Ankara, 1971, s. 155; Qaraqoyunlu hökmdarların sülaləsi, s. 294-295.

5 - Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. VI, s. 293; Qaraqoyunlular, c. I, s. 15.

6 - Çay Ə. s. 127. 7 - Sümer F. Oğuzlar, s. 147.

25/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو دهد که قارا روشن نشده است ولی او هم با نظر مینورسکی همراهی نشان می

همراه با سلجوقیان آمده و از تبار ترکان ییوه هستند. هستی آنها در سدة هاقویونلوکامل پوشانده ان بطور حاز طرف طبقۀ جدید فات«سیزدهم پس از استیلاي مغول

تأیید این نکته را بهارلو -پندارد که رابطۀ ییوه ي چنین میعبدالخالق چا 1».شدند 2از قبیلۀ ییوة اوغوز هستند. قویونلو کند که قارا می

هایی که قارایوسف و پسرش هعثمان توران شباهت میان اشارة روي سکّکه رشیدالدین در » یازیر«با تمغاي قبیلۀ ،اند ارزنجان ضرب کردهدر پیربوداق

ها از قبیلۀ قویونلو دهد که قارا اساس گرفته و احتمال می ،وغوز آوردهجدول قبایل ابه نظر فاروق سومر هیچ دلیلی براي تعیین این ادعا وجود 3.یازیر اوغوزها هستند

اي برخورد به چنین اشاره قویونلو هاي دیگر حکمرانان قارا هندارد و در سکّ 4 شود. نمی

:کند. به تعبیر او نظر جالبی ارائه می هاونلوقوی م.اینانج دربارة خاستگاه قاراالایام گوسفند را توتم خود کرده و قاراقویونلوها که از قدیم«

، از ایل ترك حتی پس از مسلمان شدن هم آن را کنار نگذاشتنددانیم نقش بزرگی در اند که می یعنی گوسفند) باقی ماندهقون (

ن نام باستانی اند. آنا دوران باستان و میانه بازي کرده بخشی ازکه در آذربایجان و هاییقویونلو اند. قارا قویون را حفظ کرده

5 .»در قبیلۀ بارانلوي اوغوز داخل شدند ،آناتولی اسکان یافتند، »هاي دده قورقود اوغوزنامه«فؤاد کیرزي اوغلو نیز با استناد به منابع ارمنی و

داند ي ترك مامیک و قوناق مربوط میرا با خاندان بیگها قویونلوهاخاستگاه قارا

1 - Boyle J.A. The Evolution of Iran as a National state. Çeviren B.U.

Yurdadağ - Türk tarih Kurumu -Belleten, c. XXXIX, sayı 156, - Ankara, 1975, s. 652.

2 - Çay Ə. s. 129 3 - Turan O. Səlcuqlar tarixi və Türk-islam mədəniyyəti, s. 43. 4 - Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. VI, s. 293. 5 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular.İslam ensiklopedisi, c.I, s. 252.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 26 1که در سدة سوم از ترکستان به آناتولی شرقی آمدند.

به آذربایجان و آناتولی شرقی نظرات قویونلو کوچ قارا ةان ترك دربارمورخان مورخنویسد که بنا به مطالب علی و جنابی اند. م.اینانج می متفاوتی مطرح کرده

در دورة حکمرانی ارغون خان ایلخانی هاقویونلو قاراهاي میانه، عثمانی در سده اند. ) به آذربایجان و آناتولی شرقی آمدهم1284 – 1291(

ان مانند هامر پذیرفته شد. م.اینانج با مورخاین مطالب بعداً از طرف برخی ان عثمانی به مورخکند که تأیید می ،استناد به مطالب منابع ایرانی سدة پانزدهم

فاروق سومر نیز به غیرحقیقی بودن این 2اند. خوانده »ارغون«را »اوغوز«ۀ مه کلاشتباکامران کورون چنین 3 .روایت اشاره کرده و از نظر اینانج دفاع کرده است

ایلخانیان که بر آذربایجان و آناتولی شرقی حاکم شده و با توجه به اینکه پندارد میو قشلاق احتیاج داشتند و با اینحال اجازه طبیعتاً به اراضی وسیعی جهت ییلاق

اند تا ترکمانان پرشمار از ترکستان به اینجا کوچ کنند، نادرستی این روایت داده 4 .شود آشکار می

معلوماتی ارائه کرده قویونلو دولتشاه سمرقندي در تذکرة خود دربارة قارا نویسد: می قویونلو او درباره اسکندر حکمران قارا .است

رایوسف و قارایوسف نیز پسر در باب تبار اسکندر، او پسر قا«اصل اینان از کوههاي قازقورد در اقصی ترکستان .محمد استقارا

کوچرو .اند در ایام قدیم به آذربایجان و بیتلیس آمده .است 5 ».هستند

که در هندوستان »تاریخ سلطان قطب شاه«و » تاریخ ترکمانیه«در کتابهاي در هاقویونلو آمده است که قارا ،کنند بحث می قویونلو و از تاریخ قارا نوشته شده

1 - Kırzıoğlu F. Kars tarihi, c. I, s. 171,466. Dədə Qorqud Oğuznamələri,

s. 38, 42-44. 2 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular.İslam ensiklopedisi, c.I, s. 251. 3 - Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. VI, s. 294. 4 - Kürün K. s. 484. 5 - Devletşah Tezkiresi. Hazırlayan N.Lugal, c. III, - İstanbul, 1977, s.

256-257.

27/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو ) تحت رهبري تؤره بیگ از تبار اوغوز یعنی جد هفتم م1202 – 1203(ق 599سال

هزار چادر از ترکستان به ایران و آناتولی شرقی آمده و در 30در قالب ،قارایوسف 1 .اند تهاینجا دائماً با گرجیان و تاتارها کشمکش داش

آورد که او دلیل می .دهد که این مطالب درست باشد فاروق سومر احتمال میفؤاد 2.وجود نداشته است قویونلو هیچ مطلبی دربارة قارا ،تا زمان استیلاي مغول

او گمان .در این روایت تاریخ هجري نیست 559کیرزي اوغلو بر آن است که عدد ویم اسکندري است که در آن زمان در آسیاي کند که این تاریخ مربوط به تق می

هیچ لزوم یا امکانی 1203یا 1202نزدیک کاربرد داشت چرا که کمی بعد از سال 3 .وجود نداشت »مقاومت در برابر تاتارها«و »جنگ با گرجیان«براي

، ذکی ولیدي 6، ج. زینال اوغلو5، فؤادکؤپرولو4اسماعیل اوزون چارشلیدر دورة حکمرانی هاقویونلو معتقدند که قارا 8یک اورخونو حسین نام 7توغان

این نظریه در .اند ) به آذربایجان و آناتولی شرقی آمدهم1284 – 1291ارغون خان (و در تاریخ نگاري آذربایجان نیز پذیرفته 9تاریخ نگاري ترك در حال تکرار است

در دورة قویونلو پیشتر عباسقلی با کیخانوف ذکر کرده بود که قارا .شده استبعدها م.بهاري و ع.سمبارت زاده نیز 10.اند ارغون خان از آسیا به آذربایجان آمده

1 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular.İslam ensiklopedisi, c.I, s. 252. Sümer F.

Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. I, s. 35; Kırzıoğlu F. Dədə Qorqud Oğuznamələri, s. 38.

2 - Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedisi, c. I, s. 35-36. 3 - Kırzıoğlu F. Dədə Qorqud Oğuznaməsi, s. 38. 4 - Uzunçarşılı İ.H. Anadolu beylikləri və Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu

dövlətləri, s. 180. 5 - Köprülü F. Osmanlı devletinin kuruluşu. - Ankara, 1959, s. 43. 6 - Zeynaloğlu C. Müxtəsər Azərbaycan tarixi, Bakı, 1992, s 45. 7 - Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş, s. 253. 8 - Orkun H.N. Türk tarihi, c. III. - Ankara, 1946, s. 228. 9 - Çay A. Akkoyunlu ve Karakoyunlular - Tarihte Türk devletleri, c. II, -

- Ankara, 1987. S. 456; Erculasun A.V. Tarih içindən Azerbaycana bahış - Türk Edebiyatı, sayı 176, İstanbul, 1988, s. 14; Eroz M. Yörükler - İstanbul, 1991, s.15, 244.

10 - Bakıxanov A.A. Qulistani - İram. Baku, 1988, s. 85.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 28 1.این نظر را پذیرفتند

هاي دوازدهم و سیزدهم، تاریخ ورود این طایفه را به سده 2ابراهیموفیف، زدهم تا سیزدهم، ك.بوسورد، د.یرمهاي یا به سده 3الدینی م.سیف

ض.بنیادوف 4.دهند اوف به اوایل سدة سیزدهم نسبت می االله غ.غیبم.اسماعیلوف و نویسند: ض.بنیادوف و ا.افندیف می

توان احتمال داد بخشی از قبایل و طوایف که بعدها در ترکیب می«هاي هشتم تا نهم در آذربایجان قرار گرفتند در سده قویونلو قارا

شار قرار تحت ف اسکان یافته و در زمان استیلاي مغول از این نقاط 5 ».اند گرفته و خارج شده

ه مدارك نشان ک در این نظر آنها یک حقیقت معنوي وجود دارد چوندهند که آمیزش طوایف ترکمان با اهالی یکجانشین بومی به خیلی پیشتر از سدة می

درست در نتیجۀ این وضعیت بود که اگر ترکمنهاي غربی .شود هشتم مربوط میآسیاي مرکزي باشند، بخش مهمی از قومیت آذربایجان را خلف مستقیم ترکمنهاي

6.دهند تشکیل میهایشان ترکمانان آذربایجان به تدریج شروع به متفاوت شدن از هم قبیله

دوري طولانی مدت از وطن .کردند که در شرق یعنی آسیاي مرکزي ساکن بودندیات متفاوت گیري خصوص نقش مهمی در روند کسب کیفیات جدید و شکل ،اولیه

.بازي کرد

1 - Baharlı M.H. s. 78; Sumbatzadə Ə.S. s. 179. 2 - İbraqimov Dj. Feodalnıe qosudarstva na territorii Azerbaydjana XV

veka, s. 26. 3 - Seyfəddini M. s. 160. 4 - Bosvort K.E. Musulmanskie dinastii, M. 1961, s. 221; Eremeev D.E.

Proisxojdenie yuryukov I turkmen Turtsii i osnovnoe etäpı ix istorii - Etniçeskie protsessı i sostav naseleniya v stranax Peredniy Azii. - M., 1963, s. 58; İsmayılov M. s. 133; Qeybullaev Q.A. Toponimiya zerbaydjana- Baku, 1986, s. 57.

5 - Fəzlulah ibn - Ruzbihan Xunci. giriş, s. 6. 6 - Koroqlı X. Oquzskiy qeroiçeskiy epos. - M., 1976, s. 105.

29/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو نظرات 1.از تبار بارانی/ بارانلو هستند هاقویونلو ان برآنند که قارامورخبرخی

در کتاب طبري ،به نظر ذکی ولیدي توغان .مختلفی دربارة منشأ این نام وجود داردبیهقی نویسندة قرن دهم دربارة یک حکمران به .از ترکان بارانی بحث شده است

.ترکان خوارزم سخن گفته است »بارانی«پسرعلی از قبیلۀ نام شاه ملک 2.دهد فرسخی بخارا خبر می 5یاقوت حموي از وجود روستاي بارانی در

غوز بوده و در وها از نظر منشأ از طوایف ا کند که بارانی س.آقاجانوف نیز اشاره مید رسیده دوم سدة دهم شخصی به نام علی خان به رهبري اوغوزهاي یئنی کن ۀنیم

) یکی Berenda( »برنده«را با طایفۀ »بارانی«توان نام قومی به نظر او می .استهاي روس در اواسط سدة یازدهم به داخل اروپاي شرقی دانست که بنا به سالنامه

.اند وارد شدهمؤلفان 3 .ها قبل از هرچیز خاستگاه توتمی دارد معنا شناسی هر دو این واژه

ابوبکر .ها هستند از بارانی قویونلو کنند که حکمرانان قارا شاره میهاي میانه ا سدهو محمد نشري و عاشق پاشازاده نیز جهانشاه را بارانی 4تهرانی، قارایوسف بارانی

علی 6.بابر نیز در خاطرات خود جهانشاه را بارانی معرفی کرده است 5.اند ذکر کردهقدیمی ترك ۀا به عنوان یک طایفبارانی ر ،علی اکبر دهخدا نیز در لغتنامۀ خود

به عنوان یک قبیلۀ قدیمی ترکمان آمده »بارانی«در برهان قاطع نیز 7.آورده است 8.است

دهد تا احتمال وجود رابطه میان مدارك تاریخی ذکر شده این امکان را می

1 - Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş, s. 363; Kırzıoğlu F. Qars tarixi,

c. 1, s. 465; Aşurbeyli S.Qosudarstvo Şirvanşaxov -Baku, 1983, s. 241. 2 -Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş, s. 181. 3 - Aqadjanov S.Q. Oçerki istorii Oquzov i Turkmen Sredniy Azii IX-

XIII vv. - Aşxabad, 1969, s. 137,138. 4 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, c. 1, s. 31. 5 - Nəşri M., c. 2, s. 821; Paşazadə A. s. 225. 6 - Babur Z.M. Vekayi. Baburun hatireleri, c. 1, Ankara, 1987, s. 9.

.282. ص 1339. تهران. لغتنامه دهخدا. 7 .215. ص 1357. تهران. 1. جلد ن قاطعبرها. محمدحسین بن خلف تبریزي. 8

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 30 ارتباط منشأ نام بارانی با این مسئله .را مطرح کنیم قویونلو طایفۀ اوغوز بارانی و قارا

را نه به »بارانی«مینورسکی واژة .دارد که گوسفند یا توتم یا حامی قبیله بوده استاو نظر خود را بر .عنوان نام شخص یا طایفه بلکه به عنوان نام مکان آورده است

و وجود روستاي قویونلو هاي قارا هبه عنوان محل ضرب در سکّ »باران«وجود نام 1 .و مرو استوار کرده استبارانی در نزدیکی بخارا

از نام محل را قویونلو فاروق سومر با اشاره به اینکه نام خانوادگی خاندان قاراگرفته اند، از نظر مینورسکی دفاع »باران«ه در آناتولی شرقی یعنی ضرب سکّ

عبدالخالق چاي بر آن است که این نام از نام یک شخص گرفته شده 2.کند میدهد که در سال ن با استناد به معلومات ابن تازي بردي، نشان میعثمان تورا 3.استطایفۀ ترکی به نام بارانلو در آناتولی شرقی و شمال سوریه ق 658م/1260

ش.ضابط بر آن است که اینان در زمان حملۀ مغول از آذربایجان به 4.زیستند می 5 .اند اینجا آمده

نام قومی طایفۀ بارانی / بارانلو را به کند که فاروق سومر تنها به این بسنده میهم در آذربایجان نامهاي مربوط به این طایفه هنوز .داند آناتولی شرقی مربوط می

در .چه قسمت شمالی و چه قسمت جنوبی و همچنین اراضی ایران موجود هستندلی سالیان آذربایجان روستاي بارانی، در گورانبوي کوه بارانبت، روستاي باران ۀمنطقکیلومتري جادة تبریز به اسکو و روستاي بارانی کند و بارانی کرُد در ایران 2در

6.موجود هستنددر میان .رفت در میان ترکان باستان در معناي قوچ بکار می »باران«واژة

1 - Minorski V. Qaraqoyunlu hökmdarlarınınsülaləsi, s. 292,295. 2 - Turan O. Şərqi Anadolu türk dövlətləri tarixi, s. 194. 3 - Çay Ə. s. 127. 4 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 18-19. 5 - Zabit Ş.S. İraq Türkmanlarının qısa tarixi, Bağdad, 1961, -"Xəzər", N

N 2-3, Bakı, 1991, s. 127. .282-281. ص 1339. لغتنامه دهخدا. تهران. 6

-Fazili A. Azərbaycanın qədim və ilk orta əsrlər tarixi İran tarixşünaslığında, Bakı, 1984, s. 57.

31/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو در آناتولی شرقی نیز .هم این واژه به این معنا کاربرد دارد باشقیردها و تاتارها هنوز

هاي مختلف زبان ترکی به در لهجه »باران«واژة 1.معناي قوچ باقی استاین واژه به دهد که کیرزي اوغلو چنین احتمال می 2 .آمده است »قوچ«و »توان«، »نیرو«معانی

تنها پس از ،باران که در دورة ارساقیان در آناتولی شرقی ذکر شده -ایالت دوروته است چون که در هیچ منبعی پیش از در اینجا این نام را گرف قویونلو اسکان قارا

3 .شود سدة سوم به این نام برخورد نمیدر قویونلو اي قارا اسکان طوایف و قبایل تشکیل دهندة اتحادیۀ طایفه

در تاریخ نگاري ترکیه این طوایف و قبایل .گردد به ادوار پیشتر باز می ،آذربایجانونلو این طوایف و قبایل را بر گرد خود طایفۀ قاراقوی .اند براساس منابع پژوهش شده

دهد که این طایفه فاروق سومر چنین احتمال می .جمع کرده و شکل داده است 4.اي را از دست داده بود براساس نقش رهبري و مدیریت، ماهیت قبیله

تا ادوار اخیر در آذربایجان، آناتولی قویونلو امهاي قومی براساس نام قاراندر پژوهشهاي م.بهارلی وجود این نامها در مناطق .جود بودشرقی و ایران مو

پژوهشهاي بعد 5.گچاي، گنجه، زنگه زور و شکی معلوم شده استؤجوانشیر، گو گورانبوي حکایت نشان از حفظ این نام در مناطق آغسو، بردع، قبادلی، ترتر

رابطۀ سیاسی فاروق سومر از وجود 7.این نام در اراضی ایران نیز موجود است 6.داردبا طوایف ساکن آذربایجان و آناتولی تا ادوار اخیر قویونلو سیاسی میان طایفۀ قارا

8.دهد خبر می

1 - Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c. 1, s. 466. 2 - Radlov V. V. Opıt slovarya tyurkskix nareçiy, t. IV, ç. II, SPb, 1911,

s. 1477-2025. 3 - Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c. 1, s. 466. 4 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 19. 5 - Baharlı M.H. s. 89. 6 -Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsaslan, Bakı,1991, s. 88. 7 - Şərif bəy A. Ərzurum tarixi, s. 82; Savina V.İ. Slovar qeoqrafiçeskix

terminov i druqix slov,formiruyuşix toponimiyu İrana,-M., 1971, s. 102.

8 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 20.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 32 این طایفه نام .دارد قویونلو اي قارا طایفۀ سعدلو نقش بزرگی در اتحادیۀ طایفه

حافظ ابرو و .خود را از نام بیگی به نام سعد در سدة چهاردهم گرفته استکنند که طایفۀ سعدلو به عنوان یکی از طوایف ندي اشاره میعبدالرزاق سمرق

1 .زیستند لی می از ادوار قدیم در منطقه نخجوان و سورمه قویونلو اساسی قارافوما متسوپسکی نیز معلوماتی دربارة یک بیگ دلاور ترکمان به نام سعد در

م و اوایل سدة در اواخر سدة چهارده 2کند. اواخر سدة چهاردهم میلادي ارائه میلی تحت حاکمیت طایفۀ سعدلو به رهبري امیر پانزدهم منطقۀ نخجوان و سورمه

منطقۀ چخورسعد را اداره ق 813م /1411امیر سعد تا سال .سعد قرار داشتاو در این سال وفات کرده و در روستاي جعفرآباد در نزدیکی ایروان دفن .کرد می

اي مقبره ق 816رجب 7م/ 1413اکتبر 11پسرش پیرحسین در تاریخ .شده استایروان مرکز اداري ،در زمان پیرحسین .براي او ساخته و متنی عربی برآن ترتیب داد

با ،شود نام چخورسعد که از سدة پانزدهم بدفعات در منابع تکرار می 3.سعدلوها بود .با نام این طایفه ارتباط دارد

پندارد که گویا در اواخر سدة یبدون ارائه مدرکی چنین م اوف غ.غیب االله ،به امیرنشین سعدلوها پایان داده و طایفۀ سعدلو از میان رفته قویونلو چهاردهم قارا

4.بخشی از آنها به آیرملوها پیوسته و بخش دیگر نیز به آذربایجان آمدندفاروق سومر .شود و سعدلوها فهمیده می قویونلو خویشاوندي نزدیک میان قارا

طایفۀ 5.اند پسرعمو بوده قویونلو اولاد سعد با قارا ،که بنابر مطالب منابع نویسد میایفاء قویونلو سعدلو یکی از نیروهاي اساسی بود که نقشی مهم در برپایی دولت قارا

1 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 20; Efendiev O.A. Territoriya i

qranitsı Azerbaydjanskix qosudarstv v XIV - XV vv. -İstoriçeskaya qeoqrafiya Azerbaydjana, - Baku, 1987, s. 112.

2 - Metsopski F. Teymurləngin tarixi, s. 12. 3 - Papazyan A.D. Arabskaya nadpis nad qrobnitsey turk-menskix emirov

emirov v sele Arqavand - Blijniy I Sredniy Vostok. Sb. statey pamyati B.N.Zaxodera, M., 1962, s. 68-75; Mamedov S.A. Azerbaydjan po istoçnikam XV - pervoy polovinı XVIII vv,s. 138-139.

4 - Qeybullayev Q. Azərbaycan toponimikası, s. 76. 5 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 20.

33/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو .کرد

،به نظر مینورسکی .بود قویونلوگاه اصلی قارا ومین طایفه بود که تکیهدبهارلو باید میان قارا .اي در نزدیکی همدان برداشته است عهاین طایفه نام خود را از قل

داشت چون که حسن علی پسر همدان رابطۀ مهمی وجود می ۀو منطق قویونلودر زمان حاکمیت قویونلو جهانشاه آخرین بار به آنجا پناه برد و بیشتر خاندان قارا

1 .زیستند در اینجا میقویونلو آغ ان برآنند که نام مورخبرخی .کند ی دفاع میفاروق سومر از این نظر مینورسک

کند که م.بهارلی اشاره می 2.طایفۀ بهارلو از نام محلی در کردستان گرفته شده استزیستند و سپس به آذربایجان آمده و در اطراف طایفۀ بهارلو ابتدا در خراسان می

3.اند مراغه جاي گرفتهخویشاوندي برقرار کرده و ۀبطرا ،قویونلو بیگهاي بهارلو با خاندان قارا

به نظر فاروق سومر چون منجم باشی نامهاي .اند بزرگترین امراء این دولت شدهاز قویونلو دهد که امراء قارا نشان می اند، را بدفعات باهم آمیخته »بارانلو«و »بهارلو«

4 .اند این طایفه برخاستهکند که قلعۀ بهار در اوایل اشاره می »نزهه القلوب«حمداالله قزوینی در کتاب

دهد تا این نیز امکان می 5.سدة سیزدهم پایتخت سلیمان شاه امیر ییوه بوده استطایفۀ بهارلو نام خود را نه .اند احتمال دهیم بهارلوها از قبیلۀ ییوة اوغوزها بوده

توان احتمال داد که می .گوید از قلعۀ بهارگرفته است آنچنان که مینورسکی میاست و سپس این هفۀ بهارلو نام خود را از نام یکی از امراء سرشناس خود گرفتطای

تحت فرمان آنها نیز این نام را گرفته ۀنام به نام خاندان یا نسل تبدیل شده و منطق

1 - Minorski V. Qaraqoyunlu hökmdarlarının sülaləsi, s. 292. 2 - Nikitin V. Kurdı - M., 1964, s. 72; Qeybullayev Q. Azərbaycan

toponimikası, s. 167. 3 - Baharlı M.H. s. 74. 4 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 24. 5 - Həmdullah Qəzvini. Nüzhətül qülub, s. 153.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 34 1 .و زنگه زور باقی هستند نامهاي مربوط به طایفۀ بهارلو اکنون نیز در شوشا .است

دربارة نام این طایفه .هستند قویونلو اصلی قارا مانلوها نیز یکی از طوایفقاراچنین نظري در تاریخ نگاري آذربایجان شوروي وجود داشت که گویا این طایفه نام خود را از نام بیگ نشین قارامانلوي کوچک گرفته و سپس از آنکه ترکیه

کوچ قارامانلوها به آذربایجان ،این بیگ نشین را اشغال کرد م1471عثمانی در سال این نظر اساس علمی ندارد چون که اگر چنین باشد دیگر طایفۀ قارامانلو 2.اند کرده

.ندارند قویونلو نیازي به ارتباط با قاراپندارد که قارامانلوها در نیمۀ نخست سدة سیزدهم در ش.تکین داغ چنین می

طقۀ مانند دیگر طوایف ترکمان به آذربایجان آمده و در من ،زمان حملۀ مغولسین اونال نیز با تکیه بر منابع بر آن است که طایفۀ تح 3.شیروان جاي گرفتند

در مناطقی از ،قارامانلو در اوایل سدة یازدهم بسیار پیش از یورش سلجوقیان 4.زیستند آذربایجان همچون اران و شیروان می

،زها هستندبنا به منابع تاریخی بخشی از طایفۀ قارامانلو که از قبیلۀ افشار اوغوان و شیروان به کیلیکیه در در زمان حملۀ مغول از مناطق آذربایجان همچون ار

ین اونال و تحس ،کیرزي اوغلو ،فاروق سومر 5.جنوب آسیاي کوچک کوچ کردند 6.اند ش.تکین داغ نیز این مطلب را بیان کرده

دیک در از نز ،آن دسته از قارامانلوها که در آذربایجان باقی مانده بودند

1 - Aqaev Q.D. Dannıe etnotoponimii o rasselenii tyurkoyazıçnıx plemen v Azerbaydjane XI-XV vv- Etniçeskaya onomastika, M.,1984, s. 148.

2 - Aqaev Q.D. Dannıe etnotoponimii o rasselenii tyurkoyazıçnıx plemen v Azerbaydjane XI-XV vv- Etniçeskaya onomastika, M.,1984, s. 147.: Baharlı M.H. s. 68-69.

3 - Tekindağ Ş. Karamanlılar. - İslam ansikloredisi, c. VI - İstanbul, 1986, s. 316.

4 - Tahsin Ü. Karaman tarihi. - Ankara, 1986, s. 51; Nureddin Bey (Nure Sofi) Ermeni deyildir.- Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 47 ,- İstanbul, 1987, s. 234.

5 - Şikari. Karamanlılar tarihi, - Konya, 1946, s. 13-14. 6 - Sumer F. Anadoluda Moqollar - Selcuk Araştırmaları dergisi, c. I, -

Ankara, 1970, s.50;Kırzıoğlu F.Qars tarixi, c.1, s. 346. Ünal T. Göstərilən əsəri, s.234; Təkindağ Ş. Göstərilən əsəri, s. 316.

35/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو فرهادخان قارامانلو از امیران سرشناس .حوادث سیاسی زمانه شرکت داشتند

امیر قارامان حاکم 1 اولجایتو و علی احمد قارامانلو نیز از امیران بزرگ جلایري بود.روستاهاي قارامان و قارامانلو در .گنجه و بردع از امراء سرشناس قارایوسف بود

،گ چايؤگ ،در زمان قبل) و در گنجهواد (شماخی و ج ،گ چايؤگ ،جوانشیر 2 .هاي این طایفه هستند یولاخ و بردع (در حال حاضر) نشانه ،نفت چاي

اینها یکی .دهد را می 3»تنها حمله برنده به دشمن«معناي »آلپاووت«نام طایفۀ بودند. نام این طایفه در منابع سدة هشتم نیز آمده قویونلواز مهمترین طوایف قارا

در زمان .طایفۀ آلپاووت در منطقۀ همدان ساکن بودند ،به نظر فاروق سومر 4.ستا 5.یعقوب بیگ رئیس طایفۀ آلپاووت بود ،فرمانروایی اسکندر قاراقویونلو

کند که در سالهاي پایانی اشاره می »دیاربکریه«ابوبکر تهرانی در کتاب رگان آلپاووت نیز معاون گرگان آلپاووت حاکم همدان و س ،فرمانروایی قارایوسف

گرگان آلپاووت و سرگان آلپاووت در جنگ اصلی میان اسکندر میرزاي 6.او بود 7.حضور داشتند قویونلوسپاه قارا چپقاراقویونلو و سلطان شاهرخ در جناح

.قاراباغ و شیروان جاي گرفتند ،طایفۀ آلپاووت بعدها در مناطق چخور سعدلاچین و اوجار ،گ چايگؤ ،قازاق ،در مناطق بردعنامهاي مربوط به این طایفه

نامهاي قومی آلپاووت در آذربایجان ایران و کردستان نیز حفظ 8.باقی هستند 9.اند شده

احتمال دارد که .بودند قویونلو طایفۀ چاکرلو نیز یکی از طوایف اصلی قارا

1 - Təkindağ Ş. s. 316. 2 - Köprülü F. Oğuz etnolojisine dair tarihi notlar - Türkiyat Mecmuesi, c.

I, İstanbul, 1925, s.194;Azərbaycan SSR İnzibati-ərazi bölgüsü, Bakı, 1979, s. 38,56,62,72.

3 - Qaşqari M. c. I, s.144; c. III, s. 422. 4 - Malov S.E. Pamyatniki drevnetyurkskix pismennosti. - M-L. 1959, s.

33. 5 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 27. 6 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, s. 63. 7 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, s. 68. 8 - Əhmədov T. s. 86. 9 - Savina V.İ. s. 23.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 36 امیر جاگیر 1.شداین طایفه نام خود را از امیر جاگیر در دورة جلایریان گرفته با

ناچار شد حاکمیت تیمور را در زمان یورش او به آذربایجان به رسمیت بشناسد. 2.اشاره شده که منطقۀ اردبیل مسکن قدیمی طایفۀ جاگیرلو برده است

دهد که جاگیرها ریشۀ کرُدي نشان می ،فاروق سومر با استناد به ابن عربشاهغ.غیب االله اوف 4.داند ترکان قپچاق می ولی ذکی ولیدي توغان آنان را از 3دارند

به نظر او .اند کند که طایفۀ جاگیرلو از طایفۀ چاخار از طایفۀ بلغار بوده اشاره می ،گؤگ چاي ،در مناطق ایمیشلی »اخیرلیچ«این طایفه به شکل نامهاي مربوط به

مناطق اما نامهاي مربوط به طایفۀ جاگیرلو در 5جبراییل و ماساللی حفظ شده استو فعلاً در 6یشماخی و الیزابتپول به صورت جاگیرل ،نوخا ،جوانشیر ،گؤگ چاي

7 .باقی است »جییرلی«شمکیر و شماخی بصورت ،گ چايؤگ ،شکی ،طق بردعامن7

کتاب دیار «در قویونلو حاجیلو به عنوان یکی از طوایف اصلی قارا ۀنام طایفا یوسف براي کمک به پیرعمر والی در میان امیرانی که قار .آمده است »بکریه

در اینجا بیان شده که .شود نام امیر الیاس حاجیلو نیز برده می ،ارزنجان فرستاده بوداگرچه فاروق سومر معتقد است که 8.طایفۀ حاجیلو از قبیلۀ دوگر اوغوزها هستند

طایفۀ حاجیلو پیشتر در منطقۀ کرکوك و اربیل ساکن بودند ولی کیرزي اوغلو از 9.دهد باغ خبر می جایگیري این طایفه در قره

1 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 28. 2 - Parmaksızoğlu J. Tarih boyunca Kürttürkleri ve Türkmenler. Ankara,

1981, s. 31; Türk Milli bütünlüyü Içerisinde Doğu Anadolu . Haz, V. Oğel, H.O. Yıldız, F. Kırzıoğlu ,- Ankara,1986, s.29.

3 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 29. 4 - Toğan Z.V. Azərbaycan etnoqrafıyasına dair, s. 102-103. 5 - Qeybullaev Q.A. K etnoqenezu Azerbaydjantsev. Baku,1991, s. 135. 6 - Paqirev D.D. Alfavirnıy ukazatel k pyativerstnoy kart Kavkazskoqo

kraya. Tiflis,1913,s.79. 7 - Azərbaycan SSR İnzibati ərazi bölgüsü, s. 29, 62, 91 92, 94. 8 - Sumer F. Döğerlere dair.-Türkiyat Mecmuesi, c.X,-İstanbul, 1953, s.

148-149;Qaraqoyunlular, c.1, s.30; Çay Ə. s.132. 9 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 30; Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c. 1, s.

467.

37/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو نامهاي مربوط به طایفۀ حاجیلو در اواخر سدة نوزدهم و اوایل سدة بیستم در

قازاق ،گنجه ،جوانشیر ،آرش ،کاریاگین ،مناطقی از آذربایجان همچون زنگه زور 1.و سورمه لی حفظ شده بود

در منابع علمی نلوقویو خاستگاه طایفۀ آغاجري از گروه طوایف قارااز طایفۀ آغ خزرها که نقش مهمی در شکل .بصورتهاي مختلف تفسیر شده است

.. نام .ها و در منابع مختلف با نامهاي آغاجري ،اند گیري ترکیب قومی منطقه داشته .برده شده است

انیان باستان آنان را آغاتیرس خزرها را آغاجري و یون ،ترکان باستان« نطایفۀ ترك آغاجري با نام آغاتیر در اثر هرودوت و دیگر مؤلفا 2».نامیدند می

معنا کرده »انسان جنگلی«مارکوارت آن را به درستی .باستان وارد شده است 4 .رشیدالدین فضل االله نیز چنین نظري دارد 3.است

و.غوکاسیان 5.کند تقسیم می »چري«و »آغا«آرتامانوف این واژه را به صورت هاي کند که او در نظر نگرفته که واژه با این نظر اشاره میو.غوکاسیان در مخالفت

ها به عنوان در منابع آمده است آغاجري 6.شوند آغاز می »قارا«و »آغ«ترکی با بعداً .اند از شمال قفقاز به آذربایجان وارد شدهم 465اي از طایفۀ خزر در سال شاخه

مقابله با ساسانیان برخاستند و ها همراه بار ساراگورها به م آغاجري 488در سال 7.میان آنها بدفعات درگیري رخ داد

ها همراه با شود که آغاجري در داستانهاي اوغوز و روایات ترکمن گفته میاي به قفقاز آمده و خویشاوندي آنها با اوغوزها بدفعات ذکر اوغوزخان افسانه

1 - Pakirev D.D. s. 54,115,132. 2 - Rza Nur, Türk tarixi, c. 4, s. 225. 3 - Qeybullayev Q. Azərbaycanlıların etnogenezinə dair, c. I, s. 294. 4 - Raşidaddin. Sbornik letopisey, t. 1, kn. 1 perevod v persi skoqo

L.A.Xetaqurova, red. i perem.A.A.Semenova – M-L.,1952, s. 85. 5 - Artamonov İ.M. İstoriya Xazarov - L., 1962, s. 156. 6 - Qukasyan V.L. Znaçenie Zak. istoçnikov v izuçenii istor; Azerb.

yazıka dopismennoqo per-Sov. Tyurkoloqiya, Bakı,1978,Nl,s.24 7 - Toğan Z.V. Azerbaycan - İslam ensiklopedisi, c. II - İstanbul, 1970, s.

s. 98.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 38 »اوخ اوچ«همراه با قبیلۀ ها تصادفی نیست که در همین منابع نام آغاجري .شود می

1 .آید اوغوزها میشود که روشن می ق 591م/1195از حوادث مربوط به سلجوقیان در سال

منطقی .ستان در سوریه جاي گرفته بودندیها اساساً در مناطق ماراش و الب آغاجريهمراه با طوایف افشار و بیات در کوههاي ق 643م/1246است که آنان در سال

2.نویان مبارزه کردند قویر مقابل باماراش د ها در آستانۀ حملات دهند که بخش مهمی از آغاجري منابع تاریخی نشان می

جالب است 3.خلخال در شرق راه تبریز به قزوین حکومت داشتند ۀبر منطق مغول، ..) برخورد به نامهاي محل یا رود.زنجان و خوزستان و ،که امروزه در ایران (کرمان

4.ممکن است »ريآغاج«ها به خیزد که خاستگاه آغاجري فاروق سومر به مخالفت با این نظر بر می

او نظر .طایفۀ آغاتیر نسبت داده شود که در سدة پنجم در آذربایجان ساکن بودندآنان را ،ها ان هم عصر با آغاجريمورخسازد که خود را بر این نکته استوار می

محمد قارا قویونلو با ۀ ازدواج تاتار خاتون خواهر قارایجدر نت 5.اند نامیده »ترکمن« 6.روابط نزدیک خویشاوندي میان آنها برقرار شد ،ها رئیس آغاجري

نام خود را از نام بایرام بیگ حاکم ،قویونلو طایفۀ بایراملو یکی از طوایف قارار بیگ بایرام بیگ یکی از امیران قارایوسف بود و پسرش شهسوا .خوي گرفته است

کند که بایرام وبکر تهرانی در اثر خود اشاره میاب 7.نیز دیوان بیگی جهانشاه بود

1 - Toğan Z.V. Azerbaycan - İslam ensiklopedisi, c. II - s. 98. 2 - Toğan Z.V. Azerbaycan - İslam ensiklopedisi, c. II - s. 98. 3 - Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş, c. 1, s. 171. 4 - Savina İ.V., s. 20; Etnonima v toponimii İrana - Onomastika Vostoka -

-M., 1980, s. 149; Qukasyan V.L., Aslanov A. İssledovaniya po istorii azerbaydjanskoqo yazıka do pismennoqo perioda - Baku, 1986, s. 16.

5 - Sümer F. Ağaceriler - Türk tarih Kurumu - Belleten, c. XXVI, s. 103, - Ankara, 1962, s. 521.

6 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 30; Öztuna Y. Karakoyunlular. - Türk ansiklopedisi, c. 21. - Ankara,1974, s. 295.

7 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 31.

39/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 1.بیگ امیر دیوانِ قارا یوسف بوده است

دؤگر و آیینلو نیز در ترکیب ،کند که طوایف دوهارلو فاروق سومر اشاره می -روماشاره شده که طایفۀ دوهارلو در منطقۀ ارز .قاراقویونلوها حضور داشتند

2.زیستند طایفه آیینلو در آناتولی شرقی و دؤگرها در سوریه می ،بایبوردکند در میان امرایی که اشاره می »کتاب دیاربکریه«ابوبکر تهرانی در

نام بایزید آیینلو نیز دیده ،قارایوسف به ارزنجان جهت کمک به پیرعمر فرستاد 4 .یز در میان قاراقویونلوها بودندزیرکی و محمود کرُد ن ،طوایف سلیمانی 3.شود می

قازاق و جوانشیر ،نامهاي مکان مربوط به طوایف بایراملو و دؤگر در مناطق گنجه 4 5.جوانشیر بصورت بایراملی و دوگرلی باقی است

جایگیري طوایف و قبایل مختلف تشکیل دهندة قاراقویونلوهاي با اصلیت دهد که طوایف بومی اساساً ترکمن در آذربایجان از زمانهاي دور نشان می -اوغوز

جایگیري اوغوزها در ذکر .اند اي نقش داشته در تکامل این اتحادیه طایفهریشه دار بودن آنها را در اینجا نشان ،آذربایجان از زمانهاي قدیم در منابع علمی

با در نظر گرفتن این نکته برخی طوایف داخل در اتحادیۀ قاراقویونلو از .دهد میتوان احتمال داد که قاراقویونلوها بسیار می .زیستند ر آذربایجان میسدة پنجم د

.کردند پیشتر در این اراضی زندگی میبوده قویونلو اندیشد که آناتولی شرقی وطن اولیۀ قارا فاروق سومر چنین می

ض.بنیادوف و 6.اند است و آنها از این منطقه به ایران و آذربایجان کوچ کردهدشوار است که با این مدعاي .اند با این نظر سوم مخالفت کرده افندیف بدرستی

فاروق سومر موافقت کرد چون که آذربایجان بر سر راه مهاجرت طوایف ترك .زبان به آسیاي کوچک قرار دارد و ترکی شدن اینجا نیز پیشتر اتفاق افتاده است

1 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, s. 63. 2 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 26, 29, 31. 3 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, s. 63. 4 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 32, Çay Ə. s. 132. 5 - Pakirev D.D. s. 29, 90. 6 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 8; Oğuzlar, s. 147.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 40 احتمال داد که بعدها توان این مسئله فعلاً تحلیل کامل خود را نیافته است ولی می

هاي هشتم تا نهم در آذربایجان جاي بخشی از طوایف و قبایل قاراقویونلو در سده 1.اند گرفته و در زمان استیلاي مغول در اینجا تحت فشار قرار گرفته و رفته

کنند که بخش بزرگی از ترکمانان که حاکمیت ان ترك نیز اشاره میمورختوان احتمال می 2.اند ذربایجان به آناتولی شرقی کوچ کردهاز آ ،اند مغول را نپذیرفته

داد که آنها بعداً با طوایف قاراقویونلو پیوسته و در تشکیل دولت قاراقویونلو در .اند آذربایجان شرکت داشته

1 - Fəzlullah ibn Rüzbahai Xunci. giriş, s. 6. 2 - Sümer F. Oğuzlar, s. 139.

41/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو

خاستگاه آغ قویونلوها

ل مردم ر روند تشکّاي هستند که د هاي طایفه آغ قویونلوها یکی از اتحادیهنیز در ترکیب گروه قومی ترکمان قرار قویونلوها آغ .اند آذربایجان شرکت داشته

مسئلۀ خاستگاه طوایف و قبایل آغ قویونلو در تاریخ نگاري آذربایجان .دارنداین .شده استنپژوهش نشده و نقش آنان در تاریخ سیاسی و قومی منطقه معین

ارتباط دارد که تاریخ نگاري شوروي به پژوهش در تاریخ وضع اساساً با این مسئله ان ترك در این مورخبدین جهت نیز پژوهشهاي .قومی منطقه توجه نکرده است

.باره جالب توجه است ،ان ترکیه دربارة علت اطلاق نام آغ قویونلوها بر این طایفهمورخدر میان

اده که در پذیرش توتم رخ د جهتاین اختلاف از آن .وحدت نظر وجود نداردحل مسئله مستقیماً .بودن گوسفند (قوچ) در میان ترکان باستان تردید وجود دارد

ان این نام را در ارتباط با توتم قدیمی آغ مورخبرخی .وابسته به این پرسش است 1.دانند قویونلوها می

داشتند و از قدیم الایام با توتم گوسفند بستگی قویونلوها به نظر م.اینانج آغپس از پذیرش اسلام نیز به این توتم وفادار ماندند و بر پرچمهایشان تصویر

2.گوسفند را نقش کرده و سنگ قبرهایشان را به شکل جمجمۀ قوچ ساختند

1 - Gürün K. Göstərilən əsəri, s. 485; Ümit Hassan. Eski Türk toplumu üzerinine incelemeler - İstanbul,1985, s. 147; Merter F. Eski Türk torlumunda totemcilik meselesi - Türk Yurdu, c. 38, s. 384. - Ankara,1990, s. 52.

2 - Yınanc M.X. Ağqoyunlular - İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 253.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 42 با توتم گوسفند » آغ قویونلو«س اوغلو نیز براین باورند که نام ش.صفراوغلو و اَ.مدر

1.سنتهاي نیاکان هون خود را حفظ کردند ونلوهاقوی آغ .پیش از اسلام ارتباط داردرا با جهت جغرافیایی پیوند دهند و قویونلو اند تا نام آغ هردو مؤلف کوشیده

کنند که بخشی از ترکان قویونلو (هون) که در آناتولی جنوبی جاي اشاره می .قاراقویونلو نام گرفتند ،آغ قویونلو و آنان که در شمال ساکن شدند ،گرفتند

پژوهشگران آذربایجان همچون ا.مهر علیف نیز معتقدند پیشوندهاي آغ و قارا در 2.نامهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو وجه جغرافیایی دارد

نام آغ قویونلو از آن روست که گوسفند که عثمان توران بر این عقیده استبرخی 3.شیدندک ایشان میتوتم قدیمی آنها بوده و آنها تصویر قوچ را بر پرچمه

آنها معتقدند که .ان ترك معتقدند که قوچ در میان ترکان توتم نبوده استمورخآنها دلیل .نام آغ قویونلوها به دلیل رنگ گوسفندانشان به آنها داده شده است

ادعاي خود را بر وجود حیوانات شکاري ناخوردنی به عنوان توتم قبایل اوغوز و 4.سازند وان توتم استوار میهمچنین حرمت خوردن گوشت حی

کنند که نام آغ قویونلو به د.دوگین و ج.مالکوم پژوهشگران اروپایی اشاره میاین نظر از 5.جهت وجود گوسفند سفید در پرچمهایشان به آنها اطلاق شده است

حتی این نظریه 6.ان ترك و آذربایجانی پذیرفته شده استمورخطرف برخی

1 - Səfəroğlu Ş.Q., Müdərrisoğlu Ə. s. 138. 2 - Mehrəliyev E.Q. Terkibində "qara" və "ağ" (ak.ax) terminləri olan

coğrafi adların mahiyyəti və local dəyişməsi- Azərbaycan toponimiyasının öyrənilməsinə həsr edilmiş konfransın materialları, Bakı,1973, s. 10.

3 - Turan O. Oniki Hayvanlı Türk takvimi - İstanbul, 1940, s.85. 4 - Çay Ə., s. 137; Türk milli bütünlüyü içərisində Şərqi Anadolu, s. 32;

Sümer F.Qaraqoyunlular, c. 1, s.13. 5 - Dögini J. Göstərilən əsəri, s. 1771. 6 - Rza Nur. s. 237; Zeynaloğlu C. s. 45; Çağatay N. Uzun Nasan – Türk

ansiklopedisi, c. 33 - Ankara, 1984, s. 185; Baharlı M.H. s. 78; C.İbrahimov. Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerklər, s. 37; Petruşevskiy İ.P. Qosudarstvo Azerbaydjana v XV v., s. 158; Mahmudov Y. Öyrənilməmiş səhifələr, s. 6.

43/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو همراه شدن با این نظر دشوار 1 هشهاي اخر نیز یافته است.انعکاس خود را در پژو

در .اي از رنگ پرچم آن گرفته شود است چون که باور کردنی نیست نام طایفهآید: نام این طایفه تا زمان پیدایش پرچمها چه بوده است؟ اینجا پرسش به میان می

قوچ) به گوسفند ( ،توان گرفت که در اندیشۀ باستانی آغ قویونلوها چنین نتیجه میعنوان توتم بوده و از این رو نیز آن را حفظ کرده و بر پرچمهایشان نیز تصویر

.اند کردهان ترك بر آن هستند که تصویر گوسفند سفید بر پرچم آغ مورخبرخی

کنند که منسوب به اوزون حسن آنها به پرچمی اشاره می .قویونلوها موجود نیستروي این پرچم تصویري از .شود ی سراي نگهداري میتوپقاپ ةبوده و در موز

بر آن نوشته شده و مهر »سلطان حسن بهادر«تنها کلمات .گوسفند موجود نیستتوان نتیجه گرفت که از نظرات گفته شده چنین می 2.بایندر بر آن زده شده است

که نام آغ تواند پذیرفتنی باشد این عقیده با توجه به منابع اساطیري و تاریخی می .قویونلوها به دلیل توتم بودن گوسفند (قوچ) به آنها داده شده بود

دربارة منشأ طوایف و قبایل اتحادیۀ آغ قویونلو و جایگیري آنها در ان با استناد به مورخبرخی .ان ترك وحدت نظر وجود نداردمورخمیان ،آذربایجان

در اواخر سدة سیزدهم در ویونلوها قهاي میانه برآنند که آغ منابع عثمانی در سده) از آسیاي مرکزي به م1284-1291زمان فرمانروایی ایلخان ارغون خان (

ان مورخهمین نظر از طرف برخی 3.اند آذربایجان و آناتولی شرقی آمده 4.آذربایجانی نیز پذیرفته شده است

ان مورخبرآن است که ،م.اینانج که دربارة آغ قویونلوها پژوهش کرده

1 - İsmayılov M. Göstərilən əsəri, s. 133; Sumbatzadə Ə.S. Göstərilən

əsəri, s. 179. 2 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 13; Çay Ə. s. 137. 3 - Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, s. 180, 188; Köprülü F. Osmanlı

dövlətinin quruluşu, s. 43; Çağatay N. s. 185; Şərif bəy A. Ərzurum tarixi, s. 75-76.

4 - Bakıxanov A. s. 85; Baharlı M.H. s. 78; Sumbatzadə Ə.S. s. 179.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 44 عثمانی زمان ورود آغ قویونلوها به آذربایجان و آناتولی را به زمان اوغوزخان

1.اند به صورت ارغون اشتباه کرده »اوغوز«دهند چون آنها در قرائت نسبت می »نگارستان«و »جهان آرا«قاضی احمد غفاري نویسندة آثار ،به نظر م.اینانجی حیدر راض .اند یام در دیاربکر جاي گرفتهاز قدیم الاقویونلوها اشاره کرده که آغ

مورخابراهیم حریر 2.کند نیز این عقیده را تأیید می »مجمع التواریخ«مؤلف کتاب از قویونلوها کند که آغ عنوان می »تاریخ همایونی«سدة شانزدهم نیز در کتاب

قی بوده و زیستند و بیگهاي آنها از امراء سلاطین سلجو قدیم الایام در آناتولی می 3.ولایت دیاربکر به اقطاع به آنان واگذار شده بود

سام میرزا شاهزادة صفوي در تذکرة خود ضمن بحث از سلطان «کند که نیاکان آغ قویونلوها اشاره می ،یعقوب پسر اوزون حسن

در زمان اوغوزخان که پیش از اسلام بیشتر ولایات ایران را فتح 4 ».در آنجا مسکن گزیده بودند به دیاربکر آمده و ،کرده بود

اثر »یهدر کتاب دیاربکر«مهمترین اطلاعات دربارة خاستگاه آغ قویونلو مؤلف نام یک به یک نیاکان قارا .آغ قویونلو ارائه شده است مورخابوبکر تهرانی

52اوزون حسن را برشمرده و با یولوق عثمان بنیانگذار دولت آغ قویونلو جد دهد که آغ او نشان می .رساند ق بایندرخان به اوغوزخان می واسطه از طری

5.اي از قبیلۀ بایندر از ایل ترکمان یعنی اوغوز هستند قویونلوها سلالهنام ،قبیلۀ اوغوز که نامشان را یک به یک آورده 24ري در میان کاشغمحمود

یندرخان سردار انتساب با 6.قایی آورده است ق ویقبیلۀ بایندر را پس از قبایل قیناوغوزها یعنی سالورقازان و مشاورش قورقوت آتاي بیات یا دده قورقوت به

1 - Yınanc M.X. Ağqoyunlular - İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 251. 2 - Yınanc M.X. Ağqoyunlular - İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 252. 3 - Yınanc M.X. Ağqoyunlular - İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 251-252. 4 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1., s. 35. 5 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, c. 1, s. 13-31; Efendiev

O.A. "Kitabi Diyarbakriya" Abu Bakra Texrani kak istoriçeskiy istoçnik, - İstoçnikovedçeskie razıskaniya, 1982, Tbilisi, 1985, s. 115.

6 - Qaşğari M. c. 1, s. 5.

45/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو از نامۀ اوزون حسن آغ قویونلو به شاهزاده بایزید در ،طوایف اوغوز آسیاي مرکزي

شود: آشکار می ق 874م/1470سال ود تالن دها و اوغوزهاي ساکن ح بیات ،قبیله و کسان بایندرخان«

1».پناه آورده و نجات یافتند ،لت مسعودبه سایۀ دوداده) برادر کوچکترش لهبایندرخان نوة اوغوزخان (که نامش را به سلا

باغ جانشین نهاد و خود به قشلاق قره را در سایرام بجاي خود در ترکستان »بئچنک«او کشور را میان پسرانش تقسیم کرده و از دنیا رحلت .و دریاچۀ گوگجه آمد

2.نمودقارا عثمان) که از تبار بیست و دومجد دربارة سنقر بیگ («

شود که او معاصر پیامبر محمد (ص) بوده و از گفته می ،اوستآسیاي مرکزي از راه دشت قپچاق به مناطق آلاگؤز و دریاچه

در نبرد ،گجه در آذربایجان آمده و پس از پذیرش دین اسلامؤگ 3 ».و جان باختبا دشمنان اسلام هدف تیري واقع شده

النجق در دورة خلفاي عباسی هارون و ۀقلع ،بنابراین معلومات ابوبکر تهرانیختیار قپچاق خان و در دورة میلادي) در ا هادي (اواخر سدة هشتم و اوایل سدة نهم

4.) در فرمان شکتوربیگ بوده استم809 – 833خلیفه امین و مأمون (نی دربارة شخصیتهاي تاریخی پیش از فاروق سومر به اطلاعات ابوبکر تهرا

افندیف در این 5.نگرد به دیدة تردید میقویونلوها آغ ۀنام تورعلی بیگ در شجرهتردید ابوبکر تهرانی براي نشان دادن قدمت تبار اوزون حسن و نویسد که بی باره می

خی نامه اصلاً از وجه تاری کوشد ولی این شجره قانونی بودن حاکمیت بایندرها می 6.بودن به دور نیست

1 - Woods J.E. The Aqquyunlu clan, Confederation, empire -Chicago,

1976, p. 39-40. 2 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, c. 1, s. 15. 3 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, c. 1, s. 18. 4 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, c. 1, s. 15. 5 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 4. 6 - Efendiev O.A. "Kitabi Diyarbakriya" Abu Bakra Texrani kak

istoriçeskiy istoçnik, s. 115.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 46 کند که اینگونه عنوان می ،کیرزي اوغلو با استناد به معلومات ابوبکر تهرانی

از میلادي در سدة هفتم ،آغ قویونلوها که به قبیلۀ بایندر اوغوزها منسوب هستندترکستان به منطقۀ قپچاق و از آنجا به آذربایجان آمده و در کوه آلاگؤز و سواحل

آنان بر قلعۀ النجق صاحب شده و بعدها از منطقۀ .اند جاي گرفته دریاچه گؤگجهخ.کوراوغلو نیز 1.اند لاگؤز و قلعۀ النجق به دیاربکر کوچ کردهآدریاچه ،آلاگؤز

نویسد: او می .در این عقیده استآغ قویونلو در سدة هفتم از دشت قپچاق ۀقبیلۀ بایندر از اتحادی«

یلاقات میان آلاگؤز و دریاي گؤگجه گذشته به قفقاز آمده و در یسپس آنها به .اند و سواحل رودهاي کُر و ارس جاي گرفته

دیاربکر کوچ کرده و سرانجام در اینجا دولت نیرومند آغ قویونلو 2 ».را برپا کردند

آغ قویونلوهایی که از قبیلۀ بایندر اوغوزها هستند، اکثراً در منابع تاریخی به شوند. به نظر فاروق سومر، بایندرها در استیلاي نام برده می »بایندریه«عنوان

اند. در شجرة تراکمۀ ابوالغازي سلجوقیان در سدة یازدهم میلادي شرکت کردهروایتی وجود دارد که بایندرها نیرومندترین قبیلۀ ترکمن ساکن عراق در نیمۀ دوم

آغ قویونلوها به عنوان به نظر سومر، 3 اند. سدة یازدهم و یا سدة دوازدهم بودهاي از قبیلۀ بایندر نه همراه سلجوقیان بلکه بسیار بعدتر یعنی در زمان حملۀ شاخه

4اند. مغول به آناتولی شرقی آمدهانتساب آنها ،ان ترك دربارة خاستگاه آغ قویونلوهامورخیکی از نظرات مهم

دیم الایام گوسفند را به نظر م.اینانج آغ قویونلوها که در ق .به طوایف هون است ،کردند توتم خود دانسته و تصویر آن را بر پرچم و سنگ قبرهایشان حک می

1 - Kırzıoğiu F. Dədə Qorqud Oğuznamələri, s. 47. 2 - Koroqlı X. "Oquzskiy qeroiçeskiy epos". M., 1976, s. 69. 3 - Sümer F. Bayandır, Peçenek ve Yüregirler. - Ankara Üniversiteti Dil

ve Tarih - Coğrafya Fakultesi dergisi, c. IX, s. 2,3,4. - Ankara, 1953, s. 314; Ögel B. Türk Mitolojisi, c. I. -Ankara, 1989, s. 259.

4 - Sümer F. Bayandır, Peçenek ve Yüregirler, s. 314.

47/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو بودند که نقش بزرگی در تاریخ »قون«گروهی کوچک بر جاي مانده از ایل ترك

به آناتولی آمده و در قبیلۀ ،اینان از قونهاي قدیم جدا شده .اند اولیه بازي کرده 1.وارد شدند بایندر اوغوز در اینجا

گیرد که چنین نتیجه می ،ذکی ولیدي توغان براساس تحلیل داستان اوغوزمیلادي از راه دربند قفقاز 460بایندرها همانند دیگر طوایف هون در سالهاي دهۀ

وان جاي ۀبه آذربایجان داخل شده و در اراضی دریاچۀ گؤگجه و دریاچدیک میان آغ قویونلوها با هونهاي سفید ولیدي توغان از وجود رابطۀ نز 2.اند گرفته

دهد که در سدة چهارم در اراضی جنوب غربی آذربایجان قرار گرفته خبر میکند که بخشی از آغ قویونلوها از قدیم الایام در آذربایجان او عنوان می 3.بودند

زیستند و بخشی دیگر نیز در دورة استیلاي مغول از آسیاي مرکزي به اینجا می 4.اند آمده

ف.کیرزي اوغلو با استناد به عثمان افندي بایبوردلو که در کتابش از نویسد که بایندرها در سده هاي نخستین میلادي از می ،بهره گرفته »بحرالانساب«

تومان از 9در بند را به دست گرفته و ،خراسان آمده و در آذربایجان جاي گرفته 5.اند بیگهاي گرجستان خراج گرفته

اي آغ قویونلو نسبت خود را پندارد که اتحادیۀ طایفه چنین می یالدین م.سیفهاي یازدهم و ترکمن گرفته و در سده -از خانوادة سبک تکین در طایفۀ اوغوز

از آسیاي مرکزي به غرب کوچ کرده و در بخش غربی آذربایجان میلادي سیزدهم مرکزي به آذربایجان دربارة زمان کوچ آغ قویونلوها از آسیاي 6.ساکن شدند

هاي دوازدهم و و برخی دیگر سده میلادي هاي هشتم و نهم ان سدهمورخبرخی

1 - Yınanc M.X. Ağqoyunlular, İslam ensiklopedisi, c. I, s. 253. 2 - Toğan Z.V. Oğuz destanı, - İstanbul, 1972, s. 117, 118, 122, 146. 3 - Toğan Z.V. Oğuz destanı, - İstanbul, 1972, s. 118. 4 - Toğan Z.V. Ymumi türk tarixinə giriş, c. I, s. 253. 5 - Kırzıoğlu.F. Dəde Qorqud Oğuznaməsi, s. 49. 6 - Seyfeddini M.A. Göstərilən əsəri, s. 160.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 48 با این وجود پژوهشگران ثابت می کنند که آغ 1.را مطرح می کنندمیلادي سیزدهم

باغ و اطراف میلادي در قرهقویونلوها در اواخر سدة ششم و اوایل سدة هفتم 2.اند زیسته لاگؤز میدریاچۀ گؤگجه و ییلاقات آ

طایفۀ بایندر ریاست اتحادیۀ طوایف آغ قویونلو را در دست داشت و حکمران نویسد که بدلیل انتساب خاندان فاروق سومر می .آغ قویونلو عادتاً از این طایفه بود

حکمرانان این خاندان از حمزه بیگ به بعد ،آغ قویونلو به قبیلۀ بایندر اوغوزها ۀدر اتحادی 3.کردند می فرمانها و پرچمهایشان حک ،ها هبایندر را بر سکّ تمغاي قبیلۀ

4.طایفۀ مستقل آغ قویونلو وجود نداشت ،طوایف آغ قویونلوهابایندر طوایف اوغوز که در جنوب غرب آذربایجان و آناتولی ۀعلاوه بر قبیل

بعدها ،ناللوای چپنی و ،دؤگر ،همچون قبایل بیات ،کردند قشلاق می -شرقی ییلاق ،پرنک ،موصللو ،حاجیلو ،بایراملو ،دوهارلو ،بیچین ،عرب کیرلو ،طوایف جاگیرلو

آغاجري و ،آلپاووت ،قاجار ،مالوآغ ،سعدلو ،قوجا حاجیلو و طوایف افشاربه اتحادیۀ طوایف آغ قویونلو ،قارامانلو پس از غلبۀ اوزون حسن بر قاراقویونلوها

5.پیوستند ،امیرلو ،حیدرلو ،تبانلو ،احمدلو ،ف ذکر شده نام طوایف شیخلوعلاوه بر طوای

،دودورقا ،سلیمان حاجیلو ،یورتچو ،حمزه حاجیلو ،چاووندور ،عزالدین حاجیلو 6.خورد بیگدلی نیز در این اتحادیه به چشم می و قارقین

1 - Fəzullah ibn Rüzbihan Xunci. giriş, s.6; İbraqimov Dj. Feodalme

qosudarstva na territorii Azerbaydcana XV veka, s. 26. 2 - Mahmudov Y. Öyrənilməmiş səhifələr, s. 6; Əzizov E. Azərbaycan

dilinin tarixi, dialektologiyası. Dok.diss. Bakı, 1990, s.93-94. 3 - Sümer.F. Oğuzlar, s. 149, 167. 4 - Sümer F. Ağqoyunlular, s.l. 5 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular, İslam ensik-si, c.I, s. 253; Toğan Z.V.

Ümumi türk tarixinə giriş, c.I, s.367;Çay Ə. , s. 139-140; İsmayıl Aka. Diyarbəkrdə Ağqoyunlu hakimiyyəti, s.42-45.

6 - Sümer F. Ağqoyunlular s.2; İsmayıl Aka. Diyarbəkrdə Ağqoyunlu hakimiyyəti, s.45; Gürün K. Türklər və türK dövlətləri tarixi, s.489; Çağatay N. Uzun Həsən-Türk ensiklopedisi, ç. 33, s.185; Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c.I, s. 502.

49/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو ،سلیمان حاجیلو ،رسند که طوایف شیخلو ان ترك به این نتیجه میمورخافشار و بیگدلی در اتحادیۀ آغ قویونلو از نظر ،قارقین ،دؤگر ،دودورقا ،چاووندور

طوایف موصللو و پرنک نیرومندترین .کردند سیاسی نقش درجۀ دوم ایفاء میام طایفۀ موصللو پیش از سال ن »بکریهکتاب دیار«در .طوایف اتحادیه بودند

از اوزون حسن ق855م/ 1451شود ولی این طایفه در سال برده میق 839م/1436صوفی خلیل برادر امیربیگ موصللو .دفاع کرده و نیروي اصلی تبدیل شده بود

.نقش مهمی در پیروزي اوزون حسن بر ابوسعید تیموري ایفاء کردپرنک نخستین بار در رابطه با جنگ قارا یولوك عثمان با اسکندر ۀنام طایف

م/ 1451د ولی این طایفه در سال ی شوبرده م ق 824م/1421قاراقویونلو در سال رنک و طوایف پ 1.از اوزون حسن دفاع کرده و یکی از طوایف شده بودق 855

متحد شده و موجودیت خود را حفظ »ترکمان«موصللو در دورة صفویه تحت نام 2.کردند

آغ قویونلو از قدیم الایام ۀتوان احتمال داد که بیشتر طوایف اتحادی چنین میجان ساکن شده و بخشی از آنها در دورة استیلاي مغول به آناتولی کوچ در آذربای

طوایف آغ قویونلو نقش مهمی در تاریخ .کرده و بعدها با آغ قویونلوها آمیختندان ترك مورخبرخی .قومی و سیاسی آذربایجان و آناتولی شرقی بازي کردند

آنها از اینجا به .بوده است آغ قویونلوها ۀکنند که آناتولی شرقی وطن اولی اشاره میان ترك دشوار است مورخهمراه شدن با ادعاي 3.اند آذربایجان و ایران کوچ کرده

سرراه مهاجرت طوایف ترك به آسیاي کوچک قرار دارد و چون که آذربایجان بر .ترکی شدن اینجا پیشتر اتفاق افتاده است

هاي هفتم و هشتم ز سدهکنند که طوایف اوغوز ا پژوهشگران چنین عنوان می

1 - Sümer F. Ağqoyunlular, s.2. 2 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular, İslam ensikopedisi, c.I, s.267; Türkiye

tarihi-Ankara, 1944, s. 170; Sümer F. Oğuzlar, s. 148; Kniqamoeqo Deda-Korkuta. M., 1962, s. 257.

3 - Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, 1981, s. 104.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 50 نویسد: ا.شایق می 1.اند در آذربایجان جاي گرفتهمیلادي

چند سدة ،.. نیاکان اوغوزهایی که همراه سلجوقیان آمده بودند«. 2».قبل به آذربایجان آمده و حتی شهرهاي آسیا را فتح کرده بودند

نویسد: او می .خ.کوراوغلو نیز چنین نظري داردده قبل از سلجوقیان در قفقاز و آناتولی شرقی اوغوزها چند س«

3».وارد صحنه شده بودند :کند که ن.بانارلی دانشمند ترك اشاره می

اي و در فواصل کوتاه وغوزها از زمان دولت هون بصورت تودها«و طولانی به سوي غرب یعنی آذربایجان و آناتولی روان شده

4 ».شمرد توان تصادفی این جریان آنها را نمی .بودندطبیعی است که قبیلۀ بایندر نیز در این مهاجرت اوغوزها شرکت داشته و بعدها

ترکمن موجود در آذربایجان و آناتولی شرقی را به گرد خود جمع -طوایف اوغوزر مینورسکی چنین معتقد یولادیم .کرده و اتحادیۀ نیرومندي از طوایف تشکیل داد

قبایل ،و پیش از استیلاي مغول موجود نباشداست که حتی اگر طایفۀ آغ قویونلمختلف اتحادیه مناطق خود را در زمان اشغالهاي سلجوقی یعنی بسیار پیشتر از زمان

5 .برقراري رهبري خاندان در دست آنها در اختیار گرفته بودندکنند که آغ قویونلوها نیز مانند ان ترك اشاره میمورخبا اینحال برخی

بنا 6.اند بسیار پیش از حملات سلجوقیان به آذربایجان و آناتولی آمده قاراقویونلوهاآذربایجان جاي آغ قویونلوها ابتدا در ،به اطلاعات ارائه شده از طرف پژوهشگران

1 - Şaiq.O. s. XI. 2 - Koroqlı X. Oquzskiy qeroiçeskiy epos, s. 60. 3 - Banarlı N.S. Resimli Türk edebiyat tarihi-İstanbul, 1942, s.86. 4 - Minorski V. Qaraqoyunlu Cahanşah və şe'rləri, s.155. 5 - Səfəroğlu Ş. Müdərrisoğlu Ə. Göstərilən əsəri, s. 141. 6 - Sümer F. Oğuzlar, s. 156-157; Yenə onun: Azərbaycamn türkləşməsi

tarixinə ümumi bir baxış, s. 485; Ərzi A.S. Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu tarixi haqqında araşdırmalar, s. 189; Kırzıoğlu F. Dədə Qorqud Oğuznaməsi, s. 49.

51/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 1.اند زمان استیلاي مغول) به آناتولی کوچ کردهگرفته و بعدها (

اشغال مغول در طوایف آغ قویونلو پس از ۀتوان احتمال داد که اتحادی مینوین ۀتی از طرف طبقبدلیل تحت فشار قرار گرفتن موقّ« میلادي سدة سیزدهم

ف حاکمیت مغول بر گرد طایفۀ بایندر متحد شده و موفق به ضعو پس از »فاتحان .اي شد تأسیس اتحادیۀ نیرومند طایفه

طوایف آغ قویونلو نقش مهمی در تاریخ سیاسی و ترکی شدن آذربایجان و کند که آغ قویونلوها با فاروق سومر اشاره می .اتولی شرقی بازي کردندآن

در هر سمت نقش بسیار مهمی میلادي پیروزیهاي سیاسی خود در سدة پانزدهمتصادفی نیست که فاروق سومر ترکان معاصر آناتولی را بازماندگان 2.ایفاء کردند

.داند آغ قویونلوها و قاراقویونلوها می

1 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. XII. 2 - Sümer F. Oğuzlar, s. 318, yenə onun: Bayandur, Peçeneq və

Yuregirlər, s. 318.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 52

تاریخ سیاسی دولت قاراقویونلو

ذکی ،م.اینانج ،ان ترك کسانی چون اسماعیل اوزون چارشلیمورخاز میان .. نظرات مشخصی را .اسماعیل آکا و ،ك.گورون ،فاروق سومر ،ولیدي توغان

از تاریخ چنین .اند دربارة تاریخ سیاسی اجتماعی دولت قاراقویونلو مطرح کردهپس از مرگ او رو ،مپراتوري تیمور که از درون چندان محکم نبودآید که ا برمی

همراه با ،میرانشاه که توسط پدرش از حاکمیت محروم شده بود .به فروپاشی نهادپسرش ابوبکر و میرزاعمر به جنگ خونینی بر سر رسیدن به سلطنت در آذربایجان

.و مناطق غربی ایران آغاز کردتیمور در آذربایجان به حکمرانان محلی امکان جنگ قدرت میان جانشینان

شیروانشاه ابراهیم اول با استفاده .داد تا نفوذ خود را گسترش داده و محکمتر کنندمبارزه براي تمرکز اراضی آذربایجان را برگرد دولت شیروانشاه آغاز ،از وضعیت

مد حاکم سیدي اح ،او در راستاي این هدف با یاراحمد قارامان حاکم گنجه .کردبستام چاکیر حاکم اردبیل و کنستانتین امیرگرجی رابطه برقرار کرد ولی او ،شکی

شیروانشاه باخبر شد که سلطان احمد جلایري از .نتوانست در اینجا استحکام یابدبغداد به قصد تبریز بیرون آمده از این رو اوغوزها آذربایجان را ترك کرد. در سال

.قاراقویونلو به جنگ قدرت در آذربایجان پیوستقارایوسف ق 808م/ 1406کشمکش قدرت ،میلادي وضعیت سیاسی آذربایجان در اوایل سدة پانزدهم

قارایوسف ،شیروانشاه ابراهیم اول ،سلطان احمد جلایري ،میان جانشینان تیمورخل در آثار قاراقویونلو و فئودالهاي دیگر به شکل مفصان ترك منعکس شده مور

53/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو در نزدیکی نخجوان و در ق 808م/ ربیع الثانی 1406قارایوسف در اکتبر 1.است

در دشت سردرود در نزدیکی تبریز بر ق 810ذیقعده 16م/ 1408آوریل 21 .ابوبکر تیموري چیره شد

به حکمرانی تیموریان در حدود آذربایجان پایان داده شد و ،پس از این اتفاقکیرزي اوغلو و ،توغان ،اوزون چارشلی .وها افتادفرمانروایی به دست قاراقویونل

را به عنوان زمان تشکیل دولت قاراقویونلو ذکر ق 810م/ 1408آکا سال 2.اند کرده

م/ 1408س از آنکه ابوبکر را در سال قارایوسف پ ،بنابر مطالب منابع تاریخیفرستادن پسرش پیربوداق را بر تخت پادشاهی نشانده و با ،مغلوب کردق 810

فال نیک گرفته و به عنوان نماد ه او این خبر را ب .سلطان احمد را آگاه کرد ،ایلچیفاروق سومر این مطالب میرخواند 3.تخت روانی را براي پیربوداق فرستاد ،حاکمیت

به نظر او پیربوداق پس از مرگ سلطان احمد به قدرت رسید. او .داند را واقعی نمیاي که قارایوسف و پیربوداق هکند که قدیمی ترین سکّ می دلیل خود را چنین ذکر

4.باشد ق می 814م/1411، مربوط به سال اند به صورت مشترك ضرب کردهبه عنوان زمان تشکیل ق 813م/ 1410ان آذربایجانی نیز سال مورخدر آثار

1408سال ،با تکیه بر منابع یولی م.سیف الدین 5دولت قاراقویونلو ذکر شده استهایی با نام پیربوداق پسر قارایوسف هدهد که سکّ نشان می او .پذیرد را میق 810م/

1 -Aka İ. Teymurun ölümündən sonra Şərqi Anadolu, s. 49-66; Teymur

və dövləti, s. 40-47; Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s.70-78. 2 -Uzunçarşılı İ.H.Anadolu bəylikləri, s. 181; Yenə onun; Osmanlı devlet

teşkilatına medhal-İstanbul,1940,. s. 286. Toğan Z.V. Ümumi türk-tarixinə giriş, c. I, s. 364; Kırzıoğlu F. Qars tarixi c. I, s. 485; Aka İ.Teymur və dövləti, s.45.

3 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 8. 4 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 8. 5 -Azərbaycan tarixi, c. I, s. 221, Petruşevskiy İ.P.Qosudarstva

Azerbaydjana v XV v., s. 159; İbrahimov C. Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerklər, s. 48; Feodalnıe qosudarstva Azerb. s. 29.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 54 در منابع همان دوران نیز تأیید شده که 1.اند ضرب شدهق 810م/ 1408از سال

2.اند در آذربایجان گرفته ق 810م/1408قاراقویونلو قدرت سیاسی را به سال براي ،میت تیموریان در آذربایجانقارایوسف پس از پایان دادن به حاک

،بنا به مطالب منابع تاریخی .تدابیر مهمی اتخاذ کرد ،تحکیم فرمانروایی خودقشونی را به فرماندهی ق 812م/ جمادي الثانی 1409قارایوسف در ماه نوامبر

سرداران قاراقویونلو با احساس این .پیرعمر و الیاس دؤگر به شیروان اعزام کردبه جنگ ،ه سیدي احمد حاکم شکی بطور جدي آماده جنگ شدهمسئله ک

3.نپرداخته و پس از چپاول برخی نقاط شیروان به تبریز بازگشتنددرونمایۀ اصلی ،ی و شیروان و تأسیس دولت متمرکزتصرف اراضی شکّ

م/ 1409در اواخر دسامبر ،به نظر فاروق سومر .سیاست جنگی قارا یوسف بودایوسف خواست تا قشون دیگري به شیروان بفرستد ولی ملک قارق 812شعبان

مانع او شده و قارایوسف را با ،عزالدین شیر حاکم وان با ملاحظۀ وضعیت سیاسی 4.شیروانشاه شیخ ابراهیم آشتی داد

سلطان احمد جلایري ،استحکام یافتن قارایوسف در مناطق جنوبی آذربایجاندسامبر 18به گفتۀ اوزون چارشلی و سومر در .کرد حکمران بغداد را ناراحت می

ایلچی سلطان احمد به تبریز آمد و از قارایوسف خواست تا ق 812شعبان 2م/1409قارایوسف این درخواست را رد کرده و ایلچی را .ییلاق همدان را به او بدهد

5.بازگردانداوت 30ر به نظر آنها این اقدام قارایوسف مهمترین علت جنگ میان طرفین د

1 -Seyfəddini M. s. 163, 172. 2 -Xəvafi. Mücmal-i Fəsihi, s. 147. 3 -Əbdürrəzzak Səmərqəndi.s. 147; Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 81-

82; Fərzəliyev Ş. s. 89. 4 -Sümer F.Qaraqoyunlular, c.I s.82. 5 -Uzunçarşılı İ.H.Anadolu bəylikleri, s. 182, Sümer F.Qaraqoyunlular,

c.I, s. 82, Yenə onun: Elxani hökmdarlarından Abaqa, Arqun xanlar və Əhməd Cəlayir, s. 195.

55/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو قارایوسف 1.در نزدیکی اسدکندي حوالی تبریز بود ق 813ربیع الثانی 20م/1410

.پیروز این میدان بوده و عراق را نیز به قلمرو قاراقویونلو افزودان ترك مسئلۀ روابط دولت قاراقویونلو و شیروانشاهان بصورت مورخدر آثار

دانست که قدرت براهیم اول میشیروانشاه ا .ویژه مورد توجه قرار گرفته استدر جبهۀ او شیروان را به خطر خواهد انداخت از این رو ،گیري قاراقویونلوها

دهند ولی ان ترك این موضع شیروانشاه را توضیح نمیمورخ 2.جلایریان بودی علت همراهی شیروانشاه با جلایریان را لج.ابراهیموف و آشوربیگ ،پتروشفسکی

3.دانند جلایریان میدر ضعف بسیار دولت به نظر ش.فرضعلیف علت طرفداري شیروانشاه ابراهیم اول از سلطان احمد اصلاً آن نیست که جلایریان ضعیف بودند و خطري براي شیروانشاه نداشتند بلکه

دانست او می .توان توضیح داد تنها علت را در دور اندیشی حکیمانۀ شیروانشاه می ،قطعاً پس از قدرت یابی دوباره ،فتح شیروان کوشیدهقارایوسف که یکبار براي

اگر او با قاراقویونلوها همراه .براي عمل به نیت سابق خود اقدام خواهد کردیافت ولی دو دشمن به نامهاي جلایریان و دوستی به نام قارایوسف می ،شد می

ستانه چون هنوز میان او و شاهرخ تیموري روابط دو .آورد تیموریان به دست میتوانستند با این دوراندیشی بود که جنگاوران شیروان می ۀتنها در سای 4.برقرار بود

.در ولایات جنوبی آذربایجان استحکام یابند ،دفاع از سلطان احمدسلطان احمد به هنگام حمله به تبریز از شیروانشاه کمک ،منابع ۀبنا به گفت

5.پسرش کیومرث اعزام کرد خواسته بود و او نیز قشونی را به فرماندهیاند که کیومرث به اسارت قاراقویونلوها پژوهشگران آذربایجانی بر این عقیده

1 -Ş.Uzunçarşılı. İ.H.Anadolu bəylikləri. S. 182; Sümer Qaraqoyunlular,

c.I, s.83. 2 -Petruşevski İ.P.XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s.55; Aşurbəyli S.

s.241; İbraqimov Dj. Feodalme qosudarsrva, s.29. 3 -Petruşevski İ.P.XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s.55; Aşurbəyli S.,

s.241; İbraqimov Dj. Feodalme qosudarsrva, s.29. 4 -Fərzəliyev Ş. s.89-90. 5 -Fəsih Xəvafı. Mücməl-i Fəsihi. s. 159, Səmərqəndi Ə. s. 160.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 56 کیومرث با .اي به پدرش پیشنهاد کرد که تابع قاراقویونلو شود درآمده و در نامه

1.نوشتن این نامه آزاد شدنویسد می افظ ابرو و عبدالرزاق سمرقنديفاروق سومر با استناد به مطالب ح

شیخ ابراهیم مبلغ .کیومرث را در قلعۀ ارجیش زندانی کرده بود ،که قارایوسفدیگر 2.هنگفتی پول براي آزادي پسرش پیشنهاد کرد ولی قارایوسف آن را رد کرد

3.کنند منابع آن دوره نیز مطالب سومر را تأیید میعیت خود چون قارایوسف شکست سنگینی بر سلطان احمد وارد کرده و موق

بدین جهت نیز با سیداحمد حاکم .شیروانشاه بسیار ناراحت شد ،را محکم کردبه .شکی و کنستانتین حاکم گرجی متحد شده و آمادة حمله به قارایوسف گردید

4م/ 1412نوامبر 17خبر این اتفاق به قارایوسف رسیده و او در ،نظر فاروق سومراینجا به نزد شیخ ابراهیم ایلچی فرستاده و او در .باغ آمد به قره ق 815شعبان

.پیشنهاد سازش دادقارایوسف .این پیشنهاد از طرف شیخ ابراهیم و متحدانش پذیرفته نشد

از رود کرُ گذشته و شکست ق 815رمضان 7م/ 1412دسامبر 19خشمگین در 6ث از پژوهشگران آذربایجانی برآنند که حواد 4.سنگینی بر شیخ ابراهیم وارد کرد

ولی دیگر 5ادامه داشته استق 815شعبان 21م/ 1412دسامبر 4رجب تا 23/نوامبر 6.کنند مطالب سومر را تأیید می ،دیگر منابع آن دوره

1 -Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s.56; İbrahimov C.

Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerkləri, s. 48; Seyfəddini M.Göstəridlən əsəri, s.241-242.

2 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s.86. 3 -Fəsih Xəvafı. Mücməl-i Fəsihi, s.159; Efendiev O.A. «Vseobşaya

istoriya «Xafız»-i Abru kak istoçnik po istoriya Zakavkazya pervoy çetverti XV v-İstoçnikovedçeskie razıska-niya 1979,-Tibüisi,1984, 1984, s.225.

4 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 91-92. 5 -Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 57; İbrahimov Dj.

Feodalnıe qosudarstva, s. 29;Aşurbəyli S. s. 242 6 -Fəsih Xəvafı. Mücməli Fesihi, s. 164-165; Efendiev O.A. «Vseobşaya

istoriya» Xafiz-i Abru kak istoçnik, s. 225.

57/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو ترسید: دولت بدین ترتیب آن حادثه رخ داد که شیروانشاه همواره از آن می

گرچه ا .مستقل شیروانشاه به وضعیت وابستگی حکمران قاراقویونلو دچار شدشیروانشاه از اراضی جنوب رود کرُ محروم شد ولی اراضی شمالی آذربایجان تحت

1.حاکمیت او باقی ماندان ترك اشارات دقیقی دربارة سرحدات دولت قاراقویونلو مورخدر آثار

از ،دولت قاراقویونلو که قارایوسف ایجاد کرد ،به نظر فاروق سومر .وجود داردکند پتروشفسکی اشاره می 2.بغداد تا شیروان امتداد داشت قزوین تا ارزنجان و از

،ارمنستان ،قسمت جنوبی آذربایجان تا رود کرُ ق 816م/1413که در آستانۀ سال در دورة 3.گرجستان و عراق عرب در قلمرو حکومت قاراقویونلو قرار داشت

،راق عجمع ،عراق عرب ،انار ،این قلمرو شامل آذربایجان ،فرمانروایی جهانشاهگیلان و مازندران ،شیروانشاهان و حاکمان آغ قویونلو .شد فارس و کرمان می

4.مجبور به شناسایی قدرت او بودندطوایف اتحادیۀ .ۀ آذربایجان پدید آمده بودصحندولت قاراقویونلو در

.در تشکیل این دولت نقش ایفاء کردند ،قاراقویونلو که ساکن آذربایجان بودندت نیز از این سخن فاروق سومر که آناتولی شرقی وطن قاراقویونلوها بدین جه

آید که نقش اساسی در تشکیل دولت قاراقویونلو در چنین نتیجه بدست نمی ،بودهمشخص است که طوایف ساکن در .اند آذربایجان را نیروهایی از بیرون بازي کرده

داشتند و در روند ایجاد آناتولی شرقی نیز در اتحادیه طوایف قاراقویونلو نقش اند ولی هیچ دلیلی براي مطلق کردن نقش تاریخی آنها وجود دولت شرکت کرده

.ندارد ،اند ربایجان و شوروي بدان دست نیافتهبنا به تاریخ علمی که پژوهشگران آذ

1 -Petruşovski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 58; Fərzəliyev Ş.

Göstərilən əsəri, s. 92. 2 -SümerF. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 112. 3 -Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 55. 4 -Yınanç M.X. Cahanşah-İslam Ensiklopediyası, c. 3, s 185; Aka

İ.Teymur və dövləti, s. 90.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 58 پدید آورندگان دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو در آذربایجان و بخش بزرگی از

1.اند از نظر زبان و منشاء طوایف آذربایجانی بوده میلادي ة پانزدهمایران در سدپتروشفسکی نیز اشاره دارد که دولت قاراقویونلو تنها در زمینۀ آذربایجان برپا شده

فاروق سومر 2.و زبان قاراقویونلوها حقیقتاً زبان ترکی آذربایجانی بوده استیان دولتهاي آغ قویونلو و نویسد که کوشش دانشمندان اروپایی براي ب می

به نظر او 3.اي ندارد قاراقویونلو به عنوان یک دورة گذر در تاریخ ایران هیچ پایه 4.زبان ترکی آذربایجانی بوده است ها،اي قاراقویونلو زبان محاوره

ان ترك مسئلۀ ماهیت دولت قاراقویونلو انعکاس خود را نیافته مورخدر آثار به نظر .این باره نخستین بار از طرف پتروشفسکی مطرح شدنظریۀ اساسی در .است

5.اي از طوایف و مردان مختلف بود مجموعه ،او دولت قاراقویونلو از نظر ماهیتدر این نظر حقیقت بزرگی نهفته 6.ج.ابراهیموف نیز از این نظر دفاع کرده است

را در خود دولت قاراقویونلو اراضی گسترده محل زندگی مردمان مختلف :است .داشت

وجود پایتخت آن در تبریز و ایفاء ،با اینحال تشکیل این دولت در آذربایجانبا وجود همۀ کوششهاي قارایوسف .نقش توسط امراء محلی حقایقی مسلم است

علت اصلی این وضع آن بود که .تشکیل دولتی متمرکز و نیرومند ممکن نشدبر سنتهاي دولتمردان وارد مهلکاي هتیموریان در زمان اشغال آذربایجان ضرب

تمایل به استقلال در حاکمان ولایات و شهرهاي آذربایجان در دورة ،کرده

1 -Mikluxo-Maklay N.D. Şiizm i eqo sotsialme litso v İrane na rubeje

XV-XVI vv. Sbornik «Pamyati akad. İ.Ö. Kraçkovsoqo»-L., 1958, s. 224; Efendiev O.A. K osveşeniyu nekotonx voprosov istorii Sefevidov v sovremennoy İranskoy istoriaqrafii.-Azərbaycanın tarix və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı-Bakı, 1978, s. 134.

2 -Petruşevskiy İ.P. Islam v İrane v VII-XV w. - L., 1966, s. 366. 3 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. X 4 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. XXX. 5 -Petruşevskiy İ.P. Oçerki po istorii feodalnıx otnoşenii v Azerbaydcane

i Armenii v XVI naçale XLX vv,-L, 1949, s. 65. 6 -İbraqimov Dj. Feodalnıe qosudarstva, s. 18.

59/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو .جانشینان تیمور افزایش یافته و جنگهاي طولانی مدت با تیموریان جریان داشت

تیموري -ان ترك نظرات مشخصی دربارة روابط قاراقویونلومورخدر آثار امیرتیمور در زمان یورش به میلادي اخر سدة چهاردهم در او .وجود دارد

کند مصطفی قافال اشاره می .با ایستادگی جانانۀ قاراقویونلوها مواجه شد ،آذربایجانکرد که تیمور قاراقویونلوها را به تجاوز به زائران حج و کاروانهاي تجاري متهم می

1.عدم فرمانبرداري آنها بود ،ولی علت اصلیپندارد که جنگ میان تیمور و قارایوسف رئیس ء اؤزر چنین مییوسف ضیا

آن چنان دشوار بود که قاراقویونلوها چنان دلاوري ،قاراقویونلوهاي آذربایجانبنابر مطالب 2.نشان دادند که تردیدي در شکست عنقریب سپاه تیمور باقی نماند

ذربایجان مقاومت جدي منابع تاریخی قاراقویونلو در دورة یورشهاي امیرتیمور به آ .از خود نشان داده ولی در زیر ضربات تیمور مغلوب شده ولی از او اطاعت نکردند

قارایوسف بخوبی از جنگ قدرت جانشینان تیمور در ،پس از مرگ امیرتیمورن تیموري کسب کرده و در آذربایجان استفاده کرد و پیروزي شایانی بر شاهزادگا

آذربایجان و عراق عجم را از تیموریان پاك ،شرقی آناتولیق 811م/1408سال از این زمان دورة جدیدي از روابط 3.کرده و این مناطق به دست قاراقویونلو افتاد

.قاراقویونلو آغاز شد -تیموريپندارد که پس از تشکیل دولت قاراقویونلو در اسماعیل آکا چنین می

همراه شدن با این 4.ریان تبدیل شداین دولت به همسایۀ خطرناك تیمو ،آذربایجاننظر دشوار است چون که دولت قاراقویونلو بتازگی برپا شده بود و دشوار است

توانست براي دولت تیموریان به عنوان یکی از حکم قطعی داد که چه خطري می .نیرومندترین دولتهاي زمانه ایجاد کند

وریان دست یافته سلطان شاهرخ که در عرض مدت کوتاهی بر حاکمیت تیم

1 -Kafalı M. Timur.- İslam ansiklopedisi. c. 12/1-İstanbul 1979, s. 341. 2 -Özer Y.Z. Timurun yapdığı işlere toptan bir bahış-Türk Tarih Kurumu-

Belleten, c. IX, sayı 36-Ankara, 1945, s. 455. 3 -Aka İ. Teymurun ölümündən sonra Şərqi Anadolu, s. 66. 4 -Aka İ. Teymur və dövləti, s. 59.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 60 از افزایش قدرت قاراقویونلوها و وجود نظارت آنان بر مناطق شرقی ایران ،بود

کوشید که حدود دولت خود در خراسان را به شاهرخ می .بسیار ناراحت بودبنابر منابع کند که اسماعیل آکا اشاره می 1.حساب همسایگانش گسترش دهد

اي را به هرات آورد ولی ایوسف نامهایلچی قارق 816م/1414تاریخی در سال 2.هدف این ایلچی مشخص نیست

به نزد ق 818محرم 6م/ 1415مارس 26حسنک ایلچی شاهرخ که در منابع تاریخی دربارة هدف این 3.به هرات بازگشت ،قارایوسف فرستاده شده بود

حرم سال آخر منویسد که در اسماعیل آکا می .کنند ایلچی نیز اطلاعاتی ارائه نمیحکمران قاراقویونلو مردي سخنور به نام مردانشاه را به م 1415ق/آوریل 818

:حکمران قول داده بود که .هرات فرستادحاکمیت او را ،سلطانیه را به او واگذار کند ۀاگر شاهرخ قلع«

حاکم هرات 4.خواهد پذیرفت و آن چنان رفتار خواهد کردرفت ،اقت و قول و پیماناطلاع داد که در صورت وجود این صد

اعزام یکی از پسران حاکم به دربار هرات براي ،و آمد ایلچیاناثبات آن و در صورت انجام همۀ این شرط و شروط همۀ اراضی تا سلطانیه را به حاکم تبریز خواهد سپرد و به ایلچی اجازه مرخص

5».شدن دادا فرستادن پسرش به قارایوسف این پیشنهاد شاهرخ را نپذیرفت چون که او ب

توانست با افتاد و نمی حکماً به وضعیت وابستگی به شاهرخ می ،دربار خراسانشود که شاهرخ از از طرح این پیشنهاد مشخص می 6.استقلال کامل عمل نماید

1 -Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 59. 2 -Aka İ. Teymur və dövləti, s. 60; Fəsih Xəvafı, Mücməl-i Fəsihi, s. 170;

Səmərqəndi Ə.s. 210. 3 -Fəsih Xəvafi. Mücməl-i Fəsihi, s. 171; Səmərqəndi Ə. s. 215. 4 -Aka İ. Teymur və dövləti, s. 60; Yenə onun: Şahruxun Qaraqoyunlular

üzərinə səfərləri, s. 14. 5 -Səmərqəndi Ə., s. 218; Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 95; Aka İ.

Teymur və dövləti,s. 60; Fərzəliyev Ş. s. 92. 6 -Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 92.

61/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو به نظر 1.گذراند افزایش قدرت قاراقویونلوها ناراحت بود و زمان به تشویش می

یوسف از شاهرخ علاوه بر جلوگیري از خطر فاروق سومر علت درخواست قارا 2.تصاحب آسان شهر سلطانیه به عنوان مرکز تجارت بین المللی بود ،آینده

قارایوسف از پاسخ شاهرخ بسیار خشمگین شده و با اعزام قشون شهر سلطانیه توانست بر یاین اقدامات نم .طارم و قزوین را تصرف کرد ،و کمی بعد همدان

تیموري رفته رفته به سردي گرایید -روابط قاراقویونلو .تأثیر باشد یروابط طرفین ب .و به حالت جنگ ناگزیر تبدیل شد

نظرات ،ان ترك دربارة هدف اصلی شاهرخ از حمله به آذربایجانمورخپایان دادن به ،پندارد که هدف ذکی ولیدي توغان چنین می .کنند متفاوتی ارائه می

خواست تا شاهرخ می ،به نظر فاروق سومر 3.نلو بودموجودیت دولت قاراقویوعراق عرب و بخشی از عراق عجم را از دست قارایوسف خارج کرده ،آذربایجان

4.و یا او را به وضعیت حاکم فرمانبردار دچار کندقزوین و ،خواست شاهرخ براي بازپس گیري سلطانیه ،به نظر اسماعیل آکا

به نظر او در اینجا باید .موجب این جنگ شد ،اعراق عجم از دست قاراقویونلوهحس انتقام جغتاییان از ترکان قاراقویونلوها را افزود که با کشتن میرانشاه به

5.حاکمیت تیموریان پایان داده بودندخواست از راه صلح به هدف برسد در سال حکمران جغتایی که می

اي به آذربایجان فرستاده و امهصادق را با نبه نام یکی از نزدیکانش ق 823م/1420 .ایلچی شاهرخ با جواب رد بازگشت 6.حکمران قاراقویونلو را به اطاعت فراخواند

او تنها .شاهرخ در اندیشۀ تصرف مستقیم آذربایجان نبود ،به نظر پتروشفسکیخواست قدرت رو به گسترش قاراقویونلوها به سوي شرق یعنی ایران را تضعیف می

1 -Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 92. 2 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 95. 3 -Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş, s. 364. 4 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. 1, s. 104. 5 -Aka İ. Şahruxun Qaraqoyunlular üzərinə səfərləri, s. 16. 6 -Aka İ. Şahruxun Qaraqoyunlular üzərinə səfərləri, s. 16. F.

Qaraqoyunlular, c. 1, s. 105; Fərzəliyev Ş. s. 93.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 62 1.کند

بر آن است که وضعیت سیاسی و اقتصادي دولت قاراقویونلو یالدین م.سیف ،در آستانۀ حملۀ شاهرخ مساعد نبوده و پسران حاکم یعنی شاه محمد در بغداد

اسکندر در کرکوك و ابوسعید در ارزنجان استحکام یافته و به پدر کمک سف با قشون خود که قارایو زمانی .کنند منابع اولیه این نظر را تکذیب می 2.نکردند

اي به سلطان محمد اول عثمانی اطلاع داد که به مقابلۀ شاهرخ حرکت کرد در نامهپسرانش جهانشاه را به سلطانیه و شاه محمد را به یک منزلی فرستاده و قارا اسکندر

3 .در عقبه کمین کرده است ارهزار سو 20نیز با گفته ،اند حمد اول فرستادهاي که شاهرخ و قارا اسکندر به سلطان م در نامه

از پسران او شاه محمد و اسپند ابتدا به بردع و ،شده که پس از مرگ قارایوسفجهانشاه به ارجیش و قارا اسکندر ،اند گنجه و سپس به کوههاي نخجوان گریخته

مطالب .قجور به جنگ قارا عثمان رفته اندمغلوب میرزا باسینقر شده و به چپ نیزدیگر ثابت می کند که پسران قارا اسکندر در آستانۀ جنگ با گفته شده بار

م/ 1420نوامبر 13پس از مرگ قارایوسف در اوجان ( 4.در کنار او بودند ،شاهرخ) شاهرخ بدون مواجه شدن با هیچ مقاومتی آذربایجان را به چنگ ق 823شوال 28

.آوردبه جنگ قارا شاهرخ با تحریک قارا عثمان آغ قویونلو تصمیم گرفت تا

ژوئیه 30و رجب20/او در جنگی که در الشگرد در اول اوت .اسکندر برودفاروق سومر و اسماعیل 5.به سختی پیروز شد ،رخ داد ق 824رجب 21م/1421

1 -Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 59. 2 -Seyfəddini M. s. 178. 3 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, 1274. s158, 159.

. 1341. تهـران. اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شـاه اسـماعیل ن. نوایی، عبدالحسـی - . 196و 195صص

4 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, 1274. s203-205, 213-217, 160-163.

5 - Aka İ. Teymur və dövləti, s. 63; Sümer F. Qaraqoyunlular c. l,s. 121-123.

63/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو شاهرخ حکومت ،کنند که بنابر برخی معلومات منابع تاریخی آکا اشاره می

ولی هیچکدام از آنها به علت آذربایجان را به پسران و امراء بزرگش پیشنهاد کرداز این رو شاهرخ حکومت .این پیشنهاد را نپذیرفتند »اسکندرقاراترس از «

م/ 1421آذربایجان را به علی بیگ پسر قارا عثمان آغ قویونلو سپرده و در اکتبر .پس از آنکه شاهرخ آذربایجان را ترك کرد 1.به خراسان بازگشتق 824شوال

هاي خود را گردآورده و حکومت قاراقویونلو را در تبریز برپا قارا اسکندر نیرو .کرد

تیموري و بویژه ایلغار شاهرخ -فاروق سومر و اسماعیل آکا روابط قاراقویونلوبصورت گسترده تشریح کرده ولی ماهیت سیاست او در آذربایجان را به آذربایجان

ن عقیده است که شاهرخ با امید اسماعیل آکا برای .اند به شکل برجسته نشان ندادهرا موجودیت دولت قاراقویونلو .فراوان به آذربایجان آمد ولی چیزي به دست نیاورد

2.عراق عجم و عراق عرب همچنان برپا بود ،آذربایجان ،در آناتولی شرقیفهمید که ،شاهرخ با وجود پیروزیهایش ،به نظر م.اینانج و فاروق سومر

ونلو را از میان بردارد و بدین جهت نیز از رقابت میان پسران تواند دولت قاراقوی نمی ،قارایوسف استفاده کرده و به این بسنده کرد که به شرط شناسایی حاکمیت او

3.برادران اسکندر بر رأس دولت قاراقویونلو باقی بمانندطبیعی است که سیاست شاهرخ در آذربایجان کاملاً با سیاست امیرتیمور

توانست نیروي نظامی بزرگی را در آذربایجان شاهرخ از آنجا که نمی .متفاوت بودبنا به مقتضیات زمانه از اندیشۀ ادغام آذربایجان با قلمرو خود منصرف ،حفظ کند

کوشید از تشکیل یک دولت نیرومند به رهبري قارا یوسف در او می .شدت فرمان خود آذربایجان جلوگیري کرده و حاکمان فئودال آذربایجان را تح

ادارة آذربایجان را به جهانشاه ق 839م/1436سلطان شاهرخ در سال .نگهدارد

1 - Aka İ. Teymur və dövləti, s. 63; Sümer F. Qaraqoyunlular c. l,s. 121-

123. 2 - Aka İ. Teymur və dövləti, s.72. 3 - Yınanç M.X. Cahanşah, İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 174;

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 64 .سپرده و به خراسان بازگشت

پندارد که شاهرخ قاراقویونلوهایی را راضی کرد که به م.اینانج چنین میاران و عراق ،آذربایجان ،تنها به مناطق اخلاط ،اطاعت آوردن آنها ممکن نبود

او پسران قارایوسف 1.کوشند ده نکرده و براي تصرف عراق عجم نیز میعرب بسنبدین ترتیب او وحدت ظاهري .را وادار کرد که به نام او این حدود را اداره کنند

بدین ترتیب او به جنگهاي خونین متمادي که نزدیک .کرد امپراتوري را حفظ میاران و ،آذربایجان ،ناتولیسال میان ترکان آسیاي مرکزي و ترکان ساکن آ 50به

2.پایان دادجریان داشت، عراق عرب ) حادثۀ مهمی در روابط میان ق 851م/1447تا زمان مرگ شاهرخ (جهانشاه پس از مرگ شاهرخ با استفاده از جنگ .قاراقویونلوها و تیموریان رخ نداد

عراق عجم ابتدا سلطانیه و قزوین و سپس فارس و ،قدرت میان شاهزادگان تیموريخراسان را تصرف کرد ق 862م/ شعبان 1458جهانشاه در ژوئیه 3.را به چنگ آورد

در همان سال طبق معاهدة صلح میان جهانشاه .ولی نتوانست در آنجا استحکام یابدفارس و کرمان در ترکیب حکومت ،عراق عجم ،و سلطان ابوسعید تیموري

4.قاراقویونلو باقی ماندقسمت شرقی ایران به تیموریان بازگردانده ،ساس این معاهدهبدین ترتیب برا

حکمران .شد و قسمت غربی ایران در اختیار حکمران قاراقویونلو باقی مانددر مراحل پایانی .قاراقویونلو عملیات جنگی علیه تیموریان را متوقف کرد

نشاه اي در روابط دو طرف رخ نداد چرا که جها تغییر عمده ،حکمرانی جهانشاه

1 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c.l, s. 130. 2 - Yınanç M.X. Cahanşah, İslam ensiklopediyası, c.l, s. 174. 3 - Yınanç M.X. Cahanşah, İslam ensiklopediyası, s. 175-178; Kırzıoğlu

F. Qars tarixi, c.l, s. 489; Sümer F.Qaraqoyunlular. İslam ensiklopediyası, c.6, s.303; Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s.64.

4 - Aka İ. Teymur və dövləti, s. 83-89; Petruşevskiy İ.P. İran v sostave qosudarsva Sefevidov-V kn. İstoriy İrana s drevneyşiy vremen do kontsa XVIII veka.-L., 1958, s. 236; Fərzəliyev Ş. s. 99.

65/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو تردید بی .کرد و با آغ قویونلوها نیز مبارزه میمشغول سرکوبی عصیان پسرانش بوده

حوادث سیاسی داخلی دولت تیموریان و کشمکش قدرت نیز در روند روابط .تیموري تأثیر خود را داشت -قاراقویونلو

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 66

تاریخ سیاسی دولت آغ قویونلو

م.اینانج و فاروق ،ولت آغ قویونلو در آثار اوزون چارشلیتاریخ سیاسی دع. ،کی ولیدي توغانذدر آثار .سومر به موضوع پژوهش ویژه تبدیل شده است

و ك.گورون نیز مطالب مهمی دربارة ف.کیرزي اوغلو و ي.اؤزتونا ،شریف بیگو روابط آغ خاستگاه آغ قویونلوها ۀاز آنجا که مسئل .آغ قویونلوها ارائه شده است

در ،ایم در جاي دیگري پژوهیدهرا تیموري -قاراقویونلو و آغ قویونلو -قویونلوروابط آغ ،سیاست داخلی آن ،کوشیم تا تشکیل دولت آغ قویونلو اینجا می

.تیموري و سقوط آن را از دیدگاه تاریخ نگاري ترك بررسی کنیم -قویونلوی به مرکزیت محلیک حاکمیت ،آغ قویونلوها پیش از تشکیل دولت بزرگ

دیاربکر در آناتولی شرقی و به رهبري قاراعثمان داشتند و در اوایل سدة پانزدهم اي مبارزه ،ق 838م/1435پس از مرگ قاراعثمان در سال .رشد کردندمیلادي

این مبارزه با پیروزي اوزون حسن در .طولانی میان وارثان او برسر قدرت آغاز شد ،نخست جلوس اوزون حسن به قدرت ۀدر مرحل .پایان یافت ق 857م/1453سال

مناقشات فئودالی متوقف شد ولی اعیان فئودال آغ قویونلو مجبور شدند با نفوذ 1.اوزون حسن کنار بیایند سهمگین

اوزون حسن با کوشش براي اتمام مناقشات داخلی به اتخاذ تدابیري جهت ا مرکزیت شهر دیاربکر و گسترش قلمرو استحکام بیشتر حاکمیت آغ قویونلوها ب

آن به اراضی مرکزي آذربایجان و مبارزه با قاراقویونلوها با هدف تصاحب او با دادن وعده و امتیازات بزرگ به اعیان .سرزمینهاي جنوبی آذربایجان پرداخت

1 - Zaxoder B.N., s. 143.

67/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو .خود موفق شد آنان را برگرد خود جمع کند

قاراقویونلو به رهبري رستم سپاه ق 861م/رجب 1457اوزون حسن در ژوئن این غلبه ،بنا به گفتۀ فاروق سومر .بیگ را در نزدیکی دیاربکر شکست سختی داد

در جرگۀ حکمرانان او امکان داد تااوزون حسن را محکم کرده و به موقعیت از ایسپیر تا اورفا و از قارا ق 864م/1460در اواسط سالهاي دهه 1.بزرگ قرار گیرد

2.ا سیرت به زیر فرمان اوزون حسن درآمدحصار شرقی تمناقشات مداوم میان اعیان قاراقویونلو و تأثیر عمیق این مناقشات بر دولت

میدان فعالیت را براي ،قاراقویونلو و تضادهاي رو به فزونی در داخل این دولتجهانشاه که شاهد .اوزون حسن فراخ کرد و پیروزي را براي او آسانتر کرد

.کوشید تا وارد جنگی تعیین کننده با رقیب شود ،لمرو آغ قویونلوها بودگسترش قجهانشاه که با نیرویی جزیی در ق 872ربیع الثانی 5م/ 1467نوامبر 11در شب

هزارنفري 6مورد حملۀ قشون ،جور به سر می بردپقمحلی به نام سنجق نزدیکی چ .و جهانشاه جان باختقاراقویونلوها مغلوب شدند .اوزون حسن قرار گرفت

پسر جهانشاه موفق شد اردوي قاراقویونلو را دور پس از این شکست، حسنعلیدر نزدیکی مرند از آغ ق 873م/ محرم 1468خود جمع کند ولی او در اوت

دولت قاراقویونلو ق 873م/1468بدین ترتیب در سال 3.قویونلوها شکست خورد 4.زیت شهر تبریز برپا شدسقوط کرد و دولت آغ قویونلو با مرک

سرحدات دولت آغ قویونلو از شهر کنونی سو در سیواس ،به نظر فاروق سومرپندارد که این کیرزي اوغلو چنین می 5.تا شهر نرماسیر در کرمان گسترده بود

در شمال تا قفقاز و در جنوب تا ،در شرق تا هرات ،سرحدات در غرب تا فرات 6.ره ادامه داشتصخلیج ب

1 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 21. 2 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 22. 3 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 28. 4 - Aka İ. Teymur və dövləti, s. 91. 5 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 23-24. 6 - Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c.l, s. 494.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 68 کند که قلمرو دولت آغ قویونلو به ایالات آذربایجان مرکز م.اینانج اشاره می

عراق عرب به ،یعنی تمام آناتولی شرقی)(دیاربکر به مرکزیت آمید ،حکومتقزوین و اران تقسیم ،کرمان ،اصفهان ،فارس به مرکزیت شیراز ،مرکزیت بغداد

1.شد میبطور اساسی با دولت قاراقویونلو ،وددولت آغ قویونلو بنا به ساختار داخلی خ

همۀ سرزمینهاي آذربایجان تا رود ،در زمان حکمرانی اوزون حسن .تفاوت داشتفارس و خراسان در ،عراق عرب ،عراق عجم ،دیاربکر ،کردستان ،ارمنستان ،کرُ

2.ترکیب دولت آغ قویونلو قرار داشتموجب ،بایجانقدرت گیري آغ قویونلوها در شمال غرب ایران و آذر

تیموریان با هدف جلوگیري از گسترش دولت آغ .ناراحتی ابوسعید تیموري شداز نخستین روزهاي حاکمیت اوزون حسن وارد مبارزه با آن شدند. ،قویونلو

این .تیموري دارند -ان ترك نظرات مشخصی راجع به روابط آغ قویونلومورخویونلو به حمایت تیمور در زمان یورش روابط از زمان پناهنده شدن قاراعثمان آغ ق

.شود او به آذربایجان در اواخر سدة چهاردهم آغاز میدر آثار .یافت این روابط پس از مرگ تیمور نیز در مجراي دوستی ادامه می

موضوع کمک جنگی قاراعثمان به شاهرخ در زمان ،فاروق سومر و اسماعیل آکااین روابط دوستانه تا پایان 3.ه آمده استحمله به آذربایجان به صورت همه جانب

.ادامه یافت م1450سالهاي و عقد پیمان ق 862م/رجب 1458تصرف خراسان توسط جهانشاه در ژوئن

آغ قویونلوها .تیموري گذارد -تأثیر خود را بر روابط آغ قویونلو ،صلح با ابوسعید

1 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular. İslam ensiklopediyası, c.l, s. 263. 2 - Petruşevskiy İ.P. Qosudarstva Azerbaydcana v XV veke, s. 171;

Abidova M. Qosudarstva Ak-Koyunlu v İrane vo vtoroy polovine XV veka, s. 6, İbraqimov Dj, Feodalnoe qosudarstva, s.37; Fərzəliyev Ş. s. 105.

3 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c.l, s.94-133; Aka İ. Teymur və dövləti. S. 59-72.

69/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو ابوسعید ،گ جهانشاهپس از مر .نیرومندترین متفقشان در شرق را از دست دادند

ان ترك علت مورخ .دفاع از پسران او به آذربایجان لشکر کشید تیموري به بهانۀنویسد که ابوسعید به فاروق سومر می .اند این ایلغار را بصورت گسترده تشریح کرده

اسماعیل آکا معتقد است که 1.به آذربایجان آمد ،دعوت حسنعلی پسر جهانشاه 2.موجود در آذربایجان استفاده کند ا از وضعیتکوشید ت ابوسعید می

تصرف آذربایجان و قسمت ،هدف ابوسعید تیموري از حمله به آذربایجاناوزون حسن از حملۀ سنگین ابوسعید 3.غربی ایران و افزایش شمار ایالاتش بود

،او براي حل مسالمت آمیز مسئله .آگاه شده و از فکر درگیر شدن با او اجتناب کردئتی را به ریاست مادرش ساراي خاتون (که در امور دیپلماتیک شهرتی کسب هی

ی گرانبها به نزد ابوسعید در مکانی به نام کالبون در خراسان یبا هدایا ،کرده بود) 4.فرستاد و پیشنهاد صلح کرد

ایلچیان آغ قویونلو سابقۀ دوستی قدیم با تیمور را یادآوري کرده و اعلام سلطان ابوسعید براي اوزون حسن 5.د حفظ روابط دوستانه هستندکردند که آرزومن

نویسد باکیخانوف می 6.تاج و کمر طلا فرستاد ولی عملیات جنگی را متوقف نکرد 7.ماهر نتوانست ابوسعید را از کوششهایش بازدارد سفیرةکه کوششهاي

یلچیان نه آغ قویونلو در اثر خود مدعی است که در میان ا مورخابوبکر تهرانی قاضی علاءالدین علی و رستم مهماندار در هیئتهاي ،ساراي خاتون بلکه مرادبیگ

چون که ابوسعید از دولت آغ قویونلو که در همسایگی او 8جداگانه حضور داشتند .در هراس بود ،شد تشکیل شده و روز بروز نیرومندتر می

اکتبر 10ي که در ا در نامه ،سلطان ابوسعید که وارد آذربایجان شده بود

1 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 23. 2 - Aka İ. Teymur və dövləti, s 90. 3 - Petruşevskiy İ.P. İran v sostave qosudarsrva Sefedidov, s, 237;

Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 103. 4 - Aka İ. Teymur və dövləti, s. 92. 5 - Aka İ. Teymur və dövləti, s. 92. 6 - İbrahimov C. Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerklər, s.75. 7 - Bakıxanov A. s. 85. 8 - Tehrani Əbu Bəkr. Kitabi-Diyaprbəkriyyə, s. 252-254,256.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 70 نوشت: ،از نزدیکی میانه براي اوزون حسن فرستاد ق 873ربیع الاول 14م/1468

تخت ،کرد زمانی که تیمور همۀ کشورها را ضبط و تقسیم می«به مساعدت ءتجالبا ا .تبریز را به جد بزرگم میرانشاه میرزا داده بود

دم طبق جهت ضبط ولایت آذربایجان و برپایی قلمرو ج ،خداوند.. اگر تیمور ولایت دیاربکر را به جدت عثمان .ام اصول اولیه آمده

روم (آناتولی) ،من به حول قوة الهی ولایات مصر ،بیگ داده باشد 1».دهم را گرفته به تو می

د که او با حمله به آذربایجان شو از این نامۀ سلطان ابوسعید روشن میآنها را از ،عدة آناتولی به آغ قویونلوهاخواست آذربایجان را ضبط کرده و با و می

.آذربایجان دور کندتصمیم ،با در نظر گرفتن سردي هوا 1468سلطان ابوسعید در اواخر سال

.باغ برود ولی اوزون حسن امکان این کار را نداد به قره ییشگرفت جهت قشلامبا .شدار میسر نسکوشش حکمران تیموري جهت کمک گرفتن از شیروانشاه فرخ ی

اینکه شیروانشاه براي قشون جغتایی غلّه فرستاد ولی بعداً موضعش را تغییر داد و با 2.با اوزون حسن پیمان بست ،فرستادن ایلچی

نویسد که اوزون حسن در آن زمان پتروشفسکی با استناد به منابع مختلف می ،یروانشاهبه نزد شیروانشاه ایلچی فرستاد و قول داده بود که در صورت کمک ش

کند که اوزون ابوبکر تهرانی اشاره می 3.صلح و امنیت را با او تأمین خواهد کردحسن زمانی از ملازمان جهانشاه میرزا بوده و امیر عبدالحق را به عنوان ایلچی نزد

ار فرستاد و اظهار لطف نموده و با سخنان شیرین او را امیدوار سشیروانشاه فرخ ی

1 - Timurlerdən Siltan Ebu Said Kurkandan Uzun Hasana Bitigi.-Kurat

A.M. Topkapı Saray Müzesi Arsivindeki Altm Ordu, Kınm ve Türkistan Hanlarına ait Yarlık ve Bitiklər-İstanbul, 1940, s. 127-128; Tehrani Əbu Bəkr. Kitabi-Diyaprbəkriyyə, s. 255.

2 - Ne'mətova M.X. Şirvanın XIV-XV əsrlər tarixinin öyrənilməsinə dair. dair. Bakı. 1959, s. 48; Fərzəliyev Ş., s. 103.

3 - Petruşevskiy İ.P. Qosudarstva Azərbaycana v XV veke, s.170.

71/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو د که اگر اختلاف میان شیروانشاه و ابوسعید سنوی نیز می حسن بیگ روملو 1.کرد

2.توانست پیروز شود اوزون حسن نمی ،شد ایجاد نمیابوسعید به .اوزون حسن ابوسعید را شکست داد ق 873م/1469در اوایل سال

اوزون حسن متحد خود یادگار محمد را برتخت .اسارت درآمد و کشته شدحسین بایقرا این شخص را از تخت ق 874م/ 1470تیموري نشانده ولی در سال

.کنار زده و خود قدرت را به دست گرفت ،د که چون اوزون حسن در غرب با مسائلی درگیر بودسنوی اسماعیل آکا می

اوزون حسن در سال ،به نظر م.اینانج 3.نتوانست به متفقش در شرق کمکی برساندصلح بسته و با دست کشیدن از جنگ قرا پیمانیبا سلطان حسین با ق 875م/1471

4.تمام توجه خود را به غرب معطوف ساخت ،در شرق -ان ترك هیچ معلوماتی دربارة تغییر در روابط آغ قویونلومورخدر آثار

آید که از منابع اولیه چنین برمی .تیموري پس از مرگ اوزون حسن وجود نداردفضل االله بن روزبهان .ادامه یافته بوددر مجراي دوستانه م 1480این روابط در دهۀ

حسین بایقرا شخصی را به نام نظام ق 892م/ 1487نویسد که در سال خنجی میدر نامۀ .با هدایاي گرانبها به نزد سلطان یعقوب فرستاد ،الدین عاشق محمد ارغون

5.حسین بایقرا از دوستی دیرینه میان دو دولت بحث شده استیز مطالبی در خصوص اعزام کمال الدین حسین از طرف حسین در منابع اولیه ن

فضل االله بن روزبهان خنجی از پذیرش 6.بایقرا به نزد سلطان یعقوب وجود دارداز ق 894م/ ربیع الاول 1489گوید که در فوریه ایلچی از طرف سلطان یعقوب می

کشور فرستاده طرف سلطان حسین بایقرا و با هدف برپایی روابط دوستانه میان دو 7.شده بود

1 - Tehrani Əbu Bəkr. Kitabi-Diyarbəkriyyə, s. 259. 2 - Fərzəliyev Ş. s. 104. 3 - Aka İ. Teymur və dövləti, s.95. 4 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular, İslam. Ensiklopediyası, c. 1, s.260. 5 - Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunci., s. 74. 6 - Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunci., s. 113. 7 - Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunci., s. 111.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 72 میلادي تیموري در اواخر سدة پانزدهم -روابط آغ قویونلو ،بنابرهمین منابع

ان ترك در خصوص شرایط داخلی دولت مورخ .در شرایط دوستانه ادامه داشتمالیات و ،در زمان جلوس اوزون حسن .کنند آغ قویونلو نظرات مشخصی ارائه می

مقدار مالیات اخذ شده در اینجا .ان بسیار سنگین بودفیات شهریان و روستاییمکلّکرد تنها وضعیت تودة مردم را بدتر میاین مسئله نه 1.یافت روز بروز افزایش می

شد و اساس اقتصادي آناتولی شرقی را موجب کاهش درآمد کشور می بلکه .کرد تضعیف می

یري از ستمگري جلوگ ،اوزون حسن با هدف تعیین مقدار مالیاتها و مکلفیاتفاروق سومر با 2.اي ترتیب داد»قانون نامه« ،و پایان دادن به خیانت مأموران مالیاتی

،تنظیم مالیات روستاییان ،اوزون حسن »قانون نامه«نویسد که دفاع از این مطلب میاو حتی کوشید تا همۀ مالیاتهاي جنگی را لغو .صنعتگران و تاجران را در نظر داشت

3.ا اعتراض مدیران نظامی و اداري مواجه شدکند ولی ب يبراي اخذ مالیات از رعایا »اوزون حسن«د که سینو شرف خان بیتلیسی می

فارس و آذربایجان داد که اکنون نیز مرعی ،قانونی جهت عمل پادشاهان ایرانقانون نامۀ اوزون حسن مدتی توسط عثمانیان و مدتی طولانی توسط 4».است

اي از فاروق سومر این سند را به عنوان تحفه 5.عمل قرار گرفتصفویان مورد 6کند. دولت آغ قویونلو به تاریخ اقتصادي عالم اسلام ارزیابی می

حاکمیت مرکزي مورد انتظار برپا نشد و ،با وجود تدابیر اساسی اوزون حسن -1490کشمکش داخلی در دولت آغ قویونلو پس از مرگ سلطان یعقوب (

م.اینانج این کشمکشها را به مناقشات درونی دولت ایلخانیان .دت گرفت) شم1478

1 - Şərfxan Bidlisi. Şərəfnamə, c. II s. 131. 2 - Petruşevskiy İ.P. Qosudarstva Azerbaydcana v XVv., s. 171. 3 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 35-36. 4 - Şərfxan Bidlisi. Şərfənamə, c. II s. 135. 5 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 36, Yenə onun: Aztanınmış bir türk

hökmdarı Uzun Həsən, s. 19. 6 - Sümer F.Ağqoyunlular, s.36, Yenə onun: Aztanınmış bir türk

hökmdarı Uzun Həsən, s. 19.

73/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو به نظر فاروق سومر مبارزه بر 1.کند پس از مرگ سلطان ابوسعید تشبیه می

.کرد دولت آغ قویونلو را دچار فلاکت می ،سرقدرتکند که ضعف داخلی دولت آغ قویونلو پس از مرگ پتروشفسکی اشاره می

خواستند اي آغاز شد که می شد و جنگ میان امیران طایفه اوزون حسن آشکار 2.شاهزادگان مختلف بایندري را برتخت نشانده و به نام آنها کشور را اداره کنند

رسد که کشمکشهاي به این نتیجه می ،م.اینانج با تحلیل مبارزه مداوم میان رقیبانه و در هر سوي بردن از میارا شهرها و روستاها ،کشور را ویران کرده ،داخلی

ها باهم دشمن ۀ این کشمکشامرایی که در نتیج .بدبختی ترسناکی رخ نموده بود 3.بصورت مستقل حاکم مناطقی شدند که قبلاً در دست داشتند ،شده بودند

به کمک سلطان بایزید دوم ق 902م/رمضان 1497گؤدك احمد که در مه حاتی را انجام داد ولی تدابیر او با اصلا ،عثمانی بر تخت سلطنت آغ قویونلو نشستین امید خراحمد آ ،به نظر فاروق سومر 4.اعتراض شدید امراء آغ قویونلو مواجه شد

جنگ قدرت پس از قتل 5.امید براي برقراري ثبات و آرامش در این دولت بوداین مرحله .شدت گرفت ق 903ربیع الثانی 9م/1497دسامبر 13گؤدك احمد در

م.اینانج اشاره می کند که پس از .حله شدت جنگ قدرت نامیدرا می توان مر .هرج و مرج کامل بر دولت آغ قویونلو مستولی شد ،مرگ سلطان احمد

دولت به ،گیرد که پس از مرگ سلطان احمد فاروق سومر چنین نتیجه میدر ق 905م/ 1500مبارزه میان الوند و مراد در سال 6.سرعت رو به فروپاشی نهاد

با وساطت درویشی به نام بابا خیراالله متوقف شد و براساس یک ،دیکی ابهرنزرودخانۀ قزل اوزن به عنوان دولتهاي دولت تقسیم شده آغ قویونلو قرار ،معاهدهفارس ،دیاربکر و مناطق جنوب رود کرُ در آذربایجان به الوند و همۀ عراق .گرفت

1 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular, İslam ensielopediyası, c. l, s. 261. 2 - Petruşevskiy İ.P. Qosudarstva Azerbaydcana v XV v., s.175. 3 - Yınanç. M.X. Ağqoyunlulaor,-İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 260 4 - Petruşevskiy İ.P. Vnutrennaya politika Axnıeda Akkoyunlu, s. 149-

150. 5 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 30. 6 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 30.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 74 ر فاروق سومر علت اصلی جنگ به نظ 1.و کرمان تحت حاکمیت مراد قرار گرفت

2.بی عدالتی و حرص شدید جاه طلبی بود ،خردسالی حکمرانان ،قدرت ،جنگ خونین قدرت در دولت آغ قویونلومیلادي در اواخر سدة پانزدهم

سقوط این دولت نه چندان قدرتمند از نظر داخلی و تکه تکه شده را به یک وراثت سلطنت در ۀکه چون مسئلکند م.اینانج اشاره می .ضرورت تبدیل کرد

دولت آغ قویونلو به یک قانون یا سنت وابسته نبود و همچنین عواملی چون ضعف به رسمیت شناخته شدن امیران منسوب به شاهزادگان و خاندان ،حاکمیت مرکزي

موجب سقوط ،در هر سوي و مبارزه میان شاهزادگان جاه طلب و امیران حامی آنها 3.دولت گردید

اوزون چارشلی نیز چنین 4.کند جغتاي از این نظر م.اینانج دفاع می ن.نبود ،پندارد که بدلیل خردسالی شاهزادگان پس از مرگ سلطان یعقوب می

شخصی لایق در میان اعضاي خاندان و جنگ داخلی دولت آغ قویونلو را متزلزل نویسد: فاروق سومر در این باره می 5.کرده و موجب سقوط آن شد

وراثت سلطنت به یک قانون مشخص اگرچه ۀوابستگی مسئل«اشخاصی قدرتمند بر رأس دولت قرار گیرند ولی ،شد موجب می

.گرفت غوغاي تاج و تخت جلوي رشد دولتهاي ترك را میاین عامل .شد بطور اساسی عامل اصلی ضعف و فروپاشی آنها می

6».همچنین علت ویژه سرنگونی دولت بودم/ 1501در سال ،دولت آغ قویونلو که درگیر بحران داخلی بودبدین ترتیب

در زیر ضربات شاه اسماعیل صفوي فروپاشیده و بجاي آناتولی شرقی ق 906 .دولت صفویان برپاشد

1 - Şərəfxan Bidlisi. Şərəfnamə II c, 145; Sümer F. Ağqoyunlular s.31;

Petruşeskiy İ.P. Qosudarstva Azərbaycan vXVv.,sö. 179. 2 - Sümer F. Ağqoyunlular, s.31. 3 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular-İslam ensiklopediyası, c.l, s. 260 4 - Çağatay N. Uzun Həsən-Türk ensiklopediyası. c.l., s. 260. 5 - Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, s. 197. 6 - Sümer F. Oğuzlar-Bakı, 1992, s. 162.

75/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو

پیرامون ساختار دولت آغ قویونلوها و قاراقویونلوها

و آغ قویونلو اقتصادي دولتهاي قاراقویونلو ،مسائل مربوط به تاریخ اجتماعیاوزون ان ترك تبدیل نشده ولی آنها (مورخبه موضوع خاص پژوهش براي

فاروق سومر و اسماعیل آکا) در پژوهشهاي ،ذکی ولیدي توغان ،م.اینانج ،چارشلیسیستم اداري و تشکیلات دربار و ،نظرات مشخصی دربارة ساختار سیاسی ،خود

.اند قشون این دولتها مطرح کردهکند که تشکیلات دربار و قشون دولتهاي آغ قویونلو چارشلی اشاره میاوزون

هاي آناتولی بیگ نشیني رتر و کاملتر از ساختار ادا و قاراقویونلو بمراتب گستردهم.اینانج به ،2ذکی ولیدي توغان این ساختار را به ایلخانیان و تیموریان 1.بود

.کنند تشبیه می 4یان و جلایریانو فاروق سومر به ایلخان 3جلایریان و تیموریاندیوان و قشون دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو و همچنین يتشکیلات دربار

.شکل رشد یافتۀ ساختار سیاسی دورة ایلخانیان بود ،ساختار ادارة ایالات و ولایاتجهانشاه قاراقویونلو و اوزون حسن آغ قویونلو براي برپایی حکومت متمرکز

ولی فئودالهاي محلی استقلال طلب و اعیان عشایر و قشون به هر وسیلۀ کوشیدند پراکندگی سیاسی و اقتصادي کشور نیز مانع تمرکز .شدند ممکن مانع این کار می

کردند و حتی به مقابله با حکمرانان امراء بر کار دولت نظارت می .شد دولت می

1 - Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, s. 205; Osmanlı dövlət təşkilatına

giriş, s. 286. 2 - Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş. c.I, s. 369. 3 - Yınanç M.X. Ağqoyunlu-İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 263. 4 - F. Sümer. Qaraqoyunlular, İslam ensiklopediyası, c. VI, s. 304;

Ağqoyunlular, s. 35.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 76 با .آمدند با امراء کنار می درست به همین جهت نیز حکمرانان باید .خاستند برمی

مشورت برخی امیران و رؤساي طوایف بود که شخصی به حکمرانی در 1.رسید قاراقویونلوها و یا آغ قویونلوها می

آید که فرمانروایان آغ ها چنین برمی هفرمانها و سکّ ،از برخی اسناد رسمی ،به نظر اوزون چارشلی .داشتند »پادشاه«و یا »سلطان«قویونلو و قاراقویونلو عناوین

ه و حلّ ،را در بغداد »نویان اعظم جلال الدین یوسف«هایی با عبارت هقارایوسف سکّاي که بصورت مشترك با پسرش پیربوداق ضرب هتبریز ضرب کرده و بر سکّ

در 2.شده است حک »الم پیربوداق خان شاه یوسف نویانالسلطان ع«عبارت ،کردهسلطان عادل حمزه «اي با عبارت هسکّ ،ایولوغره بیگ پسر قاآغ قویونلوها نیز حمز

تمغاي آغ قویونلوها ،هاي ضرب شده توسط آنان هدر سکّ. ضرب کرده بود »بهادر 3.نیز حک شده است

بالاترین طبقۀ حاکم در سدة پانزدهم متعلق به ،بنابر مطالب منابع تاریخیبه تعبیر 4.بودند »ک به درباررها و اشخاص نزدیدص ،وزیران ،امیران ،سلاطین«

:م.اینانجچون همۀ مملکت که تحت ادارة دولت بود ملک خاندان «

به عنوان والی ،شاهزادگان با تبعیت از حکمران ،شد محسوب میشدند و یکی از بیگهاي بزرگ نیز به عنوان ولایات تعیین می

هرکدام از شاهزادگان نیز که بر .شد اتابک شاهزاده تعیین میشد و در اتابک او امیراعظم می ،کرد تخت سلطنت جلوس میقدرت کشور در دست همۀ نفوذ و ،صورت ضعف حکمران

5».ماند همین اتابک می

1 - Onullahi S. XV əsrdə Azərbaycan dövlət quruluşunun bə'zi

məsələlərinə dair. Azərb. SSR EA-nın Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə, hüquq, seriyası, 1966, N0 4, s. 35.

2 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilartına giriş, s. 290. 3 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilartına giriş, s. 290. 4 - Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 43. 5 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular, İslam ensiklopediyası, c.I, s. 263.

77/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو شهر تبریز مرکز حکومت دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو بود و ولایات

ن ارزنجان و قارا حصار شرقی از مهمتری ،دیاربکر ،بغداد ،اصفهان ،یزد ،فارسهایی لربیگیولایات و ایالات توسط بیگ ،به نظر اوزون چارشلی 1.ولایات آنها بودند

2.شد که به آنها اقطاع داده شده بود اداره مینخستین بار در »بیلگربیگی«کند که اصطلاح ولادیمیرمینورسکی اشاره می

پتروشفسکی و افندیف 3.) بکار رفته استم1587 – 1629دورة شاه عباس اول (اند که این اصطلاح پیش از دورة گفته ،بدون اشاره به زمان پیدایش این اصطلاح

شود: ه میگفت »وصایاي امیر تیمور« کتابدر 4.شاه عباس اول وجود داشته استنفر را بیگلربیگی و یک نفر را امیرالامراء 313نفر از 4فرمودم تا «

5.»تعیین کننددر زمان تیمور و اخلافش »بیگلربیگی«آید که اصطلاح از متن چنین برمی

رفت ولی ممکن نیست دربارة کاربرد این اصطلاح در زمان آغ قویونلو و بکار میدر دستگاه سیاسی دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو .قاراقویونلوها نظر قطعی داد

م.اینانج چنین .در مکان اول امیرالامراء قرار داشت ،پس از سلطان یا پادشاهپندارد که امیرالامراء به عنوان با نفوذترین عضو دیوان در جنگهایی که پادشاه می

6 .سپهسالار قشون بود ،حضور نداشتآید که حکم او در جنگها و سفرها از طرف همۀ امیران و از منابع چنین برمی

عنوان امیرالامرایی شخصاً توسط پادشاه 7.شد چون و چرا اجرا می جنگاوران بی

1 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 300. 2 - Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, s. 205. 3 - Mironski V. F.Sazmane edari-ye hökumət-i Səfəvi-Tehran, 1332, s.

163. 4 - Petruşevskiy İ.P. Oçerki po istorii feodalnıx otnoşenii, s. 118;

Efendiev O.A. Azerbaydcanskoe qosudarstvo Sefevidov. Baku, 1981, s. 271.

5 - Əmir Teymurun vəsiyyətləri. Özbəkcədən çevirəni M.Osmanoğlu.-Bakı, 1991, s. 7

6 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular, İslam ensiklopediyası, c.I, s. 263. 7 - Əmir Teymurun vəsiyyətləri, s. 73.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 78 در مراحل اولیۀ دولت قاراقویونلو بستام چاکرلو و امیرقارامان .شد نه اعطاء میزما

1.امیرالامرایان این دولت بودند و این وظیفه را در مقاطع مختلف برعهده داشتندکند که قاضیان امور قضایی و دینی را در دولتهاي اوزون چارشلی اشاره می

نام »صدارت«یا »صدر«بالاترین مقام دینی .دآغ قویونلو و قاراقویونلو برعهده داشتنقاضی عیسی ساوجی در سالهاي و علاء الدین بیهقی در دورة اوزون حسن .داشت

اختیار همه مسائل املاك 2.این مقام را برعهده داشتند ،حاکمیت سلطان یعقوبصدر بزرگ .مدرسان و روحانیون برعهده صدر بزرگ بود ،وقفی و ادارة قاضیان

خطیبان و متولیان نظارت ،مدرسان ،محتسبان ،قاضیان ،ین بر کارهاي ساداتهمچن 3.کرد می

کند که دیوان صدارت نیز تحت نظارت صدر اوزون چارشلی اشاره مینظارت و تفتیش مدارس نیز در .کرد بر امور دینی و قضایی نظارت می ،بزرگ

موضع دولتهاي آغ برخی پژوهشگران با توجه به 4.اختیار دیوان صدارت بودقویونلو و قاراقویونلو بر آن هستند که مکان دوم پس از امیرالامراء متعلق به صدر

کند که برتري موقعیت وزیر و وکیل در کن ش.فرضعلیف اشاره میلی 5باشد میدر منابع تاریخی بصورت آشکار به ،دولتهاي فئودالی آذربایجان در سدة پانزدهم

قتل قاضی عیسی ساوجی .شود در اساساً نشان داده نمیخورد و فعالیت ص چشم میدهد که مقام صدارت هنوز در سدة پانزدهم نشان می ،به فرمان وکیل صوفی خلیل

6.چندان هم استوار نبودیکی از مقامات ،کرد وزیر کل که بر امور مالیه و درآمد دولت نظارت می

رسید و ادارات را خارجی میاو همچنین به کارهاي .مهم اداري دولت مرکزي بود

1 - Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 46. 2 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 302-303. 3 - Onullahi S. s. 40. 4 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 303. 5 - Petruşevski. İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 94;İbraqimov Dj.

Dj. Feodalnıe qosudarstva, s. 77; Onullahi S.Göstərilən əsəri, s. 40. 6 - Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 47-48.

79/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو صاحب « ،کرد از آنجا که وزیرکل دیوان عالی را رهبري می 1.کرد رهبري می

بر فرامین حکام و یا سرلوحۀ .سپردند مهر دیوان را به او می .شد نامیده می »دیوان .شد فرمان نام و لقب سلطان و سپس مهر او زده میعبارات ق 862م/1458نلو در سال بر سرلوحۀ فرمانی از جهانشاه قاراقویو

بر پایان (طرف چپ) .بر مهر موجود است »فرمان ما جهانشاه شکست ناپذیر«از طرف اوزون حسن حکمران آغ قویونلو صادر ق 874م/1470فرمانی که در سال

جا مهر دیوان و در زیر ) بر دومهر حکمران و بر پشت فرمان (طرف راست ،شدهدر زر همان فرمان (حاشیۀ راست) نام پروانچی .زده شده است آن مهرهاي وزیران 2نیز ثبت شده است.

به نظر اوزون چارشلی مهر حکمران در پایان فرمان زده شده و وجود مهر دهد که فرمان تحت نظارت و مسئولیت دیوان بوده وزیران بر پشت آن نشان می

کند که وزیران تابع پایین ثابت میوجود مهر دیوان در بالا و مهر وزیر در 3.استدر .کنیم برخورد می» توزوکات تیموري«ما به این مسئله در .اند رئیس دیوان بوده آنجا آمده است:

فرمان دادم وزیران تابع دیوان بیگی باشند که امور مهم مالیه را « 4».همراه آنان حل کنند

کنیم که ردي برخورد نمیبه نظر اوزون چارشلی در اسناد قاراقویونلو به موکه سند را در یآنان تنها به نوشتن نام پروانچ .وزیران برپشت فرامین مهر زده باشند

بر پایان حکمی که اوزون حسن 5.اند کرده آن نوشته به پایین و راست سند بسنده میبه پیراحمد قاراقویونلو فرستاده عبارت ق 877م/ربیع الاول 1472حسن در سپتامبر

1 - Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 58. 2 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 294-295. Onullahi

S. s. 43. 3 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 295. Onullahi S. s.

43. 4 - Əmir Teymurun vəsiyyətləri, s. 82; Onullahi S. 43. 5 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 294-295. Onullahi

Onullahi S. s. 43.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 80 .نوشته شده است »ر به لطف الهی حسن به علی بن عثمانمستظه«

تمغاي قبیلۀ بایندر که آغ قویونلوها منسوب به ،بر روي فرمان و طرف راستدر پایین آن ،نوشته شده »حکم شد«اند و همچنین در داخل تمغا عبارت آن بوده

ن آمده وزیر دیوا 5قید شده و در پشت فرمان نام »ابونصر حسن بهادر سوزموز« 1.است

اوزون چارشلی از وجود مقام امیر دیوان در آغ قویونلو و قاراقویونلوها خبر آنان پس از حکمران به عنوان نایب السلطنه داراي اختیارات وسیع بوده و .دهد می

دیوان ،شد: دیوان تواچی دیوان به سه قسمت تقسیم می 2.از دیگر امراء برتر بودنداي هرکدام از اینها بطور جداگانه یک پروانچه و یا براي هر بر .مالی و دیوان صدر

3.شد سه آنها یک پروانچه تعیین میدهد که به ادارة خبر می »مستوفی«اوزون چارشلی از وجود مقامی به نام

شکراالله پورقاضی .امورمالی در دیوانهاي قاراقویونلو و آغ قویونلو مشغول بودندمستوفی دیوان (وکیل مالیه) بوده ،ی اوزون حسنعیسی ساوجی در دورة حکمران

4.است ،در دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو نیز همانند دولتهاي ایلخانیان و تیموریان

در .وجود داشت »دولتخانه«و یا »رگاهد«تشکیلات و تبلیغات درباري به نام به اصطلاحاتی چون دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو نیز مانند دورة ایلخانیان

5.نیمک .. برخورد می.و »آیاقچی« ،»امیرآخور« ،»بکاول« ،»رکابدار« ،»ایناق«مأمور اول (سدر دربار سلطان خلیل آغ قویونلو مقامات و مناصبی چون ی

رکابدار ،پیاده ،بان)پارسچی (یوز ،قوشچو ،چاشنی گیر (مدیر آشپزخانه) ،)محافظ ،نقاره چی ،مشعلدار ،ایناق ،)راهنماي سربازان(یامچی ،)مسئول علوفه حیوانات(

1 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 295,296. 2 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 295,296. 3 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 305,304. Yınanç

M.X. Ağqoyunlular, İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 263. 4 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 297. 5 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 298-293. Onullahi

Onullahi S. s. 38.

81/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو ،هیئت موسیقی ،خادم کتابخانه ،اشفرّ ،شیره چی (شرابدار) ،خادم مطبخ همایون

به نظر 1.یک آقاسی و قاپیچی وجود داشتشائ ،قالابیگی ،جارچی ،احجرّ ،آیاقچی.. در .و »امیرآخور« ،»ایناق« ،»بکاول« ،»رکابدار«اوزون چارشلی به اصطلاحات

2.کنیم دولت قاراقویونلوها برخورد میشامل قشون در اختیار دربار و ،اردو در دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو

در منابع این دوره اردو با نامهاي .شد جنگاوران ایالات جداگانه (چریک) می »ورنوکر و دلا ،قوللوقچو ،عسکر ،ملازم«و سربازان آن با عناوین »قشون«و »لشکر«

تبلیغات اردو و اصطلاحات نظامی آغ ،به نظر اوزون چارشلی 3.شدند نامیده می 4.قویونلو و قاراقویونلوها تماماً همانند ایلخانیان است

،به هنگهایی که مستقیماً مشغول محافظت از حکمران این دو دولت بودندزمان حملۀ کند که قورچیان در حسن بیگ روملو اشاره می 5.گفتند قورچیان می

ین پوشیده و لباس زر ،ق 812م/1410سلطان احمد جلایري به تبریز در سال 6.سلاحهاي مختلف در دست داشتند

میان نیروهاي مختلف نظامی و نیروهاي به هنگام ضرورت امیرانی که آنان جنگاوران .شدند تواچی نامیده می ،کردند گردآمده از ولایات رابطه برقرار می

دفتر «کردند و تعداد سربازان را در مکان اردو را تعیین می ،کردند یرا آماده مبنا 8.دهد رشلی از وجود دیوان تواچی خبر میاوزون چا 7.نوشتند خود می »چیاتو

در دوران اوزون حسن شخصی به نام حسین ،به اطلاعات فضل بن روزبهان خنجیۀ سلطان خلیل تعیین شده بیگ حاجیلو امیر دیوان تواچی بوده و سپس به عنوان لل

1 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 293-294. 2 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 293-294. 3 - Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 68. 4 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 305. 5 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 304. 6 - Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 65-66. 7 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 305-306; Anadolu

Anadolu bəylikləri, s. 206;Fərzəliyev Ş., s. 70. 8 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 305-306.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 82 1.است

کند که جلال الدین حسن بیگ در دوران سلطان اوزون چارشلی اشاره میولی از اطلاعات 2از مقام پروانچگی به مقام امیردیوان تواچی تعیین شد ،یعقوب

شود که جلال الدین حسن بیگ همراه با نظام الدین قلی بیگ در خنجی روشن میاند نه امیر مقام پروانچگی به امیر دیوان پروانچی تعیین شده دورة سلطان یعقوب از

.اند آید که پروانچیان خود دیوانهایی داشته از این مطلب چنین برمی 3.دیوان تواچیبه گفته اوزون چارشلی در دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو جناح راست

و گروهی که از قلب سپاه »ایلوغ«قلب قشون ،»جوانغار«جناح چپ ،»برنغار«قشون به نظر خنجی قلب سپاه 4.شدند نامیده می »منقلاي« ،شدند به مقابل دشمن اعزام می

5 .شد نامیده می »قول«هاي چرخچی و موچی در اردوي آغ اوزون چارشلی دربارة وجود دسته

ش.فرضعلیف نیز معتقد است که اصطلاحات .کند قویونلو و قاراقویونلو بحث میدر این اردو وجود نداشته و این اصطلاحات در دورة صفویه »موچی«و »یچرخچ«

یه ئژو 15در جنگی که در ،ولی با توجه به معلومات خنجی 6اند پدید آمدههاي دسته ،میان سلطان خلیل و سلطان یعقوب رخ داد ق 883ربیع الثانی 6م/1478

7.چرخچی و موچی شرکت داشتند(سنگین اسلحه ن این دو دولت شامل پوشان دارا واحدهاي سربازي در اردوي

پوشانداران .شد تیرکش بندها (تیراندازان) و قوللوقچیان می ،سواران زرهپوش ،ها) .پوشیدند اي یا آب طلا داده شده می لباسهاي زرهی داراي لوحکهاي ریز نقره

نان پوشیدند که نه ضربۀ شمشیر بر آ تیرکش بندها نیز لباسهاي پوستی محکم می

1 - Xunci F. R., s. 47. 2 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 306. 3 - Xunci F.R., s. 114. 4 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 307. 5 - Xunci F.R. ri. s. 54. 6 - Fərzəliyev Ş., s. 54. 7 - Xunci F.R. s. 53-54.

83/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 1.رفت کاري بود و تیر در آن فرو میقشون قارا قویونلوها و آغ قویونلوها به زره، نیزه، ،به گفته اوزون چارشلی

بنا به مطالب 2شمشیر، ششپر (گرز شش پر)، خنجر، تیر، کمان و گرز مجهز بودند. منابع تاریخی، در قشون آغ قویونلو از تفنگ، توپ، رعاده یا سلاحهاي قلعه کوب

3و منجنیقها استفاده شده است.نفیر و ،نقارة بزرگ ،نقاره ،الان و نقاره چیانی در اردو بود که طبلگروه طبدر هنگام حمله کرناي (سرناي بلند) و در هنگام پیروزي نقاره 4.سرناها داشتند

هزار 100تعداد اردوي این دو دولت به نظر اوزون چارشلی بالغ بر .شد نواخته میهزار نفر بوده 30 حسن کند که قشون شخصی اوزون م.اینانج اشاره می 5.شد مینفر

به نظر اوزون چارشلی قشون شخصی اوزون حسن که حقوق دائمی 6.بوده است 7.هزار نفر بودند 32بیشتر از ،گرفتند می

رسد که اوزون به این نتیجه می ،با مقایسۀ مطالب مؤلفان مختلفمینورسکی با اضافه کردن .هزار پیاده در اختیار داشت10سوار و هزار 25حسن شخصاً

تعداد این ،قشونهاي غیرنظامی فرمانداران ولایات و قوللوقچیان مسلح یا غیرمسلح 8.رسید هزار نفر می 100قشون به

1 - Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 95; İbraqimov Dc.

Feodalğnıe qosudarsva, s. 79-80. 2 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 309. 3 - Xunci F.R. Göstərilən əsəri, s. 53, 67, 103; Fərzəliyev Ş. Göstərilən

əsəri, s. 68. 4 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatına giriş, s. 309. 5 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlət təşkilatma giriş, s. 310-311. 6 - Yınanç M.X. Ağqoyunlular, İslam ensiklopediyası, c. 1, s. 265. 7 - Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, s. 207. 8 - Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 96.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 84

آغ قویونلو -روابط قاراقویونلو

اري اهمیت آغ قویونلو براي تاریخ نگ -فهم عمیق تاریخ روابط قاراقویونلو

منسوب بودند و اساس دولتهایی را »ترکمان«هر دو طایفه به گروه قومی .داردروابط دیرینه .گذاشتند که در سدة پانزدهم در آذربایجان به جاي هم تشکیل شدند

تر و سیاسی اي در سدة پانزدهم نیز در مجرایی گسترده میان این دو گروه طایفه .ادامه یافتروابط متقابل آنها را نیز ،اند دربارة این دو دولت پژوهیدهان ترك که مورخ

نویسد که اگرچه در بسیاري از منابع فاروق سومر می .اند مورد بررسی قرار دادهوجود عداوت دیرینه میان این طایفۀ ترکمان ذکر شده ولی علت این عداوت بیان

این دشمنی دیرینه علت ،جنگ برتري جویانه یا اختلاف بر سر قلمرو .نشده است 1.بوده است

چراگاهها و غنایم ،کند که حس تصاحب اراضی پتروشفسکی اشاره می 2.علت جنگهاي میان این دو طایفه در اواخر سدة پانزدهم بوده است ،جنگی جدید

در این .آغاز شده است م1330به نظر م.اینانج دشمنی میان دو طایفه از سالهاي دهه چوپانی و سوتاي روي ،غوغاي خاندانهاي جلایري زمان آغ قویونلوها در

.هاي دولت سقوط کردة ایلخانیان شرکت کردند خرابهقاراقویونلوها به خدمت خاندان جلایریان در عراق و آغ قویونلو به خدمت

1 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 49. 2 -Petruşevskiy İ.P. Zapadnıy İran i sopredelnıe oblasti vo vtoroy

polovine XV v.-V kn. Istoriya İrana s drevneyşix vremen do kontsa 18 veka, L., 1958, s. 236.

85/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو خاندان بنی سوتاي درآمدند که بر ولایات موصل و دیاربکر حاکم بودند و دشمن

آغ ،سوتاي با جلایریان زة طولانی مدت میان خاندانمبار 1.خاندان جلایري بودندروي ،ریشه را که در خدمت این دو بودند هم ۀقویونلوها و قاراقویونلوها دو طایف

2.در روي هم قرار داده و در موقعیت دشمن هم قرار دادحاکم دیاربکر ) م1332در زمان مبارزه میان حاجی طغاي پسر سوتاي (متوفی

،نوة سوتاي بر سر تصاحب ایالت گسترده از موصل تا ارزروم با ابراهیم شاهبه دفاع از ابراهیم شاه هاقاراقویونلوها به حمایت حاجی طغاي و آغ قویونلو

ارزروم در دست قاراقویونلو و ولایت دیاربکر -در نتیجه منطقۀ موصل .برخاستند 3.در دست آغ قویونلوها باقی ماند

میان این دو »عداوت دیرینه«رسد که اساس میفاروق سومر به این نتیجه به نظر اوزون 4.طایفۀ برادر در دشمنی خونین میان حاجی طغاي و ابراهیم شاه است

، شیعه مذهب بودن قاراقویونلوها .تفاوت مذهبی است ،چارشلی علت این عداوت 5.آغ قویونلوها و دیگر دولتهاي سنی مذهب را دشمن آنها ساخته بود

باشد می 8و فرضعلیف 7پتروشفسکی ،6مورد پذیرش و گوردلفسکی این نظرهاي پانزدهم عرب و ترك سده ،کند که در منابع فارس ولی فاروق سومر اشاره می

بدین جهت نیز .اي به شیعه بودن قاراقویونلوها وجود ندارد و شانزدهم هیچ اشارهاساسی وجود ندارد که بنا به نظر مینورسکی هیچ 9.شیعه پنداشتن آنها درست نیست

1 -Yınanç M.X. Ağqoyunlular, s. 258. 2 -Kürün K.Türklər və türk dövlətləri tarixi, s. 489. 3 -Aka İ. Diyarbəkirdə Ağqoyunlu hakimiyyəti, s. 40-41; Türk milli

bütünlüyü içərisində Şərqi Anadolu, s. 24; Ə.Çay. Şərqi Anadolu damğaları,, s. 132.

4 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 34. 5 -Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, s. 186; Osmanlı tarixi, c.I, s. 359. 6 -Qordlevskiy V.A. Kara-koyunlu. Baku, 1927, s. 9. 7 -Petruşevskiy İ.P. Qosudarsvto Azərbaycana v XV veke, s. 107. 8 -Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 89. 9 -Sümer F. Qaraqoyunlular. İslam ensiklopedyası, c. VI, s. 304.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 86 1.که عداوت میان این دو طایفه را به اختلاف مذهب نسبت دهیم

،قاراقویونلوها به رهبري بایرام خوجا مناطق خوي م1370در سالهاي دهۀ آغ کلیسا و سورمه لی را تصرف کرده و از پرداخت مالیات به حکمران ،نخجوان

) برادر م1380 -1389محمد (قارا ق 781م/ 1380از سال 2.جلایري سرباز زدنداو .قارامحمد شخصی کارآمد بود .رهبري طایفه را برعهده گرفت ،بایرام خوجا

.توانست تحول جدي در وضعیت داخلی و خارجی قاراقویونلوها ایجاد کنند) بحران داخلی شدت م1374 – 1382پس از مرگ سلطان حسین جلایري ( .اي را محکمتر کرد اتحاد طایفه ،عگرفت و قارامحمد با استفاده از این وض

قارامحمد به سلطان احمد جلایري براي رسیدن به تاج و تخت کمک کرد و به قارامحمد را ،سلطان احمد .کشمکش میان این دولت با طایفۀ قاراقویونلو پایان داد

اي قاراقویونلو به رسمیت شناخت و مانع تدابیر و طایفه ۀبه عنوان رئیس اتحادی 3.ت او نشدتصمیما

توانستند با قدرت گیري فزایندة حکمرانان آغ قویونلو به هیچ وجه نمیمرتباً به ،آنان براي تضعیف موقعیت رقیب .اي قاراقویونلو کنار آیند طایفهۀاتحادی

شدیدي میان دو طرف بر سر تصاحب ةمبارز .کردند اراضی همسایه حمله میپندارند که موتاخارتن حکمران ج چنین میفاروق سومر و م.اینان .ارزنجان درگرفت

او نیز .از قارامحمد کمک خواست، ارزنجان که مغلوب آغ قویونلوها شده بوداین پیشنهاد را ،وفادار بود هاو قاراقویونلو هابه عداوت دیرینه میان آغ قویونلوچون

4.پذیرفتو وارد شکست سنگینی بر احمد آغ قویونل ،با موتاخارتنهمراه قارامحمد

1 -Minorski V. Uzun Hasan-İslam ansiklopedisi, c. 13-İstanbul, 1986, s.

91. 2 -Sümer F. Qaraqoyunlular c. 1, s. 43; Oğuzlar, s. 146; Kərim Odər.

Azərbaycan, s.51;Alizade A. Sotsialno-ekonomiçeskaya i politiçeskaya istoriya Azerbaydjana XIII-XIV vv.-Baku,1956, s. 338.

3 -Dogini Ş. Böyuk türk tarixi, c.6, s. 1766. 4 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 49; Yücel Y. Anadolu bəylikləri

haqqında araşdırmalar, c. II s.195, 272.

87/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو آغ که کند که این پیروزي آن چنان مؤثر واقع شد فاروق سومر اشاره می .کرد

مجبور شدند به زیر حمایت قاضی برهان الدین ،قویونلوها با دادن تلفات سنگین 1.قیصره بروند -حکمران سیواس

پس از مرگ قوتلوق بیگ رئیس طایفۀ بایندر و ق 791م/ 1389در سال كپیرعلی و قارایولو ،جنگ قدرت میان پسرانش احمد ،حکمران آغ قویونلو

عثمان كقارا یولوست احمد و پیرعلی برتري یافته و در مرحلۀ نخ .عثمان آغاز شدشکست دادند و او را به زندان انداختند ولی به ،پنداشتند که ترسناکش میرا

م آورده و رعت قارایوسف قاراقویونلو با قشونی بزرگ به قلمرو آغ قویونلو هجوسقارایولوك عثمان در رأس قشونی قرار گرفت که .قارایولوك را از زندان رها کرد

او بر آنها پیروز شد و به عنوان رئیس طایفۀ آغ .علیه قاراقویونلوها تشکیل شد 2.موقعیت خود را در دیاربکر محکم کرد ،قویونلو

در سرحدات جنوب اي قاراقویونلو اتحادیۀ طایفه ،در نیمه دوم سدة چهاردهمغربی آذربایجان استحکام یافته بود و قارامحمد براي گسترش قلمرو دولت خود و

از منابع .اتخاذ تدابیري را آغاز کرد ،نخست استحکام در آذربایجان ۀدر مرحلآید که قاراقویونلوها از وضعیت مساعد پیش آمده پس از اشغال چنین برمی

ق 790جمادي الاول 11م/1388مه 25ه کرده و در استفاد ،تیموریان در آذربایجانبزودي آنها مجبور به .تبریز را تصرف کردند ولی نتوانستند در اینجا استحکام یابند

3.ترك شهر شدندروابط آغ قویونلوها و قاراقویونلو ،در دورة اشغال آذربایجان توسط امیر تیمور

صرف آذربایجان با مقاومت امیر تیمور در کشمکش بر سر ت .به وخامت گراییدجهت دفع فساد قارامحمد «گوید که شرف خان بیتلیسی می .قارامحمد مواجه شد

بدفعات درگیریهاي بزرگ میان تیمور و ،در صفحات جنوبی آذربایجان

1 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c I, s. 49. 2 -Yücel Y. Anadolu bəylikləri haqqında araşdırmalar, c. II, s. 194. 3 -Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini. s. 58-54.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 88 1 »قاراقویونلوها رخ داد.

قارایولوك عثمان حکمران آغ قویونلو هم دشمن سلاطین عثمانی و هم 2.داد او نزدیک شدن به امیرتیمور را ترجیح می .وها بوددشمن قاراقویونل

قارایولوك عثمان در مبارزه با عثمانیان بر سر سیواس شکست خورد و با وساطت به نزد امیر تیمور رفته و حاکمیت حکمران جغتاي را ،موتاخارتان حاکم ارزنجان

3.پذیرفتویونلوها استفاده کرد و امیرتیمور در مبارزه با قاراقویونلوها سرکش از آغ ق

دشمنی میان این دو طایفه از دوره .دشمنی دیرینه میان آنها را شدت بخشید .سفرهاي جنگی تیمور آغاز شده و خود را به صورتهاي مختلف نمایان کرد

4.متفق او شدند هاقاراقویونلوها دشمن امیرتیمور و آغ قویونلودشمن ،ارامحمد توسط پیرحسیندهد که پس از قتل ق نشان می یم.سیف الدین

:نویسد ولی م.اینانج می 5میان دو طایفه عمیق تر شدکمک خواستن ،ابوبکر تهرانی از قتل قارامحمد توسط پیرحسین«

قارایوسف پسر قارامحمد از قارایولوك عثمان براي گرفتن انتقام پدرش و فرستادن قاراعثمان پسرش ابراهیم بیگ را با نیرویی به

6 ».دهد ایوسف خبر میکمک قارگاهی از ،کند که دو طایفه علیرغم دشمنی این مطلب یکبار دیگر ثابت میبا اینحال باید در نظر گرفت که این .کردند کمک رساندن به همدیگر امتناع نمی

یعنی دورة مبارزة شدید قارایولوك عثمان با ق 791م/1389حادثه مصادف با سال .باشد فۀ آغ قویونلو میبرادرانش برسر رهبري طای

قارایوسف با استفاده از ترك آذربایجان توسط امیرتیمور دربارة جهت تحکیم

1 -Şərəf-xan Bidlisi. Şərəf-namə, c.II, s. 91. 2 -Yücel Y. Teymurun Orta Şərq-Anadolu səfərləri, s. 76. 3 -Sümer F. Ağqoyunlular, s. 9; Yücel Y. Anadolu bəylikləri haqqında

araşdırmalar, c. II. s. 194. 4 -Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 64. 5 -Seyfəddini M.A. Göstərilən əsəri, s. 127. 6 -Yınanç M.X. Ağqoyunlular, s. 255.

89/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو آید که قارایوسف قاراقویونلو در از منابع چنین برمی .موقعیت خود کوشش نمود

چند بار شهر تبریز را تصرف کرده و ق 794م/1392تا ق 792م/1390بین سالهاي 1.مجبور به ترك آنجا شده بود ،امیرتیمور با شنیدن یورش دوبارة

کرد ي، علیه قشون امیرتیمور مبارزه میقارایوسف همراه با سلطان احمد جلایرآنان زیر ضربات تیمور مغلوب شدند و به .آورد اي بدست نمی ولی هیچ نتیجه

سلطان عثمانی با هدف استفاده از 2.حمایت سلطان بایزید عثمانی پناه بردنداز آنان حمایت کرد ،وسف و سلطان احمد جلایري در مقابل خطر امیرتیمورقارای

ترکیه عثمانی را ترك ،ولی قارایوسف در آستانۀ ایلغار تیمور به آسیاي کوچک .کرد

امیرتیمور جنگ نمایان قارایولوك عثمان را با قشون عثمانیان در جنگ با پس از آنکه 3.ر را به او دادسلطان بایزید در نظر گرفته و حاکمیت ولایت دیاربک

هاي اطراف دیاربکر را قارایولوك شهرها و قلعه ،تیمور آذربایجان را ترك کردبنا به ذکر منابع پس از مرگ .تصرف کرده و به تحکیم دولت خود پرداخت

جنگ شدیدي برسر تصاحب ،ق 805م/1403موتاخارتن حاکم ارزنجان در سال 4.یوسف قاراقویونلو و قارا عثمان آغ قویونلو آغاز شدارزنجان و بایبورد میان قارا

قارایوسف را از ،شیخ محمود نایب شام ق 807م/رجب 1405در ماه ژانویه در جنگ شیخ محمود با ،زندان دمشق آزاد کرد و او با قاراقویونلوهاي پیرامونش

قارایوسف شکست خورد و مجبور شد به وطن .فرج سلطان مصر شرکت کردرده بود و میان جانشینان او در آذربایجان جنگ شدیدي تیمور دیگر م 5.ددبازگر

.آغاز شده بودرا در موصل گذرانده و در بهار به ق807م/1405قارایوسف زمستان سال

1 -Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini. s.56-58. 2 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I c. 62. 3 -Cavad Hey'ət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış, s. 136; Yücel

Y. Teymur tarixinə dair araşdırmalar, c. II, s. 284. 4 -Xoca Sa'dəddin Əfəndi. Göstərilən əsəri, c.2, s. 95. 5 -Sümer F. Qaraqoyunlular, s. 67; Aka İ. Şahruxun Qaraqoyunlular

üzərinə səfərləri, s. 2.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 90 قارایوسف آغ قویونلو با هدف ،بنا به اطلاعات ابوبکر تهرانی .اطراف ماردین آمد

،اموش کردن عداوت فیمابین و تنظیم روابطدوباره با قاراعثمان و فر ۀعدم مواجه در این نامه آمده بود: .اي به وي نوشت نامه

بیا از این پس بریکدیگر هجوم نیاوریم .ما هر دو ترکمان هستیم«بهتر است که هرکدام از ما با دشمنانمان از .و همدیگر را نکشیم 1».روم و جغتاي بجنگد

ثمان با این پیشنهاد قارایوسف موافقت توان احتمال داد که قارایولوك ع میکنند که قارایوسف در بهار نکرد چون که فاروق سومر و عثمان توران اشاره می

در جایی بنام تاکی میان ماردین و حصن کیفه با قارایولوك ق 807م/1405سال نتیجه به انعقاد پیمان صلح رضایت عثمان در آویخته و طرفین پس از نبردي بی

2.دادندقارایوسف به آناتولی شرقی بازگشته و حاکمیت خود را به حاکمان وان و

او موفق .سپس به طرف آونیکه در نزدیکی ارزروم حرکت کردو بیتلیس قبولاند قلعه را از دست امیر دولاداي ،شد پس از آنکه تیمور آذربایجان را ترك کرد

3.فته بودهموکه سفارش مقابله با قارایوسف ترکمان را گر .بگیرددر سردرود بر ابوبکر ق 810ذیقعده 16م/ 1408آوریل 21قارایوسف در

اساس دولت قاراقویونلو را به مرکزیت شهر ق 812م/1410غلبه یافته و در سال حکمران قاراقویونلو که توانسته بود در اراضی جنوبی آذربایجان .تبریز گذارد

آغ قویونلو را خطري بزرگ براي ۀقدرت گیري روزافزون اتحادی ،استحکام یابد .کوشید تا این طایفه را تضعیف کند او می .آورد خود به حساب می

1 -Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi Diyarbəkriyyə, c.I, s. 58-59; Vuds C.

Göstərilən əsəri, s. 56: Efendiev O.A. «Kitabi Diyarbakriya» Abu Bakra Tixrani kak istoriçeskix istoçnik, s. 116.

2 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 68-69; Qaraqoyunlular. İslam ens. c. VI, s. 298; Turan O. Şərqi anadolu türk dövlətləri tarixi, s. 198.

3 -Aka İ. Teymurun ölümündən sonra Şərqi Anadolu, Azərbaycan və İraqi Əcəmdə hakimiyyət mübarizəsi, s. 61.

91/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو قاراقویونلو -آغ قویونلو ۀرابط ،در روند مبارزه بر سر تصاحب شهر ماردین

قارایولوك عثمان آغ قویونلو با استفاده از مبارزة .دوباره به وخامت گراییدنیروهاي خود را به طرف ماردین سوق ،ابوبکر تیموري قارایوسف قاراقویونلو با

قارایوسف در دشت موش این خبر را دریافت ق 811م/1409در بهار سال .داد 1.و او وادار به فرار نمود هکرده و به شهر آمید رفته و قارایولوك را شکست داد

.ن یافتبا پیروزي قاراقویونلوها پایا ،ادواري میان طرفین ۀبدین ترتیب مناقشبیشتر درگیریهاي آنان را شرح ،ان ترك در بحث از روابط این دومورخ

813م/ 1411در سال .اند آنان از توضیح علت این مناقشات اجتناب ورزیده .اند دادهقارایوسف دوباره به سوي شهر آمید رفته و اطراف شهر را چپاول کرد و در ق

در این جنگ نیز .یولوك شداارارگانی وارد جنگ شدیدي با ق ۀاطراف قلع 2.حکمران آغ قویونلو شکست خورد

خود ،کند که حکمران آغ قویونلو با وجود شکستهایش فاروق سومر اشاره میاین از آن روي بود که نه 3.داد را در مقابل حکمران قاراقویونلو مرعوب نشان نمی

قویونلو حمایت تنها حکمران جغتاي بلکه سلطان مملوکان نیز از حکمران آغ .کرد می

سلطان احمد جلایري را با ،حکمران تیموري را مغلوب کرد ،قارایوسفاو به همسایۀ خطرناك تیموریان .شکست بدرقه کرد و بر آذربایجان حاکم شد

کوشید تا قلمرو خود را به حساب در آن دوره شاهرخ تیموري نیز می .تبدیل شدبراي دولت ،عجم در قلمرو تیموریانادغام عراق 4.همسایگان گسترش دهد .کرد قاراقویونلو تولید خطر می

1 -Yınanç M.X. Ağqoyunlular, s. 258; yenə onun: Diyar Bekir-İslam

ansiklopedisi. c. III-İstanbul 1986, s 622; Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, 79; İsmayıl Aka. Teymur və dövləti. s. 46; Turan. O. Şərqi Anadolu Türk dövlətləri tarixi, s. 198.

2 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 90; Yınanç M.X Diyarbəkr s. 622. 3 -Sümer F'. Ağqoyunlular, s. 11. 4 -Fərzəliyev Ş. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə, s. 92.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 92 قارایولوك عثمان حکمران آغ قویونلو نیز از ادعاي تصاحب قلمرو دولت

کوشید تا بر مشکلات آن داشت و با هر وسیله ممکن می قاراقویونلو دست برنمیقاراعثمان .کرد با تیموریان برقراررا او روابط سنتی دوستانه .دولت بیفزاید

از حمایت شاهرخ تیموري ،ارش قارایوسفخواست تا در مبارزه با دشمن غد میاي که قاراعثمان به شاهرخ نوشته تا او را به جنگ علیه قارایوسف نامه 1.استفاده کند

در نامه آمده: .کند ، این مطلب را ثابت میو سلطان محمد اول عثمانی تحریک کندعداد خود از حاکمان آذربایجان و روم واهمه ما با قشون کم ت«

قدرت و متانت قارایوسف .ما منتظر ورود شما هستیم .نداریمترکمان براي مقابله با یکی از غلامان شما (منظور قاراعثمان)

نه تنها قارایوسف بلکه روم و شام نیز از هجوم شما .کافی نیستران بیزانس و همۀ بیگهاي آناتولی با امپراتو .شود تسخیر می

گیلان و لرستان ،ملیکهاي گرجی و حاکمان شیروان ،ترابوزان 2».آماده فرمانبرداري شما هستند

ات پنهانی او از نی .توسط قارایوسف به دست آمد ،نامۀ قاراعثمان به شاهرخدر .حکمران آغ قویونلو باخبر شده و مجبور شد تدابیري قطعی دربارة او بیندیشد

قارایوسف بر قاراعثمان پیروز شده و پیمان صلح میان طرفین ق 820م/1417سال قاراعثمان قلعۀ ساغور در شمال شرقی ماردین را به ،بنابراین پیمان .امضاء شد

رأس اسب و شتر 100قارایوسف تسلیم کرد و در عوض یک میلیون درهم پول و .با این وجود روابط ثابت میان طرفین دیرزمانی نپایید 3.گرفت

پیمان ،قاراعثمان به تحریک شاهرخق 821م/ ربیع الاول 1418در ماه مه قارایوسف از این مسئله باخبر شده و به .صلح را برهم زده و به ماردین حمله کرد

.سپاه قاراعثمان یورش برد و او را در اطراف شهر آمید مغلوب کرد 20در ،او بودقارایوسف که در تعقیب .قاراعثمان به منطقۀ حلب گریخت

1 -Seyfəddini M. Göstərilən əsəri, s. 170. 2 -Nəvayi Ə. Göstərilən sənəd və məktublar məcmuəsi, s. 180-184. 3 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 97.

93/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو ،مرج دابق در ساحل راست رود فرات ۀدر منطقق 821شعبان 10م/ 1418سپتامبر

،قاراعثمان با گریز به شهر حلب .شکست سختی بر حکمران آغ قویونلو وارد کرد 1.جان خود را نجات داد

در سال .رفت روابط دو طایفه در مجرایی خصمانه تر پیش می ،بعد از اینبه یعقوب پسر ،پیرعمر یکی از امراء قارایوسف در ارزنجان ق 823م/1420

به عنوان اسیر به تبریز و یعقوب مغلوب شده .قاراعثمان حاکم قلعۀ کماخ حمله کرداین حادثه را به سال ،با وجود استفاده از همین منبع یم.سیف الدین 2.آورده شد

3.داند مربوط می ق 821م/1418راعثمان همۀ نیروهایش را گردآورد. او براي گرفتن با این وجود به زودي قا

،انتقام از امیر پیرعمر و جلوگیري از پیوستن نیروهاي کمکی قارایوسف به اوپیرعمر ،در جنگی که روي داد .دشمن را در وادي تورغان مورد حمله قرار داد

ان خود او به دست قاراعثم .نفر از نزدیکانش اسیر شد 24مغلوب شد و پسران و 4.کشته شد

نقشۀ حمله به ،قارایوسف با گرفتن خبر حرکت شاهرخ به سوي آذربایجاندیري نپایید که خبر حرکت شاهرخ و همچنین .قاراعثمان را به تأخیر انداخت

تصمیم به گسترش ،رسید و او با استفاده از این وضع مرگ قارایوسف به قاراعثمان .رد ولی نتوانست به هدف خود برسداو به شهر ماردین حمله ک .قلمرو گرفت

در جنگ ق 824م/ ربیع الاول و ربیع الثانی 1421در ماههاي مارس و آوریل شدیدي که میان اسکندر قاراقویونلو و قاراعثمان آغ قویونلو در نزدیکی روستاي

اي به سلطان محمد اسکندر در نامه 5.قاراعثمان شکست سختی خورد ،شیخ رخ داد

1 -Yınanç M.X. Diyarbəkr, s. 622; Sümer F. Qaraqoyunlulular,c.I, s.99. 2 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 101-102; Ağqoyunlular, s. 12. 3 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 103; Ağqoyunlular, s. 12; Şərif bəy

Ə. Ərzurumun tarixi, s.79. 4 -Seyfəddini M. s. 171. 5 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, 119; Ağqoyunlular, s. 12; Oğuzlar, s.

250; میلادي رخ داده است. ن.ك: 1421پتروشفسکی برآن است که این نبرد در ماه مه -

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 94 نویسد : دربارة این جنگ چنین میاول عثمانی معلوم .برد .. غفلتاً جاسوسی را گرفتم که نامۀ امیران ازبک را می.«

وت قدیمی قصد دارد تا به همراه اشد که قاراعثمان با تجدید عدمن جاسوسی فرستاده و .ازبکها کمین کرده و خللی وارد کند

زار سوار شبانه بر ما با ده ه .آید .. به طرف ما می.فهمیدم که عثمانهزار نفر از دشمن کشته شد. سر احمد 20بیش از .او حمله کردیم

تواچی او را همراه با جمشید آقا افشار براي شما فرستادیم ،بیگ 1».که دوستی قدیم و محبت صمیمی را فراموش نکنید

براي گرفتن ،با هدف گرفتن انتقام ،حکمران آغ قویونلو با وجود این شکستاسماعیل .اهرخ کوشید تا او را به جنگ قطعی با قاراقویونلوها سوق دهدکمک شگوید که قاراعثمان براي تداوم دشمنی میان دو طایفۀ ترکمان و گرفتن آکا می

اگر ترکمنها و «به تحریک شاهرخ پرداخته و اشاره کرده بود که ،انتقام از اسکندرقانون در کشور برپا نخواهد شد و نظم و ،طرفداران قارایوسف تماماً نابود نشوند

2».وضعیت اهالی بهبود نخواهد یافتبه پیشنهادهاي مکرر شاهزادگان قاراقویونلو ،شاهرخ که با این نظر موافق بود

824رجب 21م/ 1421ژوئیه 30در .وقعی ننهاده و تصمیم به جنگ با آنان گرفتترکمانها دلاورانه ،رفتدر جنگی میان که تیموریان و قاراقویونلوها درگق

مجبور ،جنگیدند ولی تحت فشار سپاه تیموري که از نظر تعداد نیز برتري داشتندتصرف ارزنجان مهمترین پیروزي قاراعثمان « 3.شدند موقعیت جنگ را تغییر دهند

4».آغ قویونلو پس از این جنگ بودو خود به شاهرخ حاکمیت آذربایجان را به علی بیگ پسر قاراعثمان سپرده

Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 60.

.216نوایی، عبدالحسین. همان. ص . 12 - Aka İ. Şahruxun Qaraqoyunlular üzərinə səfərləri, s. 14 3 - Aka İ. Şahruxun Qaraqoyunlular üzərinə səfərləri, s. 14. Sümer F.

Qaraqoyunlular, c.I, s. 121-122. 4 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 12.

95/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو این واگذاري حاکمیت را ،نامۀ قاراعثمان به سلطان محمد دوم 1.خراسان بازگشت

روابط میان دو طایفۀ ترکمان را هرچه بیشتر ،این اقدام شاهرخ 2.کند تأیید می 3.تر کرد تیره

حرکت به ،اسپند قاراقویونلو با دریافت خبر حرکت شاهرخ به سمت خراسانتبریز به دست اسپند میرزا .علی بیگ به دیاربکر گریخت .سوي تبریز را آغاز کرد

مجبور به ،افتاد ولی چون باخبر شد که برادرش اسکندر به سوي تبریز راهی شد .اسکندر بر تخت آذربایجان نشست .ترك شهر شد

روابط دو طایفۀ ترکمان در زمان یورشهاي ادواري شاهرخ به آذربایجان خدمات قاراعثمان در زمان حملات شاهرخ به ،ابعبنا به گفته من .تر شد تیره

اسکندر خبر آمدن شاهرخ را ق 838م/1435در سال 4.کم نبوده است ،آذربایجانشاهرخ پیکی به نزد قاراعثمان فرستاد و پیشنهاد .شنیده و به آناتولی عقب کشید

.کرد تا راه رقیب را ببنددراه بر اسکندر بسته و در ،بود قاراعثمان که در ارزروم ،ان تركمورخبه نظر

بازهم آغ قویونلوها .جنگ شدیدي میان آنها درگرفت ق 839م/ محرم 1435اوت در ،قاراعثمان که در میدان جنگ زخم شدیدي برداشته بود 5.شکست خوردند

آید که جغتاییان که به محل جنگ آمده از منابع چنین برمی .ارزروم جان باختاز این رو آنان خواستند تا از تعقیب .ه وحشت افتاده بودندآن ب ةاز منظر ،بودند

6.قاراقویونلوها امتناع کنند) پسر قاراعثمان روابط م1435 – 1438در سالهاي فرمانروایی علی بیگ (

1 - Sümer F. Qaraqoyunlular, c.I, s. 124; Aka İ. Teymur və dövləti, s. 63;

Fərzəliyev Ş. s. 95-96. .227و 226نوایی، عبدالحسین. همان. ص . 2

3 -Fərzəliyev. Ş., s. 96. 4 -Nəşri M. c II, s. 611. 5 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 135; yenə onun: Ağqoyunlular, s. 14-

15; Aka İ. Teymur və dövləti, s. 71-72; Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c.I, s. 491.

6 -Metsopski F. Teymurləngin tarixi, s. 33.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 96 با وجود جنگ قدرت شدید میان وارثان .خصمانه میان دو طایفه ادامه یافت

جهانشاه قاراقویونلو به عنوان رئیس .ودعداوت میان طرفین کاهش یافته ب ،قاراعثماناو کوشید تا روابط خود را با حکمران .به تحکیم حاکمیت خود پرداخت ،دولت

آغ قویونلو بهبود بخشد ولی این نقشه عملی نشد و روابط دو طرفین به وخامت 1.گرایید

علل این وخامت روابط عصیان الوند میرزا پسر ،ان تركمورخبنا به اشارة سکندر قاراقویونلو بر جهانشاه و پناهندگی او به جهانگیر آغ قویونلو و عدم ا

جنگ شدیدي که میان دو 2.استرداد او علیرغم درخواست حکمران قاراقویونلو بوددر بهار سال .دو سال طول کشید ،آغاز شد ق 854م/1450طایفه در سال

سلطان بابر حاکم جهانشاه جنگ را متوقف کرد چون باخبر شد ق 856م/1452 .وارد ري شده است ،خراسان با هدف حمله به آذربایجان

از جهانگیر خواست تا او .جهانشاه دربارة صلح به جهانگیر پیک فرستادجهانشاه با هدف پیوند دادن جهانگیر به خود و .حاکمیت او را به رسمیت بشناسد

ختر جهانگیر براي از د ،براي اطمینان از جبهۀ غرب به هنگام حرکت به شرق 3.جهانگیر این پیشنهاد را پذیرفت .پسرش محمدمیرزا خواستگاري کرد

بدین ترتیب دشمنی دائمی که به مدت یک قرن میان دو طایفۀ برادر آغاز ولی اوزون حسن از این 4اي معین متوقف شد بطور موقتی و براي دوره ،شده بود

او دیاربکر را به چنگ .آغاز کرد حرکت برادر راضی نبود و مبارزه علیه او راجهانگیر تاب ایستادگی نیاورده و 5.آورد و تاج و تخت آغ قویونلو را تصاحب کرد

نویسد: ابوبکر تهرانی در این باره می .و به جهانشاه پناه برد

1 -Fərzəliyev Ş. s.99. 2 -Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s. 18; Qaraqoyunlular. İslam ensik., c.

VI, s. 303,Yınanç M.X. İslam ensik., c. III, s. 176. 3 -Aka İ. Teymur və dövləti, s. 85; Sümer F. Ağqoyunlular, s. 19; Yınanç

M.X. Cahanşah İslam ensik. c. III, s. 177. 4 -Yınanç M.X. Cahanşah İslam ensik. c. III, s. 177. 5 -Sümer F. Aztanınmış bir türk hökmdarı Uzun Həsən, s. 18.

97/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو از پیروزیهاي ،جهانگیر از برادرش اوزون حسن دلگیر شد«

اوزون حسن .شاه شدروزافزون به هول افتاده و عازم دربار جهانخواست تا او را از این عمل باز دارد و عثمان کُرد را به رسالت

باید که با .گفت که ما دوبرادر از یک پدر و مادر هستیم .فرستادسوگند یاد کنیم که پس از این راه ،یکدیگر عهد وپیمان ببندیم

.دوستی و صلح در پیش گیریم و از دشمنی و مخالفت دور باشیماتحاد با او متناسب ،به عداوت دیرینه میان ما و قاراقویونلوها بنا

1».نیستآید که اوزون حسن با یادآوري عداوت دیرینه از مطالب منابع چنین برمی

برادرش را از نزدیک شدن به دشمن برحذر دارد ولی او تا خواست ،میان دو طایفهپسر و -بودن روابط پدر با توجه به طرز فکر آن زمان بدلیل تیره .موفق نشد

کردند و همدیگر در بیشتر اوقات مبارزه میشاهزادگان علیه پدران یا ،خویشاوندان 2.کوشیدند با هر وسیله براي دستیابی به قدرت می

تر کرد روابط دو طایفه را تیره ،پناهندگی جهانگیر به جهانشاه و استمداد از اوماهیت دشمنی میان .لی دائمی گرفتو دشمنی میان جهانشاه و اوزون حسن شک

کوشیدند تا از تضادهاي داخلی ال میاین دو طایفه آن بود که هر دو طرف بطور فعجهانشاه به جهانگیر برادر اوزون حسن براي دست یافتن به .یکدیگر استفاده کنند

اوزون حسن نیز به پسران سرکش جهانشاه یاري .کرد تاج و تخت کمک می 3.رساند می

سلطنتش را به جهانگیر داد و ،نویسد که جهانشاه آغ قویونلو فاروق سومر می 4.ارزنجان را به اقطاع او سپرد و او را با اردوي آذربایجان به ارزنجان اعزام کرد

هزار سپاهی به 20پسر ترخانش رستم را با ق 861م/1457جهانشاه در بهار سال

1 -Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi Diyarbəkriyyə, c. I, s. 250. 2 -Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s.101. 3 -Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri, s. 65; İbrahimov C.

Qaraqoyunlu dövləti s.76; Feodalnıe qosudarstva na territorii Azerbaydjana v XV veka, s. 35.

4 -Sümer F. Ağqoyunlular, s. 20-21.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 98 و همراه با جهانگیر در ماه ژوئن در نزدیکی سپاه قاراقویونل .یاري جهانگیر فرستاد

رستم به اسارت درآمده و ،دیاربکر با اوزون حسن جنگیده و شکست خوردند 1.کشته شد

اطلاعات ،اي که به سلطان محمد دوم عثمانی فرستاد اوزون حسن در نامهک کند که جهانشاه ی م.اینانج اشاره می 2.مفصلی دربارة این نبرد ارائه کرده است

این 3.سال بعد با اوزون حسن صلح کرده و بسیاري از اسیران را بازپس گرفت نویسد: ابوبکر تهرانی در این باره می .کنند مطلب را منابع نیز تأیید می

ایلچی جهانشاه آمد و ،زمانی که اوزون حسن در قشلاق رقهّ بود« 4».صلح میان طرفین را دوباره تحکیم بخشید

ت اوزون حسن را مستحکمتر کرد و به او امکان داد تا این پیروزي موقعیافزایش تضادهاي درونی دولت قاراقویونلو و .ردیف حکمرانان بزرگ قرار گیرد

در اواخر سالهاي .شرایط را براي استحکام او فراهم کرد ،اغتشاش میان اعیان عشایرا در آناتولی به بیشتر شهرها و دژهاي قاراقویونلوه م1460 ۀو اوایل ده 1450م ۀده

اوزون حسن کوشید تا از عصیان پیربوداق بر پدرش .دست آغ قویونلوها افتاد 5.جهانشاه استفاده کند ولی موفق به اینکار نشد

اي به اوزون حسن فرستاد و اعلام کرد که اگر حکمران آغ جهانشاه نامهرا به او خواهد موصل و اربیل ،شهرهاي سینه جار ،قویونلو به پسر او کمک برساند

.بدین جهت پیربوداق نتوانست هیچ کمکی از اوزون حسن دریافت کند .داداوزون حسن را به مناسبت حمله ،جهانشاه پس از سرکوب شورش پسرش

اوزون .جهانشاه شمشیري نیز براي او فرستاده بود .موفق به گرجستان تبریک گفتکمر بست و به ایلچی گفت که این شمشیر را به ،حسن در ضیافتی که ترتیب داد

او قول داد که به حکمران بزرگ همواره وفادار خواهند .این نشان فرمانروایی است

1 -Sümer F. Ağqoyunlular, s. 21; Yınanç M.X. Cahanşah s. 179-180. .717و716نوایی، عبدالحسین. همان. ص . 2

3 -Yınanç M.X. Cahanşah, s. 180. 4 -Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi Diyarbəkriyyə. C.2, s. 309. 5 -YınançM.X. Cahanşah. s. 183.

99/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو بیشتر هدف سیاسی داشت و ،ولی دوستی و اتحاد میان حکمرانان آن دوران 1ماند

.تی داشتماهیتی موقّاین موضع اوزون حسن نسبت به دشمن غدارش تنها یک حرکت ظاهري

دانست که جهانشاه پس از سرکوب شورش او نیک می .تمدار دوراندیش بودسیاسنویسد که اوزون حسن ایلچیانی به نزد م.اینانج می .به سراغ او خواهد آمد ،پسرش

خوش قدم سلطان مصر فرستاده و به سلطان اطلاع داد که جهانشاه پس از سرکوب 2.به سروقت او خواهد آمد ،شورش پسرش

دولت قاراقویونلو دیگر یکی از دولتهاي بزرگ جهان ،ان تركخموربه نظر جهانشاه خود را جانشین حکمرانی قدیمی ایلخانی شمرده و .اسلام شده بود

خواست آغ قویونلوها را بر مناطق او می .کوشید تا قلمرو آنها را به دست گیرد میرا در دست جنوب شرقی آذربایجان و آناتولی شرقی با مرکزیت شهر دیاربکر

جهانشاه به هیچ 3.اوزون حسن را نابود نموده و انتقام بگیرد ،منکوب کرده ،داشتنداو سلطان عثمانی .توانست با گسترش قلمرو دولت آغ قویونلوها کنار آید وجه نمی

از تبریز به ق 871شوال 2م/ 1467مه 15از او کمک خواسته و در ،را آگاه کرده 4.سوي دیاربکر حرکت کرد

..) که روابط .اوزون چارشلی و ،م.اینانج ،ان ترك (مانند فاروق سومرمورخاتفاقات میان جهانشاه و سلطان عثمانی را با ،اند آغ قویونلو و قاراقویونلو را پژوهیده

رسد که قاراقویونلوها ت.بیغلی اوغلو به این نتیجه می .اند سکوت برگزار کردهعثمانی در فکر پیوستن به آنها در نبر با آغ متحد عثمانیان بودند ولی دولت

1 -YınançM.X. Cahanşah. s. 185. 2 -YınançM.X. Cahanşah. s. 184. 3 -YınançM.X. Cahanşah. s. 185. Aka İ. Teymur və dövləti. s. 90;

Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri, s. 191

4 -Hins V. Uzun Həsən və Şeyx Cüneyd, s. 41; Minorski V. Qaraqoyunlu Cahanşah və şe'rləri, s.163; Petruşevskiy İ.P. Qosudarstva Azerbaydcana v XV v., s. 168.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 100 1.قویونلوها نبود و نسبت به الحاق دولت قاراقویونلو به اوزون حسن بی تفاوت بود

ان ترك این موضع عثمانی را به دیدگاه سیاسی آنان در رابطه با حوادث مورخمنابع .دانند بر سیاست خارجی عثمانی مربوط می تاریخی و تمایل یک جانبه حاکماي جهانشاه پس از حمله به اوزون حسن نامه .کنند این موضع عثمانی را تکذیب می

:فرستاده و درخواست کمک کرده بود به سلطان محمد دوم عثمانی.. از ... براي دفع و مجازات او همت کنند.آن حضرت بلند همت«

منقطعامر تان در این شود که عناد و اراده شما صادقانه تقاضا می 2».نشود و خواست و هدف دوستان حقیقی به انجام برسد

کنند که جهانشاه قاراقویونلو به تحریک سلطان منابع یکبار دیگر تأیید میالی آماسیه به فرمان محمد دوم بایزید و« .محمد دوم عازم دیاربکر شده بود

3».کرد بایست به جهانشاه در نبرد با اوزون حسن کمک نظامی می میدر راه با خضربیگ ترخان ایلچی ،رفت ه که به سوي ارجیش میجهانشا

اوزون حسن دیدار کرد. ایلچی اطلاع داد که اوزون حسن تابع وفادار پادشاه است جهانشاه به خشم آمده و او را .برد اکنون در خرپوت در ییلاق به سرمی و

ت که اگر او محمد سفره چی را به نزد اوزون حسن فرستاد و خواس 4.بازگردانددر .گوید یا خود یا پسرش باید به نزد او بیایند واقعاً از اطاعت و وفاداري سخن می

.غیر اینصورت قشون به سراغ او خواهد رفتاي ی قاضی رکن الدین علی را با نامهاوزون حسن این خواسته را رد کرد ول

یاء را نپذیرفت و جهانشاه نیز هدا ،مطیعانه و هدایایی به قرارگاه جهانشاه فرستاد

1 -Hins V. s. 49. 2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 274

.552نوایی، عبدالحسین.همان. ص -3 -Berehet G. La Respubblika di Venezia ela Persia-Torina, 1865, s. 100.

(İqtibas Y.Mahmudovun «Vzaimootnoşeniya qosudarstv Akkoyunlu i Sefevidov s zapadnoevropeyskimi stranami. Baku, 1991, s. 58. götürülüb)

4 -Yınanç M.X. Cahanşah,-İslam ensiklopediyası, c. III, c. 186.

101/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو بدین ترتیب جنگ میان آغ قویونلوها و قاراقویونلوها گریز 1.ایلچی را بازگرداند

.ناپذیر شدهزار نفري قاسم بیگ و 5سپاه ،در اواسط سپتامبر .کچورا آمدپجهانشاه به چ

.هزار نفري خلیل میرزاي آغ قویونلو مغلوب شدند 3جهانگیر بیگ توسط سپاه او بسیاري از لشکر را باز گرداند و .گرفت نبرد را به تأخیر بیندازد جهانشاه تصمیم

در .به عیش و عشرت در سنجق مشغول شدبا تنی چند از نزدیکان و نیرویی اندك آنها مورد حملۀ ناگهانی اوزون حسن ق 872ربیع الثانی 5م/1467نوامبر 11شب

2.واقع شده و کشته شدزمان این حادثه توسط پژوهشگران به صورتهاي ذکر این نکته لازم است که

4 5و فرضعلیف 4مینورسکی ،1467مه 3ج.ابراهیموف .مختلف ذکر شده استتنها پتروشفسکی و .اند را گفته 1468ماه آوریل 6م.سیف الدینی ،اکتبر

اي اوزون حسن در نامه 7.اند را ذکر کرده 1467نوامبر 10س.محمدوف به درستی این حادثه را مفصلاً تشریح کرده است و ،حمد دوم عثمانی نوشتهکه به سلطان م

8.) بیان کرده است1467نوامبر 11ق ( 872ربیع الثانی 13زمان وقوع آن را در حاکمیت طولانی مدت جهانشاه بر دولت ،با این پیروزي اوزون حسن

نعلی اوزون حسن بر نیروهاي حس ق 873م/1468در سال .قاراقویونلو پایان یافتاو دولت آغ قویونلو را به .غالب آمده و به حیات دولت قاراقویونلو پایان داد

1 -Yınanç M.X. Cahanşah,-İslam ensiklopediyası, c. III, c. 186. 2 -Yınanç M.X. Cahanşah, İslam ensiklopediyası, c.III, e. 187; Sümer F.

Ağqoyunlular, s. 23; Aka İ. Teymur və dövləti s. 90. 3 -İbraqimov Dc. Feodalnıe qosudarstv na territorii Azerb, v XV veka. 4 -Minorski V. Qaraqoyunlu Cahanşah və şe'rləri, s.161. 5 -Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 102. 6 -Seyfəddini M. Göstərilən əsəri, s. 193. 7 -Petruşevskiy İ.P. Qosudarstva Azerbaydcana v XV v., s. 168;

Mamedov S.A. Azerbaydjan po istoçnikam XV-pervoy polovinı XVIII vv.,s. 153.

8 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 274, 275. .556و 555همان. ص نوایی، عبدالحسین. -

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 102 .پایتختی شهر تبریز برقرار کرد

ان ترك در موضوع روابط متقابل آغ مورخبا این اوصاف از بررسی پژوهش شود که بیشتر آنان این موضوع را به عنوان پژوهش روشن می ،قویونلو و قاراقویونلو

در روند تحلیل تاریخ سیاسی این دو را اند این موضوع یده و مجبور بودهبرنگزانی که به بررسی روابط این دو دولت مورخدولت یا طایفه بررسی کنند.

بیشتر سهم را به حوادث سیاسی داده و در بیشتر اوقات از توضیح آنها اند، پرداختهفهم این روابط اهمیت بزرگی ان ترك درمورخبا این وجود پژوهش .اند سرباز زده

.دارد

103/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو

عثمانی -روابط قاراقویونلو

،اي قاراقویونلو در موصل طایفه ۀاتحادیمیلادي در پایان سدة چهاردهم 1.نخجوان و سواحل جنوبی دریاچۀ گؤگجه استحکام یافته بود ،خوي ،ارزروم

.کرد ولتهاي همسایه را ناراحت میرهبران د ،قدرت گیري تدریجی این اتحادیهرغبت ،ایستادگی جانانۀ قاراقویونلوها در برابر هجومهاي تیمور به آذربایجان

دولتهاي همسایه بویژه سلاطین عثمانی و بیگ نشینهاي آناتولی شرقی را که راهی .جستند به آنان افزوده بود براي رهایی از استیلاي تیمور می

ان ترك مورخعثمانی به موضوع ویژة پژوهش براي -لومسئلۀ روابط قاراقویونشده و به همین جهت نیز آنان بصورت سطحی با این مسئله برخورد نتبدیل

م.اینانج و فاروق سومر که تاریخ سیاسی دولت ،اوزون چارشلی .اند کردهقارا مسئلۀ پناه بردن حکمرانان قاراقویونلو (قارایوسف و ،اند قاراقویونلو را پژوهیده

دولت را بررسی اند ولی روند روابط در اسکندر) به سلاطین عثمانی را ذکر کرده .اند نکرده

یعنی دورة تشدید مبارزه قاراقویونلوها با آغ میلادي در اواخر سدة چهاردهم پناه بردن رقیب سیاسی به حمایت تیمور موجب تقویت تمایل ،قویونلوها

،اي قاراقویونلو طایفه شد ولی اوج گیري اتحادیۀن عثمانی قاراقویونلوها به سلاطی :آید که از منابع چنین برمی .کرد دولت عثمانی را نیز ناراحت می

ملطیه توسط قارامحمد بیمناك شده ۀامیران عثمانی از تصرف قلع«

1 -Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini. Göstərilən əsəri, s.46, 56, 58;

Sümer F. Azərbaycan türkləşməsi tarixinə ümumi bir baxış, s. 442; Kərim Odər. Azərbaycan, s. 51, 55; Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c.I, s. 460.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 104 شخصی به نام .و به اتخاذ تدابیري براي جلوگیري از آن پرداختند

گوید: منتاش از ثمانی میشیخ حسن خطاب به سلطان بایزید ع .آن را باید با دیگري تعویض کرد .حفاظت قلعۀ ملطیه عاجز است

قلعه تسلیم ،اگر رأي من پذیرفته نشود و یا به تأخیر انداخته شود 1» .قارامحمد و یا دیگري خواهد شد و نابود خواهد شد

.شدبعدها وجود تضاد شدید میان امیران ارزنجان و سلطان عثمانی آشکار و »با قارامحمد متحد شد«بدین جهت نیز امیر موتاخارتن در مبارزه با سلطان عثمانی

به زودي اتحاد میان امیر 2.دید کردنیروهاي خود را تج ،با پشتیبانی این اتحادتأثیر خود را بر روابط ،ارزنجان با قاراعثمان آغ قویونلو و پناه بردنش به تیمور

.ردعثمانی گذا -قاراقویونلوروشن ،اگر روابط قاراقویونلو عثمانی از دیدگاه منابع عثمانی نگریسته شود

مینورسکی این را .کردند شود که ترکها با احتیاط و تردید به قاراقویونلو نگاه می میبا وجود علامات رافضی گري در باورها و طرز زندگی قاراقویونلوها مربوط

3.داند میهدف مبارزه با تیمور از سلطان بایزید عثمانی کمک قارایوسف قاراقویونلو با

شود: در نامۀ او گفته می .خواسته بوداین هواخواه ... اکنون در حال هجوم به آذربایجان است.تیمور«نخواهد توانست که با او مقاوله و مطاعله کند و جان خود را وت

ین امیدوارم که آن حضرت نیز از ا .فداي اهل اسلام خواهد کردباید به امراء سرحدات فرمان داده شود که آماده باشند .آگاه است

دفع آن نابکار از .و در صورت نیاز فرصت را از دست ندهنددربارة اوضاع دیگر آورندة این .هجوم به کفار ضروري تر است

1 -Aziz b. Erdesir-i Esterebadi. Bezmü-Rezm. Neşr. Kilisli Rifat-İstanbul,

1928, s. 345. 2 -Aziz b. Erdesir-i Esterbadi. Bezmü-Rezm, s. 383. 3 -Minorski V. Qaraqoyunlu Cahanşah və şe'rləri, s. 156.

105/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 1»... امیر مراد اطلاع خواهد داد.رسالۀ اتحاد

د : سلطان بایزید در جواب قارایوسف اطلاع دا ،.. اگر تیمور به آن ولایت نزدیک شود.فرمان داده فرمودم که«

.. آن آتش جهان افروز را با خاك .مظفر ما با کمک خدا رعساکنابودي او از ... و عالم را از دود ستم پاك کنند.یکسان کرده

باید که آن جناب نیز با حاکمان .هرکار دیگري واجب تر استلرستان متفق شده و بدون غفلت به ،گرجستان ،گیلان ،شیروان

2».نبرد آنان بشتابندآید که سلطان بایزید به قارایوسف در نبرد با دشمن از نامه چنین برمی

ام همسایه متحد کند که با حکّ خطرناکش کمک خواهد کرد ولی به او پیشنهاد می ،مورعثمانی در فضاي افزایش خطر تی -روابط قاراقویونلو .شده و وارد جنگ شود

.استحکام یافتقارایوسف و متحدش سلطان احمد جلایري برآن است که فاروق سومر

نتوانستند در برابر سپاه تیمور مقاومت کنند و تصمیم گرفتند به سلطان ایلدریم سلطان عثمانی شخصاً از قارایوسف استقبال کرد و منطقۀ آغ 3.بایزید پناه ببرند

کنند که ایلدریم بایزید همراه با ك اشاره میان ترمورخ .ساراي را به او داداي را به ارزنجان حملهق 803م/ 1401قارایوسف و سلطان احمد در تابستان سال

پناه بردن قارایوسف 4.او شهر را تصرف کرد و آن را به قارایوسف سپرد .ترتیب دادبی قارایوسف و سلطان احمد به سلطان بایزید نمی توانست بر روابط تیمور و بایزید

.تأثیر باشد

.26و 25نوایی، عبدالحسین. همان. ص . 1

2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 37 , 38. .119نوایی، عبدالحسین.همان. ص -

3 -Sümer F. Qaraqoyunlular c.I, s. 62; yenə onun: Qaraqoyunlular, İslam Ensiklopediyası, c. VI, s.297.

4 -Sümer F. Qaraqoyunlular c.I, s. 63; Yücel Y. Mutaharten və Ərzincan əmirliyi, s. 292; Teymurun Orta Şərq-Anadolu səfərləri, s. 136.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 106 اتحاد بایزید با خاندان قاراقویونلو همواره تیمور را ناراحت «

.. او از اتحاد قاراقویونلوها با سلطان عثمانی خشمگین .کرد می 1».بود

تیمور از این بیمناك بود که قارایوسف در آسیاي کوچک نیرو گردآورده و قارایوسف و سلطان احمد با برد که تیمور چنان ظن می« .نبرد جدیدي را آغاز کند

2 ».ایلدریم بایزید را به جنگ او تحریک خواهند کرد ،رفتن به عثمانیاطلاع داد که ،اي به حکمران عثمانی تیمور در نامه ،ان تركمورخبه نظر

درباره شرط 3، مند حفظ صلح فیمابین است ولی جهت ایجاد دوستی محکموآرزقتل -1مطرح کرد: ،رساند الک مسلمان زیان میقارایوسف قلدر و راهزن که به مم

3.اخراج از اراضی عثمانی -3تسلیم او جهت محاکمه -2او ،نویسد که سلطان بایزید به خواستۀ تیمور جواب منفی داد یاشار یوجل می

اطلاع داد که قارایوسف آناتولی را ترك کرده ولی اگر دوبارة بیاید در پذیرش او 4.تردید نخواهد کرد

اند که سلطان بایزید از کمک به ان ترك از توضیح این مسئله گذشتهمورخسلطان ،به نظر ذکی ولیدي توغان .قارایوسف و سلطان احمد چه هدفی داشته است

خواست تا اراضی تابع بایزید به بهانۀ حمایت از قارایوسف و احمد جلایري میاي قارایوسف در آناتولی شرقی و او قصد داشت از نیروه .ایلخانیان را تصرف کند 5.آذربایجان استفاده کند

هدف اساسی سلطان عثمانی استفاده از نیروهاي قارایوسف و سلطان احمد بدین .شد جلایري در نبرد با تیموري بود که به تدریج به مرزهاي او نزدیک می

ثمانی قوت ع -تمایل دوستانه در روابط قاراقویونلو ،ترتیب با تأثیر ضرورت منطقی

1 -Vamberi G. Əmir Teymur.-Bakı, 1991, s. 38. 2 -Nəşri M. c.I, s. 345. 3 -Yücel Y. Mutaharten və Ərzincan əmirliyi, s. 294-295; F. Sümer.

Qaraqoyunlular, c. I, s. 63. 4 -Yücel Y. Mütəhərtən və Ərzincan əmirliyi, s. 295. 5 - Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş, s. 347, 349.

107/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو قاراقویونلوها روابط .گرفته و تأثیر مثبت خود را بر رشد آتی این روابط گذارد

1.تا آخر ادامه دادند ،دوستانه را که از دورة ایدریم بایزید آغاز شده بودجنگ قدرت میان جانشینان او در ،ق 807م/1405پس از مرگ تیمور در سال

شاهزادگان تیموري را ،استفاده از این وضعقارایوسف با این .آذربایجان آغاز شدبا شکست سختی بدرقه کرده و دولت قاراقویونلو را به مرکزیت شهر تبریز برپا

.کردرا ،شاهرخ حکمران خراسان ،قدرت گیري روزافزون دولت قاراقویونلو

اق عراق عجم به قلمرو تیموري در حاقدام شاهرخ در ال .کرد ناراحت میاین خطر از آن روي بیشتر .راي دولت قاراقویونلو خطرناك بودب ،ق 817م/1415

2.کرد شاهرخ را به جنگ با قاراقویونلوها تحریک می ،شد که قاراعثمان آغ قویونلوقارایوسف که ضرورت برقراري روابط ثابت با حکمران قدرتمندي چون شاهرخ را

ه شهر سلطانیه را از دوبار براي تثبیت روابط کوشید و حتی دوستان ،دریافته بود نویسد: حسن بیگ روملو می .حکمران خراسان طلب کرد

شاه خراسان در مقابل این خواهش اعلام کرد که اگر قارایوسف «توانیم می ،یکی از پسرانش را به عنوان گروگان به نزد ما بفرستد

3».قارایوسف با این پیشنهاد موافقت نکرد .سلطانیه را به او بدهیمکه او با فرستادن پسرش به دربار خراسان در فت به آن جهت بود این مخال

.توانست مستقل رفتار کند واقع به وضعیت وابستگی شاهرخ دچار می شد و نمیتکاپوي شیروانشاه خلیل االله براي استقلال پس از مرگ پدرش شیروانشاه

رابطۀ دوستانه امتناع او از شناسایی حاکمیت قارایوسف و برقراري ،)1417ابراهیم (در چنین شرایطی قارایوسف اتحاد با .وضعیت را بدتر کرد ،میان او و شاهرخ

.سلطان محمد اول عثمانی را ضروري شمرد چنین نوشته بود: ،اي که به سلطان محمد اول فرستاده قارایوسف در نامه

1 -Öztuna Y. Türkiyə tarixi, c. 4, s. 277. 2 -Nəşr M. c.2, s.611. 3 -Fərzəliyev Ş., s.92.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 108 باید آذربایجان را به ... از شاهرخ بهادر یارلیق گرفتم.در این ایام«

شنیدم که به این حوالی لشکر کشیده و به .لاي او تحویل دهموکما نیز لشکر خود را در دامنۀ کوهی در .قزوین نزدیک شده است

ار به او امداد کند .. اگر روزگار غد.ایم و منتظریم آنجا گرد آوردهاز دشت ،او با قشون تاتار به گفه در ساحل قسطنطنیه خواهد رسید

از آنجا نیز به آذربایجان خواهد ،هد آمدقپچاق به دربند خوا.. .در این باره ... بسیار است... اخبار بازگو کردنی به شما.رسید

خواجه بهرام نخجوانی را نزد شما ،براي رساندن معلومات به شما 1».هرچه فرمان دهید به آن عمل خواهیم کرد .فرستادیم

.. .آنها سعی کنند«یند که ب سلطان محمد اول در نامۀ جوابیه چنین مصلحت میدر نامۀ سلطان محمد اول به قارا اسکندر پسر قارایوسف 2».آتش فته شعله ور نشود

شود : گفته میاگر تشویش و هجومی ... به جهت آگاه کردن ما مسعود باشید.«

خبر دهید تا به یاري خداوند و در صورت امکان دفع آن را ،باشد 3».بتوانیم

دادند مسئله از آید که آنها ترجیح می ین عثمانی چنین برمیاز مکتوبات سلاطنویسد که فعالیت سلطان اسماعیل آکا می .طریق دیپلماتیک حل و فصل شود

موجب نارضایتی در ،محمد اول که حاکمیت امیرتیمور را به رسمیت شناخته بوداتولی برپا حرکت عثمانیان علیه بیگ نشینهایی که امیرتیمور در آن .هرات شده بود

هایی به امیر تیمور و سپس آنان ارسال نامه .نیز مورد پسند واقع نشد ،کرده بودند .شاهرخ را جهت دعوت به آناتولی آغاز کردند

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 151 , 152.

.175و 174نوایی، عبدالحسین. همان. ص -2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 152.

.176نوایی، عبدالحسین. همان. ص -3 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 154.

.182نوایی، عبدالحسین. همان. ص -

109/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو داد که خواست با خطر تیمور روبرو شود و ترجیح می سلطان عثمانی نمی

ق 818یحجه م/ ذ 1416در ماه فوریه 1.ار مشغول باشدبه جنگ کفّ ،کار بجاي این اي را به توسط بوروندوق بهادر براي سلطان محمد اول فرستاد: شاهرخ نامهاگر ... دشمن دیگري نداریم.از غوغاي قارایوسف و اولاد او«

گرفته و به ما بدهند و جهت اطفاء آتش ،آنان به آن سمت بیایند 2».ه بکوشندنفت

اي دست زد تا از اجراء یلهسلطان محمد اول با احتیاط رفتار کرده و به هر وس : او نوشت .شاهرخ امتناع کند تخواس

ما اگر عذرخواهی قارایوسف را از آن درگاه تقاضاکنیم باشد که «از ،اگر به او اجازه ورود به ولایاتمان را بدهیم .قبول نیفتد ،حمیدیان ،ام همسایه از جمله قارامانها.. با حکّ.سرناچاري

تواند با قارایوسف می .شوند ا متحد میاسفندیاریان و ذوالقدره 3».ایجاد کند سلاطین مصر اتحاد

عدم تفاهم معینی ،یورش شاهرخ به آذربایجان ۀان ترك در آستانمورخبه نظر علت آن بود که پیرعمر حاکم .قاراقویونلو وجود داشت -در روابط عثمانی

ملک احمد اوغلو .ه بودقاراحصار را به محاصره گرفت ،ارزنجان از امراء قارایوسفدر 4.حسن از شاهزاد مراد والی آماسیه و سلطان محمد اول چلبی استمداد جست

شهر به تصرف پیرعمر .آن زمان سلطان محمد نتوانست کمکی به حسن برساند

1 - Aka İ. Teymur və dövləti, s. 59-60; Teymurilərin Azərbaycan ilə

əlaqələri, s. 15. 2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 150.

.164نوایی، عبدالحسین. همان. ص -3 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 151.

.166نوایی، عبدالحسین. همان. ص -4 - Nəşri M. Göstərilən əsəri, c.2, s. 537-538; Anhegger R. Mehmed b.

Halil ül-Kunevinin «Tarihi Ali Osmani»-İÜEF. Tarih dergisi. c. II, s. 3-4, 1950, s. 60; Danişman Z. Osmanlı imperatorluğu tarihi. c. III, İstanbul, 1958, s. 223; Uzunçarşılı İ.H. I Mehmed, s. 502.Ağdad M.s. 358.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 110 دیري نپایید که قارایوسف درگذشت و سلطان محمد اول با استفاده از .درآمد

1.اراضی از دست رفته را بازپس گرفت ،غوغاي جانشینی او در آذربایجانایلچی فرستاده و ،خواست بدون جنگ به هدف برسد حکمران جغتاي که می

نویسد: حسن بیگ روملو می .از قارایوسف خواست تا فرمانبردار شودایلچی که به تبریز نزد قارایوسف فرستاده شده بود بازگشته و «

.شمارد شاه مستقل میاطلاع داد که قارایوسف خود در آنجا پادقارایوسف .همۀ حاکمان و سرداران نواحی اطراف تابع او هستند

هاي کثیر دسته ،هاي قشون و شوکت پادشاه بدون ترس از غلبه 2».جنگجو داردایلچی ،از طرف شاهرخ به مقابله قارایوسف آمده بودکه امیرشاه ملک نیز

گفت که در صورت بازگرداندن فرستاده و مکرراً درخواست صلح را بیان کرد و عراق عرب تا روم و سوریه به او داده ،آذربایجان ،سلطانیه و قزوین به تیموریان

قارایوسف با این پیشنهاد موافقت نکرد و ایلچی شاه ملک را زندانی .خواهند شد 3.ه بودکرده و آمادة جنگ شد

اي براي فتحنامه زمانی که سلطان محمد اول بر محمد قارامانلو غلبه یافته و قارایوسف در پاسخ او را تبریک گفته و نوشت: ،4قارایوسف فرستاد

توانم بگویم که آنان همگی از دربارة ملکهاي ایلخانی تنها می«فرزند عزیزم .اند آب آمور گذشته در نزدیکی اصفهان گرد آمده

فرزندان سعادتمند .جهانشاه را براي محافظت سلطانیه فرستادملی منزاه محمد بهادر را با اسپند بهادر به قراولی در یک امیرش

ل در نزدیکی تبریز هستم فرستاده و خود با پنجاه هزار سوار مکمفرزند دلاورم .و اکنون در حال عزیمت به اوجان هستم

1 - Ağdad M., s. 345. 2 - Fərzəliyev Ş. Göstərilən əsəri, s. 94. 3 - Fərzəliyev Ş. s. 94; Aka İ. Teymur və dövləti, s. 61. 4 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 157,158.

.194و192نوایی، عبدالحسین. همان. ص -

111/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو قبه به کمین نشسته ع.. سوار در .قارااسکندر با بیست هزار نفر

1».استرایوسف دربارة چگونگی حملۀ شاهرخ و تعداد آید که قا از نامه چنین بر می

سلطان محمد اول در .اطلاعات همه جانبه به سلطان عثمانی داده است ،سپاه خودپاسخ روشنی در خصوص ،علیرغم ابلاغ خبر حمله شاهرخ ،پاسخ قارایوسف ،کنند که با وجود روابط دوستانه ان ترك اعتراف میمورخ 2.دهد کمک به او نمی

کمک رسانی سلطان عثمانی به قارایوسف این بود که او از درگیري علت عدم .کرد جدید با تیموریان اجتناب می

.قارایوسف در ییلاق اوجان درگذشتق 823شوال 28م/ 1420نوامبر 13ر داز متن این نامه 3.اي به سلطان محمد اول فرستاد به همین مناسبت نامهشاهرخ ة سلطان عثمانی نیز در میان ایلچیانی حضور داشت بهرام بیگ نمایندکه پیداست

نویسد: شاهرخ در این نامه می .که به نزد شاهرخ رفته بودندقارااسکندر پسران قارایوسف به شنیدم که شاه محمد و«

ما فی .اند .. با قاراعثمان جنگیده.کچوراي ارزنجان گریختهچپاو را گرفته ،آورداگر به جانب شما پناه .الحال به دفع او مشغولیم

4».و به درگاه ما بفرستید نویسد: سلطان محمد اول در پاسخ شاهرخ می

برشعف ما .و احوالات دیگر آگاه شدیم آذربایجان.. از ضبط .«از فرار قارا اسکندر به جانب روم پریشان شدیم و به .افزود

اشخاص آن نواحی فرمان دادیم که اگر خبري از او بگیرند

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 158,159.

.196و195نوایی، عبدالحسین. همان. ص -2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 159.

.197نوایی، عبدالحسین. همان. ص -3 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 160-161.

.205-203صنوایی، عبدالحسین. همان. -4 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 160-161.

.205-203نوایی، عبدالحسین. همان. ص -

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 112 1».بر او هجوم برند درنگ بی

ۀنتیج ،توان احتمال داد که چنین پاسخ سلطان عثمانی به نامۀ شاهرخ می .دریافت اطلاعاتی پیرامون قشون پرتعداد او بود

داد تا روابط دوستانه ) نیز ترجیح میم1421 – 1451سلطان مراد دوم عثمانی (با 2باشد ان ترك میورخماین نکته مورد تأیید .با دولت قاراقویونلو را حفظ کند

کمک نمایانی به ،اینحال سلاطین عثمانی در زمان یورشهاي شاهرخ به آذربایجان .قاراقویونلوها نکردند

خواست علت این بود که مراد دوم نمی ،به نظر خلیل اینالجیق و اسماعیل آکاه سلطان پندارد ک تنها ییلماز اؤزتونا چنین می 3.با خطر یک تیمور دوم مواجه شود

در برابر ،مراد دوم هرگز به این فکر نیفتاد که مانند قاراقویونلوها و مملوکانمراد دوم .او از استیلاي تیمور درس عبرت گرفته بود .تیموریان سرخم نکند

بدین جهت نیز .خواست مانند جدش بایزید روابط با تیموریان را خراب کند نمیتنها یک تماشاگر اقویونلوها توسط شاهرخ سلطان در برابر سرکوب چند بارة قار

4 .بودمنابع تاریخی وجود روابط دوستانه میان سلطان مراد دوم و قاراقویونلوها را

اسکندر قاراقویونلو به شیروان حمله کرده و به چپاول آن حدود 5.کنند تأیید میفوراً ،دید یشیروانشاه خلیل االله که در خود قدرت مقابله با اسکندر را نم .پرداخت

نویسد که حسن بیگ روملو می 6.از شاهرخ و قاراعثمان بایندر کمک خواست ق 838ربیع الاول 25م/1434نوامبر 6شاهرخ در پاسخ به خواهش شیروانشاه در

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 160-161.

.205-203نوایی، عبدالحسین. همان. ص -2 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı tarihi. c.I, Ankara, 1988, s. 360; Kırzıoğlu F.

Qars tarixi, c. I, s. 489; F.Sümer. Qaraqoyunlular c. I, s. 138. 3 -Aka İ. Teymur və dövləti, s. 69; İnalcik X. II Murad.-İslam ens. s. 603. 4 -Öztuna Y. Türkiyə tarixi, c. 3, s. 159. 5 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, c.I, s. 125. 6 - Aşurbəyli S. s. 248.

113/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو اسکندر تاب ایستادگی در برابر شاهرخ 1.براي سومین بار به آذربایجان حمله کرد

او قاراعثمان آغ قویونلو را که به خواستۀ .یزدنیافته و مجبور شد به آناتولی بگر .توقات شد ۀمغلوب کرده و راهی ناحی ،شاهرخ راه را بسته بودنویسد که اسکندر از حد دوستی میان پدرش قارایوسف و فاروق سومر می

از مرزهاي عثمانی عبور کرد و ،ایلدریم بایزید گذشته و بدلیل دوستی با مراد دومآید که از منابع چنین برمی 2.و در قشلاق قاز اوباسی جاي گرفتبه توقات آمده

مراد .اسکندر از مراد دوم خواسته بود تا اجازة دهد او زمستان را در اینجا بگذرانددوم به یورکوج پاشا والی آماسیه دستور داده بود تا بطور شایسته از اسکندر استقبال

ود اسکندر به خاك عثمانی علیرغم همۀ ور 3.همچنین هدایایی براي او فرستاد .کندشاهرخ را وادار کرد تا شیخ نورالدین محمد را به نزد مراد دوم ،تدابیر اتخاذ شده

.فرستاد 4.او را تحویل دهند ،آمده عثمانیاو اطلاع داد که اگر اسکندر به کشور

ر شأن عدم پذیرش اسکندر را د ،ییلماز اؤزتونا اشاره می کند که سلطان مراد دومخواست از این حکمران می ،سلطانی ندیده و چون وابسته به تیموریان بود

سلطان مراد دوم با پیشنهاد ،به نظر ذکی ولیدي توغان 5.قاراقویونلو خلاص شودشاهرخ مبنی بر اخراج اسکندر از کشور موافقت کرد و اوموربیگ و یورکوج پاشا

6.او را از کشور عثمانی بیرون راند ده واز امرایش را با قشونی به مقابلۀ او فرستادر « ،آید اسکندر که زمستان را در توقات گذرانده بود از منابع چنین بر می

فصل بهار از سر نادانی و غرور به غارت ولایت روم و چپاول مردم و آزار مردم

1 - Fərzəliyev Ş. s, 99; Aka İ. Teymur və dövləti, s. 71. 2 - SümerF. Qaraqoyunlular, c. I, s. 137-138. 3 - Xoca Sə'dəddin Əfəndi. Göstərilən əsəri, c.2, s.137; Fəsix Xəvafı.

Mücməli Fəsihi, s. 213. 4 - Aka İ. Teymur və dövləti, s. 72; F Sümer. Qaraqoyunlular, c.I, s. 137;

137; Fəsix Xəvafı. Mücməli Fəsihi, s. 213. 5 - Öztuna Y. Türkiyə tarixi, c.3, s. 161. 6 - Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş, c. I, s. 365; Böyük Türk

hökümdarı ŞahruhİÜEF Türk Dili ve Edebiyat dergisi. c. III, s. 3-4, 1949, s. 521-522.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 114 عثمانی رو به وخامت -درست به همین جهت نیز روابط قاراقویونلو 1.»پرداخت

.نویسد که یورکوج پاشا وضعیت را به اطلاع مراد دوم رساند فاروق سومر می .نهادمراد دوم از این مسئله برآشفته و اوموربیگ از امراء آناتولی را به سراغ اسکندر

نویسد که: اي به اسکندر می کنند که اوموربیگ در نامه منابع چنین بیان می 2.فرستادطرف خراسان رفته است و به ،شاهرخ که شما را شکست داده«

مناسب تر آن است که شما به طرف آذربایجان سرزمین اجدادي اي براي تداوم دوستی عزیمت شما وسیله .خود راهی شوید

3».خواهد بودبزودي اسکندر .کشور عثمانی را ترك کرد ،اسکندر با دریافت این نامه

رادرش جهانشاه شکست دوباره توانست شهر تبریز را به چنگ آورد ولی او از بدر آنجا ق 841شوال 16م/ 1438آوریل 20خورده و به قلعۀ النجق گریخته و در

.بدین ترتیب جهانشاه به حکمران آذربایجان تبدیل شد .کشته شددولت قاراقویونلو به عنوان یک دولت مستقل ،در دورة حکمرانی جهانشاه

امراء نافرمان درهم شکسته شد و مقاومت ،استحکام یافته و در نتیجۀ تدابیري .حاکمیت مرکزي تحکیم یافت

4.دهند میان جهانشاه و مراد دوم خبر می ان ترك از وجود رابطۀ دوستانهمورخهاي بسیار صمیمانه میان سلطان مراد نویسد که نامه اوزون چارشلی می 4.دهند می

به نزد مشهور به عنوان ایلچی مورخشکراالله .دوم و جهانشاه رد و بدل می شدبویژه بر روابط ،اي به سلطان مراد دوم جهانشاه در نامه 5.جهانشاه فرستاده شده بود

قدیمی دوستانه میان دو دولت تأکید کرده و مراد دوم نیز در پاسخ گفته که هیچ

1 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, c.I, s. 125; Metsopski F. s.

33; Xoca Sadəddin Əfəndi.. c.2, s. 179. 2 - Sümer F. Qaraqoyunlular c. I, s. 138. 3 - Xoca Sə'dəddin Əfəndi.Göstərilən əsəri, c. 2, s. 137; Uzunçarşılı İ.H.

Anadolu bəylikləri və Ağqoyunlu-Qaraqoyunlu dövlətləri, s. 184. 4 - Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c. I, s. 489; Uzunçarşılı İ.H. Anadolu

bəylikləri və Ağqoyunlu- Qaraqoyunlu dövlətləri, s. 184. 5 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı tarixi, c.I, s. 360, 439.

115/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو هر دو 1.اي براي خدشه دار شدن محبت دیرینه میان دو طرف وجود ندارد بهانه

2.هایی فرستادند ها و محبت نامه حکمران براي یکدیگر فتحنامهخصومت دیرینه میان آغ قویونلوها و قاراقویونلوها و همچنین این نکته که آغ

جهانشاه را وادار کرد تا روابط دوستانه را با ،قویونلوها رقیب عثمانیان بودندطبیعی است که سلطان عثمانی نیز با 3.عثمانیان براساس منافع مشترك ایجاد کند

عثمانی در دورة محمد دوم نیز رشد -روابط قاراقویونلو .هدف هماهنگ بوداین .پیدا کرد

راي محمد دوم نامه ب »فرزندم«نویسد که جهانشاه با خطاب م.اینانج میاز بررسی مکاتبات دو 4.کرد دریافت می» پدرم«نوشت و پاسخهایی با خطاب می

فتحنامه ها و ،روابط فیمابینآید که آنان همواره جهت تحکیم طرف چنین برمیهاي سلطان محمد دوم در یکی از نامه .فرستادند هایی براي یکدیگر می محبت نامهاند و از کسانی سخن به میان آمده که جهت کار از بورسا به تبریز آمده ،به جهانشاه

سلطان محمد دوم .این نشانگر روابط تنگاتنگ اقتصادي میان دو کشور می باشد سد که: نوی می

خود از بورسا به دیار شما کسبتاجري به نام احمد موسی جهت «او در سفر تبریز درگذشته و همۀ نقود و اموال او .آمده است

.. فرزند او شیخ محمد .توسط امناي درگاه شما ضبط شده است.. به والیان اشارت شود که به .آید .. به آنجا می.وارث متوفی است

رعایت نموده و اموال مضبوطه را جهت خویشاوندي شرعی 5 ».مسترد کنند

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 160-168.

.484و 483و 480ص نوایی، عبدالحسین. همان. -2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 170-175.

.497-485ص نوایی، عبدالحسین. همان. -3 - Minorski V. Qaraqoyunlu Cahanşah və şe'rləri, s. 163. 4 - Yınanç M.X. Cahanşah, s. 185. 5 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 223-224.

.501ص نوایی، عبدالحسین. همان. -

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 116 دهد که اموال مضبوطه بازگردانده شده و جهانشاه در نامۀ جوابیه اطلاع می

او امیر تاج الدین .شهرها و قلاع فارس و عراق عجم از تیموریان پاك شده است 1.ابراهیم مهتر را با هدایایی جهت رساندن این خبر فرستاد

وجود ،جهانشاه جهت موفقیت در جنگ با تیموریان م1450در سالهاي دهه شمرد و حتی به سلطان محمد فاتح که مدتی روري میضروابط حسنه با عثمانیان را

نامه نوشته و اطلاع داد در صورتی که سلطان به ،به کشورش تجاوز کرده بودحیوانی و هزار کیتال روغن 4 ،اراضی قاراقویونلو در همسایگی سیواس حمله نکند

2.حکمران عثمانی نیز این پیشنهاد را پذیرفت .هزار شتر به او خواهد دادان ترك از وجود روابط دوستانه میان جهانشاه و سلطان محمد دوم خبر مورخ

سیاست اجدادش در ،کند که سلطان محمد فاتح ییلماز اؤزتونا اشاره می 3.دهند میامه داده و روابط بسیار حسنه با جهانشاه دوستی و حمایت از قاراقویونلوها را اد

بیشتر به توضیح ،اند انی که به بررسی روابط دو دولت پرداختهمورخ 4.برقرار کرد .اند تا تشریح روابط متقابل ثبت میان حکمرانان پرداختهمروابط شخصی و

جهانشاه بر ابوسعید تیموري غلبه یافته و دولت م1450 ۀدر اواخر سالهاي دهاین واقعه تأثیر .راقویونلو به یکی از نیرومندترین دولتهاي شرق نزدیک تبدیل شدقا

محمد دوم که .خود را بر روابط سیاسی آن دولت با عثمانی برجاي گذاردبا ایستادگی سرسختانه دولت آغ ،کوشید تا فتح آناتولی شرقی را خاتمه دهد می

.قویونلو مواجه شدسلطان .یورش سلطان محمد به ترابوزان نشان داد این مسئله خود را در زمان

اي به جهانشاه چنین نوشت: محمد در آستانۀ این یورش در نامه.. مکتوب ارسالی به توسط مولانا شکراالله از جانب پدر عزیزم .«

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 224.

.203ص نوایی، عبدالحسین. همان. -2 - Uzunçarşılı i.h. Anadolu bəylikləri və Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu

dövlətləri, s. 184. 3 - Kırzıoğlu F. Qars tarixi, c.I. s. 489; Kurat A.N. s. 133. 4 - Öztuna Y. Türkiyə tarixi, c. 4, s. 90.

117/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو .. اگر مکاتبه میان ما به ... عازم ترابوزان هستیم.جهانشاه واصل شد

باب مکاتبه ،دیشۀ دیگر نکردهان ،جهت این حرکت به تأخیر بیفتد 1».را مسدود ننمایید

روابط دو طرف را بیشتر به وخامت ،ایستادگی آغ قویونلوها در برابر عثمانیانهاي چپاولگر به اطراف دسته ،آغ قویونلوها به رهبري اوزون حسن .سوق داد

گروههاي مبارز به ،به گرجستان هجوم برده م1466 - 67ق / 871فرستاده در همۀ .ارزروم فرستاده و قاراحصار را با موفقیت گرفته و به اوغوزلو محمد سپردند

.اینها موجب وخامت روابط آغ قویونلو شد ده و در آن نوشت: ااي به سلطان محمد فرست جهانشاه در این رابطه نامه

.. از قدیم الایام میان سلالۀ شریف ما و شما دوستی و محبت «.هیچ چیز مانع دوستی ما نیست .باشد است و می واقعی برقرار بوده

ولی حسن آغ قویونلو که در میانه ظهور یافته اگرچه در ظاهر نماید در اصل به نوع دیگر سلوك محبت و مظلومی بروز می

از آنجا که ظاهر و باطن او یکسان نیست روزبروز در .کرد میا شد و نقض در این ایام خباثت کامل در او هوید .ایجاد نفاق است

.. اگرچه برما هجوم آورد ولی .عهد و پیمان در او معلوم گردیدآن حضرت بلند همت بر دفع و .دفع او به سهولت ممکن شد

شود که در از شما با صداقت تقاضا می .مجازات وي جهد کنندخواست و عنادتان منقطع نشود و هدف و ،این مسئله اراده

2».برسدخواست دوستان حقیقی به انجام از ،آید که جهانشاه در جنگ شدید آتی با آغ قویونلوها از نامه چنین برمی

ان ترك دربارة این درخواست مورخ .سلطان محمد دوم کمک خواسته استکنند ولی طبق نوشتۀ هامر اگرچه جهانشاه از جهانشاه هیچ اطلاعاتی ارائه نمی

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 255-257.

.541-536ص نوایی، عبدالحسین. همان. -2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 273-274.

.553-552ص نوایی، عبدالحسین. همان. -

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 118 مشغول مبارزه با اسکندر سلطان محمد فاتح کمک خواسته بود ولی چون سلطان

1.نتوانست به استمداد او پاسخ گوید ،بیگ و نبرد در قلعه ائل باسان بودسلطان محمد دوم را به جنگ با اوزون ،آید که جهانشاه از منابع چنین برمی

بایزید والی آماسیه طبق دستور سلطان محمد دوم .حسن تحریک کرده استرساند ولی این کمک انجام وزون حسن یاري میبایست به جهانشاه در جنگ با ا می

.نگرفتبراي بیان ،اند عثمانی بحث کرده -ان ترك که از روابط قاراقویونلومورخ

حمایت سلطان محمد دوم از جهانشاه در برابر آغ قویونلو (که به عنوان بزرگترین در برائت جستن براي امپراتوري عثمانی ،دشمن دولت عثمانی معرفی شده است)

سیاست سلطه طلبانه علیه دولت آغ قویونلو و نسبت دادن تمام تقصیرها به گردن .اند آنها کوشش کرده

جهانشاه قاراقویونلو در جنگی تعیین ق 872ربیع الثانی 5م/ 1467نوامبر 11در اوزون حسن بزودي نیروهاي حسنعلی .کننده با اوزون حسن آغ قویونلو کشته شد

به حیات دولت قاراقویونلو .بوسعید تیموري را نیز قلع و قمع کردقاراقویونلو و ا .دولت آغ قویونلو به پایتختی شهر تبریز وارد صحنه شد .پایان داده شد

1 -Hammer İ.V. Osmanlı tarihi. c.I, Çeviren. M.Ata Bügünkü dille

özetleyerek yeniden yazan. A. Karahan-İstanbul, 1990, s. 243.

119/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو

عثمانی –روابط آغ قویونلو

عثمانی یکی از مسائلی است که در حد ۀروابط متقابل میان آذربایجان و ترکیاهمیت اصلی مسئله براي پژوهشگران عبارت از این .ضرورت بررسی نشده است

است که سیر حیات مردم آذربایجان در سده هاي پانزدهم و شانزدهم مستقیماً با .آغ قویونلوها و صفویه ارتباط دارد ،قاراقویونلوها ،گروههاي سیاسی شیروانشاهان

اجتماعی و اقتصادي این دولتها و همچنین ارتباط ،میق تاریخ سیاسیدرك ع .عثمانی جهت حل برخی مسائل تاریخ جهان ضروري است ۀمتقابل آنها با ترکی

اي با روابط اقتصادي گسترده ،مانند آغ قویونلو و صفویه شرق دولتهاي بزرگدر ساختار روابط بین الیاین دولتهاي فئودال موضع فع .اند دولتهاي همسایه داشته

جنگی کشورهاي آسیایی و -اصل اتخاذ کرد و نقش اساسی در اتحادهاي سیاسی .اند اروپایی علیه امپراتوري عثمانی ایفاء کرده

عثمانی را با هدف توضیح علل روابط -تاریخ شناسان مسئلۀ روابط آغ قویونلور عمومی به آن کشورهاي اروپایی با دولت آغ قویونلو بررسی کرده و بطو

پتروشفسکی رابطۀ دیپلماتیک دولت آغ قویونلو با کشورهاي اروپایی .اند پرداخته(بویژه ونیز) را پژوهیده و تمایل حکمرانان آغ قویونلو به اروپا را به سیاست

سلطان محمد ۀصباناهاي غ در نیمۀ دوم سدة پانزدهم و نقشه گمرکی ترکیۀ عثمانی 1 .داند وط می) مربم1451 – 1481دوم (

ج.ابراهیموف نیز در پژوهشهاي خود پیرامون تاریخ آذربایجان در سدة

1 -Petruşevski İ.P. Qosudarstva Azerbaydcana v XV veke, s. 172-173.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 120 در برخی آثار ضمن تأیید 1.کند نتایج علمی پتروشفسکی را تأیید می ،پانزدهم

.گیرد قرار می وهلۀ اولعثمانی در ۀسیاست سلطه طلبان ،عثمانی -روابط آغ قویونلوو دیگر دولتهاي غرب به عنوان واحدهاي دولت آغ قویونلو با جمهوري ونیز

-روابط آغ قویونلو 2.شدند شناخته می »خوفناك از خطر هجوم ترك«سیاسی 3.عثمانی در آثار ي.محمدوف بصورت گسترده پژوهش شده است

از نظر ،عثمانی ۀبراي ارزیابی درست تاریخ روابط دولت آغ قویونلو با ترکی ن به دو دوره تقسیم کرد :توا سیر این روابط را می ،علمی قدرت رسیدن آغ قویونلوهاه دورة پیش از ب -1 .قدرت رسیدن آغ قویونلوهاه ة پس از بردو -2

اتحادیۀ طوایف آغ قویونلو در بالادست رودهاي ،در نیمۀ دوم سدة پانزدهممیان .دیاربکر نیز مرکز این بیگ نشین فئودالی بود .دجله و فرات تحکیم یافته بود

یاشار یوجل و ییلماز .دشمنی سنتی برقرار بود ،امراء آغ قویونلو و سلاطین عثمانیاز اواخر سدة چهاردهم یعنی دورة حکمرانی یاؤزتونا معتقدند که این دشمن

.قاراعثمان آغاز شده استبراي ،عثمان بیگ رئیس آغ قویونلوها که قاضی برهان الدین را کشته بود

ضبط سیواس توسط ایلدیریم بایزید و دوستی .دکوشیدن تصرف سیواس میاین خصومت را ،عثمانیان با قاراقویونلوها بعنوان بزرگترین رقیب آغ قویونلوها

به نظر فاروق سومر روابط میان عثمانیان و قاراعثمان بنیانگذار بیگ 4.تشدید کرد 5.در مجراي دوستی دائمی جریان داشت ،نشین آغ قویونلوها

1 -İbraqimov Dj. Feodalme qosudarsva na territorii Azerbaydcana XV

veka, s. 41. 2 -Azərbaycan tarixi, c.I, s. 224. 3 -Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələrilə əlaqələri. Bakı,

1986;Vzaimootnoşeniya qosudarstv akkoyuilu i Sefevidov s zapadnoevropeyskim stranami, Baku,1991

4 -Yucel Yaşar. Timur tarihine dair araştırmalar. II-Türk Tarih Kurumu-Belleten, cilt XLII, sayı 166,-Ankara, 1978, s. 247-248; Öztuna. Türkiyə tarixi, c.4, s. 279.

5 -SümerF. Ağqoyunlular, s. 15.

121/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو اتحادیۀ طوایفی آغ قویونلو در سرزمینهاي هم مرز با دولت قدرت گیري

از این رو سلطان بایزید .دولتمردان این کشور را به تشویش انداخت ،عثمانیقاراعثمان که .نیروهاي خود را گردآورده و به مقابله با آغ قویونلوها برخاست

او .ه برقرار کردبا نیروهاي تیموري علیه عثمانیان رابط ،وخامت اوضاع را حس کرد .براي قشونهاي تیمور در زمان هجوم به آسیاي کوچک شرایط مناسب فراهم کرد

) در جبهۀ تیمور م1402پس از آنکه قاراقویونلوها در جنگ آنکارا (توفیق بیغ اوغلو چنین .عثمانی بمراتب بدتر شد -روابط قاراقویونلو ،جنگیدند

از اغتشاش موجود در داخل دولت عثمانی پندارد که آغ قویونلوها با استفاده می .کردند از تجاوز به قلمرو عثمانی اجتناب نمی ،پس از استیلاي تیمور

این ادعاي ،منابع آن دوره 1.سال ادامه یافت 50این تجاوزات در مدتی بیش از کنند. در نامۀ سلطان محمد اول غازي به ادعاي بیغ اوغلو را کاملاً تکذیب می

شود: یقاراعثمان گفته م.. ما تا این ایام از ایشان به غیر از دوستی و خیرخواهی چیز .«

.. خود را دوست قدیمی و از این جانب .ایم دیگري مشاهده نکرده 2».انسانی صمیمی دانسته و هیچ تغییري را در این رابطه راه ندهید

همچنانکه از نامه پیداست سلطان عثمانی به بحث دربارة مجراي دوستانه ولی باید در نظر گرفت که این .بط با قاراعثمان حکمران آغ قویونلو استروا

.دوستی ماهیت درونی نداشته و تنها ظاهري بوده استجنگ قدرت مداوم در درون اتحادیۀ م1450و 1440هاي در سالهاي دهه

هاي کشمکش .شد اي آغ قویونلو جریان دارد و قلمرو آنها دست به دست می طایفهتوجه سلاطین عثمانی را بخود ،ئودالی که در دورة قاراعثمان آغاز شده بودمداوم ف

اگرچه دولت عثمانی کوشید تا تدابیري علیه آغ قویونلوها اتخاذ کند .کرد جلب می .عثمانی به وخامت گرایید -روابط آغ قویونلو .ولی نتایج مهمی بدست نیاورد

1 -Hins V. Uzun Həsən və Şeyx Cüneyd, s. 50. 2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 155.

.185ص نوایی، عبدالحسین. همان. -

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 122 عثمانی -آغ قویونلو تصادم منافع تجاري نقش مهمی در وخامت روابط

دوم سدة پانزدهم راههاي تجاري اصلی بین المللی از اراضی دولت ۀدر نیم .داشت ،یکی از این راهها بازارهاي شرق نزدیک و میانه را با تبریز .گذشت آغ قویونلو می

1.داد ترخان به مسکو پیوند میشمناطق آذربایجان در ساحل خزر و از طریق هایران و ،ترابوزان بود که هندوستان -تبریز -وانی راه هرمزراه مهم دیگر کار

استانبول نیز اهمیت -بورسا -راه تبریز .داد آذربایجان را به دریاي سیاه پیوند می 2غرب داشت. -بزرگی در رشد روابط تجاري شرق

عثمانی و -بورسا نقش مهمی در روابط تجاري آذربایجان -راه تبریزکاروانهاي .اصلی در این جاده بود ۀتوقات منطق .کرد ي میاروپا باز -آذربایجان

پیوستند که از در اینجا به کاروانهاي حامل ابریشم می ،آمدند تجاري که از تبریز می .شدند پس از آن کاروانها راهی بورسا می .آمدند گنجه و گرجستان می ،شیروان

300 ،رفتند بورسا میزند در کاروانهاي ابریشم که به فخري دالسار تخمین میکند هر کاروان که از اشاره می قخلیل اینالجی 3.حیوان باري وجود داشتند 400تا

ابریشم شیروان نیز مکان 4.آورد کیسه ابریشم می 200بطور میانگین ،آمد تبریز میتنها تاجري به نام عبدالرحیم م1467در سال .اصلی را در تجارت بورسا داشت

5.هزار آقچه از شماخی به بورسا آورده بود 220ابریشم به ارزش کیسه 4400تعداد سلطان محمد دوم که مبارزه با ونیز را براي تسلط بر شرق دریاي مدیترانه

شرق موقعیت انحصاري را بدست -خواست در تجارت اروپا می ،آغاز کرده بودههاي تجاري آناتولی کوشیدند نه تنها بر را عثمانیان می ،به نظر مظفر آریکان .آورد

بدین جهت نیز سلطان محمد دوم 6.غرب حاکم شوند -بلکه بر تمام راههاي شرق

1 - Mahmudov Y.M. Öyrənilməmiş səhifələr. S. 13-24. 2 - Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələrilə əlaqələri, s. 12. 3 - Dalsar F. Türk sanaye ve ticaret tarihində Bursada ipekçilik-İstanbul,

1960, s. 129. 4 - İnalcik H. Bursa: XV asirde sanaye ve ticaret tarihine aid vesikalar.-

Türk Tarih Kurumu- Belleten, c. XXIV, s. 93.-Ankara, 1960, s. 53. 5 - Necdet S. Osmanlılarda sosyo-ekonomik yapı. c.I, -İstanbul, 1978, s.

125. 6 - Tarihde Türk devletleri, c.II, -Ankara, 1987, s. 653.

123/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو .تراشید به لطائف الحیل در تجارت اروپاییان با شرق مانع می

.داشت او به رشد بافندگی در اراضی ترکیه عثمانی توجه جدي مبذول میکه ابریشم خام شرق را به کوشید تا ترکیه را به کشوري تبدیل کند سلطان می

او با این هدف در مسیر انتقال .محصولات بافندگی تبدیل و به اروپاییان بفروشد .کرد ابریشم آذربایجان به اروپا از طریق ترکیه موانع مختلف ایجاد می

با شرایط غیرمساعد باید به ،ابریشم خامی که از آذربایجان آورده شده بوددانست آغ قویونلوها مجبور سلطان محمد که می .شد یتاجران عثمانی فروخته م

از تاجران آذربایجان عوارض ،هستند از طریق اراضی عثمانی با غرب تجارت کننددر دو ،رفتند از کاروانهاي آذربایجانی که به بورسا می .گرفت گمرکی سنگین می

1.شد محل (توقات و بورسا ) عوارض گمرکی گرفته میکند که تاجران آذربایجانی از عوارض گمرکی در شاره میا قخلیل اینالجی

اوزون حسن این مسئله را بدعتی ناحق از طرف سلطان .توقات بسیار شاکی بودنداز مقدار ،طبق قوانین سلطان محمد دوم 2.نمود محمد فاتح حساب کرده و تقبیح می

وارض گمرکی آقچه ع 2مقدار ،آقچه 100ابریشم خام یا پارچۀ ابریشمی به ارزش 3.شد اخذ میمیلیون 2 ،شد اي که از عوارض گمرکی تجارت کل اخذ می میلیون آقچه 3از

بدین ترتیب میان دولت آغ قویونلو و ترکیه 4.آقچۀ آن به ابریشم اختصاص داشتهدایت سیاست اقتصادي دولت عثمانی .عثمانی تضاد عمیق تجاري وجود داشت

.قوط دولت آغ قویونلو بیانجامدتوانست به س در این مجرا میکاروانهاي شرقی حامل زسلطان محمد دوم تنها به اخذ عوارض گمرکی ا

تنگه هاي بسفر و داردانل را که ق 857م/1453او در سال .ابریشم بسنده نمی کردتصرف کرد و سپس ،سیاسی و اقتصادي دارند ،نظامی -اهمیت استراتژیکی

1 - Atnhegger Rve İnalcik H. Kanunname-i Sultan ber mücabi orfı

Osmani-Ankara, 1956, s. 41; İnalcik X., Bursa, s. 52 2 - İnalcik X. Bursa, s. 52. 3 - Mahmudov. Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri. s. 12. 4 - İnalcik X. Bursa, s. 57.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 124 خواست تا سلطان می .ي را در شرق آغاز کردا سیاست سلطه طلبانۀ گسترده

،اسفندیاریان ،دولتهاي کوچک موجود در آسیاي کوچک (دولتهاي قارامانترابوزان و آغ قویونلو ) را ،لکات قونیه در آناتولی شمالیمستم ،لقدریاناذو ،آلاییه

1.از میان برداشته و تمام شبه جزیرة آناتولی را تحت حاکمیت خود درآوردکوشید تا براي کسب برتري در تجارت شرق و تأمین مواد خام صنایع میاو

بورسا به عنوان -توقات -بر راه ابریشم تبریز ،ی در داخل امپراتوريفابریشم بااز طرف دیگر عثمانیان با تصرف آناتولی 2.شاهرگ اقتصادي عثمانی دست یابد

ل بر راههاي ابریشم نظارت کام ،شرقی که داراي اهمیت اقتصادي فراوانی استبع مهم درآمد اه به مناین دو جاد .آورند بورسا را به دست می -حلب و تبریز -تبریز

3.خزانه عثمانی تبدیل می شدپندارد که این جادة ابریشم که بورسا را به تبریز یعنی چنین می قخلیل اینالجی

اصلی در توجه عامل ،داد بزرگترین مرکز تجارت شرق نزدیک و میانه پیوند می -اقدام سلطان محمد دوم جهت تسلط بر جادة تبریز 4.سلاطین عثمانی به شرق بود

5.بورسا موجب مبارزة سنگین و طولانی مدت میان عثمانی و آغ قویونلوها شدسلطان عثمانی در اندیشۀ فتح تمام قفقاز جنوبی و همچنین آذربایجان به عنوان منبع

.اصلی ابریشم زمانه بودموجب ،وششهاي سلطان محمد دوم جهت نابودي دولت یونانی ترابوزانک

کوشید تا با تصرف سلطان محمد می .عثمانی شد -وخامت روابط آغ قویونلوراه رقیب خود یعنی آغ قویونلوها را به دریاي سیاه بسته و روابط آنها را با ،ترابوزان

مد با تصرف ترابوزان سلطان مح ،به نظر صلاح الدین تانسل .غرب قطع نماید

1 - Maxmudov Ə. M. Vzaimootnoşeniya aosudarstv Akkoyuilu i

Sefevidov v zapadnoevropeyskimi stranami, s. 51. 2 - İnalcik H. Osmanlılar-İslam ansiklopedisi, c. VIL-İstanbul, 1988, s.

515. 3 - İnalcik H. Osmanlılar-İslam ansiklopedisi c. 12/II-İstanbul, 1988, s.

300. 4 - İnalcikX. Bursa, s. 51. 5 - İnalcik X. II Mehmed, s. 515-516.

125/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 1.غرب را بدست آورد -توانست نظارت بر راه تجاري دریایی بزرگ شرق می

در نیمۀ دوم سدة پانزدهم ،در شرایطی که سیاست اشغالگرانۀ عثمانی در شرق ق 863م/1459در سال .ترابوزان محکمتر شد -روابط آغ قویونلو ؛یافت شدت می

دبیگ به استانبول آمدند و خواستند تا باج ایلچیان آغ قویونلو به ریاست مراپرداختی ترابوزان به عثمانی لغو شده و مناطق سیواس و قیصري به عنوان جهیزیۀ

2.دسپینا خاتون به دولت آغ قویونلو تسلیم شوداوزون حسن که این جواب منفی را .سلطان محمد این درخواست را رد کرد

منطقۀ استراتژیک و مهم قویلو حصار ق 864م/ 1460در بهار سال ،دریافت کردهاي یاشار یوجل و ب.بایکال با استناد به نوشته .در نزدیک ترابوزان را تصرف کرد

یک ایلچی ،نویسند که سلطان محمد در این زمان با هدف صلح ابوبکر تهرانی می .را فرستاده بود »موش علی«به نام

بزرگش به نام خورشید بیگ نزد اوزون حسن این ایلچی را با یکی از امراء سلطان محمد فرستاده و درخواستهاي خود را پیرامون ترابوزان و قلاع پیرامون آن

سلطان این مطالبات را پذیرفت و به امراء خود سفارش .به عرض سلطان رسانید3.ل کنندکرد تا به ترابوزان حمله نکنند و آن منطقه را به اتباع اوزون حسن محو

بکیر بایکال .یب جلوي یک مناقشۀ حتمی میان دو دولت گرفته شدبدین ترتهاي اوزون حسن را در آمادگی سلطان محمد جهت سفر به علت پذیرش خواسته

.با اینحال سلطان محمد از فکر اشغال ترابوزان منصرف نشده بود 4.داند مور می

1 - Tansel S. Osmanlı kaynaklarına göre Fateh Sultan Mehmedin siyasi

ve askeri faaliyeti-Ankara, 1953, s. 17 2 - Mirmiroğlu V. Fatehi donanması ve deniz savvaşları-İstanbul 1946, s.

92; Kırzıoğlu F. Osmanlıların Kafkas ellerini fehti (1451-1590).-Ankara, 1976, s. 26-27.

3 - Yücel Y. Fatehin Trabzon fethi öncesinde Osmanlı-Trabzon -Akkoyuilu ilişkeleri.-Türk Tarih Kurumu-Belleten, s. XLIX, s. 194.-Ankara, 1985, s. 301-302; Baykal B.S. Fateh Sultan Mehmed-Uzun Hasan regabetinde Trabzon meselesi, s. 76.

4 - Baykal B.S. Fateh Sultan Mehmed-Uzun Həsən rəqabətində Trabzon məsələsi, s. 76.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 126 را در این صلاح الدین تانسل علت تردید سلطان محمد در روابط آغ قویونلوها

بیند که میافزایش تجاوزات اوزون حسن قطعاً به فاتح فهمانده بود که اگر «

،بیطرف نکند ،تواند از پشت سر به او ضربه بزند دولتی را که میمحمد دوم «به همین جهت نیز 1».حمله به ترابوزان خطرناك باشد

برد قشون خود را جهت ن ،حل مسئلۀ ترابوزان را به تأخیر انداختهبا اوزون حسن به ارزنجان حرکت داده و در محلی به نام یاستی

2 ».چمن اردوزدبکیربایکال و .ان ترك در مورد این مسئله اختلاف نظر وجود داردمورخمیان

گویند که هدف اصلی یاشار یوجل با نظر صلاح الدین تانسل مخالف هستند و می 3.نحملۀ سلطان محمد ترابوزان بود نه اوزون حس

که اوزون دولت آغ قویونلو در این زمان وضعیت بسیار دشواري داشت چونابوسعید تیموري نیز با .حسن در حال مبارزه با رقیب دیرینه یعنی قاراقویونلوها بود

بدین .آغ قویونلوها در میان دو خطر قرار گرفته بودند .قاراقویونلوها متحد شده بود .دولت کوچک فئودالی آغ قویونلو بوجود آمد ترتیب در این زمان خطر نابودي

ایلچیانی را به اردوي سلطان محمد در یاستی ،اوزون حسن با درك عمیق از اوضاع 4.چمن فرستاد

سلطان محمد فاتح ایلچیانی نزد اوزون حسن ،بنا به معلومات ابوبکر تهرانی نویسد: فرستاده و پیشهاد صلح داد. او می

د اوزون حسن فرستاد و خاطرنشان کرد که پادشاه روم ایلچی نز«

1 - Tansel S. Osmanlı qaynaqlarına görə Fateh sultan Mehmed, s. 264-

265. 2 - Tansel S. Osmanlı qaynaqlarına görə Fateh sultan Mehmed, s. 264-

265. 3 - Baykal B.S. Fateh Sultan Mehme-Uzun Həsən rəqabətində Trabzon

məsələsi. s.78; Yücel Y. Fatehin Trabzon öncəsində Osmanlı-Trabzon Ağqoyunlu ilişkiləri, s. 304-305.

4 - Maxmudov Ə.M. Vzaimootnoşeniya aosudarstv Akkoyuilu i Sefevidov, s. 54.

127/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو اگر او مادرش ساراي خاتون را جهت صلح نزد او بفرستد او حاضر است صلح کرده و از ادعاهایش در ارتباط با ترابوزان

1».منصرف شودبکیر صدقی بایکال .کرد ساراي خاتون ایلچیان آغ قویونلو را رهبري می

نویسد که درخواست سلطان و می کردهید یرستی اطلاعات ابوبکر تهرانی را تأدساراي خاتون 2.جواب ماند محمد از اوزون حسن براي فرستادن مادرش به نزد او بی

بنابه اطلاعات .بانوي پرنفوذ در اردوگاه جنگی سلطان عثمانی به گرمی استقبال شد »رماد«سلطان محمد و ساراي خاتون در اثناي مذاکرات همدیگر را ،منابع تاریخی

3.کردند خطاب می »فرزند«و از همۀ توانایی دیپلماتیک خود بهره گرفت و ،ساراي خاتون در این مذاکرات

توانست نخستین سفارش اوزون حسن را عملی کند: او سلطان محمد دوم را از مقاولۀ صلح ،به نظر رشاد اکرم 4.اندیشۀ جنگ با دولت آغ قویونلو منصرف کرد

ط عدم تجاوز آغ قویونلوها به قلمرو عثمانی و بیطرفی آنها به میان دو کشور به شر 5.هنگام هجوم قشون عثمانی به ترابوزان منعقد شد

تنها در سایه .این معاهدة صلح براي دولت آغ قویونلو اهمیت فراوانی داشتاین معاهدة صلح (که توسط ساراي خاتون منعقد شد) بود که دولت کوچک آغ

توانست استقلال خود را ،)به رویارویی با امپراتوري عثمانی نبود که قادر(قویونلو منصرف کردن سلطان محمد ،با وجود همۀ کوششهاي ساراي خاتون .حفظ کند

.دوم از فتح ترابوزان ممکن نشد

1 - Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə. c.II, s. 392. 2 - Baykal B.S. Fateh Sultan Mehmed-Uzun Həsən rəqabətində Trabzon

məsələsi, s. 80. 3 - Paşazadə. A. Göstərilən əsəri. s. 207-208; Nəşri M. Gösətərilən əsəri,

s. 2, s. 752-753. 4 - Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələrilə əlaqələri, s. 19;

Brokkelman C. İslam milletleri ve devletleri tarihi. Çeviren N. Çağatay-Ankara, 1964, s. 262.

5 - Reşat Ekrem. Osmanlı müahideleri ve kactüsiyonlar 1300-1920 ve Lozan müahidesi -İstanbul, 1934, s. 27-28.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 128 یاشار یوجل با تحلیل روابط سلطان محمد دوم با اوزون حسن در آستانۀ فتح

ه نه اوزون حسن جهت منصرف کردن سلطان رسد ک به این نتیجه می ،ترابوزانمحمد از فتح ترابوزان اقدام جدي انجام داد و نه سلطان محمد جهت بیطرف

روایات عثمانی مبنی بر برتري فاتح و درخواست .نگهداشتن کامل او کوشیداوزون حسن قابل قبول نیست چون که فاتح در تمام طول سفر ترابوزان از »شفاعت«

.کرد و بیم آن را داشت که او از پشت سر به او حمله کند یاط میاوزون حسن احتکند همراه کردن ساراي خاتون از طرف همچنان که ابن کمال به زیبایی بیان می

1.سلطان محمد نیز نشانگر این مسئله استساراي خاتون که .ترابوزان فتح شدق 866محرم 13م/ 1461اکتبر 26در

جانشینی عروسش (دسپیناخاتون) را بر تخت ترابوزان حق ،شاهد سقوط شهر بود .خزانۀ ترابوزان را با سلطان تقسیم کرد ،او با استفاده از این مسئله .یادآوري کرد

داند که سلطان در زمان مذاکرات اعطاء برخی یاشاریوجل این را به آن مربوط می 2.چیزها را به ساراي خاتون وعده داده بود

نویسند که سلطان محمد در زمان آمدن به سئویم می یاشاریوجل و علییک ،ساراي خاتون را که به عنوان گروگان همراه داشت ،سرحدات اوزون حسن

هیئت عثمانی .هیئت ایلچی و برخی هدایاء از خزانۀ ترابوزان را به نزد او فرستادبه شرط تأمین امنیت سرحدات شرق تجدید «مقاولۀ موجود با اوزون حسن را

خواست با این تدبیر پشت جبهۀ خود را به هنگام اجراي سلطان عثمانی می 3».کرد .هاي خود در غرب تأمین نماید سلطه طلبی

دولت آغ قویونلو نه تنها متفق خود بلکه تنها راه ،فتح ترابوزان ۀدر نتیجعثمانی بسیار به -روابط آغ قویونلو .دسترسی خود به دریاي سیاه را از دست داد

بیگ .حوادث قارامان تضاد میان این دو را به اعلاء درجه رساند .سردي گرایید

1 - Yücel Y. Fatehin Trabzon fəthi öncəsində Osmanlı-Trabzon-

Ağqoyunlu ilişkiləri, s. 311. 2 - Yücel Y. Fatehin Trabzon fəthi öncəsində Osmanlı-Trabzon-

Ağqoyunlu ilişkiləri, s. 311. 3 - Yücel Yaşar, Sevim Ali. Türkiye tarihi. c. Il-ankara, 1990, s. 158.

129/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو نشین قارامان که در ساحل دریاي مدیترانه و در موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب جاي گرفته بود به نقطۀ تلاقی دولت عثمانی (که براي تصرف همۀ شبه جزیرة

ي برقراري راه تجاري مستقیم با کوشید) و دولت آغ قویونلو (که برا آناتولی می .تبدیل شد کرد) کشورهاي اروپاي غربی تلاش می

از تجارت با دریاي سیاه محروم ،براي آغ قویونلوها که پس از اشغال ترابوزانبیگ نشین قارامان متحد سنتی آغ .اهمیت قارامان بسیار افزایش یافت ،شده بودند

استراتژیک اراضی قارامان براي -یت نظامیاهم .قویونلوها در برابر عثمانیان بوداوزون حسن در شرایطی که جنگ حتمی با .دولت آغ قویونلو بسیار زیاد بود

خواست اراضی قارامان را از به هیچ وجه نمی ،شد امپراتوري عثمانی نزدیک می 1.دست بدهد

،ننویسد که فتح ترابوزان توسط عثمانیا ی در این ارتباط میضعدنان صادق اراز دست دادن قارامان .کرد براي دولت اوزون حسن از ناحیۀ شمال تولید خطر می

بدین جهت نیز طبیعی بود .توانست براي حکمران آغ قویونلو خطرناکتر باشد میدر قارامان ،اوزون حسن که رقابت برتري جویانه بر آناتولی را آغاز کرده بود

ولتی متفق خود در این منطقه برسر کار مداخلۀ سیاسی و نظامی کند و بخواهد تا د 2.باشد

نویسد در شرایطی که درگیري با دولت رقیب عثمانیان در متین کونت میسلطان محمد فاتح ،شد آناتولی شرقی یعنی آغ قویونلوها رفته رفته نزدیک می

4پس از مرگ ابراهیم حاکم قارامان در 3.تصمیم گرفت تا قارامان را تصرف کندشرایط مناسب براي اشغال این منطقه توسط ،ق 868ذیقعده 22م/1464اوت

.سلطان عثمانی بوجود آمداوزون حسن از فرصت استفاده کرده و اسحاق را برتخت قارامان نشاند ولی

1 - Mahmudov Y. Azərbaycanın Avropa ölkıələri ilə əlaqələri, s. 20. 2 - Ərzi A.S. Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu tarixi haqqında araşdırmalar.s.

94. 3 - Akşin Sina. Türkiye tarihi. c. 2.-İstanbul, 1989, s. 91-92.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 130 اق حاس 1.ت قارامان را به دست آوردتخ ،اً پیراحمد با کمک قشون عثمانیبعد

ی حکمران آغ قویونلو که آمادة جهت استمداد به نزد اوزون حسن گریخت ول .نتوانست کمکی به او بکند ،شد نبردي تعیین کننده با جهانشاه می

را در »مسئله قارامان« کنند که دولت عثمانی که ان ترك اعتراف میمورخحقیقتاً به خطري براي دولت ،عرض مدت کوتاهی به رادیکالترین شکل حل کرد

2.آغ قویونلو تبدیل شده بودوارد ،رسیده بود »مسئلۀ قارامان«ران آغ قویونلو که به نخستین ناکامی در حکم

به م1464 – 1469او میان سالهاي .نبرد با متحدان شرقی ترکیۀ عثمانی شد ق 872م/ ربیع الثانی 1467اوزون حسن در نوامبر .موفقیتهاي پی در پی دست یافت

آغ آن پس از .اه دست یافتدر نزدیکی ارزنجان به پیروزي درخشانی بر جهانشتمام م1468حسنعلی پسر جهانشاه را نیز شکست داده و در بهار سال ،قویونلوها

دولت قاراقویونلو سقوط 3.ر جنوب رود کرُ را به چنگ آوردنداراضی آذربایجان د .جاي آن دولت آغ قویونلو به مرکزیت شهر تبریز تأسیس شد هب .کرد

اوزون حسن در نزدیکی قیزیل آغاج و ق 873م/ 1469در اوایل سال دولت تیموریان .هزار نفري ابوسعید تیموري را تارومار کرد 27سپاه ،محمودآباد

بدین ترتیب اوزون حسن در عرض 4.موقتاً بصورت وابستۀ آغ قویونلوها درآمدمدت زمانی کوتاه دو دشمن خطرناك خود را از میان برداشته و امپراتوري فئودالی

،عراق ،ارمنستان ،ل تمام آذربایجان در جنوب رود کرُ (به استثناء محال اردبیل)شام -دولت آغ قویونلو به نیروي مهم نظامی .کردستان و تمام ایران غربی را ایجاد کرد

عثمانی -از این زمان دورة دوم روابط آغ قویونلو .سیاسی شرق میانه تبدیل شد .آغاز شد

1 - Konyalı Y.H. Konya tarihi-Konya, 1964, s. 105-106; Tansel ?.

Osmanlı qaynaqlanna görə Fateh sultan Mehmed, s. 286. 2 - Qayabalı İ. Arslanoğlu Ç. Şərq problemi, s. 62. 3 - Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri. s. 23. 4 - İbraqimov Dj. Feodalnıe qosudarsva na territorii Azerbay-djana XV

veka, s. 36.

131/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو اوزون حسن برپا کنندة اتحاد نظامی ،عثمانی -یونلودر دورة دوم روابط آغ قو

در اواخر .از این زمان ماهیت روابط دو طرف نیز تغییر یافت .علیه عثمانیان بودمبارزه با عثمانی به مسئلۀ مهم سیاست خارجی دولت آغ م1460سالهاي دهه

اي تصاحب همۀ آسی ،اوزون حسن براي نابودي دولت عثمانی .قویونلو تبدیل شداو براي 1.کوشید با کشورهاي اروپایی میکوچک و ایجاد روابط مستقیم تجاري

الی را در پیش شد و سیاست خارجی فع نبرد با امپراتوري عثمانی آماده می .گرفت می

برنامۀ نابودي ،نویسد که در دربار اوزون حسن در تبریز ییلماز اؤزتونا میاین برنامه آناتولی و استانبول به آغ براساس .شد امپراتوري عثمانی تهیه می

دولت عثمانی نابود شده و .شد قویونلوها و تمام روم نیز به ونیز و متفقانش داده می 2.اوزون حسن برتخت استانبول خواهد نشست

با این وصف 3.دهد اي در تبریز خبر می مظفر ارندیل نیز از وجود چنین نقشهاو براي برتري در .الی داشتهاي غاصبانۀ فع اوزون حسن آغ قویونلو نیز برنامه

.شرق نزدیک و میانه با سلطان عثمانی رقابت شدید داشتبه تدارك جدي ،دید اوزون حسن که جنگ با ترکیۀ عثمانی را حتمی می

هزار 37حکمران آغ قویونلو تنها از عراق ،بنابر معلومات منابع تاریخی .پرداختزون حسن از همۀ حاکمان کوچک فئودال آسیاي صغیر او 4.سرباز آماده کرده بود

.کرد حمایت می ،که امپراتوري عثمانی آنها را از تاج و تخت برانداخته بودذوالقدریان و دیگر ،قیزیل احمد بیگ اسفندیاري ،شاهزادگان قارامان

آنان .حاکمان کوچک سابق آسیاي کوچک به دربار آغ قویونلو پناه آورده بودنداوزون حسن را به نبرد با عثمانی تحریک کرده و با آرزوي بازپس گیري دائماً

1 - Maxmudov Ə.M. Vzaimootnoşeniya aosudarstv Akkoyuilu i

Sefevidov., s. 59. 2 - Öztuna Y. Türkiyə tarixi, c. 4, s. 59. 3 - Erendil M. Tarihte Türk-İran ilişkeleri-Ankara, 1976, s. 35. 4 - Baykal S.B. Uzun Hasanin Osmanlılara karşı kati mücadileye hazırlığı

ae Osmanlı-Akkoyunlu harbinin başlanması-Belleten, c.XXI, s. 82, -Ankara, 1957, s. 271.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 132 کند که این مسئله اسماعیل حقی اوزون چارشلی اشاره می 1.زیستند قلمرو خود می

2.کشاند روابط میان دو دولت را به وخامت جنگهاي مداوم اوزون حسن و مشهور شدن او به عنوان یک فرمانده کارآمد

.سلطان محمد دوم را به تشویق انداخته بود ،رق نزدیک و میانهدر اروپا و شتارومار ،کامیابیهاي جنگی حکمران آغ قویونلو (از جمله نابودي دولت قاراقویونلو

)پیروزي بر شاهزادگان گرجی و مصري ،کردن قشون ابوسعید تیموري توانست سلطان عثمانی را ناراحت نکند. نمی

کند که سلطان محمد دوم به عنوان یکی از می صلاح الدین تانسل اشارهاز رویارویی با ،فرماندهان بزرگ زمان خود که لقب فاتح را کسب کرده بود

عثمانی بحث -در منابعی که از روابط آغ قویونلو 3.گزید اوزون حسن دوري میاوزون حسن به عنوان رقیب قدرتمند ترکیه عثمانی ارزیابی شده و با ،اند کرده

4.تیمور مقایسه شده استامیر 14هاي دشمنان عثمانیان در اروپا و آسیا در سده ۀبکیر صدقی بایکال با مقایس

سه .رسد که رقیبان شرقی براي عثمانی خطرناکتر بودند به این نتیجه می م،15و توانستند اوزون حسن و شاه اسماعیل می ،خطر بزرگ در شرق یعنی تیمور

ن برداشته و آن را به یک بیگ نشین کوچک تبدیل حکومت عثمانی را از میاییلماز اؤرتونا نیز 6.باشد این نظریه مورد قبول اسماعیل اوزون چارشلی نیز می 5.کنند

دولت متخاصم با عثمانی 20یان نیز آغ قویونلوها را قدرتمندترین دولت در م

1 - Baykal S.B. Uzun Hasanin Osmanlılara karşı kati mücadileye hazırlığı

ae Osmanlı-Akkoyunlu harbinin başlanması-Belleten, c.XXI, s. 82, -Ankara, 1957, s. 277.

2 - Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, s. 191. 3 - Tansel S. Osmanlı qaynaqlarına gorə Fateh sultan Mehmed, s. 21. 4 - Baykal B.S. Uzun Həsənin osmanlılara qarşı qəti mücadiləyə

hazırlıqları, s. 268. 5 - Baykal B.S. Uzun Həsənin osmanlılara qarşı qəti mücadiləyə

başlaması, s. 201. 6 - Uzunçarşılı İ.H. II Beyazid-İslam ansiklopedisi. c.II-İstanbul,1986, s.

394.

133/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 1.داند می

غالگرانۀ ان ترك براي سرپوش گذاشتن بر سیاست اشمورخطبیعی است که خواهد دهند که تنها می کوشند و آن را به عنوان دولتی نشان می دولت عثمانی میان ترك ستایشگر شخصیت و مورخبا اینحال تصادفی نیست که .از خود دفاع کند

تحقیر کنندة رقیبان وي و چشم پوشاننده بر ،پیروزیهاي سلطان محمد دومکنند که آغ قویونلوها یک نیروي سیاسی اعتراف ،پیروزیهاي رقیبان مجبور بودند

.اند قدرتمند بودهاوزون حسن خود را جانشین امیرتیمور ،ان تركمورخبرخی ۀبنابر نوشت

9در ،شود یک نامه که در موزة توپقاپی سراي نگهداري می ةنویسند 2.دانست میان آغ دهد که حکمر کند و نشان می بند اوزون حسن را با امیرتیمور مقایسه می

اوزون حسن در منابع اروپایی نیز به تیمور 3.قویونلو حتی از تیمور نیز برتر است 4.شود شود و گاه تیمور دوم نیز نامیده می تشبیه می

کار فتح امیرنشین ،سلطان عثمانی جهت کسب برتري در رویارویی آیندهدر امور قارامان اگرچه اوزون حسن از سلطان خواست تا .قارامان را به پایان رساند

مذاکرات ساراي خاتون دیپلمات 5.اي در برنداشت ولی این کار نتیجه نددخالت نک ،دیپلمات برجسته با سلطان عثمانی جهت بازگرداندن قارامان به حاکمان پیشین

.سودي دربر نداشتآغ قویونلو به مرحلۀ -در حال نزدیک کردن تضاد عثمانی »بحران قارامان«

سیاسی نیز وجود -میان دو دولت تضادهاي عمیق نظامی بدین ترتیب .جنگ بود .سیاست غاصبانۀ حکومت عثمانی بود ،داشت اصلی ترین عامل این تضاد

،سلطان عثمانی ایلچیانی به دربار آغ قویونلو فرستاد تا در حین مذاکرات

1 - Öztuna Y. Başlanğıcından zamanımıza qədər Türkiyə tarixi, c. 4, s. 60.

2 - Tansel S. Osmanlı qaynaqlarına görə Fateh sultan Mehmed, s. 300. 3 - Tansel S. Osmanlı qaynaqlarına görə Fateh sultan Mehmed, s. 302. 4 - Hins V. Uzun Həsən və Şeyx Cüneyd, s. 31. 5 - Turan Ş. Fateh Mehmed-Uzun Hasan mücadilesi ve Venedik.-Tarih-

araştırmalan dergisi. c. III, sayı 4-5, -Ankara, 1965, s. 97.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 134 شرف الدین .فرصت لازم را بدست آورده و تدارکات جنگی لازم را انجام دهد

بایست در قبال همۀ اقدامات عثمانی علیه آغ نویسد که ایلچیان عثمانی می توران میرا منعقد »مقاولۀ صلح دوستانه و وجدانی«عذر خواهی کرده و ،قویونلوها

،وشاهزادگان قارامان و کاترینو زن ،نمودند ولی در اثر کوششهاي دسپینا خاتون میاوزون حسن جهت فتح قارامان 1.حکمران آغ قویونلو ایلچیان عثمانی را نپذیرفت

در کرانۀ دریاي مدیترانه و پیوستن به نیروهاي نظامی دولتهاي غربی (از جمله جنگ ق 876م/1472در سال .به نیروهاي خود فرمان حمله داد ،جمهوري ونیز )

.عثمانی آغاز شد -آغ قویونلوو ان ترك عادتاً تقصیر جنگ را به گردن اوزون حسن انداخته مورخ

متین .اند تا براي سیاست غاصبانۀ سلطان محمد دوم حق ایجاد نمایند کوشیدهي در آذربایجان و ایران بسنده نویسد که اگر حسن پادشاه به برتر کونت می

سلطان محمد فاتح در آناتولی جنوب شرقی نیز مقابل آغ قویونلو کوتاه ،کرد میکه م 1472تنها در سال .می شد آمد و به فعالیت در شبه جزیرة بالکان مشغول می

حسن پادشاه حاکمیت خود را به درون آناتولی تحت حاکمیت عثمانی گسترش 2.طرف مقابل به مقابله برخاست ،داد

یزاوغلو برخی حقایق تاریخی تحصیل سدر پژوهش تاریخی عصمت بارماق ،اتنویسد که بصورت سنتی اراضی آناتولی واقع در شرق رود فر او می .اند شده

عبور سلطان .شد قلمرو قانونی دولتهاي حاکم بر ایران و آذربایجان محسوب میحکمران آغ قویونلو را که دولت بزرگ در اراضی محمد فاتح از رود فرات،

به دفاع از سنت تاریخی وادار ،آذربایجان و آناتولی شرقی ایجاد کرده بود ،ایران 3.کرد

ق 878ربیع الاول 27م/1473اوت 30 مورخسلطان محمد فاتح در یارلیق

1 - Turan Ş. Fateh Mehmed-Uzun Hasan mücadilesi ve Venedik.-Tarih-

araştırmalan dergisi. c. III, sayı 4-5, -Ankara, 1965, s. 117. 2 - Akşin S. Türkiyə tarixi, c.2, s. 93. 3 - Parmaksızoğlu İ. Türklerde devlet anlayışı-Ankara, 1982, s. 38.

135/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو تصرف شهر توقات توسط اوزون حسن را علت اصلی جنگ با دولت آغ قویونلو

تنها یک بهانه براي ،نویسد که تصرف شهر توقات رحمتی آرات می 1.کند بیان میمهمترین علت خصومت دو دولت ترك این بود که حکمران آغ .این جنگ بود

.شد شرقی می ان عثمانی به سوي آناتولیقویونلو مانع پیشروي سلطهدف اصلی سلطان محمد فاتح تنها پاسخگویی به تجاوز اوزون حسن نبود

خواست براي جلوگیري از تکرار این تجاوزات دولت رقیب را نابود بلکه او میکرده و یا آن را به حالت یک واحد سیاسی درآورد که دیگر قدرت دخالت در

آ.کانتارینی اشغال قارامان توسط عثمانیان را علت اصلی 2.باشدآناتولی را نداشته 3.داند جنگ میان آغ قویونلوها و عثمانی می

نویسد ق میخلیل اینالجی .سلطان عثمانی براي جنگ تدارك جدي دیده بود 4.که سلطان محمد فاتح همۀ نیروهاي امپراتوري را به حال آماده باش درآورده بود

و 1472عثمانی در سالهاي -ایتالیایی خود شاهد جنگ آغ قویونلوج.م. آنجیولئلون او سلطان محمد فاتح جهت جنگ با اوزون حسن ۀبنا به گفت .بوده است م1473

عثمانی نیز رقمی مورخکاترینو زنو و ابن کمال 5.هزار سرباز آماده کرده بود 220هزار 100ان ترك نیز رقم مورخشاپولیو از 6.کنند نزدیک به این تعداد را ذکر می

7.اند را ذکر کردهعملیات موفقیت آمیز جنگی ق 876م/1472دولت آغ قویونلو در بهار سال

آغ ساراي و آغ شهر را تصرف ،قیصریه ،با عثمانی را آغاز کرده و شهرهاي توقات

1 - Rehmeti Arat. Fateh Sultan Mehmedin Yarlığı-Türkiyat Mecmuası. c.

Vl-İstanbul, 1939, s. 303. 2 - Rehmeti Arat. Fateh Sultan Mehmedin Yarlığı, s. 311. 3 - Puteşestvie Amvrosiya Eontarini posla v svetleyşey Vene?seanskoy

respubliki k znamenitomu Persidskomu qosudaryu Ozun Qasanu soverşennomu 1473 qodu. BİPOR, Spb, 1836, s. 130.

4 - İnalcik X. Bursa, s. 526. 5 - Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələri, s. 61. 6 - İbn Kemal. Tevarihi Ali Osman. VII defter. Naz., Ş. Turan-Ankara,

1957, s. 338-339. 7 - Şapolyo E.B. Yeni ve yalını çağlar Türkiye tarihi-İstanbul, s. 10.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 136 ره نظام خستۀ آغ قویونلو که از نیروي اصلی جدا اسو .کرده و به قارامان وارد شد

در نزدیکی دریاچۀ بیگ شهر ،تاده و به مراتب از نیروي عثمانی کمتر بودنداف 1.شکست سختی خوردند

سلطان .با فرارسیدن زمستان هر دو طرف عملیات جنگی را متوقف کردندبه 1473ماي براي اوزون حسن فرستاده و اعلام کرد که در بهار سال محمد نامه

،ن بود از آنجا که قارامان در دست عثمانی بودسلطان مطمئ 2.مقابلۀ او خواهد آمدبدین جهت او تصمیم گرفت همۀ .توانند به هم بپیوندند آغ قویونلوها و ونیز نمی

که نویسد مظفر ارندیل می .نیروهاي امپراتوري را به نبرد آغ قویونلوها سوق دهدهد دولت عثمانی در نبرد بزرگ شرق رقم خوا ةسلطان محمد باور داشت آیند

3.خوردجنگ شدیدي ،در ساحل رود فرات ق 878صفر 27م/1473در اول اوت

در نتیجۀ تاکتیک نظامی مناسب اوزون .میان آغ قویونلوها و عثمانیان در گرفتبه ساحل چپ ،سواران آغ قویونلو نیروهاي ضربت عثمانی را تارومار کردند ،حسن

شرف الدین توران .تی دادندرود فرات گذشتند و سلطان محمد دوم را شکست سخ ،کند که سلطان عثمانی که امید خود را براي پیروزي از دست داده بود اشاره می

یکی از افسران خود را جهت صلح به نزد اوزون حسن فرستاد ولی اوزون حسن به ماند و پیشنهاد صلح وفادار ،ایلچی ونیز خورده بود وسوگندي که براي کاترینو زن

4.را رد کرداوت 11در .سلطان عثمانی نیروهاي خود را به موقعیت بایبورد عقب کشید

سواران آغ قویونلو در درة اوچ آغیزلی در میان ق 878ربیع الاول 8م/1473در این نبرد که به نبرد اوتلوق بئلی .ارزنجان و ارزروم با قشون عثمانی مواجه شدند

1 - Öztuna Y. Türkiyə tarixi, c.4, s. 51. 2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 277,278.

.579-578ص نوایی، عبدالحسین. همان. -3 - Ərəndil M. Tarixdə türk-İran ilişikləri, s. 35. 4 - Turan S. Fateh Mehmed-Uzun Həsən mücadiləsi və Venetsiya, s. 121.

121.

137/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو آخر برتري خود را حفظ کردند ولی در سواران آغ قویونلو از ابتدا تا ،مشهور شده

آنان را با ،پایان نبرد ضد حملۀ پیاده نظام عثمانی که مجهز به سلاحهاي آتشین بود 1.جنگ با پیروزي عثمانی خاتمه یافت .شکست روبرو کرد

،دربارة عقد پیمان صلح میان عثمانیان و آغ قویونلوها پس از نبرد اوتلوق بئلیعلی سئویم و اسماعیل اوزون ،یاشار یوجل .ختلفی دارندان ترك نظرات ممورخ

شرف الدین ،صلاح الدین تانسل 2.دهند چارشلی از عدم انعقاد پیمان صلح خبر میمعتقد به عقد پیمان صلح ،براساس اطلاعات ابن کمال قتوران و خلیل اینالجی

3.هستندصلح میان طرفین اي مربوط به پیمان در تاریخ نگاري آذربایجان هیچ اشاره

،زمانی که سلطان محمد در شبین قاراحصار بود نویسد یابن کمال م .وجود ندارداوزون حسن شخصی را به نام احمد بگورجی به نزد سلطان فرستاد و سلطان محمد

4.صلح درخواستی اوزون حسن را منعقد کردنزد نویسد که هدف اوزون حسن از اعزام ایلچی به شرف الدین توران می

جلوگیري از ورود نیروهاي عثمانی به قلمرو آغ قویونلو و تجدید ،سلطان محمدمعالی أزون در 5.هاي فرستاده شده از ونیز بوده است قواي نیروهاي خود با اسلحه

نویسد: درباره صلح میان آغ قویونلوها و عثمانیان می »خونکارنامه«نام اثر خود با

1 - Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələrilə əlaqələri, s. 63-64. 2 - Yücel Y., Sevim Ə. Türkiyə tarixi, c.2, s. 177; Uzunçarşılı İ.H.

Osmanlı tarihi-c.II-İstanbul, 1988, s. 105. 3 - Tansel S. Osmanlı qaynaqlarına görə Fateh sultan Mehmed, s. 323.

Turan Ş. Fatah Mehmed- Uzun Həsən mücadiləsi və Benetsiya, s. 128; İnalcikX.P. Mehmed, s. 527.

نام ایلچی اوزون حسن را میرزا حسن نوشته است. سلطان محمـد فـاتح » خونکارنامه«معالی در کتاب -نیز علی فنـار را بـه همـراه او نـزد اوزون حسـن فرسـتاده و دختـر اوزون حسـن را بـراي پسـرش بایزیـد

خواستگاري کرد. ن.ك:- R. Anhegger. Mualinin Hunkarnamesi-İÜEF. Tarih dergisi. c.I, s. 1,-İstanbul, 1949, s. 155.

4 - İbn Kamal. Təvarixi Ali Osman, VII dəftər, s. 368. 5 - Turan Ş". Fateh Mehmed-Uzun Həsən mücadiləsi, s. 127-128.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 138 یوسف و ،جات پسرش زینالاوزون حسن تصمیم گرفت براي ن«

.ایلچی او با نام میرزاحسن به نزد فاتح آمد .فرخ جمال صلح کندسلطان به او گفت که لازم است اوزون حسن در آن سوي رود

او ایلچی را با درخواست ازدواج پسرش بایزید .فرات باقی بماند 1».با دختر اوزون حسن بازگرداندتوان رسید که یکی از اهداف مهم اوزون یاز معلومات معالی به این نتیجه م

صلاح .نجات اسیران آغ قویونلو از دست عثمانیان بود ،حسن در صلح با عثمانیانکند که اوزون حسن مبادلۀ اسیران دو طرف را در نظر الدین تانسل نیز اشاره می

2.داشته استبشیرقارا اوزون حسن ،برآن است که بنابر شرایط پیمان صلح قخلیل اینالجی

ان مورخ 3.حصار را ترك کرده و قول داد که دیگر به قلمرو عثمانی تجاوز نکندتوان نابودي ،کنند که اگرچه سلطان محمد پس از پیروزي ترك چنین بیان می

کنند) دولت آغ قویونلو را (که آنان به عنوان بزرگترین دشمن فاتح معرفی میگویا او اصلاً چنین هدفی نداشته و تنها داشته ولی به تعقیب او نپرداخت چراکه

4.خواست اوزون حسن را گوشمالی دهد مینویسد که علت اصلی عدم حملۀ فاتح بر صلاح الدین تانسل در این ارتباط می

،بنابر اطلاعات منابع تاریخی 5.احتیاط بوده است ،آغ قویونلوکه او پیروزي اوتلوق بئلی چنان براي سلطان گران تمام شده بود«

دیگر هرگز جرأت حمله به آغ قویونلو حمله نکرده و تمام توجه 6».خود را در جنگهاي آینده به اروپا معطوف کرد

1 - Anhegger R. Mu'alinin xunkarnaməsi, s. 155. 2 - Tansel S. Osmanlı qaynaqlarına görə Fateh Sultan Mehmed, s. 324. 3 - İnalcik X. II Mehmed, s. 527. 4 - Hins V. Uzun Həsən və Şeyx Cüneyd, s. 52. Tərcüməçinin qeydləri. 5 - Tansel S. Osmanlı qaynaklarına görə, Fateh Sultan Mehmed, s. 303-

304. 6 - Kniqa Orudj-beka Bayata - Don-Juana persidskoqo. Perevod s

anqliyskoqo, wedenie I kommentarii, d.i.n. O.Efendieva, k.i.n. A.Farzalieva, Baku, 1988, s. 62.

139/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو همه نیروهاي ،بدین ترتیب سلطان عثمانی که آغ قویونلوها مغلوب کرده بود

روابط آغ .نظامی خود را به جمهوري ونیز و دیگر دولتهاي اروپایی سوق داداوزون .عثمانی پس از نبرد اوتلوق بئلی در مجراي بحرانی ادامه یافت -قویونلو

،او یک هفته پس از نبرد .حسن از برنامۀ شکست دادن عثمانی منصرف نشده بودونیزي و ایلچی مجارستان را به حضور پذیرفت و به آنان زنو دیپلمات کاترینو

1.اطلاع داد که آمادة نبرد جدیدي با عثمانی می شودنویسد که سلطان محمد از اینکه اوزون حسن دولتهاي می قلیل اینالجیخ

اي به حسین بایقرا اروپایی را بر ضد عثمانی تحریک کرده باخبر شده و طی نامهکند که در ییلماز اؤزتونا اشاره می 2.پیشنهاد کرد که متفقاً بر آغ قویونلو هجوم برند

ن درگذشت و دیگر نیازي به اجراي اوزون حس ق 882رمضان 22م/1478ژانویه 6دهد که تضادهاي موجود میان دو دولت ترك همۀ اینها نشان می 3.این نقشه نبود

.هنوز هم حل نشده بودندتحریک دولتهاي اروپایی علیه عثمانی توسط «ان ترك مبنی بر مورخادعاي اوتلوق واقعیت ندارد چون که سلطان محمد پس از پیروزي در نبرد »اوزون حسن

در چنین شرایطی تحریک .همۀ نیروهایش را به جنگ با ونیز سوق داده بود ،بئلیآغ قویونلوها براي جنگ با عثمانیان و تقسیم قواي دشمن در دو جبهه براي

بدین جهت نیز دیپلماسی ونیز توجه اساسی خود را .جمهوري ونیز ضروري تر بود .انیان معطوف کرده بودبه تحریک آغ قویونلوها براي نبرد با عثم

ایلچی به دربار 3نویسد که جمهوري ونیز با این هدف شرف الدین توران میاوزون حسن به ایلچیان اروپایی اطلاع داده بود که در 4.اوزون حسن فرستاده بود

الدین شرف .عملیات جنگی علیه عثمانی را آغاز خواهد کرد م1476بهار سال وزون حسن اخباري انتشار داد مبنی بر اینکه در بهار سال کند که ا توران اشاره می

1 - İnalcik X. II Mehmed, s. 527. 2 - Maxmudov Ə. Vzaimootnoşeniya aosudarstv Akkoyuilu i Sefevidov,

s. 105. 3 - Öztuna Y. Başlanğıcından zamanımıza qədər Türkiyə tarixi, c.4, s. 57. 4 - Turan S. Fateh Mehmed-Uzun Həsən mücadilesi, s. 132-133.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 140 هزار نفر عازم جنگ با عثمانیان خواهد شد ولی 24تا 20با نیرویی بالغ بر م1477

.باربارو ایلچی ونیز این را باور نداشتبدین 1 .اوزون حسن قواي خود را نه به آناتولی بلکه به گرجستان حرکت داد

که پی در پی پس از نبرد اوتلوق بئلی راهی دربار اوزون حسن ترتیب ایلچیان ونیز .نتوانستند به هدف خود برسند ،شده بودند

6با مرگ اوزون حسن در 2.اوزون حسن نبرد با عثمانیان را از سرنگرفتکوشش جمهوري ونیز و همچنین دیگر دولتهاي اروپایی براي م1478ژانویه

پس از مرگ .یونلو تماماً به پایان رسیدشکست عثمانی توسط نیروهاي آغ قوسلطان .جنگ شدید قدرت میان جانشینان دولت آغ قویونلو آغاز شد ،اوزون حسن

.به مبارزه با برادرانش وارد شد ،خلیل که بر تخت نشسته بودعثمانی در دورة سلطان خلیل -ان ترك که به روابط آغ قویونلومورخ

قاضی علاء ،طان خلیل با هدف احیاء روابط دوستانهنویسند که سل می ،اند پرداختهاین 3.روابط دوستانه میان دو دولت برقرار شد .به استانبول فرستادالدین بیهقی را

4.باشد مسئله مورد تأیید منابع تاریخی میکند که سلطان خلیل جهت ابلاغ خبر فضل االله بن روزبهان خنجی اشاره می

قاضی علاء الدین ،عثمانی و برپایی رابطۀ دوستانهمرگ حسن پادشاه به سلطان کند حسن بیگ روملو نیز اشاره می 5.بیهقی صاحبدیوان خود را به استانبول فرستاد

6.که سلطان با هدف بهبود روابط این ایلچی را فرستادرسد که اوزون ییلماز اؤزتونا براساس معلومات محمد نشري به این نتیجه می

1 - Puteşestvie Amvrosiya Kontarini. s. 63-64; Mahımudov Y.M.

Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri. 2 - Turan Ş. Fateh Mehmed-Uzun Həsən mücadiləsi, s. 137. 3 - Barbaro i Kontarini o Rossii. Vıst. Stati, podqotovka v teksta , perevod

komment. E.Ç. Skricinskiy-L., 1971, s. 80. 4 - Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı tarixi, c.2, s. 105; Yücel Y., Sevim Ə.

Türkiyə tarixi, c. 2, s.177. 5 - Xunci F.R. s. 47. 6 - Fərzəliyev Ş. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə, s. 107.

141/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو هرگز با عثمانیان «وي وصیت کرد که پادشاهان بعدي از تبار ،رگحسن به هنگام م

.فرزندان او به این وصیت وفادار ماندند ».جنگ نکنندناشی از ضرورت بود ،عثمانی ۀبه نظر ما برداشتن چنین گامی از طرف ترکی

دانست که دولتهاي اروپایی آغ قویونلوها چون که سلطان محمد دوم به خوبی میاو براي اینکه بتواند همۀ نیروهایش را به اروپا .کنند رد با عثمانی تحریک میرا به نب

چنین گامی را در برابر آغ قویونلو ،سوق داده و جلوي اقدامات اروپایی را بگیرد .برداشت

روابط با عثمانی رو به بهبودي ،با روي کار آمدن سلطان یعقوب آغ قویونلوعقوب روابط دوستانه با سلطان ینویسد که می ج.دوگین شرقشناس فرانسوي .نهاد

از جلب چنین نیروي ،ترسید عثمانی برقرار کرده بود و چون از سرگذشت پدر می 1وحشتناکی علیه خود دوري می گزید.

کند که سلطان یعقوب با بایزید روابط دوستانه برقرار ج.هامر نیز تأیید میبه استانبول ایلچیان و هدایایی را ت بدفعا ،سالۀ حاکمیت خود 12کرده و در مدت

اوزون چارشلی از روابط دوستانه میان سلطان یعقوب و عثمانیان خبر 2.فرستاد 3.دهد دهد ولی علت آن را توضیح نمی می

شود که قشون آغ اشاره می )تاریخ آذربایجان» (آذربایجان تاریخی«در کتاب نیان وارد کرد و سلطان شکست سختی بر عثما ق 885/م1480قویونلو در سال

ولی این مطلب نه در منابع آغ قویونلو و نه 4بایزید دوم را وادار به صلح خواهی کرد ،بنا به معلومات فضل االله بن روزبهان خنجی .نه در منابع عثمانی منعکس نشده است

سلیمان بیگ بیجن اوغلو و خلیل بیگ ،قشون آغ قویونلو به فرماندهی بایندربیگ 5.سپاه مصر به فرماندهی یاش بیگ را شکست داد م1480ال بکتاش در س

انعکاس خود ،عثمانی پس از مرگ اوزون حسن -بهبودي روابط آغ قویونلو

1 - Hammer J.V. Osmanlı tarixi, c.I, s. 332. 2 - Dögeni J. Böyük türk tarixi, c.6, s. 177. 3 - Uzunçarşılı İ.P. Osmanlt tarixi, c. II, s. 197. 4 - Azərbaycan tarixi, c. I, s. 225. 5 - Xunci F.R. Göstərilən əsəri., s.61-62.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 142 عثمانی به مسئلۀ مورخخواجه سعدالدین افندي .را در منابع دو طرف یافته است

نویسد: و سلطان بایزید دوم پرداخته و میروابط میان سلطان یعقوب آغ قویونلو از آنجا که یعقوب پادشاه با حکام همجوار روابط دوستانه ایجاد «

او بویژه .محبت او در قلوب منزه جاي گرفته بود ،کرده بودت آمیز و حاوي آرزوها را به همراه ایلچیانی به نزد هایی محب نامهاز روز جلوس .کرد ت مکان حضرت سلطان بایزید اعزام میجنّ

عدم ،این عمل خیر .مر به این رویه وفادار بودبرتخت تا پایان عتفاهم میان دو طرف را از میان برده و دوستی متقابل در هر جا

1».شد مشاهده میکند که ایلچیان آغ قویونلو اشاره می مورخفضل االله بن روزبهان خنجی

2.اند سلطان بایزید دوم با هدایاي گرانقیمت به دربار آغ قویونلوها در تبریز آمدهاز مکاتبات یعقوب پادشاه و سلطان بایزید دوم ،چرخش مثبت در روابط دو طرف

علل بهبود روابط .رسد و همچنین رفت و آمد مداوم ایلچیان دو طرف به اثبات میاین مسئله هم علتهاي عینی و .شود ان ترك تحلیل نمیمورخاین دو دولت توسط .هم علتهاي ذهنی دارد

س از غلبه بر اعضاي بلوك بندي ضد ترك یعنی دولت آغ عثمانی پ ۀترکیسیاست اشغالگرانۀ خود را در اروپا گسترش داده و ،قویونلو و جمهوري ونیز

کوشید تا روابط صلح آمیز با همسایه شرقی خود برقرار کند چون عثمانی جنگ با .سلطان مملوك را آغاز کرده بود

ه جمهوري ونیز) علیرغم از طرف دیگر اعضاي بلوك ضد ترك (بویژکوشیدند تا آغ قویونلوها را به مقابله با امپراتوري می ،شکست از سلطان محمد دوم

سیاسی -آنها جهت تعقیب حوادث نظامی .رو به نیرومندي عثمانی تحریک کنند .منطقه ایلچیان خود را به دربار آغ قویونلو فرستاده بودند

جیوانی ،در استانبول به دستور دولتش پترو بامبو سفیر ونیز 1485در سال

1 - Xocə Sədəddin. c. III, s. 334. 2 - Fəzlullah ibn Ruzbihan Xunci. Göstərilən əsəri., s. 99, 113.

143/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو این ایلچی کارکشته وظیفه داشت تا تغییرات .را به دربار آغ قویونلو فرستاد دارینو

رخ داده در دربار آغ قویونلو پس از مرگ اوزون حسن و راههاي ممکن جلب 1دولت آغ قویونلو براي جنگ جدید علیه عثمانی را مطالعه کند.

از ق 890جمادي الثانی 18و 17م/ 1485ژوئیه 10و 9ه در او در نامه هایی ککند که در زمان باریابی او در اشاره می ،قزوین به بامبو سفیر ونیز در استانبول نوشته

هندوستان و داود پاشا ایلچی عثمانی نیز ،ایلچیان مجارستان ،دربار آغ قویونلو 2.اند حضور داشته

هد که سلطان بایزید دوم به دولتهاي اروپایی د ین مطلب بار دیگر نشان میاشرکت ایلچی عثمانی در .امکان نداد تا آغ قویونلوها را به جنگ با عثمانی بکشانند

مذاکرات ایلچیان غربی با پادشاه آغ قویونلو نیز باردیگر این مسئله را به اثبات کوشش آنها براي ،غلبۀ امپراتوري عثمانی بر دولتهاي آغ قویونلو و ونیز .رساند می

سران دول اروپایی مجبور شدند با .ایجاد یک جبهۀ واحد را در نقش بر آب کرد .حقایق تاریخی کنار بیایند

جنگ قدرت سلطان بایزید دوم با برادرش جم و ورود دول اروپایی به این صلاح الدین .عثمانی را تشدید کرد -تمایل نزدیکی در روابط آغ قویونلو ،مسئله

.کرد سلطان بایزید دوم در سیاست خارجی با احتیاط عمل می«نویسد که ل میتانساو براي در امان بودن از یک حمله مشترك احتمالی دشمنانش ظرافتهاي

3».برد دیپلماتیک را بکار میسلطان بایزید دوم با هدف اتمام جنگ قدرت با برادرش جم و انجام جنگ

اي را با سیاست دیپلماتیک چابک و زیرکانه ،پیروزمندانه در جبهۀ غرب و جنوبکرد که آرزومند هایش اعلام می او در تمام نامه .برد دولت آغ قویونلو پیش می

1 - Maxmudov Ə.M. Vzaomootnoşeniya aosudarstv Akkoyuilu i

Sefevidov, s. 114. 2 - Maxmudov Ə.M. Vzaomootnoşeniya aosudarstv Akkoyuilu i

Sefevidov, s. 114. Fəzullah ibn Ruzbihan Xunci. s. 137. 3 - Tansel S. Yeni vesikalar karsısında Sultan ikinci Bayezit hakkında

bazi mütalalar.-Türk Tarih Kurumu-Belleten, c. XXVII, s. 106.-Ankra, 1963, s. 233.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 144 تنها در سایۀ سیاست تساهل 1.زندگی در شرایط دوستی با سلطان یعقوب است

2.عملیات نظامی میان دول عثمانی و آغ قویونلو متوقف شده بود ،سلطان بایزید دومشاعر مسلک بودن سلطان یعقوب و سلطان بایزید دوم نیز تأثیر خود را بر روابط دو

.طرف گذاشته بودنقر فرزند سبای .جنگ قدرت خونینی آغاز شد ،پس از مرگ سلطان یعقوب

اي که سلطان بایزید نامه .)م1490-1492خردسال سلطان یعقوب بر تخت نشست (با غرور بسیار ،نقر میرزا فرستادسو جلوس بای دوم در ارتباط با مرگ سلطان یعقوب

سلطان بایزید .یابد او در رابطه با سلاطین آغ قویونلو و لفاظی طنازانه او تمایز می نویسد: اش می دوم در نامه.. شرافت پدرانه ما را به حد اعلاء ... اکنون حضرت فرزند باید.«

ئل ضروري .. باب مکاتبه را پیرامون وضعیت و مسا.تصور کندجهت ابلاغ این منویات شیخ حسن آقا را .گشوده نگه دارد

3».فرستادم شود: نقر میرزا به سلطان بایزید گفته میسدر نامۀ مادر بای

امیدوارم که این .نقر میرزا نسبت به شما محبت بسیار داردسبای«محبت رفته رفته افزایش خواهد یافت و موجب شادي دوستان

اي هر دو طرف هم با خوشی و آسایش گذران .. رعای.خواهد شدمکاتبه و مبادلۀ ایلچیان میان ما تنها در سایۀ این .خواهند کرد

.. بندگان فقیر و ضعیف هر دو مملکت در .محبت موجود است 4».گهوارة امنیت هستند

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 308-309, 314-315,

318-319. .649-652و 645و 636-643و 620-623و 594-600ص نوایی، عبدالحسین. همان. -

2 - Petruşevskiy İ.P. Qosudarstva Azerbaydcana v XV v, 175-1. 3 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 32.

.662ص نوایی، عبدالحسین. همان. -4 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 327-328.

.668ص نوایی، عبدالحسین. همان. -

145/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو .از نامه پیداست که به نتایج عملی بهبود روابط طرفین توجه شده است

وطرف در تداوم روابط متقابل در این مجرا به صورت آشکار هماهنگی منافع هر د .شود احساس می

اگرچه م.اینانج به مکاتبه و مبادلۀ ایلچیان میان دو دولت اشاره کرده ولی کیفیات شخصی سلطان بایزید 1.روابط آنها را بصورت کامل تحلیل نکرده است

اوزون چارشلی .شته استدوم نیز در تنظیم و تنسیق روابط دو دولت نقش مهمی داکند که سلطان بایزید دوم در جوانی و تا پایان دوران سلطنت حیات اشاره می

2.حی را در پیش گرفته بودمفرّنویسد که او در جوانی مشغول خوشگذرانی بوده و صلاح الدین تانسل می

او در شرایطی .پس از جلوس برتخت سلطنت نیز مدتی این شیوه را ادامه داددول شرق و غرب به ،رت را به دست داشت که در بحرانی ترین دوران اروپاقد

3.نیرویی خوفناك علیه عثمانی تبدیل شده بودندمنظور تانسل از دولت شرق همان آغ قویونلوها بودند ولی این نظر توسط همۀ

مداخلۀ عثمانی در امور داخلی دولت آغ قویونلو در اواخر .شود منابع تکذیب می ،ة پانزدهم و کوشش براي استفاده از جنگ قدرت فزاینده میان امراء آغ قویونلوسد

.دهد به وضوح خود را نشان میآنها به سلطان بایزید دوم نامه .امراء آغ قویونلو از رستم پادشاه ناراضی بودندلو محمد به کمک آنها اعزام رنوشته و خواهش کردند تا گؤدك احمد پسر اوغو

در نامۀ نورعلی بیگ از 4.امیرحسین علی ترخان را به استانبول فرستادندآنان .شودشود که خودسري در کشور بیداد امراء آغ قویونلو به سلطان بایزید گفته می

سلطان بر اراضی این مملکت رحم کرده و شاهزاده احمد میرزا را به این .کند می

1 - Yınanç M.H. Baysunqur-İslam ansiklopedisi, c. II, -İstanbul, 1986, s.

427. 2 - Uzunçarşılı İ.H. Bayezit Il.-İslam ansiklopedisi, c. II, -İstanbul, 1986,

s.395. 3 - Tansel S. İkinci Bayəzid haqqında bə'zi mütailələr, s. 186. 4 - Petruşevskiy İ.P. Vnutrennaya politika Axmeda Akkoyunolu, s. 149.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 146 .این کشور نخواهد بود آرامش در ،اگر شاهزاده حرکت نکند .حدود اعزام کند

اتحاد این مملکت و آن ولایت حاصل ،اگر سلطان به شاهزاده یاري برساند 1.شود می

این ،سلطان عثمانی که در صدد مداخله در امور داخلی دولت آغ قویونلو بودخواسته را غنیمت شمرده به احمد میرزا و حسین علی ترخان قشونی داده و آنها را

در نامۀ سلطان بایزید .کنند منابع تاریخی نیز این مطلب را تأیید می .راهی تبریز کرد شود: دوم به نورعلی بیگ و دیگر امراء آغ قویونلو گفته می

.. چنان کنید که در کارهایتان تقصیر و در نبردهایتان قصور «... .فرزند سعادتمند ما .فرصت مغتنم را از دست ندهید .پدید نیاید

.. محمودچاووش را .آن دیار عادلتر و داناتر استاز سلاطین عادل سوگند به ،هرکس به آن فرزند اطاعت و عنایت کند .فرستادیم

2».خداي واحد که از جانب ما نیز به ملاطفت سرافراز خواهد شدیونلو را علت اصلی بود که امراء آغ قو »خطر تشیع« ،به نظر ذکی ولیدي توغان

:وادار به این اقدام کردضرورت تفاهم با عثمانیان ،مراء آغ قویونلو در برابر خطر تشیعا«

لو محمد (نوة دختري سلطان محمد رآنان اوغو .را احساس کردندفاتح) و پسرش گؤدك احمد (داماد سلطان بایزید دوم) را از

3».استانبول آوردند و او را حکمران اعلام کردندنویسد امیران آغ قویونلو که از کیرزي اوغلو نیز این نظر را قبول کرده و می

خواستند تا شاهزادة قدرتمند را برتخت اغتشاش کشور به جان آمده بودند و میآنان گؤدك احمد را از استانبول .بنشانند که خطر مریدان شیعه را از میان بردارد

.آورده و به عنوان پادشاه اعلام کردند

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 340-341.

.681-682ص نوایی، عبدالحسین. همان. - .686و 685. ص نوایی، عبدالحسین. همان. 2

3 - Toğan Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş, s. 368.

147/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو اند و لاپوشانی مقصد پرداختهترك بصورت یک جانبه به مسئله مورخهر دو

تردیدي .تونا بیان شده استاؤزاصلی سلطان عثمانی به شکل واضح توسط ییلماز توروسلار ترکیه دریافته -سلطان بایزید دوم براي تصرف سرحد فرات«نیست که

آناتولی شرقی و جنوب شرقی از دست آغ قویونلو یک ضرورت گرفتنبود که سلطان بایزید دوم .می خواست کار را با مصلحت پیش ببردتنها او .ژئوپلتیک است

دخترش آینی شاه سلطان را به ازدواج گؤدك احمد سلطان آغ قویونلو که از درآورد و به مسیر حفظ منافع کلان ترکیه از طریق ،طرف مادر نوة فاتح بود

1».خویشاوندي وارد شدان محلی جهت حکومت استفاده از حکام و امیر ،به نظر طیب گؤدك بیلگین

.بر مناطق فتح یا اشغال شده به یک سنت سیاسی در دولت عثمانی تبدیل شده بودسلطان بایزید دوم با این هدف تصمیم گرفت تا شاهزاده احمد را بر تخت دولت

.آغ قویونلو بنشاندکنند که بایزید دوم با این هدف به گؤدك احمد ان ترك اشاره میمورخ

ان ترك مورخکند که نظر برخی فاروق سومر اشاره می 2.کمک کرده استخواجه سعد الدین) دایر بر عدم اجازة حکمران عثمانی براي (ایربیس بیتلیسی و

3.گناه است عزیمت احمد تنها براي نشان دادن بایزید دوم به عنوان بیگؤدك احمد به کمک حسین علی ترخان بر رستم پادشاه پیروز شد و تبریز

مه 3ق/ 902در اول رمضان سال .به همراه تاج و تخت سلطانی به چنگ آوردرا 4.براي نخستین بار در مسجد تبریز خطبه به نام احمد پادشاه خوانده شد م1497

براي بایزید دوم ،اي که به مناسبت پیروزي بر رستم پادشاه گؤدك احمد در نامه نویسد: می ،فرستاده

1 - Öztuna Y. Türkiyə tarixi, c.4, s. 165. 2 - Gökbilgin T. XVI asır başlarında Osmanlı devleti hizmetindeki

Akkoyunlu ümerası-Türkiyat Mecmuası c. IX-İstanbul, 1951, s. 35. 3 - Uzunçarşılı İ.H. Anadolu bəylikləri, s. 196; Sümer F. Ağqoyunlular, s.

30; Şerif bəy A. Ərzrum tarixi, s. 81. 4 - Sümer F. Əhməd, s. 10.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 148 هنرور و رور ایران به دست عساک.. تمام ممالک عجم و کش.«

.. سلطان حسن را در تبریز به ... تخت جدم.عدالت ورز من افتاد 1».دست آوردم

به نظر فاروق 2.سلطان بایزید دوم نیز نامۀ تبریک براي احمد پادشاه فرستادسلطان بایزید چنان از پیروزي خواهرزاده و دامادش به وجد آمده بود که ،سومر

3.رقهایی آذین بسته و جشنهایی ترتیب دادشهر را با بی 13او در .حاکمیت گؤدك احمد بر تاج و تخت آغ قویونلو چندان نپایید

در نزدیکی اصفهان در جنگ با نیروهاي ایوب ق 903ربیع الثانی 9م/1497دسامبر کنند که اکثریت نیروهاي ان ترك تأیید میمورخ 4.سلطان و قاسم پرنک کشته شد

سلطان احمد همراه «نویسد که: فاروق سومر می .اند احمد از عثمانیان بوده پیراموناین مطلب 5».که با خود از استانبول آورده بودماند جنگ در میدانبا سربازانی

کوشید از شرایط موجود جهت نیل به اهداف کند که سلطان عثمانی می ثابت می .خود استفاده کند

ضعف مفرط دولت آغ قویونلو در میلادي، دهمدر سالهاي پایانی سدة پانزسلطان بایزید دوم .شد بصورت واضح احساس می ،نتیجۀ جنگ قدرت شاهزادگان

.کرد ت آغ قویونلو را به دقت تعقیب میکرد ولی حوادث دول با ونیز نبرد میالوند میرزا حکمران آغ قویونلو که از ظهور صفویان به رهبري اسماعیل در

6.اي از بایزید دوم درخواست کمک کرد طی نامه ،ناراحت بودصحنۀ سیاسی سلطان عثمانی در پاسخ نوشت:

.. باید که از این پس با غیرت تمام مجاهدت کرده با همۀ .«پیش از ... جهت انهدام آن طایفه بکوشند.اشخاص ناحیه متحداً

1 - Petruşevskiy İ.P. Vnutrennaya politika Axmeda Akkoyunlu, s. 149.

.692نوایی، عبدالحسین. همان. ص . 23 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 335-336. 4 - Sümer F. Əhməd, s. 10. 5 - İbrihimov A. Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerkləri s, 109. 6 - Sümer F. Ağqoyunlular, s. 30.

149/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو ر .. مساعدت ما را نیز د.تش فتنه آن را اطفاء نمایندشعله ور شدن آ

ما بلاتأخیر ،اي کوچک بکنند اشاره ،.. اگر لازم باشد.نظر بگیرند 1».کنیم به شما کمک می ،شود که فرمانروایان دو دولت در برابر خطر نوظهور از این نامه روشن می

بایزید دوم به .دشمن دیرینه را فراموش کرده و مبارزة واحد را در نظر گرفته بودندثیر روزافزون صفویان یک نیروي واقعی است که خوبی متوجه شده بود که تأ

بدین جهت نیز او به سلطان آغ قویونلو اطلاع داد که .متوجه او خواهد شد 2.مساعدت خواسته شده را اعمال خواهد کرد

به هم نزدیک شدند ولی این »عخطر تشی«بدین ترتیب دو دولت در برابر تحت رهبري ق 906م/1501نزدیکی دیري نپایید چون که صفویان در سال

دولت .آنان به دولت آغ قویونلو پایان دادند .شهر تبریز را تصرف کردند ،اسماعیل .تضاد عمیق میان دولت جدید با عثمانی خود را نشان داد 3.صفویه تأسیس شد -ان ترك در بررسی ادوار مختلف روابط آغ قویونلومورخبدین ترتیب

روابط دو .اند تضادهاي طرفین و نبردهاي آنان دادهاي به جایگاه گسترده ،عثمانیان ترك به شکل لازم بررسی نشده مورخطرف پس از مرگ اوزون حسن توسط

فاروق سومر و اسماعیل اوزون چارشلی که درباره آغ ،حتی م.اینانج .است .اند به ماهیت این مسئله نپرداخته ،اند قویونلوها مطالعه کرده

1 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 351-352.

.703-705 ص نوایی، عبدالحسین. همان. -2 - Ferudin Bey. Münşeatus-selatin, c.l, - İstanbul, s 352-353.

.706-707ص نوایی، عبدالحسین. همان. -3 - Efendiev O. Azerbaydcanskoe qosudarstvo Sefevidov. S. 53.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 150

نتیجه

ع ت مدنی براساس تنویک تمامی ،ن یک واحد جغرافیایی و اقتصادي استایرا

این .اي از تضادهایی است که بصورت عضوي باهم مرتبط هستند مجموعه .استنتیجۀ رشد متضاد و ،اجتماعی و سیاسی اقتصادي، ،جغرافیایی ،تمامیت تاریخی

.ت استی از این تمامیدولتهاي قاراقویونلو و آغ قویونلو بخش مهم .دیرپا است .دهند اساس درك و آگاهی معاصر را تشکیل می ،تحلیل عمیق روند تاریخ

.گذر از گرداب پیچیدة روابط اجتماعی ممکن نیست ،بدون درك درسهاي تاریخبه همان میزان ضروري است تا ظهور و ،ساختار اجتماعی هر چقدر هم پیچیده باشد

بدین جهت نیز پژوهش در تاریخ آغ .بررسی شود افول قوانین و اشکال متغیر آنقویونلو و قاراقویونلو در تاریخ شناسی ترکیه و آذربایجان با کنشگري خود جالب

بررسی این مسئله در تاریخ شناسی ترکیه برخی جهات مطالعه را روشن .توجه است .کرده است

ا بررسی ان ترك جوانب مسئله رمورخدر وهلۀ نخست باید گفت که بیشتر به هنگام بررسی حوادث .اند تا بصورت عینی به مسئله بپردازند کرده و کوشیده

شود ولی این حوادث بصورت تاریخی در اعصار مختلف به دلایل مهم استناد میان مورخهمچنین .شود شود بلکه تنها خلاصۀ آن منعکس می گسترده تحلیل نمی

ی دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو اجتماع -ترك به هنگام پژوهش تاریخ سیاسی .اند ان آذربایجانی استفاده نکردهمورخبه اندازة کافی از آثار

اند مسئله را عمیقاً ان ترك تا حد معین کوشیدهمورخ ،با وجود این نقایصوجود کافی منابع تاریخی اولیه در ،یکی از عوامل اصلی این مسئله .بررسی کنند

151/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو کار پژوهش دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو در تاریخ .استبایگانیهاي ترکیه

در ابتدا .آغاز شده است م1930و اوایل 1920نگاري ترکیه از سالهاي اواخر دهۀ .. ضمن بررسی .ذکی ولیدي توغان و ،رضا نور ،مانند ج.زینال اوغلو یانمورخ

بعدها .اند ختهنلو پردابه تاریخ دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویو ،تاریخ عمومی تركم.اینانج و ،این مسئله به یک موضوع پژوهش مستقل در آثار (اوزون چارشلی

.فاروق سومر) تبدیل شددر تاریخ شناسی ترکیه کوشش براي فهم جوانب مختلف مسئله از جمله منشأ

تاریخ سیاسی دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو و ،آغ قویونلوها و قاراقویونلوها -آغ قویونلو -قاراقویونلو ،تیموري -آغ قویونلو ،تیموري -روابط قاراقویونلو

عثمانی انجام گرفته است ولی مسائل مربوط به تاریخ اقتصادي دولت آغ قویونلو و ی پژوهش تبدیل نشده ملقاراقویونلو هنوزهم در تاریخ شناسی ترکیه به موضوع ع

.استویونلو و قاراقویونلو و نقش تاریخی و از آنجا که مسئله منشأ طوایف آغ ق

پژوهش این مسئله در ،جایگاه این طوایف در تاریخ سیاسی و قومی آذربایجانتاریخ شناسی ترکیه جالب توجه است ولی باید گفت که این مسئله در تاریخ

روند تشکیل دولتهاي آغ .شناسی ترکیه نیز راه حل کامل خود را نیافته استان معاصر ترك نقش مهم ایفاء کرده و آنها به مورخویونلو در آثار قویونلو و قاراق

این مسئله نیز .اند تاریخ این دو طایفه تا زمان تشکیل دولت توجه ویژه مبذول داشته .دهد که نقش این طوایف در تشکیل دولتها بررسی شود امکان می

هاي قاراقویونلو با اینحال بطور ویژه باید ذکر کرد فاروق سومر که تاریخ دولتآناتولی شرقی را به عنوان موطن اصلی این طوایف ذکر ،و آغ قویونلو را پژوهیده

کرده و گفته که اساس دولت قاراقویونلو را طوایف کوچرو آناتولی شرقی بنا ولی از آنجا .بدین ترتیب او نقش تاریخی آنان را مطلقیت بخشیده است .اند کرده

قابل باور نیستند ،هاي تاریخی محکم استوار نیست یهبر هیچ پااو که ملاحظات کند اشاره می ،چون که فاروق سومر به هنگام ذکر محل اسکان طوایف قاراقویونلو

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 152 .اند که اکثریت آنها در آذربایجان بوده

از طرف دیگر باید در نظر گرفت که آذربایجان در طول تاریخ در مسیر به عنوان پل بوده است و تاریخ اسکان این مهاجرت قبایل ترك از شرق و غرب

باشد. بسیار متقدم تر از اسکان آنها در آناتولی شرقی می ،طوایف در آذربایجانتاریخ اسکان بخشی از طوایف قاراقویونلو در ،ان تركمورخطبق اعتراف برخی

.آناتولی شرقی از زمان پس از استیلاي مغول بر آذربایجان آغاز شده استین جهت نیز تردیدي نیست که طایفۀ قاراقویونلو با ادغام طوایف ساکن به هم

الی در حوادث سیاسی زمانه نقش فع ،در آذربایجان جنوب غربی و آناتولی شرقیبازي کرده و طوایف قاراقویونلوي اسکان یافته در آناتولی شرقی نیز در روند

یخی آنان نه انکار و نه هیچ نیازي نیست که نقش تار .اند تشکل دولت شرکت کرده مبالغه شود. ..) در آثار خود از .م.اینانج و فاروق سومر و ،ان ترك (اوزون چارشلیمورخ

منظرة کامل ،فارسی و ترکی بصورت گسترده استفاده کرده ،منابع به زبانهاي عربی با اینحال با وجود روابط ثابت گاه .اند تاریخ سیاسی دولت قاراقویونلو را آفریده

دوستانه میان ترکیه عثمانی و دولت قاراقویونلو توضیح این مسئله دشوار است که .پژوهشهاي جدي به مسئلۀ روابط این دولتها جلب نشده است

اي به روابط جایگاه گسترده ،در هنگام بررسی تاریخ سیاسی دولت آغ قویونلوصومت در ان ترك به روح خمورخ .عثمانی اختصاص یافته است -آغ قویونلو

هاي این خصومت را بطور اند ولی ریشه عثمانی استناد کرده -روابط آغ قویونلوهمه جانبه توضیح نداده و همۀ تقصیرها را در بحرانی تر شدن روابط و جنگ به

این موضع .اند گردن آغ قویونلوها افکنده و از توضیح دقیق حوادث دوري گزیدهامپراتوري عثمانی در سیاست اشغالگرانه ۀتبرئتواند به عنوان کوشش براي آنها می

.شرقی خود ارزیابی شوداز ،ان معاصر ترك در پژوهش تاریخ دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلومورخ

توضیح علمی و همه جانبۀ رابطۀ متقابل ،منابع اولیه بصورت گسترده استفاده کرده

153/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو نیز تاریخ سیاسی آن دوره را میان حوادث مختلف آن زمان را یافته و بدین جهت

لوژي حاکم و داین شیوه از مت .اند بصورت مجموعۀ حوادث سیاسی تقدیم کردهموجود در تاریخ شناسی ترکیه و ارتباط معنوي آن با سنتهاي پژوهشی تاریخی

.عثمانی پدید آمده استاز طرف دیگر ممکن نیست که طرز توضیح حوادث و جهان بینی سیاسی

(تردیدي نیست که نقش آنها در پژوهش .اصر ترك را در نظر نگیریمان معمورخسال اخیر در بیش 70مورد نظر در ۀبررسی مسئل .تاریخی اهمیت تعیین کننده دارد)

این آثار از .اثر و مونوگرافی در تاریخ شناسی ترکیه منعکس شده است 150از .اند ع اولیه تحلیل شدهدیدگاه ارزش علمی گروه بندي شده و با مراجعه به مناب

ان ترك بصورت گسترده مورخدر اثناي این پژوهش از جستجوهاي علمی استفاده شده و حقایق تاریخی مرتبط با مسائل مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی

از طرف دیگر با در نظر گرفتن .دولتهاي آغ قویونلو و قاراقویونلو برپا شده استلت با عثمانی در آثار تاریخ شناسی ترکیه و بررسی ضعیف روابط این دو دو

به حد کافی از منابع اولیه در بررسی این موضوع استفاده شده و به ،آذربایجان .ی براي کاربرد آن کوشش به عمل آمده استملشکل ع

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 154

تصاویر:

پرچم آغ قویونلوها (زمینۀ پرچم به رنگ سرمه اي و نقش آن به رنگ سفید بود)

پرچم قارا قویونلوها

155/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو

نقشۀ قلمرو آغ قویونلوها

نقشۀ قلمرو قارا قویونلوها

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 156

کلاهخود متعلق به آغ قویونلوها. موزة متروپلیتین

مسجد کبود تبریز. از آثار قارا قویونلوها

157/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو

مسجد صاحب الامر در میدان حسن پادشاه تبریز

لیاییتصویري از اوزون حسن اثر نقاش ایتا

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 158

صحنه اي از نبرد اوتلوق بئلی

159/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو

تصویر قانون نامة اوزون حسن

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 160

ي روستاي امند تبریز حکم اوزون حسن آق قویونلو درباره

161/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو

تصویری از یک فرمان جهانشاه قارا

قویونلو

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 162

منابع و مأخذ:

1. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.-Bakı., 1989. 2. Qızılbaşlar tarixi: Fars dilindən tərcümə və şərhlər

M.Ə.Məhəmmədinindir. Bakı, 1993. 3. Qəzvini Zeynəddin bin Həmdullah. Zeyl-e tarix-e qozide. Fars

dilindən tərcümə, müqəddimə,qeydlər və göstəricilər, v M.D. Kazımov və V.Z.Piriyevindir.-Bakı., 1990. |

4. Qəzvini Həmdullah. Nüzhətül-qülub. Tərcümə, A.Qasımov. Azərbaycan EA Tarix İnstitutunun elmiarxivi, inv.№ 1700.

5. Əmir Teymurun vəsiyyətləri. Özbəkcədən çevirəni M.Osmanoğlu.-Bakı, 1991.

6. Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizi. Bürhan-e qati. c.I,-Tehran., 1357 (fars dilində).

7. Metsopski Foma. Teymurləngin tarixi.-Bakı, 1957. 8. Nəvayi Əbdül Hüseyn. Teymurdan Şah İsmayıla qədər İranın

tarixi sənəd və məktubları.-Tehran, 1341 (fars dilində). 9. Səmərqəndi Əbdürrəzzaq. Mətləüs-Sə'deyn. Fars-tacik dilindən

tərcümə, giriş söz və izahlı lüğətlər.A.Urinbayevindir.-Daşkənd, 1969.

10. Tehrani Əbu Bəkr. Kitabi-Diyarbəkriyyə. Fars dilindən tərcümə edən, ön söz, şərhlər və göstəricilər Rəhilə Şükürovanındır. Bakı, 1998.

11. Şami Nizaməddin. Zəfərnamə. Türk dilindən tərcümə və qeydlər. Z.M.Bünyadovundur-Bakı, 1992

12. Yəzdi Şərəfəddin Əli. Zəfərnamə (Azərbaycan tarixinə aid parçalar). Fars dilindən tərcüməA.Qasımzadə. Azərb. EA Tarix İnstitutunun elmi arxivi, inv. N? 2079.

13. Yəzdi Şərəfəddin Əli. Zəfərnamə. Fars dilindən tərcümə, ön söz və izahatlar Vaqif Piriyevindir.Bakı, 1996.

14. Anhegger R. Mualinin Hunkarnamesi. İÜEF. Tarih dergisi. c. I, s. l.-İstanbul,1949.

15. Anhegger R. Mehmed b. Halilül Kunevinin «Tevarihi Alı Osmani»-Tarih dergisi. c.Il, s.3-4.İstanbul. 1950.

16. Anhegger R. İnalcik H. Kanunnameyi sultan-i ber mücabı orf-i Osmani. Ankara, 1956.

17. Aşik Paşaoğlu. Tevarihi Ali Osmani - Osmanlı tarihleri. s.I

163/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو Haz. N. Atsız. İstanbul, 1949.

18. Aziz b. Erdeşiri Esterebadi. Bezmü Rezm. Neşr. K.Rifat- İstanbul, 1928.

19. Babur L.M. Vekayi. Baburun Hatireleri. Çeviren.R. Arat. Ön sözü ve tarihi özeti yazan. Y.H. Bayur-Ankara. 1987.

20. Bang W-Arat R. Oğuz Kağan Destani-İstanbul, 1970. 21. Barkan Ö.L. Uzun Hasan Beqe ait vesikalar-Tarih vesikaları.

Ankara 1941. 22. Barkan Ö.L. Osmanlı imperatorluğunda zirai ekonominin

hükuki ve mali esasları. I Kanunlar.-İstanbul, 1943. 23. Devletşah tezkiresi. Hazirlayan N. Ligal. C. III. İstanbul.

1977. 24. Ebu Bekri Tihrani. Kitab-i Diyarbekriyye. c.1-2.

Yayınleyanlar N.Lugal, F.Sümer. giriş ve notlar Faruk S ümerindir.-Ankara, 1962-1964.

25. Kaşgari M. Divanü Lüğat-it-Türk. B.Atalay tercümesi. c.III İstanbul, 1941.

26. İbn Kemal. Tevarihi Al-i Osman. VII defter. Haz., O.Turan,- Ankara, 1957.

27. Kurat A.M. Topkapı Saray Müzesi arşivindeki Altın Ordu, Kmm ve Türkistan hanlarına ait Yarlıkve Bitikler.-İstanbul,1940.

28. Mehmed Neşri. Kitabi-Cihannüma.Neşri tarihi. c.1-2. Haz.,M.AbKöymen ve F.A.Unat-Ankara.1949-1957.

29. Nizameddin Şami. Zafarname. Farscadan çeviren N.Luqal.-Ankara, 1987.

30. Osmanlı tarihleri. Osmanlı tarihlerinin anakaynaklan olan eserler.-İstanbul, 1949.

31.Rehmeti Arat. Fateh SultanMehmedin Yarlığı.-Türkiyat Mecmuası. c.-VI İstanbul, 1939.

32. Hoca Sadettin Efendi. Tacüt-tevarih. c. 2-3 Haz.L.Parmaksızoğlı. İstanbul, 1979.

33. FeridinBey. Münşeat us-selatin. c.I-İstanbul, 1274. 34. Şikari. Karamanoğlular tarihi-Konya. 1946. 35. Şükrüllah. Behçet-üt tevarih-Osmanh tarihleri. c.I. Haz.,

N.Atsız. İstanbul, 1949. 36. Yücel Y. Anadolu Beylikleri hakkında araştırmalar. c.I-IL-

Ankara, 1989-1991. 37. Zeki Validi Togan. Oğuz destani. Reşiddin Oğuznamesi,

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 164 tercüme ve tehlil.-İstanbul. 1972.

38. Barbaro İosafat. Puteşestviya-BİPR, -SPb., 1836. 39. Barbaro İosafat i Kantarini Ambrozio. Barbaro i Kontarini o

Rossii. Vstupit. Statya, podqotovkateksta, per. i komment E.Ç.Skrijinskoy.-L., 1971.

40. Bidlisi Şaraf xan ıbn Şamsaddin. Şaraf-name. Per., predisl., prımeç., pril. E.İ. Vasilyevoy, t.I-M.,67.1967.

41. Bidlisi Şaraf xan ibn Şamsaddin. Şaraf-name. Per., predisl., primeç., pril. E.İ. Vasilyevoy, t.II-M.,1976.

42. Klavixo R.Q. Dnevnik puteşestviya v Samarkand ko dvoru Timura (1403-1406). Perevod, predisl. ikomment. M.S.Mirovoy.-M., 1990.

43. Kniqa Orudc-beka Bayata-Don-Juana Persidskoqo. Perevod s anql., vved. i komment. d.i.n.O.Efendieva, k.i.n. A.Farzalieva.-Baku, 1988.

44. Konstantin Mixayloviç. Zapiski Yanıçara. Vvedeniye, perevod i kornmentarii A.İ.Roqova, M.1978.

45. Puteşestvie Amvroziya Kontarini posla svetleyşey Venetsianskoy Respubliki k znamenitomuPersidskomu qosudaryu Uzun Qasanu soverşennomu 1473 qodu.-BİPR.-Spb., 1836.

46. Raşidaddın. Sbornik letopisey. t. I, Kn. I. Perevod v Persidskoqo L.A.Xetaqurova, red. i. primeç.L.A.Semyonova, -L., 1952.

47. Tadj ad-Din as-Salmani. Tarix-name. Per. s turetskoqo Z.M.Buniyatova - Baku, 1997.

48. Fasix Xavafı. Mudjamalı Fasixi. Perevod, predısl, prımeç. ıukazateli D.Y.Yusupovoy.-Taşkent., 1980.

49. Xundii Fazlullax ibn Ruzbıxan. Tarix-i alam-aray-ı amını. 'perevod s anqliyskoqo na russkiy. T.A.Minorskoy. Redaktorı i pnmeç. Z.M.Bunıyatov ı O.Ə.Efendıyev.-Baku, 1987

50. Şütberqer İoqann. Puteşestvıe po Evrope, Azii i Afrüces 1394 qoda po 1427 qod. Perev. Sostaronemetsk. F.K.Bruna. Red. i. primerç. Z.M.Buniyatova.-Baku., 1984.

51. Şerbak A.M. Oquz-name.-M., 1959.

کتابشناسی:1. Azərbaycan tarixi. c. I-Bakı, 1961. 2. Azərbaycan tarixi. c. 3, Bakı, 1999.

165/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 3 Azərbavcan SSR İnzibati-ərazibölgusu. -Bakı, 1979. 4. Azərbaycanın tarix və mədənıyyətinin burjua saxtalaşdırmasına

qarşı.-Bakı., 1978. 5. Anar. Dədə Qorqud dünyası. -Dünya bir pəncərədır.-Bakı.,

1986. 6. Axundov A.A.Torpağın köksündə tarıxin izlərı.-Bakı, 1983. 7. Vəlili (Baharlı) M.H. Azərbaycan: coğrafı-təbii, etnoqrafik və

iqtisadi mülahizat.-Bakı, 1921. 1990. 8. Qeybullayev. Q. Qarabağ (etnik siyası tarıxınə daır).-

Bakı,1990. 9. Qeybullayev Q. Qədim türklər və Ermənistan.-Bakı. 1992. 10. Dehxuda Ə. Ə. Lüğətnamə.-Tehran, 1339. 11. Zabit Ş.S. İraq Türkmanlarının qısa tarıxı.-Bagdad, 1961.

«Xəzər», Ne 2-3,-Bakı, 1991. 12. Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları.-Bakı, 1981. 13. Zeynaloğlu C. Müxtəsər Azərbaycan tarıxı.-Bakı, 1991. 14. Əzizov E.Azərbaycan dilinin tarıxi dıalektologıyası. Dokt.diss.

Bakı.,1990. (Əlyazma hüququnda). 15.Əliyev Ə.İ. Azıx və Düyərli toponimləri haqqında. Azərb. SSR

EA Xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası.1973, Ng 3. 16. Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsaslan.-Bakı.,

1991. 17. Əfəndiyev R. Daşlar danışır.-Bakı., 1980. 18. İbrahimov C. Qaraqoyunlu dövləti.-Bakı., 1948. 19. İbrahimov C. Azərbaycanın XV əsr tarixinə dair oçerklər.-

Bakı., 1958. 20. İsmayılov M. Azərbaycan tarixi.-Bakı, 1992. 21. İsmayılov R. Azərbaycan tarixi.-Bakı., 1923. 22. German Vanberi. Əmir Teymur. Bakı. 1991. 23. MahmudovY.M.Ağqoyunlu-Venetsiya münasibətlərində

Türkiyə problemi. Azərb.SSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası. 1971, N° 2.

24. Mahmudov Y.M. Öyrənilməmiş səhifələr.-Bakı, 1972. 25. Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri-

Bakı, 1986. 26. Mahmudov Y.M. Azərbaycan diplomatiyası, Bakı, 1996. 27. Məmmədov S. Azərbaycan XV-XVIII əsrin birinci yarısında.-

Bakı., 1981. 28. Mehrəliyev E.T. Tərkibində «qara» və «ağ» (ak.ax) terminləri

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 166 olan coğrafı adların mahiyyəti və lokal dəyişməsinə həsr edilmiş konfransın materialları.-Bakı, 1973.

29. Ne'mətova M.X. Şirvanın XIV-XV əsrlər tarixinin öyrənilməsinə dair.-Bakı., 1959.

30. Onullahi S.M. XV əsrdə Azərbaycanda dövlət quruluşunun bə'zi məsələlərinə dair.-Azərb. SSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası.-Bakı, 1966, N° 4.

31. Petruşevski İ.P. XV əsrdə Azərbaycan dövlətləri.-Azərb. SSR Ea Tarix İnstitututunun əsərləri. c.I,-68. Bakı, 1951.

32. Piriyev V.Z. Teymurun və Toxtamışın Azərbaycan yürüşləri və işğalçılara qarşı mübarizə (1385-1401-ci illər).-Azərb SSR EA Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası. 1983,N° 1.

33. Sümer F. Oğuzlar.-Bakı, 1992. 34. Sevidov M. Azerbaycan mifık təfəkkürünün qaynaqları - Bakı,

1983. 35. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən.-

Bakı, 1989. 36. Fazili A. Azərbaycanın qədim və ilk orta əsrlər tarixi İran

tarixşünaslığında. Bakı, 1984. 37. Fərzəliyev Ş.F. Baranilər. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası,

II cild.-Bakı, 1977. 38. Fərzəliyev Ş.F. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə, Bakı, 1983. 39. Fərzəliyev Ş.F. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası, Bakı,

1999. 40. Hüseynzadə Ə.A. Müasir Azərbaycan toponimiyasında tayfa

adlarının izi.-Azərb. SSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1973, N° 2.

41. Hüseynzadə Ə.A. Bayat coğrafı adının mənşəyi.-Azərbaycan SSR Ali və Orta İxtisas Nazirliyinin elmi əsərləri. Tarix və fəlsəfə seriyası. 1976, N° 5.

42. Xəlilov P. «Kitabi-Dədə Qorqud»-İntibah abidəsi.-Bakı, 1993. 43. Cavad Hey'ət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış -

Tehran, 1987. 44. Ağdağ M. Türkiyenin iktisadi ve ictimai tarihi. c.I. Ankara,

1959. 45. Aka İ. Timurun ölümündən sonra Doğu Anadolu, Azerbaycan

ve İrakı Acemde hakimiyyət mücadiləsi.-Türk Kültürü Araştırmaları Yıllığı. XXII-l-2-Ankara, İ984.

46. Aka İ. Şahruhun Karakoyunlular üzerine saferleri.-Tarih

167/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو İncelemeleri dergisi IV. Bornava İzmir, 1989.

47. Aka İ. Diyarbakırda Akkoyunlu hakimiyyeti.-Türk Kültürü s.323. Ankara, 1990.

48. Aka İ. Şahruhun Azerbaycan ve Doğu Anadolu üzerine saferleri.-X. Türk Tarih Konqresi Ankara. 22-26 Eylul 1986. Konqrese sunulan Bilgiler. Ankara, 1988.

49. Aka I. Timur ve devleti.-Ankara, 1991. 50. Aka İ. Timurların Azerbaycan ile alakaları.-Türk Kültürü.

s.345. Ankara, 1992. 51. Akşin S. Tirkiye tarihi. c.2-İstanbul, 1989. 52. Banarlı N.S. Resimli Türk edebiyatı tarihi.-İstanbul, 1942. 53. Baştav Ş. Bizans İmperatorluğu tarihi,-Ankara,1989. 54. Baykal B.S. Uzun Hasanın Osmanlılara karşı kati mücadileye

hazırlıqları ve Osmanlı-Akkoyunlu harbinin başlanması.-TTK. Belleten. c. XXI. s.82.-Ankara, 1957.

55. Baykal B.S. Fateh Sultan Mehmet-Uzun Hasan reqabetinde Trabzon meselesi-Tarih Araştırmaları dergisi. s. 2-3. Ankara, 1964.

56. Brokkelman C. İslam milletleri ve dövletleri tarihi. Çeviren N. Çağatay.-Ankara, 1964.

57. Cafaroğlu A. Azerbaycan tarihine ümumi bahiş.-Azerbaycan Yurdbilgisi. c.i. İstanbul, 1932.

58. Cemal G. Kafkasya ve Osmanlı İmperatorluğunun Kafkazya siyaseti. Ankara, 1979.

59. Çağatay N. Uzun Hasan.-Türk ansiklopedisi. c.33. Ankara,1984.

60. Çay A. Anadoluda Türk damğası: Koç-heykel-mezartaşları ve türklerde koçkoyun meselesi.-Ankara, 1983.

61.Çay A. Akkoyunlular və Karakoyunlular.-Tarihte Türk dövletleri. c.II. Ankara, 1987.

62. Dalsar F. Türk sanayi ve ticaret tarihində Bursada ipeksilik. İstanbul, 1960.

63. Danışman L. Osmanlı imperatorluğu tarihi. İstanbul, 1958. 64. Deguignes İ. Böyük türk tarihi. c.6. Haz, S.Alpay-İstanbul,

1977. 65. Ercilasun A.B. Tarih içinden Azerbaycana bahiş.-Türk

Edabiyatı. s.176. İstanbul,1988. 66. Erendil M. Tarihte Türk-İran ilişkileri.-Ankara, 1976. 67. Eroz M. Atatürk, Milliyetçilik, Doğu Anadolu. Istanbul, 1987.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 168 68. Eroz M. Yörükler.-İstanbul, 1991. 69. Erzi A.S. Akkoyunlu ve Karakoyunlu tarihi hakkında

araştırmalar.-TTK. Belleten, c. XVIII. S.70.-Ankara, 1954. 70. Esin E. Türk Kosmolojisi (ilk devir üzerine araştırmalar).-

Türk Kültürü EL Kitabı. seri II. İstanbul,1977. 71. Fahri G. Türk Tarih Kurumu kuruluş amacı ve çalışmalar.-

Ankara, 1983. 72. GökbilginT. XVI asır başlarında Osmanlı devlet hizmetindeki

Akkoyunlu ümerası.-Türkiya Mecmuası. c.IX. İstanbul, 1951. 73. Göktürk H. Anadoluda Oğuz boyları-İstanbul, 1979. 74. Gürün K. Türkler və Türk devletleri tarihi. c.I.-Ankara, 1984. 75. Hammer İ. V. Osmanlı tarihi c.i. Çeviren M. Ata. Bugünkü

dille özetleyerek yeniden yazan A.Karahan.-İstanbul, 1990.69 76. Hinz V. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. Ceviren T.

Biyiglioğlu.-Ankara, 1948. 77. İnalcik R. Burca: XV asırda sanayi ve tarihine dair vesikalar.

TTK. Belleten. c.XXIM. s.93-Ankara,1960. 78. İnalcik H. II Mehmed.-İslam Ansiklopedisi c.VII.-İstanbul,

1988. 79. İnalcik H. Osmanlılar.-İslam aksiklopedisi. c. 12.I.-

İstanbul,1988. 80. İnalcik H. Fateh devri üzerinde tetkikler ve vesikalar.- Ankara,

1987. 81. Kafalı M. Timur.-İslam ansiklopedisi. s.12.1-İstanbul, 1988. 82. Kafesoğlu İ. Türkman adı, manası ve mahiyeti, İean Deny

Armagani. Ankara, 1958. 83. Kafesoğlu İ. Türk milletçiliginin meseleleri-İstanbul, 1970. 84. Kayabalı İ, Arslanoğlu Ç. Doğu problemi.-Ankara, 1990. 85. Kemali A. Erzincan tarihi.-İstanbul, 1932. 86. Kerim Oder. Azerbaycan.-Ankara, 1982. 87. Kirzioğlu F. Dede Korkut Oğuznameleri. c. I.-Istanbul, 1952. 88. Kirzioğlu F. Kars tarihi. c.I-İstanbul, 1953. 89. Kirzıoğlu F. Osmanlıların Kafkaz ellerinı fethı (1451-1590).-

Ankara, 1976. 90. Konyalı İ.H. Konya tarihi.-Konya, 1964. 91. Koşay H.L. Doğu Anadolu mezarlıqlarındakı köç ve koyun

heykelleri. Milletlerarası I Türk sanatları konqresi.-Ankara, 1962.

92. Kökyay O.Ş. Dedem Korkutun kitabı-İstanbul, 1973.

169/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 93. Köprülü F. Oğuz etnolojisine dair tarihi notlar.-Türkiyat

mecmuası. c.I. İstanbul, 1925. 94. Köprülü F. Azerbaycan tarihine ümumi bahış-Azerbaycan

Yurd Bilgisi. c.I.-İstanbul, 1932. 95. Köprülü F. Osmanlı devletinin kuruluşu.-Ankara, 1959. 96. Köprülü F. İlk mutasavifler.-İstanbul, 1979. 97. Merter F. Eski Türk toplumunda totemçilik meselesi.-Türk

Yurdu. c.38. s.384.-Ankara, 1990. 98. Minorski V. Uzun Hasan., İslam ansiklopedisi. c.13.-İstanbul,

1986. 99. Minorski V. Karakoyunlu Cihanşah ve şiirleri. Çeviren. Mine

Erol.-Selçuk Araştırmaları dergisi.c.II.-Ankara, 1971. 100. Mirmiroğlu V. Fatehin donanması ve savaşlan.-İstanbul,

1946. 101. Mirza Bala. Kacar. İslam ansiklopedisi. c.-İstanbul, 1986. 102. Necdet S. Osmanlılarda sosyo-ekonomik yapı. c.I-

İstanbul,1978. 103. Orkun.H.N. Türktarihi. c.III, -Ankara, 1946. 104. Ögel B. Türk mitolojisi. c.I.-Ankara, 1989. 105. Özer Y.L. Timurun yapdığı işlere topdan bir bahiş-

TTK,Belleten, c.IX. s. 36.-Ankara, 1945. 106. ÖztunaY. Başlanqıcından zamanamıza kabar Türkiye tarihi.

c.3-4 Ankara, 1964-1965. 107. Öztuna Y. Karakoyunlular.-Türk ansiklopedisi. c. 21.-

Ankara, 1974. 108. Parmaksızoğlu L. Türklerde devlet anlayışı.-Ankara, 1982. 109. Parmaksızoğlı L. Tarih boyunca Kürttükleri ve Türkmenler.

Ankara,1983. 110. Rasonyi L. hde türklük.-Ankara, 1988. 111. Reşat E.K. Osmanlı müahideleri və kapitulsionlar 1300/1920

ve Lozan Müahidesi.-İstanbul, 1960. 112. Reşat E.K. Fateh Sultan Mehmed (1430-1481).

İstanbul,1953. 113. Reşat E.K.Osmanlı padişahları-İstanbul,1960. 114. Rza Nur. Türk tarihi. c.4 -İstanbul, 1925. 115. Saray M. Türk-İran münasibetlerinde şiiligin rolu.-

Ankara,1990. 116. Seferoğlu Ş.K., Müdderrisoğlu A. Türk devletleri tarihi.-

Ankara, 1986.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 170 117. Sümer F. Yiva Oğuz boyuna dair.-Türkiyat Mecmuası. c. IX.

İstanbul, 1951. 118. Sümer F. Bayatlar.-İÜEF. Türk Dili ve Edebiyat dergisi. c.

IM.-İstanbul, 1952. 119. Sümer F. Kara-koyunlular.-İslam ansiklopedisi. c.VI-

İstanbul, 1953. 120. Sümer F.Bayandır, Peçenekve Yüreqirler.-Ankara

üniversitesi Dil ve Tarih-Çoğrafıya Fakültesi dergisi. c.XI. 2,3,4-Ankara, 1953.

121. Sümer F. Doğerlere dair.-Türkiyat Mecmuası. c.X.-İstanbul,1953.

122. Sümer F. XV asırdan itibaren Anadoludan İrana vuku bulan göçler. - Türk Yurdu s.I (234).-Ankara, 1954.

123.Sümer F. Azerbaycanın türkleşmesi tarihine bir bahiş.-TTK.Belleten. c.XXI, s. 83.-Ankara, 1957.

124.Sümer F. Ağac-eriler.TTK, Belleten. c.XXVI. c.103.- Ankara, 1962.

125.Sümer F. Kara-Koyunlular ( Başlanqıcdan Cihan Şaha kadar ). c.I.-Ankara, 1967.

126.Sümer F. Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boyteşkilatı, Destanlan-İstanbul, 1967.

127.Sümer F. Anadoluda Moğollar.-Selçuk Araştırmaları dergisi. c.I-Ankara, 1970.

128.Sümer F. Ak-koyunlular.-Türk Dünyası Araştırmalan. s.40. İstanbul, 1986.70

129.Sümer F.Ahmed Akkoyunlu hökmdarlarından. Türk Dünyası Araştırmaları. s. 47.-İstanbul,1987.

130.Sümer F. Aztamnmış bir türk hökmdarı Uzun Hasan.-Türk Dünyası Tarih dergisi. s. 19.-İstanbul,1988.

131.Sümer F. İlhani Hökmdarlarından Abaka, Argun ve Ahmed Celayir.-TTK. Belleten. c.LIII. s.206.Ankara, 1989.

132.Sümer F. Doğu Anadoluda Moğol ve Türkmen devirlerine alt bazi tarihi yapılar hakkında düşünceler.TTK, Belleten, c.LIV. s. 210,-Ankara, 1990.

133.Şerif Bey A. Erzurum tarihi-İstanbul, 1936. 134.Şapolyo E.V. Yeni və yahın çağlar ve Türkiye tarihi.-

İstanbul. 135.Şapolyo E.V. Osmanlı sultanları tarihi.-İstanbul, 1961. 136.Tansel S. Osmanlı kaynaklarına göre Fateh Sultan Mehmetin

171/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو siyasi ve aşkeri faaliyyeti.-Ankara,1953.

137.Tansel S.Yeni vesikalar karşısında ikinci Bayazit hakkında bazi mütalalar.TTK. Belleten,c.XXVII, s. l06.-Ankara, 1963.

138.Tarihte Türk devletleri. c.II.-Ankara, 1987. 139.Tekindağ Ş. Karamanlılar.-İslam ansiklopedisi. c.VI-İstanbul,

1936. 140.Tekindağ Ş. Son Osmanlı-karaman münasibetleri hakkında

araştırmalar. İÜEF. Tarih dergisi.c.XIII. s. 17-18. İstanbul.1963.

141.Toğan Z.V. Azerbaycan etnoqrafısine dair.-Azerbaycan Yurd Bilgisi. c.II. istanbul, 1933.

142.Toğan Z.V. Azerbaycan-İslam ansıklopedisi. c.II-İstanbul,1970.

143.Toğan Z.V.Ümumi Türk tarihine giriş. c.I. En eski devirden 16. Asra kadar. İstanbul, 1946.

144.Toğan Z.V. Böyük Türk hükümdarı Şahruh. IUEF. Türk Dili ve Edebiyat dergisi. c. III. s.3-4.-İstanbul, 1949.

145.Toğan Z.V.Tarihte usul.-İstanbul, 1969. 146.Turan O. Oniki Hayvanlı Türk takvimi.-İstanbul, 1940. 147.Turan O. Selçuklar harihi ve türk-islam medeniyeti.- Ankara,

1965. 148.Turan O. Doğu Anadolu Türk devletleri tarihi.-Anara, 1973. 149.Turan Ş. Fateh Mehmet-Uzun Hasan mücadilesi ve Venedik.

Tarih Araştırmaları dergisi. c.III.-Ankara, 1965. 150.Türkdünyası El-Kitabı.-Ankara, 1976. 151.Türk Milli bütünlüyü içerisinde Doğu Anadolu. Haz.B.Ögel.

H.D. Yüdız, F. Kırzıoğlu A. Çay.-Ankara, 1986. 152.Türk Tarih Kurumu yılık konferanslar;.-Ankara, 1964. 153.Uzunçarşılı İ.H. Anadolu Beylikeri ve

Akkoyunlu,Karakoyunlu devletleri.-İstanbul., 1937. 154.Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı dövlet teşkilatına medhal.istanbul.

1941. 155.Uzunçarşılı İ.H. I Mehmed-İslam ansiklopedisi. s.VIL-

İstanbul. 1988. 156.Uzunçarşılı İ.H. II Beyezid-İslam Ansiklopediçi. c.II.

İstanbul. 1989. 157.Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı tarihi. c.I.-Ankara, 1988. 158.Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı tarihi. c.II.-Ankara, 1988. 159.Ümit Hassan. Eski Türk toplumu üzerine incalamalar.-

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 172 İstanbul, 1985.

160.Ünal T. Karaman tarihi.-Ankara, 1989. 161.Ünal T.Nureddin Bey (Nure Sofi) Ermeni degildir.-Türk

Dünyası Araştıramaları. s.47-İstanbul,1987. 162.Yınanç. M.H. Akkoyunlular. İslam ansiklopedisi.

c.I.~İstanbul, 1940. 163.Yınanç M.H. Cİhan-Şah.-İslam ansiklopedisi. c.IIL- İstanbul,

1943. 164.Yınanç. M.H. Türkiye tarihi. Anadolunun fethi-.Ankara,

1944. 165.Yınanç. M.H. Baysungur.-İslam ansiklopedisi. c.IL- İstanbul,

1986. 166.Yınanç. M.N. Diyarbekir.-İslam ansiklopedisi. c.III.- İstanbul,

1986. 167.Yücel Y. Timur tarihine dair araştırmalar. II-TTK, Belleten,

c.XLII, s. 166.-Ankara, 1978. 168.Yücel Y. Fatehin Trabzonu fethi önçesinde Osmanlı -

Trabzon-Akkoyunlu ilişkileri.-TTK, Belleten, s.194.- Ankara, 1985.

169.Yücel Y. Sevim A. Türkiye tarihi. c.II.-Ankara, 1990. 170. Abidova M. Qosudarstvo Ak-koyunlu v İrane vo vtoroy

polovine XV veka. AKD, -L., 1953. 171. Abidova M. K istorii vneşney politiki qosudarstva

Akkoyunlu (Voyna s Turtsiey 1472- 1473 qq.)-Trudi SAQU im. V.İ. Lenina vseobşaya istoriya.-

Taşkent, 1959. 172. Aqaeva Q.D. Dannıye etnotoponimii o rasselenii

türkoyazıçnıx plemen v Azerbaydcane XI-XV vv.- Etniçeskaya onomastika.-M., 1984.71

173. Aqadjanov S.Q. Oçerki istorii Oquzov i Turkmen SredneyAzii IX-XIII vv.-Aşkabad, 1969.

174. Alizade A.A. Sotsialno-ekonomiçeskaya i politiçeskaya istoriya Azerbaydcana XIII-XIV vv.-Baku, 1956.

175.Artamonov İ.M. İstoriya Xazarov.-L.,1962. 176.Aşurbeyli S. Qosudarstvo Şirvanşaxov.-Baku, 1983. 177.Bakıxanov A. Qulistani-İram-Baku, 1988. 178.Bartold V.V. Quzz.-Soçineniya. T.5.-M., 1968. 179.Bartold V.V. Dvenadtsat lektsiy po istorii Turetskix narodov

Sredney Azii-Soç., t.5.-M., 1968.

173/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 180.Bartold V.V. Turkmenı.-Soç., t.5.-M., 1968. 181.Bartold V.V. Turki (istoriko-etnoqrafiçeskiy obzor)-Soç., t.5.

M., 1968. 182.Basilov V. O perejitkax totemizma u turkmen.-Trudı İnstitut

arxeoloqi i etnoqrafii ANTSSR. t.VII,1963. 183.BosvortK.E. Musulmanskiye dinastii.-M., 1961. 184.Veliev M.Q. Nasilenie Azerbaydcana-«Muzey

etaoqrafıçeskix sokrovits».-Azerbaydcanski nastolğmy kalendar-Baku, 1925.

185.QadjievaN.Z. Turkoyazıçnıe arealı Kavkaza.-M., 1979. 186.Qeybullaev Q.A. Toponimiya Azerbaydcana.-Baku, 1986. 187.Qeybullaev Q.A. K etnoqenezu Azerbaydjantsev.-Baku,

1991. 188.Qeydarov M.X. Sosialno-ekonomiçeskie otnoşeniya i

remeslenme orqanizatsıi v qorodax Azerbaydcana v XIII-XVII vv.Baku, 1987.

189.Qordlevskiy V.A. Kara-koyunlu.-Baku, 1927. 190.Qordlevskiy V.A. Qosudarstvo Seldjukidov Maloy Azii.- M.,

1941. 191.Qukasyan V.L.Znaçenie Zakavkazskiy istoçnikov i izuçeniy

istorii Azerbaydcanskoqo yazıka do pismennoqo perioda.-Sovetskaya tyurkoloqiya.-Baku., 1988, N° 1.

192.Qukasyan V.L. Aslanov V. İssledovaniya po istorii azerbaydcanskoqo yazıka do pismennovo perioda.-Baku.,1986.

193.Quseynzade A.A. Paraleli oquzskix emonimov v toponimii Azerb. SSR. -Sovetskaya tyurkoloqiya.1977, No 4.

194.Djafarov Ö. Qunni i Azerbaydjan.-Baku., 1985. 195.Dyakonov M.M. Oçerki istorii drevnoqo İrana-M., 1961. 196.Eremeev D.E. Proisxojdenie yuryukov i turkmen Turtsii i

osnovnoe etapı ix istorii.-Etniçeskie prosesı i sostav naseleniya v stranax Peredniy Azii.-M., 1963.

197.Eremeev D.E. Etnoqenez turok.-M., 1971. 198. Jirmunskiy V.M. Oquzskiy qeroiçeskiy epos i «Kniqa-

Korquda»-Turkskiy qeroiçeskiy epos.-L.,1974. 199.Zaxoder B.N. İstoriya Vostoçnoqo Srednevekoviya (Xalifat i

Blijmy Vostok).-M., 1944. 200.İbraqimov Dj. Feodalnıe qosudarstva na territorii

Azerbaydjana v XV veka-Baku, 1962.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 174 201.İvanovM.S. Plemena Farsa.-M., 1961. 202.İnaldjık X. Mejdunarodnıe torqovıe puti i Osmanskaya

imperiya. Materialı V Mecdunarodnoqo konqresa ekonomiçeskoy istorii.-M., 1970.

203.Karpov S.P. Trapezundskaya imperiya i zapodnoevropeyskie qosudarstva v XIII-XV vv.-M., 1981.

204.Koroqlı X. Oquzskiy qeroiçeskiy epos.-M., 1976. 205.Malov S.E. Pamyatniki drevneturkskix pismennosti M-L.,

1959. 206.Mamedov S.A. Nekotrıe voprosı istorii Azerbaydjana v

armyanskix istoçnikax (pervaya polovina XV v). Azərb.SSR EA Xəbərləri, tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1971, N»3-4.

207.Mamedov S.A. Azerbaydjan po istoçnikam XV pervoy polovinı XVIII w.-Baku, 1993.

208.Maxmudov Ə. Vzaimootnoşeniya qosudarstv Akkoyunlu i Sefevidov s zapadnoevropeyskimi stranami-Baku, 1991.

209.Mikluxo-Maklay. Şiizm i eqo sotsialnıe litso v İrane narubeje XV-XVI w.-Sbornik «Pamyai akad Kraçkovskoqo».- L. 1958.

210.Nikitin V. Kurdı.-M., 1964. 211.Noviçev A.D. Srednevekovaya istoriya Turtsii v

sovremennoy turetskoy istorioqrafii.-İstorioqrafiya i istoçnikovedeniya stran Azii.I-L., 1965.

212.0smanskaya istoriya i stranı S'entralnoy, Vostoçnoy i Yuqo-Vostoçnoy Evropı v XV-XVI vv.-M., 1984.

213.Paqirev D.D. Alfavitnıy ukazatel k pyativerstnoy karte Kavkazskoqo kraya.-Tiflis, 1913.

214.Papazyan A.D. Arabskaya nadpis nad qrobnitsey turkmenskix emirov v sele Arqavand.-Blijniy I sredniy Vostok. Sb. statey pamyati b.N. Zaxadera.-M., 1962.

215.Paxamov E.A. «Borba feodalnıx dinastey za Vostoçnoe Zakavkaze s polovinı XIV v do naçala XV 72 v. Po monetnım dannım». Kratkie soobşeniya İnstituta istorii Materialnoy kulturı.-1956,No 66.

216.Petruşevskiy İ.P. Qosudarstvo Azerbaydjana v XV veke.-Sbornik statey po istorii Azerbaydjana.Vıpusk I.-Baku, 1949.

217.Petruşevskiy İ.P.Vnutrennaya politika Axmeda Akkoyunlu.-sbornik statey po istorii Azerbaydjana.Vıp. L- Baku, 1949.

218.Petruşevskiy İ.P. Oçerki po istorii fodalnıx otnoşeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI-naçale XIX vv. -L. 1949.

175/ نلوهاقارا قویونلوها و آغ قویو 219.Petruşevskiy İ.P.Zapadmy İran i sopredelrue oblasti vo vtoroy

polovine XV v.- İstoriya İrana s drevneyşix vremen do kontsa XVIII veka.-L., 1958.

220.İran v sostave qosudarstva Sefevidov.-İstoriya İrana s drevneyşix vremen do kontsa XVIII veka.-L., 1958.

221.Petruşevskiy İ.P. İslam v İrane v VII-XV vv.-L., 1966. 222.Piqulevskaya N.B. Yakubovskiy A.Ö. Petruşevskiy İ.P.,

Stroeva L.V., Belenitskiy L.M. İstoriya İrana s drevneyşix vremen do kontsa 18 veka.-L., 1958.

223.Popov A. İ. Nazvaniya narodov SSSR. V vedenie v emonimiku. L., 1973.

224.Radlov V.V. Opıt slovarya tyurkskix nareçii. t. IV, ç. II.- Spb., 1911.

225.Savina V.İ. Slovar qeoqrafiçeskix terminov i druqix slov, formiruyuşix toponimov Irana.-M., 1971.

226.Savina V.İ. Etnonimi v toponimii İrana.-Onomastika Vostoka.-M., 1980.

227.Svod statistiçeskix dannıx o nasilenii Zakavkazskoqo kraya izviçennıx iz posemeynıx spiskov 1886q.-Tiflis., 1893.

228.Seyidov M.A. Nekotorıe zameçeniya o proisxojdeniietnonimov aqqoyunlu i qaraqoyunlu.-Materialı nauçnıx konferentsiya posveşennoqo izuçeniyu toponimii Azerbaydcana-Baku, 1973.

229.Seyidov M.A. Opıt analiza etnonimov i toponimov Aqqoyunlu i qaraqoyunlu.-ADU-nun Elmi əsərləri. Dil və ədəbiyyat seriyası. 1977, Ns 6.

230.Seyfeddini M.A. Monetnoe delo i denejnoe obraşenie v Azerbaydcane XII-XV vv. Kn. II-Baku, 1981.

231.Sumbatzade A.S. Azerbaydjantsı-etnoqenez i formirovanie naroda. B., 1990.

232.Tveritinova A.S. Falsifıkatsiya istorii Trutsii v kemaliütskoy istorioqrafıi.-«Vizantiyskiy vremennik» VII-M., 1953.

233.Şopen İ.İ. İstoriçeskiy pamyatnik sostoyaniya Armyanskoy oblasti v epoxu ee prisoedineniya k Rossiyskoy imperü.-Spb, 1852.

234.Şukurov R.M. «Kitabi Diyarbakriya» Abu Bakra Tixrani o vzaimootnoşenyax Trapezundskoy mperii s türkskimi qosudarstvami Maloy Azii v XIV-XV vv.-Drevniy i srednevekovıy Vostok.ç.2.- M., 1985.

قارا قویونلوها و آغ قویونلوها/ 176 235.Efendiev O.A. Obrazovaniya Azerbaydjanskoqo qosudarstva

Sefevidov v naçale XVI veka.-Baku-196I. 236.Efendiev O.A. K osveşeniyu nekotonx voprosı istcrii

Sefevidov v sovremennoy iranskoy istoqrafii.-Azərbaycanın tarix və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı.-Baku, 1978.

237.Efendiev O.A. İnstitut «suyurqal» i sentralistiçeskaya politika praviteley Ak-koyunlu i pervıx Sefevidov.-V kn. Formı feodalnoy zemelnoy sobstvennosti i vladeniya na Blijnem i Srednem Vostoka.- M., 1979.

238.Efendief O.A. Azerbaydjanskoe qosudarstvo Sefevidov.- Baku, 1981.

239.Efendiev O.A. «Vseobşaya istoriya» Xafıza Abru kak istoçnik po istorii Zakavkazya pervoy çetverti XV v,- İstoçnikovedçeskie razıskaniya. 1979.-Tibilisi. 1984,

240.Efendiev O.A. «Kitabi Diyarbakriya» Abu Bakra Tixrani kak istoriçeskiy istoçnik. –İstoçnikovedeçeskie razıskaniya1982,-Tibilisi, 1985.

241.Berchet G. Repubblica di Venezia ela Persiya.-Torina, 1865. 242.Boyle İ.A.The Evolition of Iran as a National state.-TTK.

Belleten, c. XXXIX, s.l56.-Ankara, 1975. 243.Malkolm L. Historie dela Perse-Paris. 1821. 244.Minorsky V. The clan of the Qara-Qoyunlu ruleş-Fuad

Köprülü Armağanı.-İstanbul, 1953. 245.Minorsky V. The Kara-Qoyunlu and the Qutb-shahs.-

BSOAS. V. XVII p-I-Lonlon, 1955. 246.Woods I. E. Aqquyunlu Clan, Confederation, Empire- Chicado.

1976.