ken & verstaan lewenswetenskappe graad 11 onderwysersgids...2 menslike evolusie inleiding a3 •...

Graad 11Onderwysersgids

Ken & Verstaan

Lewens-wetenskappe

Annemarie Gebhardt • Peter Preethlall Sagie Pillay • Bridget Farham

University Printing House, Cambridge CB2 8BS, United Kingdom

One Liberty Plaza, 20th Floor, New York, NY 10006, USA

477 Williamstown Road, Port Melbourne, VIC 3207, Australia

314–321, 3rd Floor, Plot 3, Splendor Forum, Jasola District Centre, New Delhi – 110025, India

79 Anson Road, #06–04/06, Singapore 079906

The Water Club, Beach Road, Granger Bay, Cape Town 8005, South Africa

Cambridge University Press is part of the University of Cambridge.

It furthers the University’s mission by disseminating knowledge in the pursuit of education, learning and research at the highest international levels of excellence.

www.cambridge.org

© Cambridge University Press 2012, 2020

This publication is in copyright. Subject to statutory exception and to the provisions of relevant collective licensing agreements, no reproduction of any part may take place without the written permission of Cambridge University Press.

First published 2012 Reprinted 2019 Updated 2020

Translator: Nonna Vos Editor: Irma van der Vyver Proof readers: Leon van der Vyver, Derika van Biljon Typesetters: Craig Farham, John Moss Illustrators: Laura Brecher, Craig Farham, Andrew Kerr, André Plant, James Whitelaw

.................................................................................................................................................

Acknowledgements: The publisher and authors would like to thank the following individuals and organizations for permission to use their material in either the original or adapted form:

Photographs

Cover image: Idea leuconoe, commonly known as the paper kite or large tree nymph butterfly, © Russell Morales, Getty Images

Photographs: iStock: Section A, B, C, D, E and F; SPL: pages C45, C47, C65; Wikimedia Commons: pages C62, C63..................................................................................................................................................

Every effort has been made to trace copyright holders. Should infringements have occurred, please inform the publishers who will correct these in the event of a reprint..................................................................................................................................................

Cambridge University Press has no responsibility for the persistence or accuracy of URLs for external or third-party internet websites referred to in this publication, and does not guarantee that any content on such websites is, or will remain, accurate or appropriate..................................................................................................................................................

If you want to know more about this book or any other Cambridge University Press publication, phone us at (021) 412-7800, fax us at (021) 419-8418 or send an e-mail to [email protected]

Information on this title: www.cambridge.org/9781107380554

ISBN 978-1-107-38055-4

iiiI N H O U D

Inhoud

Deel Titel Inhoud Bladsynommer

A Inleiding Inleiding tot LewenswetenskappeHoe om die Leerdersboek en Onderwysersgids te gebruik

A1A4

B Beplanning Jaarbeplanner per week B1

C Onderrigriglyne Formele assesseringstake en Voorgeskrewe Praktiese Take in die Leerdersboek

Onderrignotas vir die vertakkings in die Leerdersboek, antwoorde vir aktiwiteite en voorstelle vir informele assessering

Vertakking 1 Diversiteit, verandering en kontinuïteitVertakking 2 Lewensprosesse by plante en diereVertakking 3 Omgewingstudies

C1

C5C44C83

D Assessering Kognitiewe eise en gewigstoekenningProgram vir formele assesseringGewigstoekenning en assessering van onderwerpe in

Graad 11 eksamensOntleding van leerderprestasie in toetse/eksamens Lys van vaardighede/subvaardighede vir Spesifieke

Doelwit 2 Formele assesseringstake met antwoordeLewenswetenskappe-eksamens: model-vraestelleModel-vraestelle: memo’s van antwoordeOefentoetse met antwoorde

D1D4

D5D8

D9D10D30D46D51

E Fotokopieerbare blaaie

Fotokopieerbare blaaie vir gebruik in onderrig E1

F Dokumente Ruimte vir verdere notas, soos nodig F1

AFDELING A

INLEIDING

Inleiding tot Lewenswetenskappe A1

Die organisasie van die Lewenswetenskappe-kurrikulum A1

Die spesifieke doelwitte van Lewenswetenskappe A2

Die verwantskap tussen spesifieke doelwitte en assessering A2

Hoe om die Leerdersboek en Onderwysersgids te gebruik A4

A1I N L E I D I N G

Inleiding tot Lewenswetenskappe Lewenswetenskappe kan gedefinieer word as die wetenskaplike studie van lewende dinge vanaf molekulêre vlak tot by hul wisselwerking met mekaar en met die omgewing.

Lewenswetenskappe is belangrik om die volgende redes:• Om nuttige kennis en vaardighede vir die daaglikse lewe aan te leer. • Om leerders bloot te stel aan die omvang van biologiese studies ten

einde belangstelling te kweek in en ’n bewustheid van moontlike spesialiteitsrigtings, byvoorbeeld geneeskunde, aptekerswese, genetika, navorsing, omgewingsberoepe, botanie, soölogie, en so meer.

• Om die nodige agtergrond/fondament te verskaf vir verdere studies in een of meer van die biologiese subdissiplines, byvoorbeeld Botanie, Soölogie, Fisiologie, Genetika, Biochemie, Biotegnologie, en so meer.

Die organisasie van die Lewenswetenskappekurrikulum Vier “vertakkings” (kennisbane) word gebruik om die raamwerk vir die inhoud van Lewenswetenskappe te organiseer. Hulle word verder en verder ontwikkel in die drie jaar van Voortgesette Onderwys en Opleiding (VOO).

In Graad 11 word drie van die vier vertakkings behandel en dien om vordering te verseker. Die inhoud vervat in Lewe op molekulêre, sellulêre en weefselvlak in Graad 10 word gebruik om Lewensprosesse by plante en diere in Graad 11 te verstaan, maar word nie as ’n afsonderlike vertakking in Graad 11 onderrig nie.

Die aanbevole volgorde van onderrig in Graad 11 vir die drie kennisbane is: 1 Diversiteit, verandering en kontinuïteit (Mikroörganismes, plante en

diere) 2 Lewensprosesse by plante en diere (Prosesse wat lewe onderhou) 3 Omgewingstudies (Bevolkingsekologie en menslike impak op die

omgewing) Dit is die aanbevole volgorde van onderrig in Graad 11. Dit beteken egter nie dat enige van die vertakkings, of onderwerpe in elke vertakking, afsonderlik of in isolasie bestudeer moet word nie. Leerders moet die verbande tussen verwante onderwerpe kan sien sodat hulle ’n deeglike begrip verkry van die natuur en die onderlinge verbondenheid van lewe. Hierdie verbande moet oor al die grade beklemtoon word.

Dit is dus nuttig om te weet wat die progressie ten opsigte van inhoud en konsepte in Lewenswetenskappe oor die drie jaar van VOO is, soos getoon in Tabel 1.

A2 I N L E I D I N G

Tabel 1 Progressie in konsepte en inhoud van Lewenswetenskappe in Graad 10–12

Die spesifieke doelwitte van LewenswetenskappeDaar is drie breë, vakspesifieke doelwitte vir Lewenswetenskappe, wat verband hou met die doelwitte van die leer van wetenskap. Hulle is: Spesifieke Doelwit 1: wat verband hou met kennis van die vakinhoudSpesifieke Doelwit 2: wat verband hou met die doen van wetenskap (praktiese werk en ondersoeke)Spesifieke Doelwit 3: wat verband hou met die verstaan van die toepassings van Lewenswetenskappe in die alledaagse lewe, asook begrip van die geskiedenis van wetenskaplike ontdekkings en die verband tussen inheemse kennis en wetenskap.

Die verwantskap tussen spesifieke doelwitte en assesseringSpesifieke Doelwit 1: Ken Lewenswetenskappe (konsepte, prosesse, verskynsels, meganismes, beginsels, teorieë, wette, modelle, ens.) Die volgende kognitiewe (denk-) vaardighede omvat die reeks vaardighede wat alle leerders moet ontwikkel terwyl hulle in ’n skooljaar deur die kurrikulum werk. Hierdie vaardighede dui aan wat op die toepaslike graadvlak geassesseer moet word met gebruik van ’n verskeidenheid assesserings.

Vertakking/Graad

Lewe op die molekulêre, sellulêre en weefselvlak

Lewensprosesse in plante en diere

Omgewingstudies Diversiteit, verandering en kontinuïteit

Graad 10 1 Die chemie van lewe – anorganiese en organiese verbindings

2 Die sel – basiese eenheid van lewe

3 Seldeling: mitose4 Plant- en

dierweefsels

1 Steun- en vervoerstelsels by plante

2 Steunstelsels by diere

3 Vervoerstelsels by soogdiere (mense)

1 Biodiversiteit en klassifikasie

1 Biodiversiteit en klassifikasie

2 Geskiedenis van lewe op aarde

Graad 11 1 Energie-omsetting om lewe te ondersteun: fotosintese

2 Dierevoeding3 Energie-

omsettings: respirasie

4 Gaswisseling 5 Ekskresie

1 Bevolkings-ekologie

2 Menslike invloede op die omgewing: huidige krisisse

1 Biodiversiteit – klassifikasie van mikroörganismes

2 Biodiversiteit – plante

3 Voortplanting – plante

4 Biodiversiteit – diere

Graad 12 1 DNS: die kode vir lewe

2 RNS en proteïensintese

3 Meiose4 Genetika

1 Voortplanting in gewerweldes

2 Menslike voortplanting

3 Die senuwee-stelsel

4 Sintuies 5 Endokriene

stelsel6 Homeostase

1 Darwinisme en natuurlike seleksie

2 Menslike evolusie

A3I N L E I D I N G

• Verkry kennis – leerders moet: toegang kry tot inligting uit ’n verskeidenheid bronne (onderwysers, handboeke, internet, ouers, ens.); sleutelidees kies; feite onthou en konsepte, prosesse, verskynsels, meganismes, beginsels, teorieë, wette en modelle in Lewenswetenskappe beskryf.

Aksiewerkwoorde vir assessering sluit in: stel, noem, gee byskrifte, lys, definieer, beskryf.

• Verstaan en lê verbande tussen idees en konsepte om betekenis aan Lewenswetenskappe te gee – leerders moet: ’n konsepsuele raamwerk van wetenskaplike idees opbou; kennis organiseer of herorganiseer om nuwe betekenis te ontleen; opsommings skryf; vloeikaarte, diagramme en geheuekaarte ontwikkel; en patrone en tendense herken. Aksiewerkwoorde vir assessering sluit in: verduidelik, vergelyk, herrangskik, gee ’n voorbeeld van, illustreer, bereken, gee ’n rede vir, maak ’n veralgemening, interpreteer inligting of data, voorspel, kies, onderskei.

• Pas kennis van Lewenswetenskappe in nuwe en onbekende kontekste toe –

leerders moet: inligting op ’n nuwe manier gebruik; en kennis op nuwe en onbekende kontekste toepas. Aksiewerkwoorde vir assessering sluit in: toon aan, interpreteer, voorspel, vergelyk, onderskei, illustreer, gee ’n oplossing vir, kies.

• Ontleed, evalueer en sintetiseer wetenskaplike kennis, konsepte en idees – leerders moet: inligting/data ontleed; verwantskappe tussen bestaande kennis en nuwe idees herken; wetenskaplike inligting krities evalueer; aannames identifiseer en inligting kategoriseer. Aksiewerkwoorde vir assessering sluit in: takseer, redeneer, beoordeel, kies/selekteer, evalueer, verdedig (’n standpunt), vergelyk, kontrasteer, kritiseer (’n argument of aanname), onderskei, bespreek.

Spesifieke Doelwit 2: Doen Lewenswetenskappe (praktiese werk en ondersoeke). Die volgende sewe vaardighede hou verband met praktiese werk in Lewenswetenskappe. Al sewe vaardighede is nie ewe belangrik by elke aktiwiteit nie: a Voer instruksies uit. b Hanteer toerusting/apparaat. c Doen waarnemings op die volgende maniere: tekeninge; beskrywings;

groepeer materiale of voorbeelde volgens waarneembare ooreenkomste en/of verskille; doen metings; vergelyk materiale voor en na behandeling; neem resultate van ’n eksperiment/ondersoek, wat insluit die aanteken van inligting, op ’n gepaste wyse waar; tel, ens.

d Teken inligting/data op die volgende maniere aan: as tekeninge, beskrywings, in tabelle, grafieke, ens.

e Meet – meet lengte, volume, temperatuur, gewig, massa en tel akkuraat. f Interpreteer/omskakel – skakel inligting van een vorm na ’n ander om, bv.

om ’n tabel na ’n geskikte grafiek om te skakel. g Ontwerp/beplan ondersoeke/eksperimente – Graad 11-leerders moet ’n

eenvoudige ondersoek/eksperiment kan beplan/ontwerp. Die stappe/vaardighede nodig om ondersoeke te ontwerp/beplan sluit in: 1 Identifiseer ’n probleem. 2 Formuleer ’n hipotese. 3 Kies apparaat/toerusting/materiale. 4 Identifiseer veranderlikes. 5 Stel maniere voor om veranderlikes te beheer. 6 Beplan – tref al die logistieke reëlings. 7 Stel maniere voor om resultate aan te teken. 8 Sien in dat herhaling en verifikasie noodsaaklik is.

A4 I N L E I D I N G

Spesifieke Doelwit 3: Waardering vir en begrip van die die geskiedenis, belangrikheid en toepassings van Lewenswetenskappe in die samelewing. Die vaardighede wat ontwikkel kan word in die proses om spesifieke doelwit 3 te bereik, is kognitiewe (dieselfde vaardighede as vir spesifieke doelwit 1) eerder as praktiese vaardighede: • Verstaan die geskiedenis en belang van sommige wetenskaplike

ontdekkings. • Verstaan die verband tussen inheemse kennis en Lewenswetenskappe.

Alle kennis groei vanuit ’n beskouing oor hoe die wêreld werk. Die wetenskap en inheemse kennis het hul oorsprong in verskillende wêreldbeskouings.

• Verstaan die waarde en toepassing van Lewenswetenskappe-kennis in die nywerheid, met betrekking tot beroepsmoontlikhede en in die alledaagse lewe. Loopbane wat op die studie van Lewenswetenskappe kan volg, sluit in: mediese terreine, navorsing, genetika, omgewingsterreine (wildbestuur, ekologie, ekotoerisme, ens.), landbou, onderwysterreine.

Hoe om die Leerdersboek en Onderwysersgids te gebruik Ken & Verstaan Lewenswetenskappe is só geskryf dat jy en jou leerders dit maklik sal verstaan, terwyl dit julle ook sal help om die vereistes van die kurrikulum onder die knie te kry. Spesiale kenmerke van hierdie boek sluit in: • Die aktiwiteite in hierdie boek is op logiese wyse gestruktureer om

progressie te kry van eenvoudige tot nuwe en komplekse leer. • Elke vertakking het ’n openingsblad wat die sleutelvrae wat in daardie

vertakking behandel word, duidelik uiteensit. • Elke eenheid het kassies wat die sleutelbegrippe lys wat leerders met ’n

ander huistaal sal help om nuwe terme te verstaan. • Elke eenheid bevat ondersoeke waarin leerders probleme oplos,

oplossings bedink, eksperimente en kontroles opstel, en hul resultate aanteken.

• Elke eenheid bevat assesseringsaktiwiteite wat vir deurlopende self-, portuur- en groepassessering sorg.

• Projekte word voorsien wat handel oor kwessies in die regte wêreld en leerders buite die grense van die klaskamer neem.

Raai leerders aan om die Leerdersboek soos volg te gebruik: • Lees elke onderwerp aandagtig deur. • Som die inligting in elke onderwerp puntsgewys op. Teken vloei-

diagramme om begrip van konsepte aan te help. Vul dit aan met ander materiaal wat in die klas behandel is.

• Doen die aktiwiteite in elke onderwerp – dit is opgestel om leerders ’n beter begrip van die konsepte en praktiese vaardighede van die onderwerp te gee.

• Leerders moet oefen om diagramme te teken en byskrifte op die regte manier aan te bring – hulle kan die akkuraatheid van hul diagramme en byskrifte toets deur dit te vergelyk met die diagramme in die handboek.

• Hoe meer leerders die vaardighede (kognitief én prakties) oefen, hoe beter sal hulle dit verstaan en hoe beter sal jy, die onderwyser, die leerders kan assesseer.

• Leerders moet hul kennis tydens en ná elke onderwerp toets. Moedig hulle aan om eksamenvraestelle te soek en die antwoorde self uit te werk voordat hulle dit in die memorandum nagaan.

AFDELING B

BEPLANNING

Jaarbeplanner per week B1

B1J A A R B E P L A N N E R

JaarbeplannerJaar _____________

Week Beplande datum (weekeinde)

Voltooiingsdatum (weekeinde)

Onderwerp vir die week

KWARTAAL 1

Week 1 Biodiversiteit van mikroörganismes

Week 2 Gevolge en bestuur van een virus-, een bakteriese en een protissiekte

Week 3 Immuniteit, gebruik van medisyne, tradisionele tegnologie

Week 4 Groepering van briofiete, pteridofiete, gimnosperme en angiosperme

Week 5 Ongeslagtelike en geslagtelike voortplanting, blomme as voortplantingstrukture

Week 6 Blomme as voortplantingstrukture (vervolg), belang van sade

Week 7 Verwantskap tussen liggaamsplan en groepering van diere in filums, ses filums gelys in KABV-dokumente

Week 8 Sleuteleienskappe van filums ten opsigte van liggaamsplanne, verwantskap tussen liggaamsplanne en leefwyse, rol van invertebrate in landbou en ekosistemeFormele assesserings- en praktiese taak

KWARTAAL 2

Week 1 Proses van fotosintese, belangrikheid van fotosintese

Week 2 Veranderlikes wat die tempo van fotosintese beïnvloed

Week 3 Veranderlikes wat die tempo van fotosintese beïnvloed (vervolg), rol van CO2-verryking, ens. in kweekhuisstelsels. Rol van ATP as energiedraer in die sel

Week 4 Verskille in tandformasies van herbivore, karnivore en omnivore Menslike voeding, prosesse en betekenis van inname, vertering, absorpsie, assimilasie en uitskeiding

Week 5 Meganiese en chemiese vertering, absorpsie en assimilasie, hormoonbeheer van bloedglukose (diabetes)Verwantskap tussen voedselinname, energie, groei en gesondheid

Week 6 Verskillende diëte, aanvullings, wanvoeding, tandbederf, middelmisbruik

Week 7 Selrespirasie, aërobiese respirasie en anaërobiese respirasie

Week 8 Rol van anaërobiese respirasie in die nywerheidVergelyking tussen aërobiese en anaërobiese respirasie

Week 9 Junie-eksamen

B2 J A A R B E P L A N N E R

Week 10 Junie-eksamen

KWARTAAL 3

Week 1 Gaswisseling, vereistes vir doeltreffende gaswisselingsorgane, vereistes in verskillende organismesMenslike gaswisseling

Week 2 Menslike gaswisseling (vervolg)Respiratoriese siektesRookwetgewing in Suid-Afrika

Week 3 Kunsmatige respirasie Gevolge van hoogte bo seevlak op gaswisselingUitskeiding in menseUitskeiding in verskillende organe

Week 4 Struktuur van verskillende dele van menslike renale stelselHomeostatiese beheer van water en soute

Week 5 Siektes wat die niere affekteerBevolkingsekologie Populasiegrootte en faktore wat populasiegrootte beïnvloed

Week 6 Interaksies in die omgewing

Week 7 Interaksies in die omgewing (vervolg)Sosiale organisasie

Week 8 Gemeenskapsverandering oor tydDemografie van menslike bevolkings

Week 9 Demografie van menslike bevolkings (vervolg)

Week 10 Formele assesserings- en praktiese taak

KWARTAAL 4

Week 1 Begin praktiese taak oor menslike invloede op plaaslike omgewingAtmosfeer en klimaatsverandering

Week 2 Atmosfeer en klimaatsverandering (vervolg)Water – beskikbaarheid en gehalte

Week 3 Water – gehalte (vervolg)Voedselsekerheid

Week 4 Verlies van biodiversiteit

Week 5 Verlies van biodiversiteit (vervolg)Verwydering van vaste afval

Week 6 Verwydering van vaste afval (vervolg)

Week 7 Hersiening

Week 8 Formele assesserings- en praktiese take



AFDELING C

ONDERRIGRIGLYNE

Hierdie afdeling bevat onderrignotas vir die vertakkings in die Leerdersboek, antwoorde vir al die aktiwiteite en voorstelle vir informele assessering.

Formele assesseringstake en voorgeskrewe praktiese take in die Leerdersboek C1

Vertakking 1 Diversiteit, verandering en kontinuïteit C5

Eenheid 1 Biodiversiteit en klassifikasie van

mikroörganismes C5

Eenheid 2 Biodiversiteit onder plante C24

Eenheid 3 Biodiversiteit onder diere C36

Vertakking 2 Lewensprosesse by plante en diere C44

Eenheid 1 Fotosintese C44

Eenheid 2 Dierevoeding (soogdiere) C56

Eenheid 3 Selrespirasie C65

Eenheid 4 Gaswisseling C70

Eenheid 5 Uitskeiding (ekskresie) by mense C78

Vertakking 3 Omgewingstudies C83

Eenheid 1 Bevolkingsekologie C83

Eenheid 2 Menslike impak op die omgewing C99

C1F O R M E L E A S S E S S E R I N G S T A K E

FORMELE ASSESSERINGSTAKE EN VOORGESKREWE PRAKTIESE TAKE IN

DIE LEERDERSBOEKHierdie gedeelte bevat formele assesseringstake en voorgeskrewe praktiese take.

Aktiwiteitnommer

Opskrif Bladsyno. in Leerdersboek

Bladsyno. in Onderwysersgids

2 Bekyk bakterieë: kweek kulture op agarplate 26 C5

FAT 4 Die ekonomiese waarde van bakterieë 28 C6

8 Die struktuur van ’n fungus 33 C7

FAT 14 Vergelyk provinsiale MIV-syfers 44 C11

FAT 19 Tuberkulose wêreldwyd 54 C14

23 Versamel siek plante en identifiseer plantsiektes 63 C16

FAT 29 Primêre en sekondêre immuunresponse 72 C19

FAT 30 Verstaan die imuunrespons 78 C20

Aktiwiteitnommer



2 Kweek mos op ’n klam baksteen 92 C26

FAT 4 Ondersoek varingstruktuur 94 C26

5 Ondersoek gimnosperme 97 C27

7 Die struktuur van angiosperme 100 C28

FAT 9 Hoe om ’n kladogram op te stel 102 C29

10 Ondersoek windbestuifde, insekbestuifde en voëlbestuifde blomme 108 C30

11 Ontleed windbestuifde, insekbestuifde en voëlbestuifde blomme 109 C31

Aktiwiteitnommer



1 Die ongelooflike wêreld van diere om ons 116 C36

FAT 2 Oppervlakte en volume 120 C36

FAT 3 Verband tussen liggaamsplanne en filums 121 C37

VERTAKKING 1 DIVERSITEIT, VERANDERING EN KONTINUÏTEITN Leerdersboek bladsy 17–140Duur: 8 weke

Eenheid 1 Biodiversiteit en klassifikasie van mikroörganismes

KWARTAAL 1, Week 1–3

Leerdersboek bladsy 17–87Duur: 12 uur

Eenheid 2 Biodiversiteit onder plante



Eenheid 3 Biodiversiteit onder diere



C2 F O R M E L E A S S E S S E R I N G S T A K E

Aktiwiteitnommer



1 Toets vir stysel in blare 147 C442 Fotosintese: Ondersoek 1 148 C453 Fotosintese: Ondersoek 2 148 C454 Fotosintese: Ondersoek 3 149 C465 Faktore wat die fotosinteseproses beïnvloed 150 C46FAT 6 Toon dat suurstof ’n produk van fotosintese is 152 C47

Aktiwiteitnommer



2 Hoe kos deur die spysverteringskanaal beweeg 165 C5612 Energie-inhoud van kosse 179 C5913 Voedingsamestelling van kosse 181 C60FAT 16 Bronne van voedingstowwe 187 C61

Aktiwiteitnommer



FAT 4 ’n Ondersoek na respirasie (1) 197 C665 ’n Ondersoek na respirasie (2) 198 C66FAT 7 Stel ontkiemende sade hitte-energie vry? 199 C67

Aktiwiteitnommer



1 Ondersoek 209 C705 Ondersoek longe 216 C719 Gebruik ’n model om die meganisme van asemhaling by mense

te demonstreer219 C73

FAT 11 Die meganisme van asemhaling 222 C7312 Demonstreer dat uitgeasemde lug koolstofdioksied bevat 225 C7414 Die effek van oefening op asemhalingstempo 226 C74FAT 17 Ondersoek die gevolge van rook 232 C7418 Fisiologiese aanpassings by oefening en hoogte 235 C75

VERTAKKING 2 LEWENSPROSESSE BY PLANTE EN DIERELeerdersboek bladsy 141–264Duur: 12,5 weke

Eenheid 1 Fotosintese



Eenheid 2 Dierevoeding (soogdiere)



Eenheid 3 Selrespirasie

KWARTAAL 2, Week 6–7,5


Eenheid 4 Gaswisseling



C3F O R M E L E A S S E S S E R I N G S T A K E

Aktiwiteitnommer



1 Disseksie van ’n nier 244 C78

FAT 3 ADH 254 C79

Aktiwiteitnommer



FAT 2 Merk–hervang: gesimuleerde saadpopulasie 273 C83

FAT 8 Kompetisie 291 C89

9 Die lewensiklus van ’n parasiet 292 C90

10 Gevallestudie: Wetenskap versus etiek 295 C91

11 Sekondêre suksessie 300 C93

Aktiwiteitnommer



FAT 3 Wat is die kweekhuiseffek? 316 C103

FAT 10 Effek van uitheemse indringerplante (UIP’s) op plaaslike inheemse plantegroei

343 C111

FAT 14 Renosterstropery: die skadukant van inheemse kennis 361 C122

16 Ontleding van huishoudelike afval 371 C124

Eenheid 5 Uitskeiding (ekskresie) by mense

KWARTAAL 3, Week 2,5–5


VERTAKKING 3 OMGEWINGSTUDIESLeerdersboek bladsy 265–375Duur: 11 weke

Eenheid 1 Bevolkingsekologie



Eenheid 2 Menslike impak op die omgewing



C4 F O R M E L E A S S E S S E R I N G S T A K E

C5V E R T A K K I N G 1 • E E N H E I D 1

Eenheid 1: Biodiversiteit en klassifikasie van mikroörganismesEenheid 2: Biodiversiteit onder planteEenheid 3: Biodiversiteit onder diere

Leerdersboek bladsy 24Antwoorde sal verskil, maar hierdie is ’n oorsig van die virussiektes wat leerders moet dek.1 Algemene kindersiektes is: masels, pampoentjies, waterpokkies en

Duitse masels (rubella).2 Al hierdie siektes kan deur immunisasie voorkom word. Daar is geen

behandeling as die persoon dit eers het nie omdat hulle deur virusse veroorsaak word.

3

Leerdersboek bladsy 261 Maniere om ’n petribakkie te steriliseer is om:

• dit te outoklaaf • dit in die drukkoker te kook• ’n ontsmettingsmiddel te gebruik.

VERTAKKING 1

DIVERSITEIT, VERANDERING EN

KONTINUÏTEIT

EENHEID 1 Biodiversiteit en klassifikasie van mikroörganismes

KWARTAAL 1

Leerdersboekbladsy 20–87Duur: 12 uur

Aktiwiteit 1 Die mediese belangrikheid van virusse (Spesifieke Doelwit 1)

Siekte Virus Simptome Behandeling/voorkomingMasels Paramyxovirus

(maselsvirus)Begin met ’n koors, loperige neus, hoes, bindvliesontsteking (konjunktivitis), veluitslag 3–5 dae later, versprei dwarsoor hele liggaam; kind voel baie siek

Voorkom deur immunisasie, behandeling sodra die siekte voorkom is met medikasie om koors te verlaag en baie vloeistowwe

Pampoentjies Paramyxovirus (pampoentjies-virus)

Verkoue, hoofpyn swak eetlus, malaise, koors, geswelde speekselkliere, pynlik om te sluk, vergrote testikels by seuns


Waterpokkies Varicella zoster-virus

Ligte hoofpyn, matige koors, veluitslag – groepe blasies wat dwarsoor die liggaam versprei

Voorkom deur immunisasie, behandeling sodra die siekte voorkom is met medikasie om koors te verlaag en baie vloeistowwe.

Rubella (Duitse masels)

RNS-virus Ligte simptome, effens geswelde kliere, uitslag


VPA Aktiwiteit 2 Bekyk bakterieë: kweek kulture op agarplate (Spesifieke Doelwit 2)

C6 V E R T A K K I N G 1 • E E N H E I D 1

2 Die petribakkies moet onmiddellik ná inokulasie verseël of bedek word om te voorkom dat luggedraagde bakterieë die plate kontamineer.

3 ’n Doel vir hierdie aktiwiteit kan wees om die aanwesigheid van bakterieë in verskillende dele van die liggaam vas te stel.

4 Uit die waarnemings kan ons aflei dat verskillende dele van die liggaam ’n verskeidenheid van organismes of bakterieë huisves.

Leerdersboek bladsy 281 Ooreenkomste – beide virusse en bakterieë:

• is mikroskopies• kom in ’n wye reeks habitats voor• het patogeniese variëteite wat siekte veroorsaak.

2 Verskille tussen virusse en bakterieë:• virusse is nie selle nie, bakterieë is sellulêr• virusse kan nie voortplant of onaf hanklik aktief van ’n gasheersel

wees nie, bakterieë kan wel• virusse het stringe RNS of DNS, maar nooit albei nie, bakterieë bevat

RNS en DNS.

Leerdersboek bladsy 28Die leerder se weergawe moet inligting oor die volgende punte bevat:• Produksie van voedsel en drank: gefermenteerde suiwelprodukte: bv.

joghurt, gemaak deur melk te laat fermenteer met ’n mengsel van Lactobacillus bulgaricus en Streptococcus thermophilus – suurmelk/maaskaas – behels melksuurfermentasie.

• Produksie van farmaseutiese middels.• Antibiotikums: stowwe wat in die natuur gemaak is deur verskillende

mikroörganismes en wat ander mikroörganismes inhibeer of doodmaak, bv. penisillien, basitrasien, eritromisien en kanamisien.

• Steroïde: hierdie hormone reguleer verskillende aspekte van menslike metabolisme.

• Menslike proteïene: geproduseer deur genetiese gemodifiseerde bakterieë, bv. menslike insulien word geproduseer deur ’n rekombinante Escherichia coli-stam.

• Vitamiene: sommige vitamiene word geproduseer as gevolg van sekondêre metabolisme, bv. vitamien B12 word geproduseer as ’n neweproduk van streptomisien- antibiotiese fermentasie. Vitamien B12 word ook kommersieel geproduseer deur Propionibacterium shermanii of Pseudomonas denitrificans te gebruik.

• Organiese sure: verskeie organiese sure kan deur mikrobiese fermentasie geproduseer word, bv. glukonsuur deur Azotobacter, melksuur deur Lactobacillus delbrueckii.

• Aminosure soos lisien word geproduseer deur Corynebacterium glutamicum.

• Bykomend tot bogenoemde word bakterieë kommersieel gebruik om ensieme soos proteases en amilases, oplosmiddels soos asetoon en butanol, en brandstowwe soos etanol te vervaardig.

• Bakterieë word ook gebruik om mineraalhulpbronne deur die proses van bio-uitloging te herwin.

Aktiwiteit 3 Vergelyk virusse en bakterieë (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 4 Die ekonomiese waarde van bakterieë (Spesifieke Doelwit 1 en 3) (Formele Assesseringstaak)


Leerdersboek bladsy 291 Euglena en Chlamydomonas2 Beide die organismes het chloroplaste, wat hulle in staat stel om voedsel

deur fotosintese te maak.3 Amoeba en Paramecium4 ’n Parasiet

Leerdersboek bladsy 30Die antwoorde sal verskil, maar hierdie is ’n riglyn:1 ’n Verskeidenheid van verskillende mikroörganismes – die leerders moet

hulle beskryf. 2 Sommige van hulle behoort rond te beweeg.3 Die vorms van die verskillende mikroörganismes wissel van sferies tot

ovaal tot langwerpig.4 Leerders moet noem dat hulle chloroplaste of voedselvakuole kan of nie

kan sien nie om outotrowe van heterotrowe te onderskei.

Leerdersboek bladsy 32Die verskillende fungi wat die leerders kan lys, is onder meer:• broodskimmel• gis• sampioene• rakswamme• fungi om die bad.

Leerdersboek bladsy 33Deel 17 a Antwoorde sal verskil.

b i Die kleur van die drade kan enigiets tussen grys, wit of groen wees. ii Die drade word hifes genoem. ’n Klomp drade saam word ’n

miselium genoem. iii Die hifes bevat nie chlorofil nie. iv Leerders moet in staat wees om drie soort hifes te identifiseer. v Hifes kom voor :

• op die oppervlak van die brood• waar dit opwaarts in die atmosfeer op groei• waar dit in die brood in groei.

vi Stolon ontwikkel uit die miselium: Bring sporangiofore en risoïede voor. Sporangiofore: Dit is die voortplantingshifes; hulle produseer spore. Risoïede: Hulle anker die skimmel en verteer en absorbeer ook voedingstowwe uit die substraat.

vii Die puntjies is geswel om ’n sporangium te vorm wat die spore vorm.

c Saprofities, want dit absorbeer sy voedingstowwe uit ontbindende organiese materie.

Aktiwiteit 5 Voeding by eensellige protiste (Spesifieke Doelwit 1)

APA Aktiwiteit 6 Protiste rondom ons (Spesifieke Doelwit 2)

Aktiwiteit 7 Die fungi rondom ons (Spesifieke Doelwit 1)

VPA Aktiwiteit 8 Die struktuur van ’n fungus (Spesifieke Doelwit 2)


Deel 26 Geen dwarswande kom in die hifes (swamdrade) voor nie.7 Dit het risoïede om dit aan die substraat te anker.

Dit fotosinteer nie en het dus nie vog nodig nie. Die sprorangiofore is lank en doeltreffend blootgestel aan die lug vir die verspreiding van spore deur lugstrome. ’n Groot aantal spore word geproduseer om so die skimmel se oorlewing te bevorder. Spore is lig en kan dus maklik deur lugstrome gedra word.

Leerdersboek bladsy 341 Vegetatiewe struktuur van broodskimmel

Hoewel ’n paar eensellige soorte fungi soos gis bestaan, is die meeste fungi meersellig. Die basiese strukturele eenheid van ’n meersellige fungus is draadagtige filamente bekend as hifes, wat ontwikkel uit swamspore. Hierdie hifes verleng by hul punte en vertak uitgebreid om ’n netwerk van filamente te vorm wat die miselium (swamvlok) genoem word. Sommige fungi het hifes wat deur septa (dwarswande) in eenkernige selle verdeel is. Hifes sonder sulke dwarswande lyk soos meerkernige selle. Hierdie hifes word as senosities beskryf.

2 Voortplantingstrukture van broodskimmel Die voortplantingstrukture van broodskimmel kan óf ongeslagtelik óf geslagtelik wees. Ongeslagtelik Die spoor is die voortplantingsel wat ontkiem en dan in ’n nuwe organisme ontwikkel. Die meeste fungi produseer spore. Wanneer ’n spoor op ’n geskikte substraat land, groei ’n draadagtige hife daaruit en begin groei en vertak om ’n miselium te vorm. Mettertyd kan sommige hifes opwaarts vanuit die substraat groei en ’n spoorbevattende struktuur vorm wat ’n sporangium genoem word. Hierdie hifes wat boontoe groei word sporangiofore genoem. ’n Sporangium is ’n sak waarin spore geproduseer word. Geslagtelik Wanneer groeitoestande swak is, kan broodskimmel geslagtelik voortplant deur sigospore. Sigospore is dikwandige spore wat aangepas is om swak of ongunstige toestande te weerstaan. Geslagtelike voortplanting vind plaas wanneer die punte van die hifes van twee verskillende miseliums saamsmelt. Waar die hifes saamsmelt, vorm twee gametangia, elkeen met ’n haploïede kern. ’n Gametangium is ’n struktuur met ’n haploïede kern en waarin gamete geproduseer word. Wanneer die inhoud van die twee gametangia saamsmelt, vorm ’n diploïede sigoot. Hierdie sigoot ontwikkel dan in ’n dikwandige sigospoor. ’n Sigospoor kan moontlik vir maande dormant wees en kan tydperke van droogte, koue en hitte oorleef. Wanneer toestande gunstig word, absorbeer die sigospoor water, ondergaan meiose en ontkiem om ’n regop hife met ’n sporangium te produseer. Elke haploïede spoor wat in hierdie sporangium gevorm is, is in staat om tot ’n nuwe miselium te groei.

Leerdersboek bladsy 34Wanneer ’n ondersoek ontwerp word om die optimale toestande vir die groei van Rhizopus stolonifer (broodskimmel) te bepaal, moet die volgende in ag geneem word:

Aktiwiteit 9 Verstaan fungusstruktuur (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 10 Ondersoek fungusgroei (Spesifieke Doelwit 1)


• die onaf hanklike en af hanklike veranderlikes• die faktor (of faktore) wat beheer moet word• die data wat ingesamel moet word• hoe die data ingesamel sal word• hoe die data aangeteken sal word• die voorsorgmaatreëls wat getref moet word om te verseker dat die

data wat ingesamel word en die afleidings wat daaruit gemaak word, so betroubaar as moontlik is

• hoe die data gebruik sal word om die vergelyking te maak.Voorbeelde van onaf hanklike veranderlikes:• voedingstowwe: soort en hoeveelheid • vog• lig • temperatuur.Voorbeelde van af hanklike veranderlikes:• toename in massa of• toename in hoeveelheid van ’n faktor.Af hangende van watter faktor (onder die onaf hanklike veranderlikes) getoets word, sal die ander dus die beheerde faktore wees.

Leerdersboek bladsy 351 Die eienskappe van plante wat hulle van fungi onderskei is:

• die meeste plante is outotrofies aangesien hulle chlorofil bevat• plantselle is eenkernig en geskei deur middel van dwarswande• plante het wortels, stingels en blare• plante het gespesialiseerde selle.

2 a Hifes is vertakte of onvertakte filamente wat die vegetatiewe vorm van ’n fungus vorm, terwyl die miselium die verweefde massa van afsonderlike hifes is.

b Sporangia is ongeslagtelike voortplantingstrukture geproduseer deur die sporangiofore, terwyl gametangia die geslagtelike voortplantingstrukture in fungi is. Sporangia produseer spore terwyl gametangia gamete produseer.

Leerdersboek bladsy 35Die eerste drie onderwerpe is onderling verwant, terwyl die vierde onderwerp handel oor inheemse kennis en/of gelowe.

Die ekonomiese waarde van fungi (swamme)• Leerders moet aspekte soos die voordelige gebruik van fungi, bv. in

suiwelprodukte en as voedsel soos sampioene, insluit.• Die skadelike effek van fungi kan voorbeelde soos infeksie van plante en

mense insluit.

Die ekologiese rol van fungiFungi tree op as:• ontbinders, wat hulle nuttig maak in voedingstof herwinning• voedsel vir ander organismes • saprofiete.Sommige fungi is parasiete.

Aktiwiteit 11 Terminologie (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 12 ’n Projek (Spesifieke Doelwit 1 en 3)


Fungi en medisyneSiektes veroorsaak deur fungi sluit in:• swamsiekte van die asemhalingskanaal, bv. histoplasmose, longontsteking • siektes van die spysverteringskanaal, bv. aspergillose• siektes van die vaginale kanaal, bv. kandidiase, veroorsaak deur Candida-

spesies• siektes van die sentrale senuweestelsel, bv. sampioenvergiftiging • siektes van die vel, bv. atleetvoet • siektes van die mondholte, bv. sproei.

Die opvatting dat sampioene ná ’n periode van donderslae en weerlig groei. Die antwoord op hierdie vraag sal af hang van inheemse kennis wat leerders na die klas bring. Die inligting moet egter verband hou met die vereistes vir die groei van fungi.

VoorbeeldIn KwaZulu-Natal sal lede van gemeenskappe wat langs die suikergordel woon dikwels ná ’n storm groot sampioene langs die pad verkoop. Mense glo dat krake in die grond verskyn weens die donderslae en weerlig en dit laat toe dat die vrugliggame van die sampioene te voorskyn kom. Uit ’n wetenskaplike oogpunt is dit ’n wanbegrip. Talle mikroskopiese swamspore is in die lug teenwoordig, reg om te ontkiem wanneer toestande gunstig is. Hierdie gunstige toestande sluit in vog, organiese voedingstowwe, gepaste temperature en donkerte om dit ontkieming van spore te stimuleer. Donderslae en weerlig gaan gewoonlik gepaard met reën. Die reën druk die spore af na die grond, wat dit in kontak bring met organiese voedingstowwe in die grond en dus die ontkieming daarvan aanmoedig. Danksy die oorvloed van voedingstowwe en vog kan die miseliums in ’n baie kort tyd vinnig groei en groot vrugliggame (sampioene) produseer. Let wel: Die suikerrietplantasies bevat groot hoeveelhede organiese materiaal.

Leerdersboek bladsy 401 Hierdie inligting sal redelik moeilik wees om te vind en hierdie vraag

word gestel as ’n uitdaging aan die leerders om hulle te stimuleer om verskillende maniere te gebruik om ’n interessante vraag na te vors. Een goeie internetverwysing kan gevind word by http://www.daff.gov.za/docs/GenPub/rabiesB5.pdf. Hierdie dokument toon dat daar tussen 1984 en 2000 altesame 226 bevestigde gevalle van menslike hondsdolheid (rabies) in KwaZulu-Natal was . Die ander nuttige dokument kan gevind word by http://www.who.int/rabies/Celebrating_one_year_rabies_free_KwaZuluNatal/en/.

2 Die beraamde bevolking van KwaZulu-Natal is 10,6 miljoen en dit is 21,3% van die Suid-Afrikaanse bevolking.

3 KwaZulu-Natal is ’n groot provinsie met internasionale grense en ’n groot landelike bevolking. Honde is die hoofdraers van hondsdolheid in die provinsie. Indien iemand gebyt word in ’n gebied wat ver van mediese geriewe is, sal die siekte reeds gevorder het teen die tyd dat inenting ná blootstelling gegee kan word. Beheer van hondsdolheid in buurlande is nie goed nie en dus sal hondsdol honde voortgaan om die provinsie binne te kom en moontlik mense byt.

4 Honde is ’n reservoir vir die rabiesvirus. Dus sal die inenting van honde ’n poel van immuun diere verskaf wat nie die virus kan opdoen of oordra nie.

APA Aktiwiteit 13 Voorkoming van hondsdolheid (Spesifieke Doelwit 1 en 3)

http://www.daff.gov.za/docs/GenPub/rabiesB5.pdf

http://www.daff.gov.za/docs/GenPub/rabiesB5.pdf

http://www.who.int/rabies/Celebrating_one_year_rabies_free_KwaZuluNatal/en/

http://www.who.int/rabies/Celebrating_one_year_rabies_free_KwaZuluNatal/en/


Leerdersboek bladsy 441 Die syfers in die meeste provinsies het in hierdie tydperk baie konstant

gebly. KwaZulu-Natal het die grootste toename in voorkoms onder swanger vroue in die afgelope vyf jaar getoon, naamlik ‘n styging van 37,4% tot 44,4%.

2 Moontlike redes vir die verspreiding van MIV in Suid-Afrika kan insluit:• verskille ten opsigte van die grootte van die provinsies en

bevolkingsgrootte• verskille in geletterdheid• verbeterde opvoedingsprogramme oor vigs, wat dus ’n verandering

in gedrag onder jong vroue meebring• die verbetering van die status van vroue deur die regering deur

beleide van regstellende aksie• die groter mag van vroue om “nee” te sê.

3 Die syfers in die tabel kom van steekproewe wat by voorgeboortelike klinieke geneem is en dus weerspieël dit die voorkoms van MIV in ’n bepaalde sektor van die bevolking – seksueel aktiewe jong vroue. Dit beteken dit is nie moontlik om die MIV-voorkoms in hierdie populasie direk te ekstrapoleer na die algemene bevolking van Suid-Afrika nie. Die syfers verteenwoordig egter tog ’n konstante meting van die voorkoms van MIV in spesifieke gebiede oor tyd.

4 Hierdie vraag sal baie bespreking ontlok. Maak seker jy gee leiding en uitspraak oor kwessies rondom die gepaste maatreëls.

Leerdersboek bladsy 441 MIV kan oorgedra word deur:

• geslagsgemeenskap• ’n bloedoortapping• die gebruik van besmette naalde, bv. gedeelde naalde in

gesondheidsorgfasiliteite en in binneaarse dwelmmisbruik• ’n geïnfekteerde moeder wat die virus na haar ongebore kind oordra• moeder wat haar baba borsvoed.

2 Hierdie aktiwiteit is ’n nabootsing van die oordrag van MIV. Jy kan een metode van MIV-oordrag beskryf. Demonstreer dan hoe MIV oorgedra kan word deur die volgende aktiwiteit te doen.

VoorbereidingApparaat en materiaal wat benodig word, sluit die volgende in:• ’n groot proef buis vir elke leerder• een medisynedrupper vir elke leerder• 250 ml-beker• styselpoeier• jodiumoplossing• vuilgoedblik• ’n bron van musiek soos ’n bandopnemer/CD-speler, radio, ens.

Aktiwiteit 14 Vergelyk provinsiale MIV-syfers (Spesifieke Doelwit 2 en 3) (Formele Assesseringstaak)

APA

Aktiwiteit 15 Oordrag van MIV (Spesifieke Doelwit 1 en 3)


Prosedure• Berei ’n styselmengsel voor deur ongeveer 25 gram styselpoeier met

warm water in die 250 ml-beker te meng.• Verdeel die totale aantal proef buise wat gebruik gaan word in twee

groepe sodat jy Groep A en Groep B het.• Gooi ongeveer 10 ml van hierdie styseloplossing in elke proef buis

van Groep A. Merk hierdie proef buise A1 tot A15 (as jy ’n klas van 30 leerders het).

• Gooi in die proef buise van Groep B 10 ml water. Merk hierdie proef buise B1 tot B15.

Let wel: Die leerders mag nie weet wat hul proef buise bevat nie.• Verdeel die leerders in twee groepe, in twee kringe soos links getoon.• Deel ’n medisynedrupper en ’n voorbereide proef buis lukraak aan elke

leerder uit.• In elke groep sal leerders nou proef buise gemerk A of B hê, d.w.s. in die

buitenste kring sal daar leerders wees met proef buise gemerk A en ander met proef buise gemerk B. Die binnekring sal ook ’n kombinasie van proef buise hê.

• Wanneer die musiek aangeskakel word, begin leerders in die buitekring in een rigting en dié in die binnekring in die teenoorgestelde rigting beweeg (sien diagram hiernaas).

• Wanneer die musiek afgeskakel word, moet die leerders in albei kringe ’n bietjie van hul oplossing met behulp van die medisynedrupper met die persoon regoor hulle in die ander kring uitruil.

• Leerders moet die proef buisnommer aanteken waaruit hulle oplossing ontvang het, asook aan wie hulle van hul oplossing gegee het.

• Op hierdie tydstip kan jy die konsep van liggaamsvloeistowwe soos sperma in die prentjie bring en verduidelik dat die oplossings in die proef buise liggaamsvloeistowwe voorstel.

• Sodra die oplossings gedeel is, word die inhoud van die proef buise goed gemeng deur die onderkant van die buis liggies met die wys- en middelvinger te tik.

• Herhaal hierdie uitruil van die oplossing drie keer. Maak seker dat dit elke keer met iemand anders geskied.

• Ná die derde ontmoeting, stuur die jodiumoplossing rond en gooi ongeveer vyf druppels in elke buis. In die teenwoordigheid van stysel verander jodium die kleur van die oplossing na blouswart.

Resultate en besprekingAs die inhoud van die buis blouswart verkleur, dui dit op ’n infeksie, terwyl dié wat kleurloos is nie geïnfekteerd is nie. In hierdie stadium kan ’n meer breedvoerige bespreking dalk plaasvind met leerders wat aktief betrokke raak en gebruik maak van aantekeninge wat hulle gemaak het.3 Leerders bespreek of kondome beskikbaar gestel moet word in

muntoutomate by die skool of nie. Menings sal wissel, af hangende van hul godsdienstige en kulturele oortuigings, asook hul persoonlike uitkyk op die lewe. Monitor die besprekings en bied gerus, indien nodig, alternatiewe sienings aan.

4 Leerders bespreek of die toename in die voorkoms van MIV ooreenstem met ’n toename in gebruik van kondome. Indien MIV meer algemeen is, sal meer mense begin om kondome te gebruik? Sal dit op sy beurt die voorkoms van MIV verminder (die tempo van verspreiding verlangsaam)? Of sal die toename in die gebruik van kondome op ’n toename in promiskuïteit dui, en sodoende ’n toename in die voorkoms van MIV beteken?


Leerdersboek bladsy 45Leerders doen verslag oor hul bevindings oor die volgende:• Herstel van die immuunstelsel.• Ontwikkeling van nuwe geneesmiddels.• Ontwikkeling van ’n vaksien teen die virus en/of ander voorkomende

benaderings soos mikrobisiede.• Inheemse of tradisionele benaderings tot die behandeling van MIV

en vigs.

Leerdersboek bladsy 471 Die groot griepseisoen is tussen Mei en Augustus.2 Die hoofstam van griep in die 2011-seisoen was A/H1N1.3 Die opsporingskoers op die piek van die griepseisoen was sowat 80%.4 Die opsporingskoers wat waarskynlik laer as wat dit kon gewees het

omdat nie almal met griepsimptome vir ’n spesifieke virus getoets is nie.5 Die tweede piek is deur A/H3N2 veroorsaak.6 Die verandering in stam is moontlik veroorsaak deur ’n mutasie of

deurdat die nuwe stam van elders in Suid-Afrika ingebring is.7 Mense wat teen griep ingeënt is, is minder geneig om die siekte op te

doen en so is daar dus ’n onderbreking in die oordrag van die virus.

Leerdersboek bladsy 501 Die twee grootste stede in Zimbabwe, Harare en Bulawayo, is op

waterskeidings geleë (die lyn wat aangrensende opvanggebiede skei), wat beteken dat die water wat uit die stede wegloop, in drinkwaterbronne invloei wat almal stroomaf geleë is van die gebied waar die water terugvloei na die stede. Dit is vererger deurdat die infrastruktuur vir stedelike watertoevoer in duie gestort het, net soos sanitasie- en vullisverwyderingsdienste. Die uitbreking het ook aan die begin van die reënseisoen voorgekom, wat beteken het dat feses en cholerabakterieë in waterbronne ingespoel is, veral openbare afvoerslote.

2 Die ineenstorting van die sanitasie- en vullisverwyderingstelsels sou beteken het dat die openbare watervoorrade met rou riool en afloop vanaf vullis wat nie verwyder is nie, gekontamineer is.

3 Harare het sedert Desember 2008 nie meer pypwater gekry nie omdat die owerhede nie meer chemikalieë vir watersuiwering gehad het nie.

4 Die verspreiding van die siekte van stedelike na landelike gebiede was omdat geïnfekteerde stadsbewoners hul families oor Kersfees besoek het en omdat mense wat in die stede aan cholera gesterf het, dikwels na hul oorspronklike plattelandse gebied teruggeneem is om begrawe te word.

5 Besmette mense en mense wat die cholerabakterie dra het Suid-Afrika binnekom. Die Suid-Afrikaanse owerhede moes die oordragsiklus verbreek het deur seker te maak dat geïnfekteerde mense vinnig behandel is, dat daar skoon, gesuiwerde water beskikbaar is vir huishoudelike gebruik en goeie rioolstelsels om kontaminasie van die watervoorraad te verhoed. Alle afval van besmette mense moes op so ’n manier van ontslae geraak geword het dat dit kontaminasie van die waterbronne verhoed het.

APA Aktiwiteit 16 Vigs-projek (Spesifieke Doelwit 2 en 3)

APA Aktiwiteit 17 Griep in Suid-Afrika (Spesifieke Doelwit 2 en 3)

APA Aktiwiteit 18 ’n Cholera-uitbreking (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3)


Leerdersboek bladsy 541

2

3 Afrika was die streek met die hoogste aantal TB-gevalle in 2018.4 Suidoos-Asië het in 2018 die hoogste aantal TB-sterftes gehad.5 Europa en die Amerikas is ontwikkelde gebiede met lae vlakke van

armoede en goeie gesondheid- en maatskaplike infrastruktuur. TB is ongewoon waar mense goed gevoed is en nie in oorvol toestande leef nie.

6 Europa het moontlike meer gevalle van TB as die Amerikas omdat Europa meer immigrante kry uit dele van die wêreld waar daar hoë vlakke van TB is.

Leerdersboek bladsy 57Die leerders se kort verslag moet die volgende noem:• Antraks is hoogs aansteeklik en word deur Bacillus anthracis veroorsaak.• Die bakterie vorm endospore wat jare lank in droë grond kan oorleef.• Dit affekteer gedomestiseerde en wilde diere, wat die endospore eet

terwyl hulle wei, besmette water drink of die vel van ’n besmette dier

Aktiwiteit 19 Tuberkulose wêreldwyd (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3) (Formele Assesseringstaak)

APA

Aant

al g

eval

le (1

000e

)

Afrika Amerikas Oos- Mediterreens

Europa Suidoos-Asië

5 000

4 000

3 000

2 000

1 000

0Westelike

Stille Oseaan

Aant

al g

eval

le (1

000e

)

Afrika Amerikas Oos- Mediterreens

Europa Suidoos-Asië

500

400

300

200

100

0Westelike

Stille Oseaan

Streek Aantal gevalle (% van totaal)

Aantal sterftes (% van totaal)

Afrika 27,85 33,00

Amerikas 25,00 1,50

Oos-Mediterreens 7,00 7,60

Europa 4,00 4,76

Suidoos-Asië 35,00 36,92

Westelike Stille Oseaan 20,70 18,46

Aktiwiteit 20 Voorkom die oordrag van antraks (Spesifieke Doelwit 1 en 3)


lek. Mense word geïnfekteer deur direkte kontak met besmette diere of diereprodukte, of deur stof wat endospore bevat, in te asem.

• Weerstandige endospore word gevorm wanneer diere vrek of wanneer besmette karkasse oopgesny word en hierdie spore op verskillende maniere versprei word.

• Antraks kan voorkom word deur die oordragsiklus te verbreek deur gedomestiseerde diere in te ent, gevalle van die siekte aan te meld en nie besmette vleis te eet of in kontak met besmette diereprodukte te kom nie.

Leerdersboek bladsy 611 Daar is vier spesies van protiste wat malaria by mense veroorsaak.

Plasmodium vivax en P. falciparum is verantwoordelik vir 95% van die infeksies wêreldwyd. P. malariae en P. ovale is die ander twee spesies wat malaria veroorsaak.

2 Malaria word versprei/oorgedra deur die Anopheles-muskietwyfie.3 Malaria is volop in die woude en savanne in Afrika, Ethiopië, Madagaskar,

Papoea-Nieu-Guinee, Amasone-reënwoude, Sentraal-Amerika.4 Hoë temperature en vogtigheid bevorder die verspreiding van malaria.

Leerdersboek bladsy 61Navorsingsverslae kan verskil. Inligting in die vorm van pamflette en inligtingstukke kan verkry word van die Departement van Gesondheid – Oordraagbare Siektes, asook van die Mediese Navorsingsraad. Die volgende rubriek kan gebruik word om die verslae en voorleggings te assesseer.

Rubriek vir navorsingsverslag

Assesserings kriteria

3 2 1 Kommentaar

Navorsings- ontwerp

Duidelik en saaklik gestel

Sommige dele is duidelik en goed georganiseer

Sommige dele is verwarrend. Geen duidelike organisasie of visie nie. Te simplisties

Fisiese hulpbronne geraadpleeg

’n Verskeiden-heid fisiese hulpbronne geraadpleeg

Beperkte/onvoldoende hulpbronne geraadpleeg

Geen bronne geraadpleeg nie

Menslike hulpbronne geraadpleeg

’n Verskeiden-heid mense is geraadpleeg

Beperkte aantal mense is geraadpleeg

Niemand is geraadpleeg nie

Gepaste statistiese bewyse gebruik

’n Verskeiden-heid statistiese data is ingespan

Baie beperkte en oppervlakkige statistiese data

Geen data gebruik nie

Aktiwiteit 21 Malaria (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 22 Navorsing oor malaria (Spesifieke Doelwit 1 en 3)


Assesserings kriteria

3 2 1 Kommentaar

Korrekte interpretasie van statistieke

Data is korrek ontleed

Sommige aspekte is korrek ontleed

Verkeerd geïnter preteer

Organisasie en gehalte van verslag

Hoë gehalte en hoë standaard

Bevredigend, maar kan verbeter

Swak uitleg en gehalte

Sensitiwiteit teenoor kulturele verskille

Sensitief vir kulturele verskille

Toon somtyds sensitiwiteit

Gebrek aan sensitiwiteit

Sleutel: 3: Goed 2: Bevredigend 1: Verg aandag Totaal: ___ uit 21 punte

Die rubriek hieronder kan gebruik word om die mondelinge aanbiedings te assesseer.

Assesseringskriteria 4 3 2 1

Kon die spreker gehoor word?

Het die spreker oogkontak gemaak met die gehoor?

Het die spreker ’n verskeidenheid toepaslike aanbiedingshulpmiddels gebruik?

Het hierdie hulpmiddels die gehoor gehelp om die onderwerp te verstaan?

Het die spreker die gehoor se aandag geboei?

Het die inleiding die gehoor geprikkel om verder te wil luister?

Was die aanbieding logies en maklik om te volg?

Het die spreker na notas verwys?

Was die spreker entoesiasties oor die onderwerp?

Het die spreker lyftaal gebruik om die aanbieding te ondersteun?

Het die spreker tyd effektief gebruik?

Het die spreker die gehoor toegelaat om deel te neem, d.w.s. was die aanbieding interaktief?

Was die reaksie op vrae bevredigend?Sleutel: 4: Altyd 2: Soms 3: Meeste van die tyd 1: Glad nie Totaal: ___uit 52 punte

Leerdersboek bladsy 631 Bespreek die belangrikheid van die opteken en/of fotografeer van

waarnemings in die veld.2 Bespreek die belangrikheid van die neem van ’n aantal monsters (blare)

en maak seker die leerders weet dat dit nodig is om die foutspeling in enige eksperiment te verminder, asook om te probeer om ’n algemene indruk van ’n stelsel of stel omstandighede te verkry.

3 Die rede vir die verkryging van spesimens van twee verskillende spesies is om te sien of dit dieselfde patogeen is, en of dit verskillend is – sodat die kwessie van gasheerspesifisiteit benadruk kan word.

VPA Aktiwiteit 23 Versamel siek plante en identifiseer plantsiektes (Spesifieke Doelwit 2)


4 Leerders sal hul waarnemings en bevindings met mekaar deel. Hieruit kan hulle veralgemenings maak, bv. op watter oppervlak die siekte meer prominent is.

Leerdersboek bladsy 661 Ringwurm bring die ontwikkeling van ’n opgehewe rooi rand (gestreepte

merk) op die vel mee. Dit het mense laat glo dat ’n erdwurm onder die vel ingekruip en in ’n ring opgekrul het. Daar is ’n kenmerkende rooi ring wat op geïnfekteerde vel verskyn.

2 Atleetvoet word dikwels verbind met die hoë vogvlakke in kleedkamers waar atlete kaalvoet loop.

3 Atleetvoet kan oorgedra word deur direkte kontak by skaafwonde aan die vel.

4 Hoë vog en warmte word vereis vir die groei van die fungi wat atleetvoet veroorsaak.

Leerdersboek bladsy 67Hierdie aktiwiteit is bedoel om leerders hul inheemse kennis te laat deel.

Leerdersboek bladsy 671 Bordetella pertussis veroorsaak kinkhoes (pertussis).2 Tussen dae 5 en 10 het Busi ’n loopneus gehad, genies en oor die

algemeen siek gevoel. Dit het gepaardgegaan met koors en hewige hoesbuie. Die hoesbuie het aangehou tot dag 15. Tussen dag 15 en 20 het Busi beter gevoel maar steeds gehoes.

3 Busi het die “kiem” deur middel van druppeltjies in die lug opgedoen.4 Ons liggaam het ’n aantal maniere om homself teen aansteeklike siektes

te beskerm. Ons het fisiese, chemiese en sellulêre meganismes wat die toegang en/of verspreiding van siektes verhoed. Soutsuur in die maag maak baie bakterieë dood wat ons saam met ons kos en drinkgoed inneem. Bloedstolling is ’n verdedigingsmeganisme wat bloedverlies stop en die toegang van patogene deur wonde in die vel verhoed. Indien patogene die liggaam binnekom, kan witbloedselle hulle as vreemd herken en vernietig. Witbloedselle is deel van die immuunstelsel. Leerders moet ’n bondige verduideliking van die verdedigingstelsel van die liggaam gee.

5 Dit is moontlik dat Rajen hierdie siekte voorheen gehad het of dat hy teen kinkhoes geïmmuniseer is. Dus, as Rajen in kontak met B. pertussis kom, sal sy liggaam se verdedigingsmeganisme geaktiveer word en die teenliggame wat reeds teen B. pertussis voorberei is sal die indringende organisme vernietig.

Aktiwiteit 24 Ringwurm (omlope) (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 25 Tuisbehandeling (Spesifieke Doelwit 1 en 3)

Aktiwiteit 26 Die immuunstelsel en siekte (Spesifieke Doelwit 1)


Leerdersboek bladsy 681 Die fisiese versperrings beskerm die liggaam op die volgende maniere:

VelDie buitenste laag van die vel is saamgestel uit epiteelselle wat verhoring en keratienagtig is, met ander woorde hulle is gekompakteer en saamgeplak, en deurdrenk met ’n onoplosbare proteïen, bekend as keratien. Dit lei tot ’n dik, taai laag wat ondeurlaatbaar en waterdig is. Gevolglik kan baie min patogene hierdie ononderbroke versperring deurdring. Die gereelde afskilfering van die vel is ook ’n manier waarop die liggaam van potensiële patogene ontslae raak. Sweetkliere kan toegang verskaf aan mikroörganismes, maar die uitspoeleffek (sweet/perspirasie) help om mikroörganismes te verwyder wat teenwoordig mag wees.

Die slymvliese van die asemhalings en spysverteringskanaleNeushare help om groot deeltjies vas te vang. Rinitis (neusontsteking) veroorsaak deur allergieë en verkoues lei tot die vloei van mukus en vloeistowwe, en het ’n uitspoeleffek. Gesilieerde epiteel dra vreemde deeltjies vasgevang in mukus na die farinks (keelholte) waar dit óf uitgespoeg óf ingesluk word. Irritasie van die neuskanaal kan ’n nies meebring, wat ’n groot volume lug teen ’n hoë spoed vrystel. Net so verseker die skerp sensitiwiteit van die brongi, tragea en larinks vir vreemde materie dat die hoesrefleks maklik geaktiveer word en dat irriterende stowwe uitgehoes word. Die spysverteringskanaal skei spoeg, sure en ensieme af wat in staat is om vreemde stowwe te vernietig.

Mukokutane membrane (slymvliese en vel)Hierdie membrane van die oog en die asemhalings-, urien- en spysverteringskanale is dun, vogtige en deurlaatbare oppervlakke. Beskadigde selle word hier vinnig vervang. Die slymlaag op die vrye oppervlak van hierdie weefsels voorkom die indringing van bakterieë. Oogknip en die produksie van trane (lakrimasie) help om die oog uit te spoel en van irriterende stowwe ontslae te raak. Die konstante vloei van spoeg help om die mikroörganismes na die strawwe omgewing van die maag te dra. Braking en ontlasting raak ook van giftige stowwe en mikroörganismes ontslae.

2 Irritasie van die neusholte inisieer ’n nies wat groot volumes lug teen ’n hoë spoed vrystel. Net so verseker die skerp sensitiwiteit van die brongi, tragea en larinks vir vreemde materie dat die hoesrefleks maklik geaktiveer word en dat irriterende stowwe uitgehoes word.


Uitskeidings van die vetkliere (sebumkliere)Vetkliere kom in die vel voor. Uitskeidings daarvan bedek die haarskag en het ’n antimikrobiese effek.

Aktiwiteit 27 Beskerm die liggaam (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 28 Chemiese versperrings (Spesifieke Doelwit 1)


Sweet Sweet (perspirasie) word deur die sweetkliere van die vel uitgeskei. Dit het ’n hoë konsentrasie natriumchloried (sout), kaliumione en melksuur wat die indringing van mikroörganismes ontmoedig.

TraneTrane word deur die traanbuis van die oog geproduseer. Trane bevat ’n ensiem bekend as lisosiem wat die peptidoglikaan van die bakteriese selwand hidroliseer.

LisosiemDit kom voor in spoeg en trane. Dit hidroliseer die selwande van bakterieë.

SoutsuurDit word in die maag geproduseer. Dit vernietig patogene wat ingesluk word.

SemenSemen bevat ’n antimikrobiese stof bekend as spermien wat bakterieë inhibeer.

InterferoneDit is polipeptiede geproduseer deur natuurlik voorkomende fibroblaste en limfosiete. Dit blokkeer virusreplisering en reguleer ’n verskeidenheid immuunreaksies.

Leerdersboek bladsy 721 Primêre respons

Dit word gekenmerk deur ’n redelike lang sloertyd en ’n geleidelike of stadige toename in die produksie van teenliggame. Dit laat die patogeen toe om hoë konsentrasies te bereik wat dan siekte veroorsaak.Sekondêre responsDit word gekenmerk deur ’n baie kort sloertyd en ’n vinnige toename in die produksie van teenliggame. Hierdie toename in die konsentrasie van teenliggame vernietig die patogeen en voorkom siekte.

2 Die spesifieke immuunrespons word gekenmerk deur spesifisiteit, geheue en die verworwe vermoë om vreemde stowwe op te spoor en uit te wis. Die immuunrespons reageer op spesifieke stowwe bekend as antigene. Antigene aktiveer die immuunstelsel en is in interaksie met selle en chemikalieë van die immuunresponsstelsel. As ’n respons op ’n antigeen een keer plaasgevind het, is ’n geheue gevestig wat ’n vinnige en spesifieke sekondêre respons toelaat as dieselfde stof weer raakgeloop word. Dus is die sekondêre respons met daaropvolgende blootstelling aan ’n antigeen wat die liggaam “onthou” baie vinniger. Daar moet ook daarop gelet word dat die populasie van geheueselle heelwat groter is as die oorspronklike populasie B-selle waaruit hulle af komstig is. Gevolglik is die respons op die tweede infeksie baie vinniger en groter as die primêre respons.

Aktiwiteit 29 Primêre en sekondêre immuunresponse (Spesifieke Doelwit 1 en 2 ) (Formele Assesseringstaak)

APA


Leerdersboek bladsy 781 ’n Sekondêre immuunrespons is die respons van ’n individu op die

tweede of daaropvolgende kontak met ’n spesifieke patogeen. Dit word gekenmerk deur ’n kort sloertyd en die produksie van ’n hoë konsentrasie teenliggame.

2 Verwys na die onderstaande tabel.

Verskille tussen primêre en sekondêre immuunresponse

Primêre immuunrespons Sekondêre immuunrespons

Stadig Vinnig

Langer sloertyd Korter sloertyd

Geleidelike toename in vorming van teenliggame

Baie skerp toename in konsentrasie van teenliggame

Patogeenpopulasie word toegelaat om vinnig toe te neem

Patogene word nie die geleentheid gegee om ’n populasietoename te ondergaan nie.

Siekte manifesteer sigself Siekte manifesteer nie sigself nie

Leerdersboek bladsy 801 Dit blyk uit die inligting wat gegee word dat indien slegs ’n paar individue

immuun is, ’n patogeen vinnig deur ’n bevolking kan versprei, wat ’n epidemie tot gevolg het. Indien 70% of meer van ’n bevolking egter immuun is, word die oordrag van die patogeen vanaf een individu na ’n ander in bedwang gehou en loop dit nie op ’n epidemie uit nie. Dit word toegeskryf aan die feit dat baie van hierdie individue alreeds ’n sekondêre reaksie ontwikkel het. Dit is ook belangrik om die wetenskaplike grondslag van immunisasie te bespreek, byvoorbeeld:• Enige makromolekule wat deel van ’n patogeen is, kan as ’n

antigeen optree – dit hoef nie die hele mikroörganisme te wees nie. Dus kan spesifieke teiken-antigene wat aan patogene verbonde is, gebruik word om die immuunreaksie te ontlok, sonder om siekte te veroorsaak.

• Die liggaam kan dalk, na blootstelling aan die antigeen, ’n geheuereaksie ontwikkel. Gevolglik sal ’n daaropvolgende blootstelling aan die antigeen ’n vinnige en verbeterde reaksie ontlok, wat ’n toename in die patogeenbevolking en die gevolglike manifestasie van die siekte sal verhoed.

• Wanneer ’n groot persentasie van die bevolking immuun is teen ’n siekte is daar geen vrees vir ’n epidemie nie, aangesien individue nie meer vatbaar is nie en dus nie meer deel vorm van die ketting van siekte-oordrag nie.

• As sowat 70% van die bevolking immuun is, kan ’n mens met sekerheid sê dat die bevolking in sy geheel veilig/beskerm is. Ons verwys na hierdie begrip as trop-immuniteit. Trop-immuniteit word gevestig deur die immuunstelsel kunsmatig deur middel van vaksines te stimuleer – dus word die hele populasie teen ’n bepaalde siekte immuun gemaak.

Aktiwiteit 30 Verstaan die immuunrespons (Spesifieke Doelwit 1) (Formele Assesseringstaak)

APA Aktiwiteit 31 Trop-immuniteit (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3)


2 Bespreek ook die (amperse) uitwissing van ’n aantal besmetlike siektes soos builepes, masels, waterpokkies, polio en so meer.

Voorbeeld: Die uitwissing van pokkePokke is ’n hoogs besmetlike siekte wat deur die variola-virus veroorsaak word en deur direkte kontak versprei word. Pokke het tot soveel as 12% tot 30% van sy slagoffers se dood veroorsaak. Die Wêreldgesondheidsorganisasie het in 1952 ’n program van stapel gestuur om dit uit te wis. Teen 1967 was die oogmerk om die siekte binne tien jaar wêreldwyd uit te wis. Daar was twee aspekte verbonde aan die program, naamlik inenting en monitering. Wêreldwyd is meer as 80% van die bevolking wat ’n risiko geloop het om pokke op te doen suksesvol ingeënt. Telkens as ’n geval van die siekte sy kop uitgesteek het, is die hele huishouding en omliggende huishoudings, asook familielede en moontlike kontakpersone in die omgewing, onmiddellik ingeënt. Dié prosedure, wat as ringinenting bekend staan, het enige persoon wat moontlik kontak met die geïnfekteerde persoon gehad het, beskerm. Dit het grootliks bygedra om die oordrag en verspreiding van die siekte hok te slaan. Die Wêreldgesondheidsorganisasie het in 1980 verklaar dat pokke wêreldwyd uitgewis is. Die program was om die volgende redes suksesvol: • Die entstof was goedkoop om te vervaardig en dieselfde entstof is

wêreldwyd gebruik. Dit kon hoofsaaklik toegeskryf word aan die feit dat die variola-virus taamlik stabiel is en nie mutasie ondergaan het en die antigene op sy oppervlak gewysig het nie.

• Die entstof was effektief omdat dit uit ’n soortgelyke maar skadelose stam van die virus voorberei is, d.w.s. dit was ’n “lewende” entstof.

• Die entstof kon gevriesdroog word en dit kon tot ses maande of langer geberg word. Dit was dus ook in die tropiese gebiede van nut.

• Geïnfekteerde persone kon maklik geïdentifiseer word.• Die entstof kon maklik toegedien word nadat ’n herbenutbare,

tweepuntige naald van vlekvrye staal ontwikkel is.• Die virus het nie ná infeksie in die liggaam vertoef nie sodat dit

nie op ’n later stadium aktief kon raak of ’n bron van infeksie kon wees nie.

• Die mens is die enigste bekende gasheer van die virus en dit kan slegs vir ’n relatiewe kort tydperk buite die menslike liggaam oorleef. Dit beteken dat die siklus maklik verbreek kon word.

• Talle tieners het entoesiasties deelgeneem aan inenting en die verspreiding van inligting oor gevalle van pokke – veral in afgeleë gebiede. Pokke is die enigste besmetlike siekte wat permanent deur menslike ingryping, vindingrykheid en samewerking uitgewis is. In 1991 het die WGO die Amerikas ook as vry van polio verklaar. In 2011 het Indië ook vry van polio geword, maar met die publikasie van hierdie boek is ’n amptelike aankondiging nog nie gemaak nie.

Leerdersboek bladsy 871 Virusse is uiters klein, tussen 20–450 nm groot. ’n Virus bestaan uit ’n

kern van deoksiribonukleïensuur (DNS) of ribonukleïensuur (RNS). Die string van óf DNS óf RNS word omhul deur ’n proteïenlaag, genaamd ’n kapsied. Die proteïenlaag bestaan uit proteïenonderdele genaamd kapsomere. Die aantal kapsomere in die proteïenskede van verskillende virusse verskil.

Aktiwiteit Selfassessering


2 Die meeste wetenskaplike dink dat virusse nie-lewende organismes is omdat hulle nie respireer, voed, ontlas, beweeg, groei of op stimuli reageer nie. Virusse kom in die lug, water of grond voor, maar tensy hulle in die sel van ’n ander organisme is, is hulle onaktief. Virusse kan net repliseer (voortplant) binne spesifieke gasheerselle.

2 Die chemikalie is peptidoglikaan. 3 Bakterieë het ’n enkele string DNS wat saamgebondel is om die

nukloïed te vorm. 4 Die meeste protiste beweeg deur middel van sweephare (flagellums).

Malaria is ’n voorbeeld van ’n siekte wat deur ’n protis veroorsaak word. Malaria word na mense oorgedra deur die Anophelese-muskiet.

5 Leerders sal ’n diagram teken wat soortgelyk is aan die een op bladsy 32 van die Leerdersboek.

6 Fungi plant geslagtelik voort deur spore wat deur vrugbare hifes geproduseer word, en ongeslagtelik deur botselvorming.

7 ’n Saprofiet is ’n organisme wat sy voedsel verkry deur organiese materiaal af te breek. Saprofitiese bakterieë en fungi is belangrik in die omgewing omdat hulle organiese materie af breek en voedingstowwe en minerale hersikleer.

8 Stikstof bindende bakterieë vang atmosferiese stikstof vas en skakel dit om in ’n vorm van stikstof wat deur plante gebruik kan word.

9 Die noodsaaklike elemente vir hierdie siklus is:• Die aanwesigheid van ’n organisme wat die siekte veroorsaak, oftewel ’n

patogeen. Elke soort patogeen is verantwoordelik vir ’n bepaalde soort siekte of stel simptome.

• ’n Reservoir (bron) van patogene, soos die menslike liggaam, lug, water, grond. Mense is die hoofreservoir vir mikroörganismes wat menslike siektes veroorsaak, hoewel plaasdiere soos varke ook reservoirs vir menslike siekte verskaf.

• Roetes waarlangs siektes oorgedra word. Patogene verkry toegang tot die liggaam via ’n beperkte aantal plekke, bekend as toegangsportale, byvoorbeeld die vel (oop wonde), asemhalingskanaal, spysverterings-kanaal en genito-urinêre weë. Patogene verlaat ook die liggaam deur uitgangsportale, bv. liggaamsvloeistowwe of feses.

• Manier van oordrag. Die oordrag (transmissie) behels die beweging van patogene vanaf die bron na ’n geskikte toegangsportaal. Voorbeelde van direkte kontak is soen, hande skud of seksuele omgang. Voorbeelde van indirekte kontak is klerasie, kookgerei, beddegoed, geld, handvatsels en ander oppervlakke.

• Inkubasietydperk. Die inkubasietydperk is die tydsverloop tussen blootstelling aan die patogeen en die aanvang van simptome. Verskillende siektes het verskillende inkubasietydperke.

• Oordraagbaarheidstydperk. Dit is die stadium waartydens die patogeen makliker oorgedra word as enige ander tyd. Byvoorbeeld, iemand met die menslike immuniteitsgebrekvirus (MIV) dra die siekte die maklikste oor vroeg in die infeksie wanneer die viruslading hoog is.

• Vatbaarheid. Patogene sal moontlik net ’n siekte veroorsaak wanneer iemand wat blootgestel word se immuunstelsel swak is.

Leerders sal die lewensiklus van een siekte kies wat hulle bestudeer het.10 Die fisiese versperrings is:

• die vel• slymvliese van die lugweë, urienkanaal en spysverteringskanaal• vel van die oog en oor.


11 Vloeistowwe wat deur verskillende dele van die liggaam afgeskei word, dien as chemiese versperrings. Dit sluit in:• afskeidings uit die vetkliere• sweet• trane• lisosieme• soutsuur in die dermkanaal• semen• interferone – proteïene vervaardig en vrygestel deur gasheerselle in

respons op verskillende patogene.12 Spesifieke immuniteit is ’n verworwe respons waardeur die liggaam

bepaalde stowwe opspoor en vernietig. Hierdie soort immuniteit reageer op chemikalieë, genaamd antigene. Elke patogeen stimuleer die vervaardiging van ’n spesifieke antigeen. Antigene aktiveer die immuunrespons en het interaksie met selle van die immuunstelsel. As die liggaam een keer op ’n antigeen gereageer het, “onthou” dit die patogeen. Die volgende keer wat die liggaam daardie patogeen bespeur, is daar ’n vinnige, spesifieke sekondêre respons op die patogeen.

13 Die timus, wat deel van die limfstelsel is, is ’n klier wat sommige van die limfosiete betrokke by die liggaam se verdedigingstelsel verwerk. Dit is in die timus dat limfosiete volwasse raak en differensieer tot selle wat spesifieke patogene beveg.

14 ’n Vaksien (entstof ) is iets wat in die liggaam ingevoer word om immuniteit teen ’n bepaalde siekte te verbeter. ’n Vaksien bevat gewoonlik ’n verswakte of dooie vorm van ’n mikroörganisme of die gifstowwe wat daardie mikroörganisme produseer. Dit stimuleer die liggaam se immuunstelsel om teenliggaampies teen ’n bepaalde siekte te vervaardig sonder om die persoon siek te maak. Kinders word teen kindersiektes soos masels, pampoentjies en Duitse masels ingeënt.

15 Die antibiotiese middels wat vandag gebruik word, is gewoonlik semi-sintetiese modifikasies van natuurlike antimikrobiese verbindings. So byvoorbeeld sluit die beta-laktame antibiotiese middels die penisillien-antibakteriums in wat deur fungi van die genus Penicillium vervaardig word. Aminoglikosied-antibakteriums word uit lewende organismes geïsoleer.

16 Leerders moet die hooftrekke gee van die proses van fermentasie wat gebruik word in die maak van tradisionele bier.


Jou klas sal baie daarby baat indien jy die volgende naslaanboeke vir leerders beskikbaar kan stel:Wildlife Of Southern Africa, Vincent Carruthers, Struik, 2008The Vegetation of South Africa, Lesotho and Swaziland, Ladislav Mucina and Michael C. Rutherford, Strelizia 19. Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut, 2006Veld Types of South Africa, J.P.H. Acocks, 3de uitgawe, 1988Birds of Southern Africa, Kenneth Newman, Struik, 2002South African Wildflower Guides – uitgegee deur die Botaniese Vereniging van Suid-Afrika, beskikbaar vir elke streek in die land.

Leerdersboek bladsy 88Dit sal nuttig wees om die basies beginsels van klassifikasie te hersien voordat leerders met hierdie aktiwiteit begin. Die leerders behoort geleidelik die patrone te begin herken wat inherent is aan die morfologie en habitats van die vier groot plantgroepe. Vir verwysing is die hoof kenmerke van die vier plantgroepe wat in hierdie eenheid bespreek word die volgende:

Briofiete – mosse en lewermosseGeen vaatweefsel is aanwesig nie. Plantliggaam is ’n tallus met blaaragtige en stingelagtige strukture en risoïede. Geen ware blare, stingels of wortels is aanwesig nie. Briofiete bring spore voort in sporangi. Hulle word dikwels in klam gebiede aangetref, baiemaal in plate of matte wat rotse en klippe bedek, maar hulle kan in enige habitat aangetref word. Hulle bevat chlorofil.

Pteridofiete – varingsGeen vaatweefsel is aanwesig nie. Pteridofiete het nie blomme en sade nie, maar produseer spore wat deur die wind versprei word en wat groei om klein groen skywe (protallusse) te vorm, wat die manlike en vroulike geslagsorgane dra. Geslagtelike voortplanting vind deur middel van spore plaas. Die spore word in sporangiums gevorm, wat gewoonlik saamgekoek is om sorusse te vorm, wat op die varingblaar (lamina) geleë is.

GimnospermeVaatweefsel is aanwesig. Gimnosperme se sade word nie in ’n vrugbeginsel omsluit nie. Hulle het naakte sade wat ontbloot bo-op ’n vlesige of rudimentêre saaddraende blaar gedra word.

Sleutel tot die gimnosperm-groepe: Sade is naak bo-op ’n vlesige of rudimentêre saaddraende blaar – Podocarpaceae (bv. geelhoutfamilie). Sade is tussen houtagtige skubbe verskuil en word slegs ontbloot nadat hulle ryp geword het. Blare is lank en naaldagtig; het keëls met talle spiraal-gerangskikte skubbe – Pinaceae (bv. dennebome). Blare is baie klein en teenoorstaande: het keëls met min, teenoorstaande skubbe – Cupressaceae (bv. sipresbome).

EENHEID 2 Biodiversiteit onder plante

KWARTAAL 1


APA Aktiwiteit 1 Identifiseer groot plantgroepe (Spesifieke Doelwit 2)


AngiospermeVaatweefsel is aanwesig. Sade word in ’n vrugbeginsel omsluit.

’n Maklike sleutel om te gebruik kan soortgelyk aan hierdie een wees (leerders sal waarskynlik ook plante soos swamme en groen alge versamel, wat in Graad 10 gedek is, dus word hulle ook hier ingesluit):

1 Geen vaatweefsel aanwesig nie2 Plantliggaam nie in stingels en blare gespesialiseer

nie en die voortplantingselle nie met ’n beskermende laag omring nie

3 Chlorofil aanwesig4 Plant lewe gewoonlik in water.......................................... Groen alge

• Plant lewe gewoonlik op rotse of in bome.............. Mosse (ook sommige groen alge)

• Chlorofil nie gewoonlik aanwesig nie........................ Swamme • Plantliggaam dikwels in stingels en blare

gespesialiseer en die voortplantingselle word deur ’n beskermende laag omring

5 Plantliggaam dorsiventraal afgeplat, is ’n talloïed (plat of tallusagtig) of is blaaragtig................................. Lewermosse • Radiale, blaaragtige plantliggaam.............................. Mosse • Vaatweefsel aanwesig

6 Geslagtelike voortplanting deur middel van spore.... Varings• Geslagtelike voortplanting deur middel van

sade7 Sade nie in ’n vrugbeginsel omsluit nie, maar

dikwels op skubbe in ’n keël gedra................................. Gimnosperme • Sade in ’n vrugbeginsel gehuisves, blomme

aanwesig.............................................................................. Angiosperme

Hierdie is weer eens ’n oop aktiwiteit, met die doel om die groot plantgroepe bekend te stel deurdat leerders die geleentheid kry om plante van naderby te ondersoek voordat hulle die besonderhede van elke groep aanpak.

Moontlike rubriek vir assessering:

4 3 2 1

Met selfvertroue plante in verskillende groepe gegroepeer aan die hand van bepaalde kenmerke en waar plante aangetref is

In staat om plante in groepe te groepeer, maar daar was ’n mate van oorvleueling

Het baie hulp benodig om in te sien watter kenmerke gebruik kan word om die plante in groepe te groepeer

Nie in staat om plante in groepe te groepeer nie

Met selfvertroue ’n eenvoudige sleutel opgestel om tussen die verskillende plante te onderskei

Het ’n sleutel opgestel, maar het dit soms moeilik gevind om kenmerke te gebruik om die sleutel op te stel

Het baie hulp benodig om ’n sleutel op te stel

Nie in staat om ’n sleutel op te stel nie


Leerdersboek bladsy 92Hierdie aktiwiteit gaan oor Spesifieke Doelwit 2. Leerders behoort nou reeds apparaat vir eksperimente met gemak te kan opstel en ook hul waarnemings sonder moeite te kan opteken. Gebruik die lewensiklus van ’n mos wat op bladsy 91 van die Leerdersboek beskryf word om die wisseling van generasies te bespreek en lê veral klem op die oorheersing van die gametofiet.

Jy kan die volgende rubriek gebruik om te hierdie aktiwiteit te assesseer.4 3 2 1

Ten volle bedrewe met die voorbereiding van nat monterings

Bykans ten volle bedrewe met die voorbereiding van nat monterings

’n Mate van bedrewenheid met die voorbereiding van nat monterings

Nog nie bedrewe met die voorbereiding van nat monterings nie

Ten volle bedrewe met die korrekte en gepaste gebruik van ’n mikroskoop

Bykans ten volle bedrewe met die korrekte en gepaste gebruik van ’n mikroskoop

’n Mate van bedrewenheid met die korrekte en gepaste gebruik van ’n mikroskoop

Nog nie bedrewe met die korrekte en gepaste gebruik van ’n mikroskoop nie

Ten volle in staat om monster wat met ’n mikroskoop waargeneem is te skets

Aanvaarbaar in staat om monster wat met ’n mikroskoop waargeneem is te skets

Beperkte vermoë om monster wat met ’n mikroskoop waargeneem is te skets

Nog nie die vermoë ontwikkel om monster wat met ’n mikroskoop waargeneem is te skets nie

Leerdersboek bladsy 94Hierdie aktiwiteit wys die leerders hoe maklik dit is om varings in die regte omgewing te laat groei en dit laat hulle toe om die lewensiklus van ’n varing aan die hand van hul eie waarnemings voor te stel. Sorg dat elke stadium van die lewensiklus geïdentifiseer word (verwys na bladsy 95 in die Leerdersboek waar die lewensiklus van ’n varing geïllustreer word). Bespreek die wisseling van generasies, wat van dié van mosse verskil, want hier is die sporofiet nou dominant. Dít stel varings in staat om ’n groter verskeidenheid habitats as briofiete te beset. Hulle kan ook baie groter word as die briofiete.

Leerdersboek bladsy 94Leerders ondersoek en teken varingplante. Maak seker hulle verstaan die strukture waarvoor hulle byskrifte gee (kyk diagram op die volgende bladsy).

VPA Aktiwiteit 2 Kweek mos op ’n klam baksteen (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 3 Ontkiem varingspore (Spesifieke Doelwit 2)

Aktiwiteit 4 Ondersoek varingstruktuur (Spesifieke Doelwit 2) (Formele Assesseringstaak)

VPA


Leerdersboek bladsy 97Leerders sal die keëls, naalde en sade van gimnosperme ondersoek en teken. Maak seker hulle verstaan die strukture waarvoor hulle byskrifte gee.

Leerdersboek bladsy 98Hierdie aktiwiteit bied leerders die geleentheid om twee groot plantgroepe in detail te bestudeer. Hulle behoort in staat te wees om kenmerke te identifiseer wat gimnosperme se blare beter aangepas maak vir ’n terrestriële bestaan:• die aanwesigheid van vaatweefsel• ’n wasagtige kutikula op die blare• die vorm van die blare.

pinnas

ragis

pinnules

basisse

jong blaar

risoom

blaarskubbe

bywortels

blaar- steel

Die struktuur van ’n varing

VPA Aktiwiteit 5 Ondersoek gimnosperme (Spesifieke Doelwit 2)

Vroulike keëls: geslote (links) en oop (regs) Groepie manlike keëls

Dennenaalde Dennepitte (nie volgens dieselfde skaal as die keëls hierbo geïllustreer)

APA Aktiwiteit 6 Hoe goed is mosse, varings en gimnosperme aangepas vir lewe op land? (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

sade

aanhegtingspunt


Leerders behoort dit besonder interessant en leersaam te vind om met ’n mikroskoop dop te hou hoe die sporangiums oopgaan, aangesien dít vir hulle eerstehandse insae sal bied van hoe spore vrygestel word. Die aktiwiteit stel leerders ook in staat om hul laboratorium- en mikroskoopvaardighede te verbeter.

Leerdersboek bladsy 100Leerders ondersoek, teken en gee byskrifte vir spesimens van angiospermplante. Maak seker dat daar genoeg plante met sade, vrugte en blomme is en dat elke leerder dit regkry om die volle struktuur te ondersoek.

Leerdersboek bladsy 1001 Antwoorde behoort die volgende in te sluit:

• Het xileem en floëem.• Xileemvate het dik, verhoute selwande.• Sade word deur ’n vrugbeginsel binne-in ’n blom geproduseer.• Vertoon wisselende liggaamsvorms.

2 Antwoorde behoort die volgende in te sluit:• Het naakte sade.• Saadknoppe (kiemselle) is ook naak.• Is landplante met goed aangepaste vaatweefsel.• Talle het geharde naaldagtige blare wat by ongunstige toestande

aangepas is.3 Spermatofiet – saadplant4 Leerders sal die sade op grond van hul morfologie klassifiseer.5 Antwoorde sal verskil, maar leerders behoort te toon dat hulle die

beginsel van ko-evolusie begryp.

VPA Aktiwiteit 7 Die struktuur van angiosperme (Spesifieke Doelwit 2)

eindknop

okselknop

blom

blaar

lit

knoopstingel

wortel

’n Angiospermplant met ’n blom op ’n volwasse sporofiet

Aktiwiteit 8 Angiosperme en gimnosperme (Spesifieke Doelwit 1)



2

3 Wanneer leerders hul kladogram opstel, moet hulle die aanwesigheid en afwesigheid van kenmerke ( ja of nee) gebruik om hulle te help om hierdie kenmerktabel te voltooi. Die aanwesigheid van ’n bepaalde kenmerk, byvoorbeeld vaatweefsel, word gebruik om te bepaal waar ’n nuwe tak op die kladogram ontstaan. Soos jy opbeweeg in die kladogram, is lede van elke klade nader verwant. Varings, gimnosperme en blomplante het almal vaatweefsel, ’n kenmerk wat mosse nie het nie. Gimnosperme en blomplante is egter selfs nader verwant omdat beide ook sade het. Laastens word blomplante as ’n groep onderskei van gimnosperme omdat gimnosperme nie blomme het nie.

4

Hierdie diagram toon die evolusionêre verwantskappe en tye van elke divisie.

VPA Aktiwiteit 9 Hoe om ’n kladogram op te stel (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

Mosse Varings Gimnosperme AngiospermeVaatweefsel Nee Ja Ja JaWare blare en wortels

Nee Ja Ja Ja

Sade of spore Spore, nie sade

Ja Ja Ja

Blomme/vrugte

Nee Nee Nee Ja

gedeelde afgestamde kenmerk: vaatweefsel

gedeelde afgestamde kenmerk: sade

gedeelde afgestamde kenmerk: blomme

mosse

varings

gimnosperme

blomplante

Vaatplante

Pteridofiete Saadplante

Charofiete Briofiete Pteridofiete Gimnosperme Angiosperme

Verspreiding van blomplante

Vroeë saadplante verskyn

Vroeë vaatplante verskyn

Oorsprong van plante

Milj

oen

jaar

gel

ede

Pale

osoï

kum

Mes

osoï

kum

Kain

o-so

ïkum

0

100

200

300

400

500



Die groot helmknoppe en veeragtige stempel van die windbestuifde blom wat buite hang moet prominent wees.

4 Drie aanpassings is:• Lang en buigsame stempels sodat die helmknoppe buite die blom kan

hang waar die wind dit kan vang en die stuifmeelkorrels uitskud.• Die helmknoppe produseer groot hoeveelhede uiters klein en ligte

stuifmeelkorrels.• Die stempels is lank en veeragtig en hang buite die blom, waar

dit ’n groot oppervlakarea blootstel wat die kanse verhoog om stuifmeelkorrels op te vang wat in die lug dryf.

5 Die kleur van die blom sal wissel, asook die aan- of afwesigheid van ’n geur. Die insekbestuiwer sal ook wissel. Die helmknoppe en stempel sal diep binne die blom en die stuifmeelkorrels klewerig of stekerig wees.

6 Die aanpassings is (enige drie van):• Blomme is groot en helderkleurig om insekte te lok.• Baie insekbestuifde blomme produseer ’n geur om insekte te lok.• Helmknoppe en stempels is binne die blom sodat die insekte daarteen

skuur. • Stuifmeelkorrels is gewoonlik klewerig of stekelrig.

Hierdie aanpassings is ook geskik vir voëlbestuiwing.

VPA Aktiwiteit 10 Ondersoek windbestuifde, insekbestuifde en voëlbestuifde blomme (Spesifieke Doelwit 2)

gekleurd

ongekleurd

× 50

× 5

groot, veeragtige stempel wat buite die blom hang

helmknoppe wat buite die blom hang

Insekbestuifde blom Insekbestuifde blom

Voëlbestuifde blom Windbestuifde blom

× 2 × 2

× 2


7 Tabel wat die verskille tussen insek-, wind- en voëlbestuifde blomme toon:

Insekbestuifde blomme

Voëlbestuifde blomme

Windbestuifde blomme

Groot, opvallende kroonblare

Groot, opvallende kroonblare

Klein, onopvallende kroonblare/geen kroonblare

Het dikwels geen geur Het dikwels ’n geur Geen geur

Helmknoppe binne die blom waar insek verby dit moet skuur om by die nektar te kom

Helmknoppe binne die blom waar insek verby dit moet skuur om by die nektar te kom

Helmknoppe hang buite die blom waar hulle die wind kan vang

Stempels binne die blom waar insek verby dit moet skuur om by die nektar te kom

Stempels binne die blom waar voël verby dit moet skuur om by die nektar te kom

Stempels groot en veeragtig en hang buite die blom waar stuifmeel in die lug daarop kan val

Klewerige of stekelrige stuifmeelkorrels wat aan insekte kleef

Klewerige of stekelrige stuifmeelkorrels wat aan insekte kleef

Gladde, ligte stuifmeel wat in die wind kan waai

Kleiner hoeveelheid stuifmeel vervaardig. Baie daarvan bereik die teiken omdat dit deur insekte vervoer word

Kleiner hoeveelheid stuifmeel vervaardig. Baie daarvan bereik die teiken omdat dit deur voëls vervoer word

Baie groot hoeveelhede stuifmeel vervaardig omdat die meeste verlore gaan deurdat die wind dit wegwaai

Leerdersboek bladsy 109Wys leerders daarop dat hulle versigtig moet wees terwyl hulle die ontleedmes gebruik sodat hulle nie hulself daarmee sny nie. Hul diagramme moet soortgelyk aan hierdie een wees met die verskillende kenmerke van elke blomsoort wat aangedui word.

VPA Aktiwiteit 11 Ontleed windbestuifde, insekbestuifde en voëlbestuifde blomme (Spesifieke Doelwit 2)

vrugbeginsel

kroonblaar

helmknop

helmdraadmeeldraad

styl

stigma

stamper

kelkblaar

sade


Leerdersboek bladsy 112Die weergawe moet die volgende inhoud bevat:

Waarom sade spermatofiete suksesvol gemaak het• Die saad kan rustend wees (onaktief maar lewend) en kan vir ’n lang tyd

in gure weerstoestande oorleef.• Die saad raak aktief wanneer die toestande vir ontkieming gunstig is.• Die saadhuid en saadlobbe beskerm die embrio in die vroeë stadium van

ontwikkeling.• Die saadlobbe bevat gebergde voedsel wat die embrio in die vroeë

stadiums van ontwikkeling voed totdat die saailing ( jong plant) self kan fotosinteer.

• Die saad is gewoonlik aangepas om op verskeie maniere versprei te word, bv. dit kan vlerkies hê.

• Verspreiding is betekenisvol omdat die sade weg van die ouerplant en van mekaar versprei word wat dus kompetisie verminder.

• Die saad is ’n produk van geslagtelike voortplanting en dus is elke saad geneties verskillend, wat die saad se kanse op oorlewing in veranderde omgewingstoestande verbeter.

(5)Belang van sade as ’n voedselbron• Sade wat uit bevrugte saadknoppe ontwikkel, is ’n waardevolle

voedselbron vir mense en diere.• Sade wat verbou en geoes word as kos vir mense sluit in rys, koffie, kakao,

ertjies, sojabone en mielies.• Sommige hiervan, soos rys en mielies, is die stapelvoedsel van mense in

verskeie lande.• Misoeste van hierdie gewasse vanweë droogte of oorstroming kan tot

hongersnood en sterftes lei, veral in armer lande. (4)Saadbanke en biodiversiteit• ’n Saadbank is ’n instansie, opgerig deur regerings en ander organisasies,

wat sade van verskillende oesgewasse en wilde plante stoor sodat biodiversiteit gehandhaaf kan word.

• Die Trust vir Globale Oesdiversiteit het voorgestel dat ’n saadbank in die Noordpoolstreek gevestig word om die veiligheid van sade, veral van noodsaaklike oesgewasse, te waarborg in die geval van natuur- en politieke rampe.

• Daar is ongeveer 150 oesgewasse wat die grootste deel uitmaak van die voedsel wat deur mense gekweek en verbruik word.

• Boere is geneig om gewasse te plant wat gewenste eienskappe sal versterk ten koste van genetiese variasie.

• Die gewasse met hierdie gewenste eienskappe word ingeteel om slegs die gewenste eienskappe te lewer, wat ’n verlies aan genetiese variasie tot gevolg het.

• Die genetiese diversiteit van voedselgewasse moet handhaaf word om voedselsekerheid te verseker.

• Die redes vir ’n saadbank sluit in: • ’n oesgewas kan uitgewis word indien dit deur ’n siekte aangeval word,

veral as al die plante van dieselfde variëteit is.

Aktiwiteit 12 Opstel: Die belang van sade (Spesifieke Doelwit 1 en 3)


• In ’n saadbank word monsters van alle variasies van ’n voedselgewas bewaar sodat meer geharde plante wat beter bestand teen siektes is, aangeplant kan word.

• ’n Saadbank bewaar ook ongewone en skaars variëteite wat nie kommersieel verbou word nie, ten einde biodiversiteit te handhaaf.

• ’n Saadbank bewaar ook kulture van plante wat nie normaalweg van saad gekweek word nie, in geval hulle benodig sou word, bv. kassawe.

(6) Totaal [15]

Leerdersboek bladsy 1131 Briofiete is klein (<20 cm), eenvoudige groen plante bekend as mosse

of lewermosse. Die plantliggaam is ’n struktuur bekend as ’n tallus. Die mosplant het twee duidelik onderskeibare fases:• die gametofiet, wat haploïed is (n)• die sporofiet, wat diploïed is (2n).

Briofiete:• het nie gespesialiseerde ware blare, stingels en wortels nie• is baie klein omdat hulle nie oor vaatweefsel (xileem en floëem)

beskik nie • produseer spore, nie sade nie.

Pleks van wortels het briofiete risoïede, wat eintlik net gebruik word om hulle aan ’n oppervlak te anker en nie om water en voedingstowwe te absorbeer nie. Water en voedingstowwe beweeg deur briofiete as gevolg van die prosesse van diffusie en sitoplasmiese stroming binne-in selle, en ook deur kapillêre werking. Hulle bevat chlorofil, dus kan hulle fotosinteer.

2 Die gametofiet is die dominante generasie by briofiete. Dit is haploïed.3 Afwisseling van generasies:

• Die gametofietgenerasie produseer gamete.• Die gametofietgenerasie is altyd haploïed (n).• Die sporofietgenerasie produseer spore. • Die sporofietgenerasie is altyd diploïed (2n).• Die volgorde van die lewensiklus is dus: gametofiet (n) – gamete (n)

– bevrugting (2n) – embrio (2n) – sporofiet (2n) – spore (n) – weer ’n gametofiet, en herhaal.

4 In albei groepe plante benodig die sperm steeds water om te swem om die eier te ontmoet, dus is hulle af hanklik van water vir voortplanting.

5 Varings het ware blare, stingels en wortels. Varings het ook vaatweefsel – xileem en floëem.



6 Gimnosperme:• is trageofiete, wat beteken hulle is landplante met ’n goed

ontwikkelde vaatstelsel, nl. xileem en floëem• produseer naakte sade in keëls• het taai, naaldagtige blare wat aangepas is vir droogtetoestande• produseer stuifmeel en sade word geproduseer in beskermende keëls

wat uit diggepakte houtskubbe bestaan. • is nie van water af hanklik vir bevrugting nie – die eerste groep

waarby dit die geval is. Angiosperme:

• Angiosperme het wortels, stingels en blare. • Elke orgaan het gespesialiseerde weefsel wat die plant in staat stel om

suksesvol op land te leef. • Hierdie weefsels ondersteun die plantliggaam, vervoer stowwe na alle

dele van die plant en kan organiese voedsel vervaardig deur middel van fotosintese.

• Die dominante generasie by angiosperme is die diploïede (2n) sporofietgenerasie.

7 Voordele van ongeslagtelike voortplanting • Slegs een ouers is nodig. Die nuwe individue (nasate) is geneties

identies aan die ouer. As die ouer goed aangepas is by ’n bepaalde omgewing, sal die nasate ook goed aangepas wees.

• Ongeslagtelike voortplanting produseer ’n groot klomp nasate in ’n kort tyd, wat hulle toelaat om kompeterende plante te oorgroei.

• Met ongeslagtelike voortplanting is daar geen af hanklikheid van bestuiwing of verspreidingsagense om nuwe plante te vorm nie.

Nadele van ongeslagtelike voortplanting• Al die nasate is geneties identies sodat geen van die nasate

waarskynlik sal oorleef as die omgewing verander nie.• Enige swakheid in die ouer sal aan die nasate oorgedra word,

byvoorbeeld vatbaarheid vir siektes.• Verdringing – vanweë die vinnige toename van nasate kan dit tot

groter kompetisie vir ruimte, water, sonlig en so meer lei. Dit kan ongesonde plante tot gevolg hê.

Voordele van geslagtelike voortplanting• Geslagtelike voortplanting produseer nasate wat geneties verskil van

die ouers en van ander nasate.• Dit lei tot groter variasie in die populasie, wat die kanse op

oorlewing vergroot indien die omgewing sou verander. So kan nasate byvoorbeeld beter bestand raak teen droogte en siektes.

• Boere en telers kan een organisme met sekere gewenste eienskappe kruis met ’n ander een wat ander gewenste eienskappe het om nasate te lewer wat ’n beter opbrengs bied, bv. beeste wat beter vleis en meer melk gee of plante met beter sade en vrugte.

Nadele van geslagtelike voortplanting• Geslagtelike voortplanting vereis twee ouers (een manlik en een

vroulik).• Die nasate wat deur geslagtelike voortplanting opgelewer word, is

dikwels hulpeloos en kwesbaar en hulle kan lank neem om volgroeid te raak. Dit beteken hulle kan kwesbaar wees vir predatore of siektes, en af hanklik van hul ouers vir kos en beskerming.

• Plante wat geslagtelik voortplant, is van bestuiwingsagense af hanklik om stuifmeel van een plant na ’n ander oor te dra en van verspreidingsagense om sade weg van die ouerplant te versprei.


8 ’n Volwasse blom bestaan uit ’n blomkelk, blomkroon, andresium (manlike deel) en ginesium (vroulike deel). Die andresium bevat talle meeldrade, wat op hul beurt bestaan uit ’n steeltjie, genaamd ’n helmdraad (filament) wat ’n helmknop (anter) ondersteun. In die helmknoppe groei stuifmeelsakkies (mikrosporangiums). Stuifmeelkorrels (n) ontwikkel deur meiose uit mikrospoormoederselle (mikrosporosiete) (2n) wat binne-in die mikrosporangiums aangetref word. Elke mikrospoor bevat twee haploïede manlike gamete. Die ginesium bestaan uit een of meer vrugbeginsels (ovariums) wat elk een of meer saadknoppe (ovulums) bevat. Aan die bopunt van elke vrugbeginsel is ’n styl, wat die stempel ondersteun. Die stempel vang stuifmeelkorrels vas.

9 Windbestuifde blomme is gewoonlik relatief klein. Baie grasse het windbestuifde blomme. Sulke blomme word normaalweg aan die punt van lang stingels gevind sodat hulle maklik die wind vang. Die helmdrade van windbestuifde blomme is lank en buigsaam sodat die helmknoppe buite die blom kan hang waar die wind dit kan vang en die stuifmeelkorrels uitskud. Hierdie blomme produseer groot hoeveelhede uiters klein en ligte stuifmeelkorrels. Die stempels is lank en veeragtig en hang buite die blom. Die stempels het ’n groot oppervlakte, wat die kanse verhoog om stuifmeelkorrels wat in die lug dryf vas te vang. Windbestuifde blomme hoef nie helderkleurig te wees met sterk geure nie, en produseer ook nie nektar nie.

10 Die kenmerke wat sal dui op insek- of voëlbestuiwing is: helderkleurige blomme, sterk geure, helmknoppe met klewerige stuifmeel diep binne die blom, klein hoeveelhede stuifmeel, suikerbelaaide nektar, proteïenryke stuifmeel, sterk blomme en stingels (voëlbestuiwing).

11 Sade het van spermatofiete die suksesvolste plante op aarde gemaak omdat:• die saad baie lank dormant (onaktief maar lewend) kan bly en die

strafste weerstoestande oorleef. Die saad raak aktief as die toestande gunstig is vir ontkieming

• die saadhuid (testa) en saadlobbe die embrio tydens die vroeë stadiums van ontwikkeling beskerm

• die saadlobbe kos bevat wat die embrio in die vroeë stadiums van ontwikkeling voed totdat die saailing ( jong plant) self kan fotosinteer

• die saad gewoonlik op verskeie maniere aangepas is vir verspreiding (dit kan bv. vlerkies hê). Dit is belangrik dat die sade weg van die ouerplant en van mekaar versprei word, want dit beperk kompetisie tussen ouers en nasate

• die saad ’n produk is van geslagtelike voortplanting, wat meebring dat sade geneties verskil; dit verbeter die individuele saad se kanse op oorlewing in veranderende omgewingstoestande.

12 ’n Saadbank is ’n instansie, opgerig deur regerings en ander organisasies, wat sade van verskillende oesgewasse en wilde plante stoor sodat biodiversiteit gehandhaaf kan word. Die Trust vir Globale Oesdiversiteit het voorgestel dat ’n saadbank in die Noordpoolstreek gevestig word om die veiligheid van sade, veral van noodsaaklike oesgewasse, te waarborg in die geval van natuur- en politieke rampe.


Voordat jy met enige van die aktiwiteite in hierdie eenheid begin, sal dit weer eens raadsaam wees om te sorg dat jy ’n hele paar veldgidse, asook naslaanboeke oor soogdiere en ander diere beskikbaar het.

Voorgestelde naslaanboeke sluit in:Wildlife of Southern Africa, Vincent Carruthers, Struik 2008Birds of Southern Africa, Kenneth Newman, Struik 2002A Field Guide to the Larger Mammals of Africa, Jean Dorst & Pierre Dandelot, CollinsA Field Guide to the Mammals of Africa, Theodor Haltenorth & Helmut Diller, CollinsField Guide to Butterflies of South Africa, Steve Woodhall, Struik 2005Frogs and Frogging in Southern Africa, Vincent Carruthers, Struik 2001Field Guide to Snakes and Other Reptiles of Southern Africa, Bill Branch, Struik 1998African Insect Life, S.H. Skaife, Struik 1979Die Living Shores of Southern Africa, Margo en George Branch, Struik 1981

Leerdersboek bladsy 116Hierdie is ’n oop aktiwiteit wat deurlopend tydens die aanbieding van die gedeelte oor dierediversiteit gebruik kan word, want namate die leerders nuwe groepe diere in die klaskamer leer ken, sal hulle na hul filogenetiese stamboom wil terugkeer om die nuwe diere daarop aan te teken. Jy kan die volgende kriteria vir jou assessering gebruik.

4 3 2 1Uitsonderlik toegerus met die vermoë om data te versamel

Goed toegerus met die vermoë om data te versamel

In ’n mate toegerus met die vermoë om data te versamel

Nog nie toegerus met die vermoë om data te versamel nie

Ten volle bedrewe met die interpretering en sintese van data

Aanvaarbaar vaardig met die interpretering en sintese van data

Redelik vaardig met die interpretering en sintese van data

Nog nie bedrewe met die interpretering en sintese van data nie


1

EENHEID 3 Biodiversiteit onder diere

KWARTAAL 1


VPA Aktiwiteit 1 Die ongelooflike wêreld van diere om ons (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

VPA Aktiwiteit 2 Oppervlakte en volume (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

Modelorgan is

mes

A B C D E FLineêr Opper

vlakte van sy

Totale opper

vlakarea

Volume Verhouding

C/D

Aantal cm2 opper vlakarea vir elke cm3

1 1 cm 1 cm2 6 cm2 1 cm3 6 / 1 62 2 cm 4 cm2 24 cm2 8 cm2 24/8 3 3 10 cm 100 cm2 600 cm2 1 000 cm2 600/1 000 0,6


2 • Dun – verkort afstand waardeur gasse moet diffundeer, dus vind diffusie vinniger plaas.

• Klam – sorg dat die oppervlak altyd skoon is sodat die gasse ongehinderd kan diffundeer. Boonop kan die gasse in die klammigheid oplos sodat dit deur die gaswisselingsoppervlak kan diffundeer.

• Groot oppervlakarea in verhouding tot die grootte van die liggaam – om te sorg dat diffusie van gasse meer doeltreffend is en teen ’n vinniger tempo plaasvind.

• Vervoersisteem – sorg dat die gasse konstant weg van en na die oppervlak beweeg om ’n diffusiegradiënt te handhaaf en ook lewering na selle vol te hou.

• Goed beskerm – aangesien die gaswisselingsoppervlak dun en delikaat is, moet dit teen skade sowel as uitdroging beskerm word.

• Aanwesigheid van ’n ventilasiesisteem – verhoog die doeltreffendheid van die diffusiesisteem deur te sorg vir die beweging van gasse na en van die gaswisselingsoppervlak.

3 Die eenvoudiger diere is gewoonlik klein en só gevorm dat die totale oppervlak van die dier ’n gaswisselingsoppervlak is. Sulke klein organismes het dus ’n groter oppervlakarea:volume-verhouding. Die ingewikkelde diere, aan die ander kant, is groter en daar is ’n groter mate van verdeling van arbeid tussen hul meer gespesialiseerde organe en sisteme. Hierbenewens het hulle gewoonlik ’n vinniger metabolisme (hoër metaboliese tempo) en vereis dus meer suurstof en produseer meer koolstofdioksied per eenheid liggaamsvolume. Hulle het ook ’n lae oppervlakarea:volume-verhouding.

Leerdersboek bladsy 1211 Die leerders se tabelle behoort soortgelyk aan die volgende tabel

te wees: Filum Simmetrie Aantal

weefsellaeAanwesig Afwesig

Porifera, cnidaria

Radiale simmetrie

Diploblasties _ Seloom Deurlopende dermkanaal

Platy helminthes Bilaterale simmetrie

Triploblasties Seloom Deurlopende dermkanaal

Annelida Bilaterale simmetrie


_

Arthropoda Bilaterale simmetrie


_

Mollusca Bilaterale simmetrie


_

Echinoder mata Bilaterale simmetrie


_

Chordata Bilaterale simmetrie


_

4 Hou die volgende beginsels in gedagte wanneer liggaamsplanne in verband met funksie bespreek word:• Sponse is die eerste organismes waar ’n sellulêre vlak van organisasie

gesien kan word – wat spesialisering van selle vir voeding, beweging en voortplanting tot gevolg gehad het. Op sy beurt het dit die organisme in staat gestel om verskillende habitats te beset en om groter te word as in die geval van die eensellige protosoë.

VPA Aktiwiteit 3 Verband tussen liggaamsplanne en filums (Spesifieke Doelwit 1) (Formele Assesseringstaak)


• By die Cnidaria word hierdie vlak van organisasie verder uitgebou, met differensiasie om óf vryswemmende medusas óf sessiele poliepe te vorm. Dit is in hierdie groep dat ons differensiasie in manlike en vroulike individue kan waarneem. Die lewensiklus van die Cnidaria sluit in die reël albei soorte individue in, wat elkeen ’n ander funksie verrig.

• Die Platyhelminthes is triploblasties en bied die eerste voorbeeld van differensiasie om ’n definitiewe kop (kefalisasie) met oë en ander sintuiglike (sensoriese) strukture te vorm. Die liggaam is gedifferensieer in ’n voorpunt (anterior) en ’n agterste punt (posterior). Dit is ook dorsoventraal afgeplat. Dit het implikasies ten opsigte van beweging – die dier kan doelbewus van ’n stimulus af wegbeweeg. Die ontstaan van ’n mesoderm het beteken dat spesialisasie om weefsels, soos byvoorbeeld spiere, te vorm moontlik geword het, wat meegebring het dat toenemend komplekse aktiwiteite uitgevoer kon word.

• Vanaf die Annelida en evolusionêr verder aan het weefsels en organe en ’n deurlopende dermkanaal ’n groter diversiteit ten opsigte van habitats en gedrag moontlik gemaak.

• Dit is egter die ontwikkeling van ’n eksoskelet, en later ’n endoskelet, wat effektiewe beweging in terrestriële omgewings moontlik gemaak het. Selfs die anneliede-wurms, wat oënskynlik terrestrieel is, kan slegs in klam plekke oorleef.

Let wel: Die manier waarop die meeste handboeke diere vanaf die minste tot die mees komplekse organismes groepeer, suggereer dat evolusie lineêr verloop, wat ’n foutiewe afleiding is. Evolusie is nie ’n lineêre proses, met een organisme (gewoonlik uitgebeeld as die mens) wat die toppunt beklee nie. Evolusie is bloot die proses waarvolgens nuwe spesies, en nuwe kenmerke binne ’n spesie, ontstaan. Die proses geskied op presies dieselfde wyse by beide die eenvoudigste en die mees komplekse organismes.

Aurelia-lewensiklus

jong poliep

planulalarwa

poliep wat medusas voortbring

jong medusa

geslagsrype volwasse medusa


’n Nota oor molluskeJy sal oplet dat molluske nie in die lys van filums wat gedek moet word, ingesluit is nie, maar leerders sal waarskynlik oor hulle navraag doen omdat hulle so algemeen is. Hier is bondige inligting oor dié filum vir jou eie verwysing. Die Mollusca is die tweede grootste filum in die diereryk. Slakke word mees algemeen as kenmerkende lede van hierdie filum herken, maar dit word ook deur pylinkvisse en gapermossels verteenwoordig, waarvan die voorkoms aangrypend van die ander vorme s’n verskil. Die liggaam is bilateraal simmetries, met ’n klein, onopvallende kop by die voorpunt. Die ventrale oppervlak bestaan grotendeels uit ’n gespierde voet. Die sagte interne organe word in ’n visserale massa geberg, wat dorsaal van die spiervoet geleë is en volledig deur ’n mantel bedek word. Die mantel skei ’n kalkagtige skulp af. Die dermkanaal bestaan uit ’n hol buis wat vanaf die mond tot by die anus strek. ’n Radula (raspertong) word slegs by molluske aangetref. Dit is ’n chitienagtige strook wat met talle rye harde tande bedek is en wat gebruik word om klein stukkies voedsel af te rasper. Molluske het ’n oop bloedsomloopstelsel en twee uitskeidingsorgane wat stikstof bevattende afvalstowwe uit die bloed verwyder en soute en ander voedingstowwe uit die perikardiale vloeistof herabsorbeer. Die senuweestelsel sluit ’n anterior geleë ring van senuweefsel rondom die dermkanaal in. Eiers of spermselle word in die water of in klam grond vrygestel en molluske is dus van water af hanklik vir voortplanting.

Leerdersboek bladsy 123Hierdie aktiwiteit stel leerders in staat om waar te neem dat organismes, soos byvoorbeeld hidras, maklik in hul onmiddellike omgewing versamel kan word, sodat hulle dit dan in die klaskamer kan bestudeer.

Leerdersboek bladsy 124Hierdie aktiwiteit stem ooreen met dit wat in Aktiwiteit 4 gedoen is.

APA Aktiwiteit 4 Versamel hidras (Spesifieke Doelwit 2)

mond

tentakels

gastrovaskulêre holte

knop

Hidra

APA Aktiwiteit 5 Vang platwurms (Spesifieke Doelwit 2)

kop

oogvlek

sensoriese lob

stert

’n Platwurm


Jy kan die volgende kriteria gebruik om albei aktiwiteite te assesseer.

4 3 2 1

Vaardig met korrekte opstelling van die apparaat om die diertjies te vang

Redelik vaardig met korrekte opstelling van die apparaat om die diertjies te vang

Vertoon ’n mate van vaardigheid met opstelling van die apparaat om die diertjies te vang

Nie in staat om die apparaat korrek op te stel nie

Vaardig met die ondersoek van beide hidras en platwurms en ook om albei te skets

Redelik vaardig met die ondersoek van beide hidras en platwurms en ook om albei te skets

Vertoon ’n mate van vaardigheid met die ondersoek van beide hidras en platwurms en ook om albei te skets

Nie in staat om hidras en platwurms te ondersoek of te skets nie

Leerdersboek bladsy 127Hierdie is nog ’n oop aktiwiteit wat deurlopend deur hierdie eenheid van die vertakking gedoen kan word. Sorg dat jy genoeg naslaanboeke beskikbaar het en reël, indien moontlik, ’n uitstappie na plaaslike museums of parke om meer inligting te versamel.

Assesseer die projek aan die hand van die volgende kriteria. 4 3 2 1

Het ’n wye verskeidenheid media en hulpbronne geraadpleeg, bv. boeke, die internet, video’s, DVD’s, ens.

Het ’n aanvaarbare verskeidenheid hulpbronne geraadpleeg

Het min hulpbronne geraadpleeg

Het min hulpbronne geraadpleeg, het byvoorbeeld slegs een boek met beperkte inligting gebruik

Kon die kenmerkende eienskappe van elke artropode-klas akkuraat lys

Kon die kenmerkende eienskappe van die meerderheid artropode-klasse lys

Kon slegs die kenmerkende eienskappe van ’n paar artropode-klasse lys

Kon nie eienskappe van enige artropode-klasse lys nie

Kon met selfvertroue die kennis van ’n vorige graad op ’n nuwe situasie toegepas

Kon kennis van ’n vorige graad toepas, maar op ’n beperkte manier

Het gesukkel om kennis van ’n vorige graad toe te pas

Kon nie kennis van ’n vorige graad toepas nie

Leerdersboek bladsy 128Hierdie aktiwiteit bied ’n uitstekende inleiding tot tegnieke wat in veldbiologie gebruik word. Dit hou verband met Aktiwiteit 6 en kan gedoen word terwyl leerders steeds besig is om aan die projek te werk, omdat dit vir hulle ’n eerstehandse aanduiding sal kan gee van die omvang van die artropode-spesies wat in hul omgewing aangetref word. Die vanggat sal onafwendbaar ook ander diere as slegs artropode vang. Help dié leerders wat dit graag wil doen om ook hierdie diere te identifiseer, aangesien dit vir hulle uitstekende ondervinding van veldbiologie in die algemeen sal bied. Dit behoort ook hul belangstelling in die verspreiding van diere en die diversiteit van habitats te stimuleer.

APA Aktiwiteit 6 Die reeks artropodes (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

APA Aktiwiteit 7 Versamel artropodes (Spesifieke Doelwit 2)


Jy kan die volgende kriteria gebruik om die aktiwiteit te assesseer.4 3 2 1

Het die vereiste apparaat met selfvertroue opgestel en gemonitor en dit in goed afgebakende gebiede geplaas

Kon die vereiste apparaat opstel en monitor, maar was onseker oor hoe die aktiwiteit gedoen moes word

Beperkte vermoë om die vereiste apparaat op te stel en te monitor en om bepaalde gebiede af te baken

Nie in staat om die vereiste apparaat op te stel en te monitor of om bepaalde gebiede af te baken nie

Het die versamelde artropode met selfvertroue geskets en geïdentifiseer

Het die versamelde artropode geskets en sommige geïdentifiseer

Beperkte vermoë om die versamelde artropode te skets en te identifiseer

Nie in staat om die versamelde artropode te skets en te identifiseer nie

Leerdersboek bladsy 136Die opskrifte is: 1 Visse 2 Amfibieë 3 Reptiele 4 Voëls 5 Soogdiere

Leerdersboek bladsy 1401 ’n Filum is die taksonomiese rangorde onder ’n koninkryk en bo ’n klas.

’n Koninkryk bevat meer as een filum. ’n Filum kan op twee maniere gedefinieer word:• Dit is ’n groep organismes met ’n soortgelyke liggaamsplan. • Dit is ook ’n groep organismes wat deur evolusie verwant is.

2 Daar is vyf aspekte van enige dier se liggaamsplan wat belangrik en ook gemeenskaplik aan alle lewende diere is:• simmetrie (asimmetrie, radiale simmetrie of bilaterale simmetrie)• kefalisasie• aantal weefsellae wat uit die embrio ontwikkel – twee (diploblasties)

of drie (triploblasties)• aanwesigheid of afwesigheid van ’n rompholte/seloom (’n holte in

die mesoderm)• aanwesigheid of afwesigheid van ’n deurlopende dermkanaal.

3 Radiale simmetrie: ’n dier met radiale simmetrie het geen linker- of regterkante nie. Bilaterale simmetrie: ’n dier met bilaterale simmetrie het ’n linker- en ’n regterkant. Drie dierefilums, naamlik sponse, holtediere en ktenofore (of kamkwalle, wat ons nie behandel nie), toon radiale simmetrie. Hierdie radiale simmetrie is egter nie by moderne sponse aanwesig nie – hulle toon asimmetrie. Al die oorblywende groepe diere toon egter bilaterale simmetrie.

4 Kefalisasie is die aanwesigheid van ’n onderskeibare kop met sintuigorgane wat wys in die rigting waarin die dier beweeg. Kefalisasie het op dieselfde tyd ontwikkel as wat veranderings in simmetrie plaasvind het. Diere wat bilateraal simmetries is, toon kefalisasie. Die drie dierefilums wat radiale simmetrie vertoon, toon nie kefalisasie nie.

5 Kefalisasie is eerste gesien by die platyhelminthes – die platwurms – wat sintuigorgane in die kopstreek het, en is aanwesig by die res van die bilateraal simmetriese dierefilums. Chordate (vertebrate/gewerweldes) is die enigste diere met ’n ware kop met ’n ware brein wat in verskeie vesikels verdeel is en die senuweereaksies van die liggaam beheer. Die benige kranium is ook uniek aan werweldiere, asook die konsentrasie van sintuigorgane – die oë, ore en neus – in die kop.

Aktiwiteit 8 Klassifiseer werweldiere (Spesifieke Doelwit 1)



6 Die aantal weefsellae (kiemlae) wat in die embrio ontwikkel, word ook gebruik om diere in groepe te plaas. Die vroeë embrio, die blastula, bestaan uit ’n balletjie selle. Die dier ontwikkel dan as:• óf diploblasties, met twee weefsellae met ektoderm aan die buitekant

en endoderm aan die binnekant• óf triploblasties, met drie weefsellae met mesoderm tussen die

ektoderm en endoderm. Die aantal weefsellae in die blastula bepaal of ’n dier diploblasties of

triploblasties is. Diere met radiale simmetrie, soos holtediere (Cnidaria), produseer twee weefsellae, die ektoderm en die endoderm. Hulle is dus diploblasties. Al die ander dieregroepe vertoon bilaterale simmetrie en produseer ’n derde laag tussen genoemde twee lae, genaamd die mesoderm. Hulle is triploblasties. Al die weefsels en organe van die dier ontwikkel uiteindelik uit hierdie weefsellae deur ’n proses bekend as organogenese.

7 Al die meer gevorderde dierefilums, van anneliede en artropodes tot die chordate, het ’n seloom en ’n buis-binne-’n-buis-rangskikking. Hierdie bepaalde rangskikking is baie belangrik in diere-evolusie omdat dit ’n aantal voordele inhou:• Dit maak dit vir diere moontlik om groter en meer kompleks te raak

deur ’n ruimte te verskaf waarin organe kan ontwikkel.• Dit maak dit vir die liggaamswand en organe moontlik om

onaf hanklik van mekaar te funksioneer – die organe beweeg dus nie saam met die liggaamswand nie.

• In party filums, soos die anneliede, is die seloom gevul met vloeistof wat as ’n hidrostatiese skelet dien, wat lede van die filum help om te beweeg en tonnels in die grond te grawe.

• By party filums help die seloomvloeistof om kos, suurstof en afvalstowwe te vervoer.

8 Simmetrie en kefalisasie

Weefsellae wat uit embrio ontwikkel

Aantal openinge in derm kanaal

Seloom en bloedstelsel

Porifera Asimmetries, geen kefalisasie

Endoderm en ektoderm, diploblasties

Geen derm nie

Aselomaties, geen bloedstelsel

Cnidaria Radiaal simmetries, geen kefalisasie

Endoderm en ektoderm, diploblasties

Derm-kanaal eindig blind


Platyhel-minthes

Bilateraal simmetries, kefalisasie

Endoderm, mesoderm, ektoderm, triploblasties

Derm-kanaal eindig blind


Annelida Bilateraal simmetries, kefalisasie


Deur-lopende derm kanaal

Selomaties met bloedvate in lengte van liggaam af


9 Die hoof- diagnostiese kenmerke van skaaldiere is:• saamgestelde oë op steeltjies• twee paar antennas• ’n liggaam verdeel in ’n kefalotoraks (kopborsstuk) en ’n abdomen

(agterlyf )• vyf paar gelede pote.

Die hoof- diagnostiese kenmerke van insekte is: • ’n liggaam verdeel in ’n kop, ’n toraks (borsstuk) en ’n abdomen

(agterlyf )• ’n paar antennas, ’n paar saamgestelde oë en ’n reeks monddele op

die kop • drie paar gelede pote. Die meeste insekte het een of twee paar vlerke,

maar daar is ook vlerklose insekte. Daar is twee klasse veelpotiges:

• Honderdpote: klas Chilopoda• Duisendpote: klas Diplopoda.

Honderdpote het afgeplatte, gesegmenteerde liggame en een paar pote per segment. Hulle is goed aangepas om vinnig te hardloop. Die kop het een paar antennas, gif kloue en sterk monddele. Duisendpote het geronde, gesegmenteerde liggame en twee paar pote op elke segment. Die kop bevat ’n enkele paar antennas en sterk monddele.

10 Alle chordate het ’n notochorda (rugkoord) – ’n lang staaf steunweefsel – wat in die embrio uit die dorsale wand van die dermkanaal ontwikkel. Die selle van die rugkoord is uniek en word omring deur bindweefselskedes. Alle chordate het ’n rugkoord tydens vroeë ontwikkeling en dit raak die benige werwelkolom wat ’n senuweekoord bevat en as die rugmurg bekend staan. Die rugmurg en werwelkolom is uniek tot chordate.

11 Jong soogdiere suig melk uit hul moeder se melkkliere.12 Leerders moet die hooffeite in die afdeling oor grondvoedselwebbe op

bladsy 138 van die Leerdersboek dek.

Simmetrie en kefalisasie

Weefsellae wat uit embrio ontwikkel

Aantal openinge in derm kanaal

Seloom en bloedstelsel

Artropoda Bilateraal simmetries, kefalisasie



Selomaties met bloedvate

Chordata Bilateraal simmetries, kefalisasie



Selomaties met bloedvate en hart, longe en kieue


Eenheid 1: FotosinteseEenheid 2: Dierevoeding (soogdiere)Eenheid 3: SelrespirasieEenheid 4: Lewensprosesse by plante en diereEenheid 5: Uitskeiding (ekskresie) by mense

Leerdersboek bladsy 147Al die ondersoeke wat in hierdie aktiwiteit beskryf word, kan gelyktydige deur ’n aantal groepe uitgevoer word. Die resultate van die verskillende groepe moet dan saamgevoeg word, gevolg deur ’n bespreking van die vereistes vir fotosintese. Die aktiwiteit beskryf die metode vir die toets van ’n blaar vir stysel. Dit is belangrik dat leerders hierdie metode verstaan omdat dit in daaropvolgende ondersoeke gebruik word. Verduidelik aan die leerders dat die blaar geplaas word:• in warm water om die weefsels te versag en selle af te breek• in alkohol om die chlorofil uit die blaar te verwyder (Wees versigtig:

alkohol is vlambaar en moet dus nie direk oor die vlam verhit word nie.)• terug in warm water, nadat dit uit die alkohol gehaal is, sodat dit sag

kan word• in ’n jodiumoplossing, wat dit blouswart sal verkleur.

Ondersoeke na die faktore wat vereis word vir fotosintese

Aktiwiteit 2 tot 4 help ons om te bepaal watter faktore vereis word vir die proses van fotosintese. Elke groep moet al die ondersoeke wat hierna verduidelik word, doen. Julle sal eers al die potplante wat in hierdie ondersoeke gebruik gaan word, moet ontstysel. Om die plante te ontstysel moet hulle vir ’n tydperk van sowat 24 uur in die donker gehou word. Die resultate van elke ondersoek kan in ’n tabel, grafiek of tekening weergegee word, of as ’n kombinasie van al drie.

VERTAKKING 2

LEWENSPROSESSE BY PLANTE EN DIERE

EENHEID 1 Fotosintese

KWARTAAL 2


VPA Aktiwiteit 1 Toets vir stysel in blare (Spesifieke Doelwit 2)



5 Wanneer dit getoets word vir stysel, behoort die groen deel van die blaar blouswart te word, terwyl die ander (wit) deel die kleur van die jodiumoplossing sal aanneem.

6 Die groen deel van die blaar het blouswart geraak omdat dit stysel bevat. Stysel het hier gevorm omdat dié deel chlorofil bevat.

7 a Chlorofilb As chlorofil aanwesig is, sal die blare stysel kan produseer.c Om te bepaal of chlorofil noodsaaklik is vir die produksie van stysel.d Die chlorofilbevattende dele van ’n blaar bevat stysel, wat gevorm

word tydens fotosintese, wat daarop dui dat chlorofil noodsaaklik is vir fotosintese.

e Die ontwerp van die ondersoek kan verbeter word deur meer voorbeelde te gebruik of deur die blare van verskillende soorte plante met bont blare te gebruik.

Leerdersboek bladsy 1482 Die deel van die blaar wat aan lig blootgestel was, het blouswart verkleur

toe die jodiumoplossing bygevoeg is, terwyl die deel van die blaar wat bedek was, die kleur van die jodiumoplossing aangeneem het.

3 Die deel van die blaar wat blouswart geword het, dui op die aanwesigheid van stysel. Stysel kan net aanwesig wees as fotosintese plaasgevind het. Dus het die teenwoordigheid van lig toegelaat dat fotosintese plaasvind.

4 a Suikers word gevorm en geberg as stysel in die aanwesigheid van lig OF lig is nie nodig vir styselproduksie by plante nie.b Om vas te stel of lig noodsaaklik is vir die proses van fotosintese.c Ligd CO2; chlorofil; watere Dit blokkeer die stomata aangesien dit nie poreus is nie, en voorkom

dus die wisseling van gasse.f Die ontwerp van die ondersoek kan op die volgende maniere

verbeter word:• Pleks van aluminiumfoelie kan donker, poreuse papier

gebruik word.• Bedek sowel die boonste as die onderste oppervlakke.• Bedek die blaar heeltemal.• Gebruik ’n aantal voorbeelde.

g Wanneer dit aan lig blootgestel is, kan groen blare stysel produseer, wat daarop dui dat lig noodsaaklik is vir fotosintese.

VPA Aktiwiteit 2 Fotosintese: Ondersoek 1 (Spesifieke Doelwit 2)

wit deel van die blaar

groen deel van die blaar



Leerdersboek bladsy 1492 Die blare van plant A het geel of bruin gebly, wat die kleur van die

jodiumoplossing is, terwyl die blare van plant B blouswart verkleur het.3 Stysel is aanwesig in plant B, wat daarop dui dat fotosintese plaasgevind

het, terwyl daar geen stysel in plant A aanwesig is nie, wat vir ons sê dat fotosintese nie plaasgevind het nie.

4 a As daar genoeg CO2 aanwesig is, sal blare stysel kan produseer OF CO2 is nie ’n vereiste vir fotosintese nie.

b Om vas te stel of CO2 nodig is vir die produksie van stysel in groen blare.

c Een dien as ’n kontrole vir die ander, sodat ’n vergelyking getref kan word om die uitwerking van die faktor waarvoor getoets word, te bepaal. Anders gestel, om seker te maak dat die resultaat die gevolg is van die faktor wat ondersoek word en nie van enige ander faktor(e) nie.

d CO2e Ligintensiteit, temperatuur, water, chlorofilf i Die hidroksiedoplossing absorbeer (verwyder) CO2. ii Die bikarbonaatoplossing is ’n bron van CO2.g Die ontwerp kan verbeter word deur ’n hele aantal spesimens te

gebruik. Dit sal ook beter werk as ’n plastieksak oor die planthouer geplaas kan word om die grond te bedek of te isoleer. Dit is omdat mikroörganismes in die grond by plant A CO2 in die lug kan vrystel, wat die resultate kan beïnvloed.

h In die teenwoordigheid van CO2 kan groen blare stysel sintetiseer (vervaardig), met ander woorde, CO2 is ’n vereiste vir fotosintese.

Leerdersboek bladsy 1501 Om die invloed van lig op fotosintese te ondersoek OF of lig noodsaaklik

is vir fotosintese OF of suurstof tydens fotosintese geproduseer word.2 a Geen fotosintese het in proef buis A plaasgevind nie omdat die foelie

die lig weerkaats. Geen CO2 kon dus geabsorbeer word vir fotosintese nie, wat ’n styging in suurgehalte meegebring het.

b In proef buis B was daar ’n lae tempo van fotosintese omdat geperforeerde aluminiumfoelie ’n mate van lig deurlaat om geabsorbeer te word. Tog was daar ’n afname in die ligintensiteit en dus is slegs ’n klein bietjie CO2 geabsorbeer vir fotosintese, wat ’n effense opbou van CO2 en gevolglike effens styging in suurgehalte tot gevolg gehad het.

c In proef buis C was die tempo van fotosintese hoog vanweë hoë ligintensiteit, dus is al die CO2 in die proef buis opgebruik met die gevolg dat die inhoud nou minder suur is.

3 Enigeen van die volgende voorstelle: • Beweeg die ligbron nader aan of verder weg van die proef buise. • Verhoog of verlaag die temperatuur van die water. • Plaas die houer met water tussen die ligbron en die proef buise om

hitte van die ligbron te absorbeer.4 a Om die effek van ligintensiteit op die tempo van fotosintese te bepaal.

b Deur die aantal borrels wat per minuut vrygestel is, te tel.


VPA Aktiwiteit 5 Faktore wat die fotosinteseproses beïnvloed (Spesifieke Doelwit 2)


c

d 1 500 kiloluxe Met ’n toename in ligintensiteit is daar ’n ooreenstemmende toename

in die tempo van fotosintese tot ’n optimum ligintensiteit bereik word, waarna enige verdere toename in ligintensiteit tot ’n afname in die tempo van fotosintese lei.

Leerdersboek bladsy 152In die vorige ondersoeke het leerders te doen gekry met die metodologie: die ontwerp van billike eksperimente, die insamel en opteken van data, hoe om hipoteses te formuleer en die doel en gevolgtrekkings van ’n ondersoek. In dié aktiwiteit moet hulle toepas wat hulle tot dusver geleer het om hul eie ondersoeke te beplan en te ontwerp.

Die proses van fotosinteseGebruik die inligting uit al die ondersoeke wat na vereistes en produkte van fotosintese verwys om ’n omvattende vergelyking vir die proses te formuleer.

Hierdie proses kan geïllustreer word deur die volgende vergelyking: chlorofilKoolstofdioksied + water + lig → glukose + suurstof ensiemeHierdie vergelyking kan ook soos volg deur simbole geïllustreer word: chlorofilCO2 + H2O + lig → C6H12O6 + O2 ensiemeAlbei hierdie vergelykings sê dieselfde ding, naamlik dat koolstofdioksied uit óf die atmosfeer óf water (in die geval van waterplante) kombineer met water in die teenwoordigheid van lig en chlorofil om glukose en suurstof te vorm. Dui op ’n diagram van ’n dwarssnit van ’n blaar die belangrikste weefsels aan wat by fotosintese betrokke is. Verduidelik ook aan leerders hoe die blaar struktureel geskik is vir die proses van fotosintese.

Te

mpo

van

foto

sinte

se

(bor

rels

suur

stof

vry

gest

el/ m

inuu

t)

60

40

20

0

Ligintensiteit100 500 1 000 2 000 2 5001 500

10

30

50

7080

VPA Aktiwiteit 6 Toon dat suurstof ’n produk van fotosintese is (Spesifieke Doelwit 2) (Formele Assesseringstaak)

kutikula

chloroplaste

xileemhoutvat

floëembuis

lugruimte

sluitsel

stoma

boonste epidermispalissade- laag

sponslaag

onderste epidermis

aar

vakuool sitoplasma

selkern

mesofiellaag


Gee leerders genoeg kans om die mikrograaf van chloroplaste te bestudeer en te interpreteer, sodat hulle die grana (granums) en stroma kan identifiseer.

Die grana bestaan uit stapeltjies membrane (lamellas) wat tilakoïede genoem word. Hierdie membrane bevat chlorofil. Aangesien daar chlorofil in die grana aanwesig is, vind die ligfase van fotosintese hier plaas. Die stroma is die jellieagtige laag waar die membrane en ensieme aangetref word. Die donkerfase van fotosintese vind hier plaas. Geen biochemiese besonderhede oor die proses van fotosintese is nodig nie. Die opsomming van die ligfase en donkerfase is genoeg om die vereistes vir en produkte van die proses te identifiseer. Hierdie diagramme sal leerders help om die twee prosesse te verstaan.

’n Opsomming van die ligfase

’n Opsomming van die donkerfase

Leerdersboek bladsy 1531 Proteïene is noodsaaklik in die mens se dieet en die meerderheid van die

wêreld se bevolking het ’n tekort aan proteïene.

suurstofgas

reaksies van die ligfase in die granums van chloroplaste

energiedraers: ATP en NADPH

water uit die grond

ligenergie van die songebruik in donkerfase

CO2 uit die lug

reaksies van die donkerfase in

die stroma van chloroplaste

glukose/stysel

NADPH

ATP

van ligfase

Aktiwiteit 7 Die rol van alge as voedsel (Spesifieke Doelwit 3)


2 Aangesien Spirulina in staat is om te oorleef, kan dit in groot tenks verbou word. Verskeie voedingstowwe kan in die vorm van kunsmis bygevoeg word.

3 50 000 = 4 000 kg 12,5 hektaar

Leerdersboek bladsy 1541 Die doel van dié ondersoek is om die uitwerking van ligintensiteit op die

tempo van fotosintese te bepaal.2 Suurstof3 Druk ’n gloeiende houtsplinter in die proef buis waarin die gas opgevang

is. As die splinter vlam vat, wys dit daar is suurstof aanwesig.4 Hoe hoër die ligintensiteit, hoe meer gas word vrygestel.5 Temperatuur; koolstofdioksiedkonsentrasie

Leerdersboek bladsy 1551 a 12:00 en 16:00 b 09:00 en 19:00 2 a 06:00 en 08:00 b 20:00 en 22:00 3 a Fotosintese b Selrespirasie 4 a 0,485% b 0,335% 5 0,37% 6 11:00 en 17:00 7 Gras gebruik tydens die dagligure CO2 vir fotosintese. Soos die

ligintensiteit toeneem, sal die tempo van fotosintese ook toeneem. Dit veroorsaak ’n afname in die CO2-konsentrasie. CO2 kombineer met 5-koolstofverbindings in die stroma van ’n chloroplast om 3-koolstofverbindings te vorm, wat in suiker en stysel omgeskakel word.

Leerdersboek bladsy 156Die faktore wat die tempo van fotosintese beïnvloed, word in Figuur 2.1.11 en 2.1.12 op bladsy 156 van die Leerdersboek geïllustreer. Leerders se vermoë om grafiese inligting te interpreteer en verstaan, sal aangehelp word deur ’n bespreking van die onderwerp en bestudering van Figuur 2.1.12.1 Moontlike redes waarom die tempo van fotosintese afneem met ’n

toename in die konsentrasie van CO2 is:a Die verhoogde CO2 raak giftig vir die plant.b Die toename in CO2 lei tot die vorming van koolsuur wat die pH

verlaag, en dus ’n invloed het op die ensiemaktiwiteit vir fotosintese.c Hoewel CO2 dalk beskikbaar is, is die ander faktore noodsaaklik vir

fotosintese dalk nie aanwesig nie, dit wil sê die ander faktore mag beperkend wees.

d Die plant kan “oorwerk” raak en dus nie in staat wees om die hoë tempo van fotosintese vol te hou nie.

APA Aktiwiteit 8 Die tempo van fotosintese (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 9 Fotosintese en veranderings in koolstofdioksied-konsentrasie (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 10 Faktore wat die tempo van fotosintese beïnvloed (Spesifieke Doelwit 1 en 2)


2 Wanneer twee faktore noodsaaklike grondstowwe vir ’n proses is, en een faktor word vermeerder, sal die tempo van die proses net tot by ’n spesifieke punt verhoog omdat die ander faktor konstant bly. Die ander faktor beperk dus die tempo waarteen die proses toeneem en word die beperkende faktor genoem. So byvoorbeeld is bakpoeier en koekmeel twee noodsaaklike bestanddele as ’n mens wil bak. As die hoeveelheid bakpoeier verdubbel word terwyl die hoeveelheid meel konstant bly, sal die koek nie twee keer so groot wees nie, omdat daar nie genoeg meel is vir ’n dubbele volume nie. Die grootte van die koek word beperk deur die hoeveelheid meel. Die koekmeel is dus die beperkende faktor.

’n Spesifieke voorbeeld in fotosintese Vir fotosintese om optimaal in enige plantspesie plaas te vind, moet die

plant voorsien word met die optimum hoeveelheid of konsentrasie van die verskillende vereistes, soos ligintensiteit, temperatuur, water, CO2 en so meer. As enige van daardie vereistes nie teen optimum vlak voorsien word nie, sal daardie spesifieke vereiste as die beperkende faktor beskou word.

3 CO2-konsentrasie, water, chlorofil4 Die aspekte wat blare struktureel geskik maak vir die proses van

fotosintese is:• Hulle is afgeplat met chlorofilbevattende selle naby die epidermis,

wat die diffusie-afstand vir koolstofdioksied klein hou. • Die kutikula en epidermis is deurskynend, wat lig na die

fotosinterende selle deurlaat.• Palissadeselle bevat talle chloroplaste en is gerangskik met die lang as

loodreg op die oppervlak. Sodoende kan die meeste inkomende lig vasgevang word.

• Palissadeselle is verleng, gevolglik kan meer selle aan lig blootgestel word.

• Chloroplaste in die selle kan beweeg, gevolglik kan hulle hulself op die bes moontlike manier rangskik vir maksimum absorpsie van lig.

• Blare bevat baie stomata, wat die diffusie van gasse na binne en buite vergemaklik.

• Die stomata kan oopgaan en sluit, en so die opname van koolstofdioksied en verlies van water beheer.

• Daar is baie intersellulêre lugruimtes in sponsagtige mesofilweefsel wat die diffusie van gasse en water vergemaklik.

• Mesofilselle is dunwandig en klam, wat die vinnige diffusie van gasse en water moontlik maak.

• Xileem is aanwesig om water na die fotosinterende selle te vervoer.• Floëem is aanwesig om die produkte van fotosintese weg te voer.

5 Die chloroplast is op die volgende maniere geskik vir die proses van fotosintese:• Grana bestaan uit membrane, die lamellas, wat in tilakoïede

opgestapel is om sodoende die totale oppervlakte vir die absorpsie van sonlig te vergroot.

• Daar is ensieme in die stroma wat die reaksie van die ligonaf hanklike fase of donkerfase kataliseer.

• Die dubbele membraan wat die chloroplast omhul, is dun om die diffusie van water en gasse te vergemaklik.

• Grana bevat chlorofil, wat sonlig vasvang.• Daar is ribosome in die stroma om ensieme vir fotosintese te

sintetiseer.• Stysel word tydelik as styselkorrels opgeberg vir vinnige energie.


6 As gewasse in kweekhuise geplant word, kan die opbrengs groter wees om die volgende redes:• Die konsentrasie van koolstofdioksied kan verhoog word deur

steenkool in die kweekhuis te verbrand.• Die temperatuur in die kweekhuis is gewoonlik hoër as die heersende

omgewingstemperatuur, en kan beheer word.• Die ligintensiteit in die kweekhuis is hoër as in die normale

omgewing vanweë die glas wat gebruik word om ’n kweekhuis te bou.

• Die ligintensiteit en tydperke van blootstelling kan beheer word.• Humiditeit kan beheer word.• Die uitwerking van negatiewe omgewingstoestande kan

uitgeskakel word.• Plantpeste kan uitgeskakel word.

Leerdersboek bladsy 1571 1 palissadesel 2 xileem en blaarnerf (aar) 3 intersellulêre lugruimte 4 chloroplast in sponsagtige sel2 • Daar is talle chloroplaste in die mesofilsel, wat die totale oppervlakte

vir fotosintese vergroot. • Sponsagtige mesofilselle bevat ’n aantal intersellulêre lugruimtes wat

vinnige diffusie van gasse en water aanhelp. • Sponsagtige mesofilselle is dunwandig, klam en maak vinnige diffusie

van gasse en water moontlik. 3 a 3 – fotosintese begin by optimum tempo, alle koolstofdioksied word

geabsorbeer en heelwat suurstof word vrygestel. b 1 – O2 word opgebruik vir selrespirasie en CO2 word afgegee. c 2 – vars lug sal die normale persentasie gasse bevat.

Leerdersboek bladsy 1571 Dié ondersoek fokus op ’n ontwikkelingstadium, eerder as op die groei

van die plant binne ’n gegewe tyd, omdat die uitwerking van ligintensiteit op die groeipatroon ondersoek word. Die groeitempo per eenheid tyd is af hanklik van ligintensiteit. Dus moet ’n ontwikkelingstadium gekies word, sodat die groeitempo nie beperk word nie.

2

3

APA Aktiwiteit 11 Hoe blare aangepas is vir fotosintese (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

APA Aktiwiteit 12 Die effek van lig op groeitempo (Spesifieke Doelwit 2)

Ligintensiteit 2,5 5,0 7,5 10,0 12,5 15,0 17,5 20,0 22,5 25,0 27,5 30,0

Verhouding 5,0 3,9 2,75 2,13 2,0 1,3 1,3 1,3 1,3 1,5 1,4 1,35

0 2,5 5,0 7,5 10,0 12,5 15,0 17,5 20,0 22,5 25,0 27,5 30,00

1

2

3

4

5

6

Ligintensiteit (kilolux)

Verh

oudi

ng v

an h

oofs

tinge

lleng

te

en to

tale

sylo

otle

ngte

(cm

)


4 Die verhouding neem byna eksponensieel af. Dit verminder met toenemende ligintensiteit. Dit verminder tot omtrent 15 klx, met min verandering daarna. Veranderinge in verhouding kan toegeskryf word aan die inhiberende effek van lig op die groei van die hoofstingel. Sylote word nie deur variasies in ligintensiteit beïnvloed nie.

5 Die lengte van die hoofstingel neem toe (groei) by lae ligintensiteit.• Dit verhoog die moontlikheid dat die plant na toestande met hoër

ligintensiteit kan groei.

Leerdersboek bladsy 1591 Spuit die lug met natriumbikarbonaat (koeksoda). 2 Enigeen van hierdie drie faktore is korrek:

• ligintensiteit • temperatuur • water.

3 Met ’n verhoogde vlak van CO2 is daar ’n toename in die tempo van fotosintese – dus word meer voedingstowwe geproduseer en in die tamaties opgeberg.

4 Fotosintese kan slegs in die teenwoordigheid van lig plaasvind en om dus te voorkom dat die CO2 ’n beperkende faktor raak, word bykomende CO2 bygevoeg.

5 ’n Konsentrasie van CO2 hoër as 0,3% vir ’n lang tydperk kan die proses van fotosintese vertraag of heeltemal stopsit, omdat die opeenhoping van CO2 giftig raak.

Leerdersboek bladsy 1601 Fotosintese is die proses wat deur groen plante en sommige bakterieë

gebruik word om hul eie voedsel te maak met gebruik van lig (stralingsenergie). Fotosintese vind in spesiale organelle in die sel, genaamd chloroplaste, plaas.

Hierdie proses kan geïllustreer word deur die volgende vergelyking:

chlorofil Koolstofdioksied + water + lig → glukose + suurstof ensieme

Hierdie vergelyking kan ook soos volg deur simbole geïllustreer word:

chlorofil CO2 + H2O + lig → C6H12O6 + O2 ensieme

Albei hierdie vergelykings sê dieselfde ding, naamlik dat koolstofdioksied uit óf die atmosfeer óf water (in die geval van waterplante) kombineer met water in die teenwoordigheid van lig en chlorofil om glukose en suurstof te vorm.

2 Fotosintese vind in die groen dele van die plant plaas. Die organelle waarin fotosintese plaasvind is die chloroplaste en die pigment is chlorofil.

Aktiwiteit 13 Die verbouing van tamaties in kweekhuise (Spesifieke Doelwit 3)



3 Jy kan aantoon dat stysel ’n produk van fotosintese is deur ’n blaar te ontstysel of ’n bont blaar te gebruik, die blaar aan sonlig bloot te stel en dit dan te toets vir die aanwesigheid van stysel.

4 Lewe is af hanklik van die proses van fotosintese omdat byna alle organismes hul voedingstowwe en dus energie direk of indirek van groen plante kry. Organismes in die hoër trofiese vlakke kry, in die geval van herbivore, hul energie direk uit opgebergde organiese verbindings in plante of, in die geval van karnivore, op indirekte wyse.

5 Die tempo van fotosintese word beïnvloed deur faktore in die plant, sowel as eksterne faktore soos koolstofdioksiedkonsentrasie, temperatuur en ligintensiteit. Koolstofdioksied: Versnel die tempo van fotosintese tot by ’n konsentrasie van ongeveer 0,5%. Daarna is meer koolstofdioksied giftig vir die plant en die tempo neem af. Temperatuur: Die optimum temperatuur vir fotosintese is 25 °C. Dus, terwyl die temperatuur van 10 °C tot 25 °C styg, sal die tempo van fotosintese ook toeneem. Enige verdere styging in temperatuur sal tot ’n afname in die tempo van fotosintese lei omdat die ensieme wat die donkerfase beheer, gedenatureer raak. Ligintensiteit: By die optimum temperatuur vir fotosintese neem die tempo van fotosintese toe namate die ligintensiteit toeneem. Ligintensiteit laat die tempo van fotosintese toeneem selfs by temperature laer as die optimum, maar nie soveel as wanneer die temperatuur by optimum is nie. Die tempo van fotosintese plat ook af by ’n veel laer ligintensiteit as die temperatuur nie optimaal is nie. Temperatuur is dus ’n beperkende faktor.

6 Wanneer plant in die natuurlike omgewing groei kan nie veel gedoen word om die omgewingstoestande vir optimum fotosintese te verander nie. Indien gewasse egter in kweekhuise gekweek word, is dit moontlik om die omgewingstoestande te beheer sodat hulle so vinnig as moontlik kan fotosinteer. In sommige dele van die wêreld waar dit dikwels te koud is om sekere oesgewasse, soos tamaties, te kweek, kan hulle in verhitte kweekhuise gekweek word. Die temperatuur in hierdie kweekhuise kan op die optimum vlak gehou word om die tamaties aan te moedig om goed en vinnig te groei, en om ’n groot opbrengs te produseer wat vinnig ryp word. Die lig in ’n kweekhuis kan beheer word. Bykomende beligting kan op bewolkte dae verskaf word sodat lig nie die tempo van fotosintese beperk nie. Die soort lig wat gebruik word moet noukeurig gekies word om die gepaste golflengte te verskaf wat die plante nodig het. Aangesien die konsentrasie van koolstofdioksied in die atmosfeer oor die algemeen laag is, is dit dikwels ’n beperkende faktor. Dit is egter moontlik om die koolstofdioksiedkonsentrasie in kweekhuise te verhoog.

7 Adenosientrifosfaat (ATP) is ’n nukleotied wat talle noodsaaklike rolle in die sel verrig: • Dit is die belangrikste energiedraer van die sel en verskaf die energie

vir die meeste selaktiwiteite wat energie verbruik. • Dit is een van die monomere wat gebruik word vir die sintese van

RNS en DNS. • Dit beheer baie biochemiese bane. • Dit word tydens fotosintese in die chloroplaste vervaardig.• Dit word ook tydens die vorming van polisakkariede soos stysel

gebruik.


WerkbladDie volgende is twee voorbeelde van eksperimente wat ontwerp is om te toon dat suurstof tydens fotosintese vrygestel word. Die teks in kursief is die memo vir elke aktiwiteit.

Voorbeeld 1:Hipotese: In die teenwoordigheid van sonlig is groen waterplante in staat om te fotosinteer.

Doel: Om te bepaal of groen waterplante suurstof in die teenwoordigheid van sonlig vrystel.

1 Vul ’n 500 ml-beker met water.2 Plaas 0,5 g indigokarmynpoeier (’n blou poeier) in die water in die beker.

Wat gebeur met die water in die beker? Dit raak blou. Let wel: Indigokarmyn is blou vanweë die teenwoordigheid van suurstof.

3 Berei nou soos volg ’n oplossing van waterstofsulfiet voor: • Los 10 g natriumwaterstofsulfiet in 100 ml water op. • Gooi hierdie oplossing in ’n buret wat bo die indigokarmynoplossing

vasgeklamp word. 4 Voeg nou die natriumwaterstofsulfiet druppel vir druppel by die

indigokarmynoplossing totdat die blou kleur heeltemal verdwyn.5 Stel voor wat die funksie van die natriumwaterstofsulfiet is.

Reduseer die indigokarmynoplossing, d.w.s. dit veroorsaak die verlies van suurstof uit die indigokarmynoplossing.

6 Plaas nou ’n stukkie van ’n waterplant soos Elodea of Egeria in die kleurlose oplossing.

7 Plaas die beker vir sowat 30 minute in die sonlig.8 Beskryf jou waarnemings. Die oplossing in die beker raak blou.9 Wat kan jy hieruit aflei? Dat die plant suurstof geproduseer het – waarskynlik

deur die proses van fotosintese.

Let wel:• As jy nog natriumwaterstofsulfiet in die beker gooi, sal die blou oplossing

weer helder word en kan die proses herhaal word.• As ’n kontrole kan ’n soortgelyke apparaat in die donker geplaas word of

opgestel word sonder die plant.

buret met natriumwaterstofsulfied

bloupers karmynoplossing

waterplant


Voorbeeld 2:Hipotese: In die teenwoordigheid van sonlig is groen waterplante in staat om te fotosinteer.Doel: Om te bepaal of groen waterplante suurstof in die teenwoordigheid van sonlig vrystel.1 Stel die apparaat op soos getoon in die diagram hieronder.

2 As ’n kontrole kan ’n soortgelyke apparaat in die donker geplaas word of opgestel word sonder die plant.

3 Gasborrels versamel in die proef buis.4 Wanneer daar voldoende gas in die proef buis is, lig die proef buis uit die

tregter en plaas ’n stopper oor die opening van die proef buis terwyl dit nog onder water is.

5 Verwyder die proef buis.6 Berei ’n gloeiende splinter voor deur ’n stukkie hout aan die brand te

steek en dan die vlam te blus.7 Verwyder die stopper uit die proef buis en steek dan die gloeiende splinter

in die proef buis in.8 Wat let jy op? Die gloeiende splinter slaan aan die brand.9 Wat kan jy uit jou waarnemings aflei? Dat die waterplant suurstof

geproduseer het – waarskynlik deur die proses van fotosintese.

gas deur plant afgegee

waterplant

proefbuis

water

tregter


Leerdersboek bladsy 1631 Dier A eet gras en blare. Dit word getoon deur die feit dat dit net

snytande en kiestande het. Die snytande word gebruik om die plante te skeur of sny en die kiestande om dit te kou.

2 Dier B eet vleis. Dit word getoon deur die feit dat dit skerp snytande het, wat gebruik kan word om die vleis te skeur.

Leerdersboek bladsy 165Leerders sal die spysverteringkanaal van ’n skaap ontleed en beskryf hoe kos deur elke deel van die stelsel beweeg. Hulle sny die maag, dunderm en dikderm oop en beskryf die groot anatomiese verskille wat hulle kan sien.

Leerdersboek bladsy 1681 A – esofagus (slukderm) B – maag F – galblaas2 Enige twee van: skep ’n suur medium vir die werking van ensieme, dien

as ’n kiemdoder, verhoed dat kos verrot.3 ’n Hoë bloedsuikervlak stimuleer die eilandjies van Langerhans in die

pankreas om:• insulien uit te skei• wat deur die bloed na die lewer en spiere vervoer word• om die omsetting van glukose na glikogeen en die absorpsie en

oksidasie van glukose deur spierselle te stimuleer• wat dan weer die bloedsuikervlak laat daal.

4 Enige drie van die volgende is aanvaarbaar:• Die voue van die mukosa/miljoene villi met mikrovilli daarop

aanwesig vergroot die totale oppervlakte vir absorpsie. • Die beweging van die dermwand/villi sorg vir noue kontak van

verteerde kos met die absorpsie-oppervlak. • Die absorpsie-oppervlak is dunwandig/bestaan uit ’n enkele laag

kolomepiteelselle vir maklike diffusie van verteerde voedingstowwe. • Die absorpsie-oppervlak is vogtig/word as gevolg van verteringsappe

en -stowwe in oplossing geabsorbeer. • Bloedkapillêre en lakteaalvate in die villi verhoog absorpsie en sorg

vir vinnige vervoer van voedingstowwe.• Stadige beweging van voedsel deur die dunderm sorg dat daar genoeg

tyd vir maksimum absorpsie is. • Die ileosekale klep bly tot agt uur lank toe om sodoende genoeg tyd

toe te laat vir absorpsie.

EENHEID 2 Dierevoeding (soogdiere)

KWARTAAL 2


Aktiwiteit 1 Hoe verskillende soorte tande verband hou met lewenstyl (Spesifieke Doelwit 1)

VPA Aktiwiteit 2 Hoe kos deur die spysverteringskanaal beweeg (Spesifieke Doelwit 2)

VPA Aktiwiteit 3 Die struktuur van die menslike spysverteringstelsel (Spesifieke Doelwit 1)


Leerdersboek bladsy 169Ons liggaamselle het die voedsel wat ons eet nodig om energie te verkry. Vir die selle om toegang te kry tot die energie in die voedsel, moet dit deur die bloed na die selle vervoer word. Die voedsel moet dus in die bloedstroom opgeneem word. Aangesien die voedsel uit groot molekules bestaan, kan dit nie geabsorbeer word voordat dit afgebreek of verteer word tot kleiner deeltjies nie. Hierdie kleiner deeltjies word verder verteer deur ensieme. Hoe kleiner die deeltjies, hoe groter die oppervlakte waarop die ensieme kan inwerk.

Leerdersboek bladsy 170Die mukosa (slymvlies) van die maagwand is gewoonlik bestand teen die felle werking van soutsuur en pepsien. Die rede waarom pepsienwerking dit nie aantas nie, word nie goed verstaan nie. Die bestandheid teen soutsuur kan waarskynlik aan drie meganismes, wat onderling verwant is, toegeskryf word:• Die voering van die maag is met ’n laag alkaliese slym bedek wat ’n

beskermende laag vorm.• Die epiteelselle van die mukosa vorm baie hegte lasplekke, wat verhoed

dat suur na die submukosa uitlek.• Die epiteelselle wat beskadig raak, word uitgestoot en deur nuwe selle

vervang.Hierdie drie meganismes vorm dus ’n versperring wat keer dat die maag homself verteer.

Leerdersboek bladsy 1741 Water 2 Enige drie van die volgende is aanvaarbaar:

• Breek groot voedselmolekules tot eenvoudiger vorms af. • Verander onoplosbare voedingstowwe in oplosbare voedingstowwe. • Vergemaklik absorpsie van voedsel. • Vergemaklik metabolisme (verskaf glukose/energie).

3 Geabsorbeerde aminosure word deur die lewerpoortaar na die lewer vervoer, waar hulle gedeamineer word tot ureum/uriensuur en glukose/koolhidrate.

Leerdersboek bladsy 174Leerders skep ’n geheuekaart of plakkaat om te illustreer wat met voedingstowwe tydens die proses van vertering gebeur. Maak seker die volgende is ingesluit: af breking, vertering, assimilasie en ekskresie.

Leerdersboek bladsy 1751 Om ’n toestand soortgelyk aan dié in die liggaam te skep/Dit is die

optimum liggaamstemperatuur.2 a Massa/hoeveelheid van die monster

b Hoeveelheid maagsap vrygestel in die maag3 a Gebakte eier b Roereier

Aktiwiteit 4 Die afbreek van kos (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 5 Hoekom word die maagwand nie verteer nie? (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 6 Die proses van vertering (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 7 Illustreer wat met voedingstowwe gebeur (Spesifieke Doelwit 1)

APA Aktiwiteit 8 ’n Ondersoek na vertering (Spesifieke Doelwit 2)


4 a Die monster is reeds deels meganies afgebreek deur die roer-/klitsproses, wat ’n groter oppervlakarea meebring waarop die maagsap kan inwerk.

b Die monsters het meganiese vertering ondergaan as gevolg van die kou- en maalproses in die mond voordat dit chemiese vertering en meganiese vertering deur peristalse in die maag ondergaan het, en die pH was reg vir vertering in die maag.

5 Die eiers kan opgekap word om die oppervlakarea te vergroot.6 • Bevat ensieme/protease.

• Bevat water wat die medium vir chemiese reaksie voorsien. • Bevat HCl wat ’n suur medium vir ensiemwerking voorsien.

Leerdersboek bladsy 1771 Diabetes mellitus is ’n siekte wat voorkom óf wanneer die pankreas

nie genoeg insulien afskei nie óf wanneer die liggaam nie die insulien doeltreffend kan gebruik nie.

2 Tipe 1-diabetes kom voor wanneer die pankreas nie insulien produseer nie. Tipe 2-diabetes kom voor wanneer die liggaam nie die insulien kan gebruik wat geproduseer word om glukosemetabolise te reguleer nie.

3 Tipe 1-diabetes word behandel met insulieninspuitings wat die bloedglukose beheer.

4 Tipe 2-diabetes word waarskynlik deur die hormonale gevolge van vetsug veroorsaak.

5 Tipe 2-diabetes neem waarskynlik regoor die wêreld toe omdat daar wêreldwyd ’n toename in vetsug is.

Leerdersboek bladsy 177Die weergawe moet die volgende inhoud bevat:

Wanneer abnormale glukosevlakke• deur die pankreas bespeur word • skei die Eilandjies van Langerhans hormone af • in die bloedstroom.

Wanneer die bloedsuikervlakke styg• word insulien afgeskei • om die bloedsuikervlak te verlaag• sodat dit na normaal terugkeer• die afskeiding van insulien word dan onderdruk.

Wanneer die bloedsuikervlakke daal• word glukagon afgeskei • om die bloedsuikervlak te laat styg • sodat dit na normaal terugkeer• die afskeiding van glukagon word dan onderdruk. Enige (8)Oorsake van diabetes mellitus• Onvoldoende afskeiding• Insulien word nie afgeskei nie• Produseer gebrekkige insulien• Liggaamselle bestand teen die aksie van insulien• Onvermoë van selle om glukose effektief te gebruik Enige (2)

Aktiwiteit 9 Diabetes mellitus (Spesifieke Doelwit 3)

Aktiwiteit 10 Opstel: Die homeostatiese beheer van die glukosevlak in die bloed (Spesifieke Doelwit 1 en 3)


Simptome• Glukose in die urien• Gereelde urinering• Uiterste dors• Moegheid/lomerigheid/flouheid• Naarheid/vomering• Gewigsverlies• Belemmerde uitsig• Wonde wat nie genees nie Enige (3)Beheer van diabetes mellitus• Oefening • Volg dieet wat geskik is vir diabetiese persoon• Gebruik voorgeskrewe medikasie vir die beheer van diabetes mellitus Enige (2) Totaal [15]

Leerdersboek bladsy 178 1 60–69 jaar2 80 jaar3 • Die voorkoms van diabetes verhoog met ouderdom.

• Die voorkoms van diabetes is groter in vroue as mans.4 Dit is die hoogste by vroue.5 • Vroue is moontlik meer geneig tot abdominale vetsug.

• Hormoonveranderings na menopouse kan moontlik vroue meer geneig tot diabetes maak.

Leerdersboek bladsy 1791 Die antwoord sal af hang van wat elke leerder klas toe bring.2 Die leerders moet die inligting in ’n tabel aanteken. 3 Die 30 g skyfies bevat:

30 × 10/100 = 3 g proteïen, dus is die energie-inhoud: 3 × 17 kJ = 51 kJ30 × 35/100 = 10,5 g vet, dus is die energie-inhoud: 10,5 × 37 kJ = 388,5 kJ30 × 50/100 = 15g koolhidraat, dus is die energie-inhoud: 15 x 16 kJ = 240 kJ

Totale energie-inhoud van pakkie aartappelskyfies: 51 + 388,5 + 240 = 391,41 kJ

Leerdersboek bladsy 1811 Enige twee van die volgende is aanvaarbaar.

a Proteïen:• ’n belangrike komponent van selmembrane • ensieme is spesiale proteïene • belangrike komponent van chromosome • belangrike komponent van protoplasma • dien as ’n reserwe energiebron • bestanddeel van hormone.

APA Aktiwiteit 11 Die voorkoms van diabetes mellitus in Suid-Afrika (Spesifieke Doelwit 2)

VPA Aktiwiteit 12 Energie-inhoud van kosse (Spesifieke Doelwit 2)

VPA Aktiwiteit 13 Voedingsamestelling van kosse (Spesifieke Doelwit 2)


b Vesel:• verminder die vervoertyd van voedsel in die dermkanaal • voeg massa by die onverteerde materiaal in die kolon • absorbeer en behou water • reageer met verskeie giftige stowwe en keer dat dit in die bloed in

geabsorbeer word• moedig peristalse aan • verminder vorming van aambeie.

2 100 × 5 500 2 000

= 275 g (0,275 kg) 3

4 Cholesterol bou op teen wande van bloedvate, vernou hulle en veroorsaak hartsiekte.

Leerdersboek bladsy 184Elke groep sal hul voedingstoestand in die klas aanbied.

Leerdersboek bladsy 1851 Natriumbikarbonaat2 Koeksoda neutraliseer die suur in die mond. Fluoried beperk tandbederf.3 Die voordeel van fluoridering is dat fluoried tandbederf beperk. Die

nadeel is dat te veel fluoried in die water tot verkleuring van kinders se tande kan lei.

koolhidrate

proteïene

vette

vesel

APA Aktiwiteit 14 Projek Voedingstoestande (Spesifieke Doelwit 2)

Aktiwiteit 15 Tandbederf (Spesifieke Doelwit 1)


Leerdersboek bladsy 1871 Coke, witbrood, aartappelskyfies2 a X

b Xc Yd Y

3 Koolhidrate: bruinbrood en bitter bier4 a Dunderm

b Y, omdat dit ’n hoë proteïeninhoud het.

Leerdersboek bladsy 1901 a Maag

b Peristalsec Voedsel word tot ’n fyn, sagte pulp gemaal as deel van meganiese

vertering. Voedsel word met maagsap gemeng om chym te vorm. Voedsel word in klein hoeveelhede in die duodenum afgedruk.

d Kringspieree Pilorussfinkterf Wanneer chym ’n bepaalde pH-vlak bereik, stimuleer die soutsuur die

sfinkter om te verslap.g Soutsuur (chloorwaterstofsuur). Dit het ’n aantal funksies:

• Dit verskaf die nodige suur medium vir ensiemwerking.• Dit stop die ensiemwerking van speeksel wat ingesluk is.• Dit kan ’n deel van die sukrose tot glukose en fruktose omskakel. • Dit dien as ’n antiseptiese middel en maak bakterieë wat saam

met voedsel ingeneem word, dood. 2 a 300 mg/100 cm3

b i Sowat 3 uur en 20 minute ii Sowat 4 uur en 15 minutec i Die glukosevlak sal vinniger na normaal terugkeer.

Die kromme van die grafiek behoort dieselfde te wees as dié van die gesonde persoon omdat insulien die vlak van bloedglukose verlaag.

ii Glukose word in glikogeen omgesit.3 a E

b i 11:50–8:57 = 2,93 uur ii 8:27–6:30 = 1,97 uur c Die dunderm is lank en gekronkel. Bykomend tot vertering vind die

meeste absorpsie hier plaas. d Glukose word in die dunderm deur villi teen ’n konsentrasiegradiënt

geabsorbeer. Dit wil sê, dit word aktief geabsorbeer met gebruik van energie en draermolekules is betrokke. Vanaf die lumen van die dunderm beweeg die glukose deur die mikrovilli tot in die epiteelselle en deur die membraan. Die glukose gaan dan die bloedhaarvate van die villi binne.

4 a i 0,7 g/ℓ ii 0,4 g/ℓb i 0,3 g/ℓ ii 95 minute

Aktiwiteit 16 Bronne van voedingstowwe (Spesifieke Doelwit 1 en 3) (Formele Assesseringstaak)



c i In die betaselle van die eilandjies van Langerhans ii Glikogeen iii Lewerd Glukagone Lewer

5 a Tussen 07:00–08:00 b 08:45 c i Glukosevlak het in 15 minute van 60 tot 70 mg/100 ml gestyg. ii Geen effekd Die verhoogde glukosekonsentrasie in die bloed moet eers die

pankreas stimuleer om insulien af te skei. Meer glukose is beskikbaar vir oksidasie en die vrystelling van energie en gevolglik word minder vetsure/geen vetsure geoksideer nie en vetsure sal weer omgeskakel word na vette.

e Soos die konsentrasie van insulien verhoog, word vetsure deur die selle opgeneem.

f As die glukosekonsentrasie styg, word die eilandjies van Langerhans/pankreas gestimuleer om insulien af te skei, wat weer die lewer stimuleer om oortollige glukose in glikogeen om te skakel, en die glukosekonsentrasie neem gevolglik weer af.

Werkblad

A: Volg die pad van kos in die skaap1 Elke groep moet ’n spesimen verkry wat bestaan uit ’n deel van die

spysverteringstelsel van ’n skaap.2 Bestudeer die uitwendige eienskappe van die spysverteringstelsel.3 Identifiseer die volgende dele:

• oesofagus• maag• dunderm • dikderm.

4 By herkouende herbivore soos die skaap is die maag hoogs aangepas om as ’n “gistingsvat” te dien. a Ondersoek die maag en stel vas in hoeveel verskillende dele dit

verdeel is. b Noem die verskillende dele van die maag. c Dui die regte volgorde aan waarin die voedsel deur die verskillende

dele beweeg en dui aan wat in elke deel met die voedsel gebeur.d Teken die uitwendige aansig van die verteringstelsel en gee byskrifte.

B: Vergelyk die struktuur van die wande van die maag, dunderm en dikdermDie binnekant van die rumen (grootpens), retikulum (netpens) en omasum (blaarpens) is uitsluitlik bedek met gelaagde plaveiselepiteel, soortgelyk aan dié wat in die esofagus waargeneem word. Elk van hierdie organe het ’n baie kenmerkende mukosastruktuur. Die beelde op die volgende bladsy is van ’n skaap.

1 Gebruik ’n skerp skalpel of skêr en tang – sny die organe soos aangedui deur die stippellyn op die diagram op bladsy C64.

2 Gebruik ’n vergrootglas om die binnevoering van die wande van elke gesnyde deel waar te neem.

3 Teken wat jy waarneem en gee byskrifte.

Aktiwiteit 1: Praktiese taak oor die maag en ingewande van skape (Spesifieke Doelwit 2)


Die binne-oppervlak van die rumen vorm talle papille wat in vorm en grootte varieer van kort en gepunt tot lank en blaarvormig.

Retikulêre epiteel is gevorm in voue wat veelhoekige vakkies vorm om dit ’n netvormige, heuningkoekagtige voorkoms te gee. Daar is talle klein papille op die binneste vloere van hierdie vakkies.

Die binnekant van die omasum is gevorm in breë lengtevoue soortgelyk aan die blaaie van ’n boek (daarom is die algemene term vir die omasum die “boek”). Die omasale voue is gepak met fyngemaalde voedsel. Daar word beraam dat hierdie voue sowat een-derde van die totale oppervlakte van die voormae uitmaak.


Let wel: Gelaagde plaveiselepiteel soos wat in die rumen voorkom, word nie gewoonlik as ’n absorberende soort epiteel beskou nie. Papille in die maag is egter geweldig vaatryk en die oorvloedige vlugtig vetsure wat deur fermentasie geproduseer word, word geredelik deur die epiteel geabsorbeer. Aarbloed vanaf die voormae, asook die abomasum (melkpens), dra geabsorbeerde voedingstowwe na die poortaar, en hiervandaan reguit na die lewer.

MemorandumA: Volg die pad van kos in die skaap4 a Die maag is in vier dele verdeel.

b Rumen (grootpens), retikulum (netpens), omasum (blaarpens) en abomasum (melkpens)

c • Esofagus: spiersametrekkings karring voedsel, open in retikulum en rumen.

• Retikulum en rumen: Hier word vloeistof bygevoeg en die gespierde wande karring die kos. Hierdie kamers is die vernaamste gistingsarea waar bakterieë op die sellulose-plantselwande begin inwerk. Hierdie organismes breek die sellulose af tot kleiner molekules wat die herkouer kan gebruik en hulle word geabsorbeer om energie aan die diere te verskaf. In die proses word die gasse metaan en koolstofdioksied gevorm. Die mikroörganismes breek nie net die sellulose af nie, maar vorm ook vitamien E, B en K wat die dier kan gebruik. Hul verteerde liggame voorsien in die meeste van die herkouer se proteïenvereistes. In die natuur is wei ’n gevaarlike aktiwiteit omdat dit die herbivore aan predatore blootstel. Hulle eet dus die gras so vinnig as moontlik en wanneer hulle dan op ’n veiliger plek is, kan die voedsel in die rumen opgebring en rustig gekou word. Dit is herkouing. Die fyngemaalde voedsel kan moontlik teruggaan na die rumen vir verdere werking deur die mikroörganismes of, as die deeltjies klein genoeg is, sal dit langs ’n spesiale groef in die wand van die esofagus reguit na die omasum beweeg.

• Omasum: die voedsel word geknie en water geabsorbeer voordat dit na die abomasum aanbeweeg.

• Abomasum: tree op as ’n “behoorlike” maag en spysverteringsappe word afgeskei om die proteïen te verteer.

d slukderm

omasum = blaarpens

abomasum = melkpens

na dunderm

retikulum = netpens rumen = grootpens


Leerdersboek bladsy 1941 Beweging, soos stap en hardloop, groei, asemhaling, voortplanting,

vertering en uitskeiding2 In al bostaande gevalle is die energie direk of indirek van die son

af komstig. In die geval van outotrofe kom dit direk van die son as stralingsenergie, wat dan opgeberg word as chemiese potensiële energie in stowwe soos koolhidrate. In die geval van heterotrofe word dit indirek van die son verkry deur middel van die kos wat geëet word. Die energie in die kos word mettertyd na ATP omgeskakel.

Leerdersboek bladsy 1941 Kosse soos pasta en aartappels is ryk aan stysel. Stysel word uiteindelik

afgebreek tot glukose, wat kan dien as ’n bron van energie of brandstof vir die atlete.

2 Coke en sjokolade is kosse met ’n hoë energie-inhoud omdat hul suikerinhoud so hoog is. Hierdie kossoorte sal die energie wat die hardlopers nodig het, aanvul.


2 Vir die assessering van dié tekening, moet punte vir die volgende aspekte toegeken word:• byskrifte• verhouding (proporsie)• grootte• korrekte plasing van die verskillende dele• gepaste vorm.

3 Die struktuur van die mitochondrion is as volg aangepas vir sy funksie:• Die binnemembraan is gekronkel (gevou) om cristas te vorm wat die

oppervlakarea vergroot vir die reaksies van respirasie.• Die buitemembraan is glad en deurlatend, sodat stowwe soos ione en

pirodruiwesuur (pirovaat) kan binnegaan en ATP-molekules dit kan verlaat.

EENHEID 3 Selrespirasie

KWARTAAL 2


Aktiwiteit 1 Energie en aktiwiteit (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 2 Bronne van energie (Spesifieke Doelwit 1)

APA Aktiwiteit 3 Die mitochondrion (Spesifieke Doelwit 2)

buitemembraan

binnemembraan

crista

matriks

buitemembraan

binnemembraan

crista

korrels (granules)

matriks


• Ensieme kom in die matrys (grondstof ) sowel as tussen die binne- en buitemembraan voor, wat dit doeltreffend maak om die proses van respirasie te kataliseer.

Leerdersboek bladsy 197 7 Toe die gloeiende houtsplinter in proef buis B gedruk is, het dit

onmiddellik vlam gevat. In proef buis A het dit dowwer gegloei. 8 Die gloeiende houtsplinter word gebruik om te toets vir die

aanwesigheid van ’n gas wat verbranding onderhou. 9 Suurstof10 Die gloeiende houtsplinter het in proef buis B (met die dooie sade)

vlam gevat, wat dui op die aanwesigheid van suurstof. Die gloeiende houtsplinter het dowwer geraak in proef buis A, met sy ontkiemende sade. Dit dui op die afwesigheid van suurstof. Dit lei tot die gevolgtrekking dat die ontkiemende sade al die suurstof opgebruik het, waarskynlik vir selrespirasie.

11 Verbeterings aan die ondersoek kan wees: • om aan die begin van die ondersoek die lug in die proef buis met ’n

gloeiende houtsplinter te toets • om meer as een opstelling vir beide die eksperiment en die kontrole

te gebruik.

Leerdersboek bladsy 1982 Enige kontrole-apparaat moet identies wees aan die apparaat vir die

eksperiment, behalwe vir een faktor wat uitgelaat word. In dié geval moet die kontrole-apparaat geen organismes bevat nie, of andersins dooie, gesteriliseerde organismes.

5 Die helder kalkwater in die eksperiment het melkerig geraak, terwyl die kalkwater van die kontrole helder gebly het.

6 Aangesien die helder kalkwater in die eksperiment se apparaat melkerig geword het, kan ’n mens tot die gevolgtrekking kom dat die diertjies koolstofdioksied vrygestel het tydens die proses van respirasie.

7 Leerders kan enige van die volgende swak plekke in die ondersoek noem:• Die suurstof word nie aangevul nie, dus kan die diertjies vrek voordat

enige resultaat verkry word. • Die oormaat koolstofdioksied kan die proses van respirasie voorkom.• Die kontrole-apparaat bevat ook lug met koolstofdioksied, wat die

kalkwater melkerig kan maak. Daar moet dus ’n manier bedink word om seker te maak dat geen koolstofdioksied aanwesig is nie.

Leerdersboek bladsy 198Hierdie is ’n verrykingsaktiwiteit. Assesseer die ontwerp van die eksperiment om seker te maak dit voldoen aan al die vereistes vir ’n regverdige, betroubare en geldige toets.

Aktiwiteit 4 ’n Ondersoek na respirasie (1) (Spesifieke Doelwit 2) (Formele Assesseringstaak)

VPA

VPA Aktiwiteit 5 ’n Ondersoek na respirasie (2) (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 6 ’n Ondersoek na die noodsaaklikheid van glukose vir selrespirasie (Spesifieke Doelwit 2)


Leerdersboek bladsy 1991 Om te toon dat hitte-energie deur ontkiemende ertjiesade

vrygestel word. 2 Bleikmiddel is ’n ontsmetmiddel en sal dus voorkom dat enige

mikroörganismes soos bakterieë en fungi daarop groei.3 Enige twee van:

• Om die koolstofdioksied te laat ontsnap. As die koolstofdioksied binne die fles versamel, sal dit die proses van respirasie vertraag.

• Warm lug styg op, dus word verlies van hitte deur die prop beperk as die fles onderstebo is.

• Sodat die termometer gelees en die temperatuur aangeteken kan word.

4 Aangesien net fles A ontkiemende sade gehad het en aangesien die temperatuur in hierdie fles toegeneem het, kan die gevolgtrekking gemaak word dat hitte-energie deur ontkiemende sade vrygestel word.

5 • Fles A: Die ontkiemende sade het hitte-energie vrygestel.• Fles B: Omdat die sade gekook maar nie in bleikmiddel geweek

is nie, het mikroörganismes op die dooie sade gegroei. Respirasie deur hierdie mikroörganismes het die verhoging in temperatuur veroorsaak.

• Fles C: Daar was minimale veranderings in die temperatuur omdat die sade dood was en nie gerespireer het nie. Daar het ook nie mikroörganismes op die sade gegroei nie omdat hulle in bleikmiddel geweek is.

6 Stel verskeie stelle soortgelyke apparate op.

Leerdersboek bladsy 2011 Om die volgende aan te toon: alkoholiese fermentasie/anaërobiese

respirasie OF dat gisselle anaërobies/in die afwesigheid van suurstof respireer OF dat CO2/hitte vrygestel word tydense anaërobiese respirasie/alkoholiese fermentasie.

2 Om suurstof te verwyder. 3 a Om die temperatuurveranderinge tydens die proses van fermentasie

te bepaal. b Om as substraat/voedselbron vir respierasie deur gisselle te dien.

4 Gebruik dieselfde apparaat maar maak die gisselle dood/laat die gisselle weg.

Leerdersboek bladsy 2011 Die olie voorkom dat gasse in- of uitbeweeg. 2 Om tyd toe te laat dat die gis by die verskillende temperature kan aanpas. 3 Anaërobiese respirasie/fermentasie 4 CO2

Aktiwiteit 7 Stel ontkiemende sade hitte-energie vry? (Spesifieke Doelwit 2) (Formele Assesseringstaak)

APA

APA Aktiwiteit 8 Anaërobiese respirasie (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 9 Die proses van fermentasie (Spesifieke Doelwit 2)


5 Dit is moontlik dat respirasie drasties afneem by hierdie temperatuuur omdat die baie hoë temperatuur die respiratoriese ensieme kon gedenatureer het.

6 Die suikerinhoud sal uitgeput raak en gevolglik sal daar nie genoeg kos vir respirasie wees nie, of die grootte van die gispopulasie kon drasties toegeneem het en dus sal kompetisie vir ruimte respirasie laat afneem.

7 Die produksie van wyn, bier en ander alkoholiese drankies, en in die bakproses.

Leerdersboek bladsy 2023 a Gis word gebruik in die fermentasieproses om bier en wyn te

produseer. Hierdie organismes kan ’n alkoholkonsentrasie van sowat 12–15% verduur. Enige hoër konsentrasie sal die gisselle doodmaak.

b Ander alkoholiese drankies bereik ’n hoër alkoholinhoud omdat hulle met ’n distillasieproses geproduseer word.

4 Die alkohol in die brood verdamp weens die hoë baktemperatuur.5 a Af koeling voorkom die verdere werking van die bakterieë.

b Jy moet bewus wees van effense verskille in metodologie.

Leerdersboek bladsy 2031 Fermentasie verwys na die proses van selrespirasie in die afwesigheid

van suurstof. 2 Fermentasie lei tot die vrystelling van CO2. ’n Toename in CO2 verhoog

suurgehalte, wat ’n afname in pH tot gevolg het. 3 Soos die temperatuur van die kamer styg of daal, sal die temperatuur van

die brouvat dienooreenkomstig styg of daal.4 Die gis stel hitte-energie vry, wat maak dat die temperatuur van die

brouvat bokant kamertemperatuur bly. 5 18 uur 6 Met verloop van tyd raak die kromme minder steil, wat toon dat die

tempo van fermentasie afneem omdat minder CO2 geproduseer word.

Leerdersboek bladsy 2051 a Respirasie

b Kalkwater/broomtimolblou c i Dit absorbeer CO2 uit die inkomende lug. ii Om die afwesigheid van CO2 te bevestig. d Stel die apparaat op soos in die eksperiment. Los die lewende

organisme/rot in fles C uit/gebruik dooie, gesteriliseerde saad of enige lewende organisme wat nie fotosinteer nie.

2 a Om vas te stel of CO2 tydens selrespirasie vrygestel word. b Dit absorbeer CO2 uit die inkomende lug. c In fles A word kalkwater gebruik om te toon dat daar geen CO2

vanuit die atmosfeer inkom nie. In fles B word die kalkwater gebruik om te bepaal of die dier CO2 vrystel of nie.

d • Kalkwater in fles B sal melkerig word. • In fles A sal die kalkwater helder bly.

Aktiwiteit 10 Anaërobiese respirasie/fermentasie (Spesifieke Doelwit 3)

Aktiwiteit 11 Anaërobiese respirasie/fermentasie (Spesifieke Doelwit 3)



e • Stel ’n kontrole op sonder die muis/stel ’n soortgelyke ondersoek op met ander lewende organismes om resultate te bevestig.

• Gebruik ’n aantal verskillende monsters/herhaal die eksperiment.3 a Om vas te stel of lewende organismes (plante/diere) CO2 vrystel

tydens respirasie. b

c As ’n kontrole om te bevestig dat die organismes teenwoordig in B en C verantwoordelik is vir die vrystelling van koolstofdioksied.

d Om te verhoed dat fotosintese plaasvind en enige van die CO2 wat geproduseer is, gebruik, omdat dit die resultate sal beïnvloed.

e Enige twee van die volgende is aanvaarbaar: • Die koolstofdioksied vrygestel tydens respirasie dien as ’n

grondstof vir die proses van fotosintese. • Die energie vrygestel tydens respirasie is noodsaaklik vir die

lewensaktiwiteite van die dier. • Die proses sorg vir ewewig (balans) in die O2- en CO2-vlakke.

f i As die hoeveelheid CO2 vrygestel deur die slak dieselfde is as die hoeveelheid geabsorbeer deur die plante tydens fotosintese sal die indikator rooi raak. OF As die hoeveelheid CO2 vrygestel deur die slak minder is as die hoeveelheid geabsorbeer deur die plante tydens fotosintese sal die indikator pers raak. OF As die hoeveelheid CO2 vrygestel deur die slak meer is as die hoeveelheid geabsorbeer deur die plante tydens fotosintese sal die indikator geel raak.

ii Die resultate sal dieselfde wees/geen verandering. Baie CO2 sal vrygestel word omdat die dier steeds respireer, gevolglik sal die oplossing geel raak.

4 a Proef buis C dien as ’n kontrole om die resultate te bevestig. b Om te voorkom dat koolstofdioksied by die proef buis in en

uit beweeg. c Suurstof d Proef buis A: Fotosintese vind plaas. Die groen blare absorbeer

koolstofdioksied en die koolstofdioksiedkonsentrasie neem af. Proef buis B: Respirasie vind plaas. Tydens die proses stel die wurms koolstofdioksied vry en die koolstofdioksiedkonsentrasie neem toe. Proef buis C: Geen koolstofdioksied word bygevoeg of geabsorbeer nie.

e i Geen verandering nie, dus bly die kleur oranje. Die wurms stel koolstofdioksied tydens respirasie vry en die blare absorbeer dit tydens fotosintese.

ii Die indikator se kleur verander na geel. Sowel die blare as die wurms respireer en gee koolstofdioksied af. Omdat die blare nie fotosinteer nie, word die koolstofdioksied wat die wurms afgee, nie geabsorbeer nie.

A B C

Niks sal gebeur nie/geen verandering/bly rooi Geel Geel


Leerdersboek bladsy 2091–4 Leerders verwys terug na Aktiwiteit 2 in Vertakking 1 Eenheid 3

(bladsy 120) en doen die berekeninge met gebruik van daardie metode.5 Leerders moet verstaan dat ’n groot oppervlakarea:volume-verhouding

tot ’n groot gaswisselingsoppervlak lei en daarom is spesifieke asemhalingsorgane nie so nodig nie. ’n Klein oppervlakarea:volume-verhouding veroorsaak ’n relatief kleiner gaswisselingsoppervlak en asemhalingsorgane is dus nodig.

Leerdersboek bladsy 2131 Gewoonlik het akwatiese organismes ’n groter oppervlakarea:volume-

verhouding as die terrestriële organismes, en vanweë hul omgewing het akwatiese organismes nie die probleem van uitdroging van hul gaswisselingsoppervlakke soos die geval met terrestriële organismes nie.

2 Die kieue bestaan uit filamente wat in plaatvormige lamellas gevou is. In die kapillêre (bloedhaarvate) van elke lamella vloei die bloed en water in die teenoorgestelde rigtings oor die kieue. Dit word teenstroomvloei genoem. Hierdie teenstroomvloei verhoog die hoeveelheid suurstof wat opgeneem kan word. Soos die bloed in elke lamella suurstof opneem, kom dit water teë wat ’n nóg hoër suurstofinhoud het. Dié meganisme maak dit moontlik dat sowat 80–90% van die suurstof wat aanvanklik in die water opgelos is, onttrek kan word.

Leerdersboek bladsy 2131 a Die erdwurm het ’n dik buitenste epidermis wat klam gehou word

deur mukus wat deur kliere afgeskei word. b Erdwurms grawe in klam grond in of bly in diep, klam plantegroei.

Leerdersboek bladsy 2141 a Erdwurms:

• Vel is bedek met ’n kutikula wat oormatige vogverlies voorkom. • Epidermis bestaan uit epiteelselle wat oral in die vel slym afskei. • Seloomvloeistof word op die vel afgeskei om te sorg dat dit te alle

tye klam bly.• Grawe hulleself in klam, koel grond in.• Bly die meeste van die tyd in skaduplekke.

EENHEID 4 Gaswisseling

KWARTAAL 3


VPA Aktiwiteit 1 Ondersoek (Spesifieke Doelwit 2)

Aktiwiteit 2 Gaswisseling in water (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 3 Voorkoming van uitdroging (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 4 Gaswisselingsoppervlakke (Spesifieke Doelwit 1)


b Insekte: • Die liggaam van die insek is met ’n eksoskelet bedek wat

ondeurlaatbaar vir klammigheid is.• Die gaswisseling vind baie diep in die liggaam van die insek plaas

– deur die uitgebreide sisteem van vertakkende buisies, bekend as trageas. Die dunste buisies, die sogenaamde trageole, eindig tussen die selle waar gaswisseling plaasvind.

2 Die tragea vertak weer en weer, en eindig in klein kanaaltjies, bekend as trageole. Hierdie trageole is in direkte kontak met die liggaamselle. Gevolglik lewer die trageale sisteem op baie doeltreffende wyse suurstof aan die selle en daarom is ’n sirkulasiestelsel nie nodig vir die uitruil van gasse nie.

Leerdersboek bladsy 216Maak seker dat jy én die leerders die volgende voorsorgmaatreëls toepas:• Dra weggooi-rubberhandskoene vir hierdie aktiwiteit.• Was hande deeglik met seep en water nadat die materiaal hanteer is.• Moenie aan die gesig of mond raak tydens dié aktiwiteit nie aangesien

siekteveroorsakende mikroörganismes maklik van die longe na die mond oorgedra kan word.

• Die werkoppervlak en alle instrumente moet gesteriliseer of met warm, seperige water gewas word ná die disseksie.

• Draai die materiaal goed toe in ’n sak (verkieslik van plastiek) en gooi dit in ’n bedekte vullishouer weg as die aktiwiteit klaar is.

5 Hulle het ’n driehoekige vorm en voel baie dun en sponsagtig. 6 Hulle voel sponsagtig weens die lug binne-in. 7 Pienkerig-rooi, vanweë die aanwesigheid van bloed in die kapillêre van

die longe of alveoli. 8 Riffels of hobbels 9 Hulle is onvolledig en in die vorm van die letter C.10 Dit maak dit moontlik vir voedsel om in die buis agter dié een af te

beweeg.11 Riwwe van kraakbeen wat die tragea ondersteun.12 Die slukderm of esofagus13 Die longe sal vol lug raak (opgeblaas soos ’n ballon).14 Die grootte van die luggange neem af of raak nouer.15 Tragea

Leerdersboek bladsy 218Leerders bestudeer die diagram en die tabel.

Leerdersboek bladsy 218Die paragrawe van die leerders behoort die volgende inligting te bevat:• Die haartjies in die neusgate filtreer die stof uit die lug wat ingeasem

word.• Die neusgange is uitgevoer met gesilieerde kolomepiteelselle met

bekerselle tussenin wat slym afskei.

VPA Aktiwiteit 5 Ondersoek longe (Spesifieke Doelwit 2)

Aktiwiteit 6 Vergelyk respiratoriese stelsels (Spesifieke Doelwit 1)

Aktiwiteit 7 Aanpassings van lugweë (Spesifieke Doelwit 1)


• Die slym vang stof en kieme vas.• Elke neusholte word onvolledig verdeel in drie gange deur drie

turbinaatbeentjies wat die vloei van lug vertraag sodat dit warm en klam kan word, en ook skoongemaak word deurdat stof en kieme in die slym vasgevang raak.

• Die tragea en brongi bestaan uit ’n aantal C-vormige kraakbeenringe wat help om die kanaal te alle tye oop te hou.

• Die tragea word ook uitgevoer met ’n laag gesilieerde epiteel waarmee die vasgevange stofdeeltjies na buite gevee word.

• Die opening van die tragea, wat die glottis genoem word, word bedek deur ’n blaaragtige stuk kraakbeen, die sogenaamde epiglottis. Die epiglottis keer dat kos die tragea binnegaan en help só om verstikking te voorkom.

Leerdersboek bladsy 2191 Die leerders se beskrywings sal verskil. Hulle moet egter noem dat die

borskas ontspanne is/nie uitgesit het nie.2 Leerders se afmetings sal verskil.3 Die leerders se tekeninge van ’n ontspanne borskas moet ongeveer só lyk:

4 Die borskas raak groter/sit uit.5 Leerders se afmetings sal verskil.6 Die leerders se tekeninge van ’n uitgesette borskas moet ongeveer só lyk:

Dit is belangrik dat leerders op die volgende konsentreer: Inaseming laat die borskas boontoe beweeg, terwyl uitaseming dit ondertoe laat sak. Dit is ’n aanduiding dat die ribbes op een of ander manier betrokke is. En dit beteken dat die borskas groter raak as ’n mens inasem en kleiner as jy uitasem.

APA Aktiwiteit 8 Neem asemhaling waar (Spesifieke Doelwit 2)


Leerdersboek bladsy 2196 • Die ballone blaas op.

• Die volume van die klokglas neem toe en druk verlaag – so word toegelaat dat lug van buite inbeweeg.

7 • Die ballonne keer na hul oorspronklike vorm terug.• Die volume van die klokglas verlaag tot die oorspronklike vlak – dit

verhoog die druk binne en druk so die lug uit.8 • Die glas-/plastiekwand van die klokglas – ribbekas

• Die binnekant van die klokglas – die bors-/toraksholte• “Y”-buis – brongiole• Ballonne – longe• Die rubber-/plastiekvel – diafragma

9 • Die klokglas is rigied – in werklikheid kan die ribbe beweeg deur die sametrekking van die tussenribspiere, wat meebring dat die borskas lateraal in grootte/volume toeneem.

• Die ballonne is hol – die longe bestaan daarenteen uit talle lugsakkies bekend as alveoli.

• Die plastiek-/rubbervel is plat – die diafragma is konveks.


Deel van respiratoriese sisteem Toestand van deel tydens uitaseming

Diafragma Ontspanne en word koepel- of boogvormig

Uitwendige tussenribspiere Ontspan

Inwendige tussenribspiere Trek saam

Volume van borsholte Neem af van bo na onder

Druk op die longe Neem toe

Atmosferiese druk Laer as die lugdruk in longe

Lug in die longe Uitgeforseer deur neusgate

Leerdersboek bladsy 2221 A – tragea; B – ribbe; C – diafragma2 • Beskerm die longe.

• Maak die aanhegting van tussenribspiere moontlik.3 Enige twee van:

• uitwendige tussenribspiere• inwendige tussenribspiere• diafragma• maagspiere

4 Diagram I5 • Die longe is uitgesit.

• Die borsholte is vergroot.• Die diafragma is minder konveks/koepelvormig.

6 Druk het toegeneem omdat die volume afgeneem het.

VPA Aktiwiteit 9 Gebruik ’n model om die meganisme van asemhaling by mense te demonstreer (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 10 Uitaseming (Spesifieke Doelwit 2)

Aktiwiteit 11 Die meganisme van asemhaling (Spesifieke Doelwit 1) (Formele Assesseringstaak)


Leerdersboek bladsy 225Die kalkwater word melkerig, wat toon dat uitgeasemde lug CO2 bevat.

Leerdersboek bladsy 2251 Waterdamp2 79,00% - 78,8% = 0,2%3 Die ander 4,07% koolstofdioksied is die produk van respirasie, wat

uitgeasem en uit die liggaam verwyder moet word.

Leerdersboek bladsy 226Die leerders voltooi die aktiwiteit soos getoon. Maak seker dat elke paar verstaan hoe om die aktiwiteit uit te voer, die tabel te voltooi en die staafgrafiek kan teken.

Leerdersboek bladsy 2271 3 liter 2 Asemteue word dieper, waarskynlik omdat die persoon oefen en dus

meer suurstof nodig het vir selrespirasie. 3 6 asemteue

Leerdersboek bladsy 2311 a 180 per 100 000

b 5 per 100 000 2 1949 3 Longkanker, veroorsaak deur ’n toename in besoedelende stowwe in ons

omgewing en verhoogde vlakke van rook oor die algemeen. 4 a Portuur-/sosiale druk; verhoogde stres weens eise van werk/sosiale

omgewing; om selfvertroue te vergroot. b Rook minder sigarette per dag; rook ’n soort met ’n lae teerinhoud;

eet lekkergoed/kougom as jy lus kry vir ’n sigaret. 5 Antwoorde sal verskil ooreenkomstig die navorsing wat leerders doen.

Hulle behoort die wetgewing teen rook in Suid-Afrika aan te raak en die geen-rook-tekens wat duidelik in openbare en werkplekke sigbaar is, te noem, asook daarop wys dat boetes opgelê kan word vir rook in nie-rook-gebiede.

Leerdersboek bladsy 2323 Leerders bespreek die verskillende rookwette in Suid-Afrika. Hul

bespreking moet kwessies aanraak soos:

VPA Aktiwiteit 12 Demonstreer dat uitgeasemde lug koolstofdioksied bevat (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 13 Samestelling van ingeasemde en uitgeasemde lug (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

VPA Aktiwiteit 14 Die effek van oefening op asemhalingstempo (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 15 Die tempo en diepte van asemhaling (Spesifieke Doelwit 2)

APA Aktiwiteit 16 Gevallestudie – respiratoriese siektes (Spesifieke Doelwit 2)

Aktiwiteit 17 Ondersoek die gevolge van rook (Spesifieke Doelwit 2) (Formele Assesseringstaak)

APA


• rook in openbare plekke, soos restaurante – moet daar ’n afdeling vir rokers en een vir nie-rokers wees, of moet rook geheel en al verbied word

• rook in hotelkamers• rook in staatsgeboue• wette in verband met die advertering van sigarette – tans is sulke

advertensies onwettig• wette wat verband hou met borgskappe in sport – tabakmaatskappye

mag nie meer sportgebeurtenisse borg nie.4 a Leerders se grafieke moet die volgende inligting bevat:

b Uit die resultate van die ondersoek lyk dit of daar slegs ’n drastiese negatiewe uitwerking op die massa van die baba is wanneer 10 of meer sigarette per dag gerook word. Dit lyk nie asof rook ’n merkbare negatiewe uitwerking op die lengte van die kind het nie.

5 Daar is ’n direkte verband tussen rook en die volgende respiratoriese siektes:• emfiseem• longkanker• chroniese brongitis.

6 Leerders gee ’n aanbieding oor hul bevindings en navorsing vir die klas.

Leerdersboek bladsy 2351 a Die tempo van asemhaling het toegeneem omdat daar ’n ophoping

van koolstofdioksied in die bloed was as gevolg van die hoë tempo van respirasie. Die liggaam het ’n suurstofskuld gehad. Ten einde hierdie suurstofskuld te betaal, het die tempo van asemhaling toegeneem. Daarom het meer suurstof die longe en dus die bloed binnegegaan.

b Die koolstofdioksiedvlak in die bloed neem vinnig toe as gevolg van die verhoogde tempo van respirasie. Die sensoriese selle in die karotis-arteries word gestimuleer deur die hoë konsentrasie koolstofdioksied. Impulse word hiervandaan herlei na die medulla oblongata van die brein, wat op sy beurt impulse na die tussenribspiere, diafragma en maagspiere stuur om die asemhalingstempo te verhoog.

Gem

idde

lde

gebo

orte

mas

sa (g

ram

)

Sleutel:

Gemiddelde geboortemassa van baba

Gemiddelde lengte van kind teen 14 jaar

Aantal sigarette deur verwagtende ma per dag gerook

Gem

idde

lde

leng

te (c

m)

4 000

3 500

3 000

2 500

2 000

1 500

1 000

500

00 1–9 10+

VPA Aktiwiteit 18 Fisiologiese aanpassings by oefening en hoogte (Spesifieke Doelwit 2)


c 20% – 16% = 4% 4% van 1 000 cm3 = 40 cm3

2 a Hoe hoër die hoogte bo seevlak, hoe hoër is die gemiddelde aantal rooibloedselle per volume bloed.

b Om ’n gemiddelde van resultate te neem, minimaliseer die foutfaktor wat voorkom wanneer net een resultaat gebruik word.

c In die kortafstandresies soos die 800 m is daar nie ’n betekenisvolle verskil in die tyd nie. In die langer afstande soos die 5 000 m en 10 000 m is daar ’n betekenisvolle verskil teen hoër hoogtes bo seevlak, en die hardlooptyd word langer.

d Die items oor langer afstande – bv. 5 000 m en 10 000 me Baie van hierdie atlete is geakklimatiseer vir hoogtes hoog bo seevlak.

Gevolglik is hul liggame aangepas by die laer suurstofinhoud van die lug. Iemand wat normaalweg op ’n hoogte hoër as 1 000 m bo seevlak woon, verskil op die volgende maniere van iemand wat onder 300 m bo seevlak woon:• Sy/haar asemhaling is dieper.• Die volume van sy/haar bloed neem toe vanaf ongeveer 5 tot

6,5 liter.• Die aantal rooibloedselle in sy/haar bloed neem toe vanaf

ongeveer 5 miljoen per mm3 tot sowat 7 miljoen per mm3. Gevolglik lei hierdie atlete minder aan spieruitputting danksy hul vermoë om hul suurstofskuld af te betaal, en daarom is hulle meer suksesvol.

Leerdersboek bladsy 2381 a A – lariks; B – brongus; D – diafragma; F – tussenribspiere

b i Verminder wrywing tydens asemhaling. ii Hou die brongus te alle tye oop. iii Bevogtig/maak skoon/verwyder vuilgoed c D trek saam en beweeg af, wat ’n afname in druk op C tot gevolg het,

wat daartoe lei dat lug uit die atmosfeer in C instroom en die grootte van C toeneem.

2 a A – alveolus; B – plaveiselepiteel; C – rooibloedselleb Diffusie/gaswisselingc Enige twee van:

• Dit bestaan uit ’n enkele laag selle wat dit baie dun maak.• Die alveolus is met ’n dun laag vog uitgevoer vir die gasse om in

op te los sodat hulle in en uit die bloedvate kan diffundeer.• Dit is omring deur bloedvate om die vervoer van die gasse te

verseker.d X – bevat meer koolstofdioksied/bring koolstofdioksied van selle na

alveolus.e • Dit het dit vorm van ’n bikonkawe skyfie en skep só ’n groot

oppervlakarea vir die absorpsie van gasse.• Dit bevat die pigment hemoglobien om suurstof en

koolstofdioksied te absorbeer.3 a As oksihemoglobien en opgelos in bloedplasma.

b Endoteelc i Diffusie



ii • Die diffusiegradiënt tussen die longe en bloed/bloed en selle wat gasse toelaat om teen die diffusiegradiënt af te beweeg.

• Die vog waarin gasse oplos ten einde deur die differensieel deurlaatbare membraan te beweeg.

iii

4 a Om die meganisme van asemhaling te demonstreerb i A – tragea ii B – bors-/toraksholte iii C – longc i Ballonne – word pap ii Volume lug in klokglas – sal afneemd Enigeen van:

• Die klokglas is rigied – in werklikheid kan die ribbe beweeg deur die sametrekking van die tussenribspiere, wat meebring dat die borskas lateraal in grootte/volume toeneem.

• Die ballonne is hol – die longe bestaan daarenteen uit talle lugsakkies bekend as alveoli.

• Die plastiek-/rubbervel is plat – die diafragma is konveks.5 a 35 ℓ

b 30 ℓ c Suurstofd Tydens strawwe aktiwiteit is die tempo van respirasie hoër. Gevolglik

word meer suurstof benodig. e Toename in tempo van asemhaling en toename in diepte van

asemhaling.

wand

eritrosiete

vogplavleisepiteel

endoteel

rigting van bloedvloei

kapillêr

alveolus


Leerdersboek bladsy 244Vir hierdie aktiwiteit moet jy skaapniertjies koop (minstens een vir elke vyf leerders). ’n Goeie idee is om eers die disseksie te demonstreer en die verskillende dele wat leerders moet benoem, uit te wys. Gebruik die kontrolelys om elke groep se disseksie te assesseer.

EENHEID 5 Uitskeiding (ekskresie) by mense

KWARTAAL 2


VPA Aktiwiteit 1 Disseksie van ’n nier (Spesifieke Doelwit 2)

Assessering van disseksie van nier

Groepnommer en leerders se name

Uitwendige struktuur Inwendige struktuur

Opr

uim

ing

Tota

al

Ops

krif

Skaa

l

Nie

rkap

sel

Hilu

m

Diss

eksi

e

Kort

eks

Med

ulla

Pira

mid

e

Kelk

Pelv

is

Papi

l

2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 2 15

Groep 1

1

2

3

4

Groep 2

1

2

3

4

Groep 3

1

2

3

4

Groep 4

1

2

3

4

Groep 5

1

2

3

4


Leerdersboek bladsy 2521 A: vertakking van die nierslagaar

B: holte van Bowman-kapsel C: Proksimale kronkelbuise D: Versamelbuis

2 Osmoregulering; regulering van die pH; regulering van soutkonsentrasie; verwydering van metaboliese afvalstowwe.

3 Die proksimale kronkelbuis is soos volg vir sy funksies aangepas:• Selle van die proksimale kronkelbuis bevat verskeie mitochondria,

wat die energie vir die aktiewe vervoer vanaf die nierbuisie na die kapillêre bloedvate voorsien.

• Epiteelselle bevat baie mikrovilli wat die oppervlakarea en kontakarea met die filtraat vergroot.

• Selle is in noue kontak met die endoteel van die kapillêre bloedvate vir die doeltreffende vervoer van geabsorbeerde stowwe.

4 a By B bevat die filtraat minder water as die bloed in A, maar ’n hoë konsentrasie opgeloste stowwe. Minder vloeistof en druk, en meer opgeloste stowwe veroorsaak ’n afname in vloeitempo. By C word water herabsorbeer en die vloeitempo neem af. By D word meer water herabsorbeer en die vloeitempo neem verder af.

b As gevolg van hul hoë molekulêre massa en grootte word plasmaproteïene nie deur die sellaag van die Bowman-kapsel gefiltreer nie.

c Ureum word na die Bowman-kapsel gefiltreer. Herabsorpsie van water vind plaas, maar nie van ureum nie. Die ureumkonsentrasie neem gevolglik toe.

d Glukose word uit die bloed na B gefiltreer, maar volledig by die proksimale kronkelbuisie C herabsorbeer.

e Groot hoeveelhede water word by D herabsorbeer en dit lei tot ’n ooreenstemmende toename in ureumkonsentrasie.

Leerdersboek bladsy 2541 Dit is ’n lineêre of direk eweredige verband, dit wil sê soos die ADH-vlak

styg, neem tubulêre herabsorpsie eweredig toe.2 Verhoogde ADH het die volgende uitwerking op die nierbuisies:

• ADH vermeerder die aantal waterselektiewe kanale in die plasmamembraan van die distale kronkelbuis en die opvangbuis en verhoog die deurlatendheid van die selmembraan vir water.

• Dit veroorsaak dat meer water die nierbuisies deur middel van osmose verlaat en die medulla binnegaan.

• Die water in die medulla word deur die kapillêre bloedvate rondom die nierbuisies (peri-tubulêre kapillêre bloedvate) herabsorbeer.

• Die hoeveelheid water in die bloed neem dus toe en gekonsentreerde urien word gevorm.

• Minder water word deur die liggaam uitgeskei.3 As die liggaam baie water in die vorm van sweet verloor, word meer

ADH gevorm om waterverlies deur urien te verminder. In warm toestande word minder (en meer gekonsentreerde) urien gevorm as in koue toestande. Verder, indien iemand vir ’n lang tyd nie iets te drinke inneem nie, sal hoë ADH-vlakke soveel water as moontlik behou en die volume urien sal afneem.

APA Aktiwiteit 2 Die funksie van die nefron (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

APA Aktiwiteit 3 ADH (Spesifieke Doelwit 1 en 2) (Formele Assesseringstaak)


4 ADH-vlakke kan op ’n koue dag laag wees om die volgende redes: • Op ’n koue dag skei die vel baie min water in die vorm van sweet uit. • Om die waterbalans te handhaaf sal die nier meer water moet verloor,

dus word minder ADH afgeskei.5 Ander bronne van water is: vog in voedsel en metaboliese water uit

selrespirasie. Ander bronne van waterverlies is: sweet, uitgeasemde lug, ontlasting (feses) en trane.

6 Vel (sweet); niere (urien); oë (trane)7 Die soutbalans van die liggaam word as volg gehandhaaf:

• Opname van natriumione vind in die Henlé-lus plaas.• Die hoeveelheid sout wat geabsorbeer word, word deur die hormoon

aldosteroon (wat in die adrenale korteks gevorm word) gekontroleer. • Die adrenale korteks word deur die pituïtêre klier (hipofise) beheer. • Die pituïtêre klier monitor soutvlakke in die bloed en stimuleer die

adrenale korteks om die nodige hoeveelheid aldosteroon te vorm.8 a Die uitwerking van die inname van baie vloeistof sal wees om die

bloed en liggaamsvloeistowwe meer verdun as gewoonlik te maak. Hierdie oormaat vloeistof sal deur die niere verwyder word, wat groot hoeveelhede verdunde urien sal vorm.

b Oormaat sout wat deur die liggaam ingeneem is, moet uitgeskei word. Dit moet in die vorm van ’n oplossing geskied, dus sal die niere ’n ekstra hoeveelheid urien vorm om die sout uit te skei. Dit kan tot ’n watertekort in die liggaam lei en die sensasie van dors word gestimuleer. Dit is waarom ’n sout maaltyd jou dors maak.

c ’n Hoëproteïen-dieët sal tot hoë aminosuurvlakke lei. Die oortollige aminosure word in die lewer na ureum omgesit wat deur die niere uitgeskei word. In so ’n geval sal die urien ’n hoë ureumkonsentrasie hê.

d In ’n warm woestyn sal ’n mens meer water in die vorm van sweet verloor. Die niere sal dus minder water uitskei. Die urien wat gevorm word, sal hoogs gekonsentreerd wees met die minimum hoeveelheid water.

Leerdersboek bladsy 256 1 ’n Selektief deurlatende membraan laat sekere stowwe (uitskeidingstowwe)

deur en verhoed dat ander (nuttige) stowwe en bloedkomponente deurgaan. 2 Die dialisevloeistof moet dieselfde hoeveelhede nuttige stowwe (soute,

aminosure, glukose, ens.) as die pasiënt se bloed bevat. Die dialisevloeistof moet geen uitskeidingsafvalstowwe (ureum, uriensuur, ens.) bevat nie. Dit sal die afvalstowwe uit die bloed na die dialisevloeistof laat diffundeer. Aangesien die konsentrasie van die nuttige stowwe in die bloed dieselfde is as dié in die dialisevloeistof, sal nuttige stowwe nie uit die bloed diffundeer nie.

3 Die dialisevloeistof word by sowat 37 °C gehou, wat dieselfde as die liggaamstemperatuur is.

4 Die baie kanale vergroot die oppervlakarea sodat meer diffusie van uitskeidingsafvalstowwe vanuit die bloed na die dialisevloeistof kan plaasvind.

5 Lugborrels kan ’n verstopping in die pasiënt se bloedvate tot gevolg hê en dit kan die pasiënt se dood veroorsaak.

6 Pasiënte moet twee tot drie keer per week aan ’n dialisemasjien gekoppel word. Elke behandeling duur ’n heel paar uur. Dit beïnvloed die pasiënt se lewenskwaliteit. Sommige mense voel nie goed tydens dialise nie.Dialisemasjiene is duur om te gebruik en hul onderhoud kos baie geld.

Aktiwiteit 4 Dialise (Spesifieke Doelwit 1 en 3)


7 R is ’n arterie. 8 Heparien verhoed dat bloed stol. 9 Verskille in die samestelling van bloed

10 Daar is dieselfde hoeveelheid glukose, aminosure en vet in die bloed by punte A en B. Hulle het ook dieselfde hoeveelheid suurstof en koolstofdioksied.

Leerdersboek bladsy 2611 a 1 – nierslagaar; 2 – aorta; 3 – bynier; 4 – korteks; 5 – medulla;

6 – nierbekken; 7 – nieraar; 8 – ureter; 9 – urienblaas; 10 – uretra b i Malpighi-liggaampie ii Bloed verkeer onder druk en ultrafiltrasie van stowwe vind plaas. iii Nierbuisie c Tubulêre herabsorpsie en tubulêre uitskeiding (herabsorpsie en

ekskresie deur nierbuis) d • Bloed in 1 – die nierslagaar – bevat meer afvalprodukte, bv.

ureum, uriensuur, kreatinien en dwelms. • Bloed in 1 bevat meer water as die bloed in 7. e Die niere skei afvalprodukte uit, verrig ’n osmoregulerende funksie,

reguleer die waterinhoud van liggaamsvloeistowwe, handhaaf osmotiese druk van liggaamsvloeistowwe deur oortollige soute uit te skei en water en glukose te behou, en reguleer die pH van bloedplasma deur die suur-basis-ewewig in bloed te beheer.

2 a X in die nierkorteks, Y in die niermedullab A – ultrafiltrasie B – tubulêre herabsorpsie C – tubulêre afskeiding/

uitskeidingc i B ii B iii C d 1 – plaveiselepiteelselle

2 – podosiete 3 – kubusepiteelselle

e Die wande van die proksimale kronkelbuis bestaan uit kubusepiteelselle. Die selle met borselrande het talle mikrovilli wat die totale oppervlakarea vergroot vir absorpsie uit die lumen van die nierbuisie. Die talle mitochondria in die selle verskaf die energie wat nodig is vir aktiewe herabsorpsie van water en NaCl teen ’n diffusiegradiënt.

f ’n Gebrek aan suurstof sal selrespirasie, hoofsaaklik oksidatiewe fosforilering, nadelig beïnvloed. Onvoldoende ATP sal in die mitochondria geproduseer word en daarom is te min energie beskikbaar vir die draermolekules om aktiewe herabsorpsie uit te voer, met die gevolg dat voedingstowwe soos water, glukose, aminosure en anorganiese ione wat die liggaam benodig wegdreineer met die nierbuise langs. Dit sal tot dehidrasie, wanbalans van suur-basis-balans in die bloed, ens. lei.

Punt A Punt B

meer ureum, uriensuur meer water meer sout

minder ureum, uriensuur minder water minder sout



3 a Daar is ’n toename in ’n direk eweredige verhouding. ’n Toename in ADH lei tot ’n toename in herabsorpsie van water.

b ADH in die kapillêre bloedvate rondom die distale kronkelbuise en versamelbuise verhoog die aantal waterselektiewe kanale in die plasmamembraan van die buise. Dit verhoog die deurlaatbaarheid van die buise vir water, sodat meer water herabsorbeer en minder in die urien uitgeskei word.

4 a i Kapillêr ii Kolom-/kubusepiteelsel iii Mitochondrionb i Nierbuisie tussen Malpighi-liggaampie en dalende been van die

Henlé-lus ii Nierkorteksc Selle van die proksimale kronkelbuis bevat talle mitochondria wat

energie verskaf vir aktiewe vervoer van nierbuisies tot bloedhaarvate. Epiteelselle het baie mikrovilli wat die oppervlakarea en kontakarea met filtraat vergroot. Selle is in nabye kontak met endoteel van bloedhaarvate vir doeltreffende vervoer van geabsorbeerde stowwe.

d Water, glukose en aminosure. Die stowwe word deur bloedhaarvate vervoer wat inmekaar vloei om ’n venule en uiteindelik ’n renale vena te vorm, wat die inferior vena cava (holaar) binnegaan, vanwaar dit na die hart en daarvandaan na die liggaamselle geneem word. Water, glukose and aminosure is almal nuttige stowwe en noodsaaklik vir alle lewende liggaamselle.


Eenheid 1: BevolkingsekologieEenheid 2: Omgewingstudies

Leerdersboek bladsy 2701 ’n Groep individue van dieselfde spesie wat op dieselfde tyd dieselfde

gebied of ekosisteem beset.2 Populasiegrootte is die totale aantal individue van dieselfde spesie wat in

’n gegewe ekosisteem of gebied op ’n gegewe tyd is.3 Geboortesyfer (nataliteitsyfer) – verhoog die populasiegrootte;

sterftesyfer (mortaliteitsyfer) – verlaag die populasiegrootte; immigrasie – dra by tot die populasiegrootte; emigrasie – verminder populasiegrootte.

4 Positiewe faktor – verhoogde geboortesyfer, negatiewe faktor – verlaagde sterftesyfer, dus nie in staat om die geboortesyfer te balanseer nie.

5 Vergelykings verduidelik: a Geboorte- en immigrasiesyfers is groter as sterfte- en emigrasiesyfers.b Geboorte- en immigrasiesyfers is kleiner as sterfte- en

emigrasiesyfers.c Populasiegrootte is die totaal van die geboorte- en immigrasiesyfers

minus die totaal van die sterfte- en emigrasiesyfers.

Leerdersboek bladsy 273Onderrigwenk: As jy ’n oorhoofse projektor het, is ’n buitelyndiagram van ’n ekosisteem en krale of boontjies ’n nuttige hulpmiddel om direkte en indirekte tegnieke vir die bepaling van populasiegrootte te demonstreer. Indien tyd dit toelaat, kan hierdie aktiwiteit met byvoorbeeld sprinkane op ’n sportveld gedoen word vir ’n meer realistiese ondervinding. Om die sprinkane wat gevang is met ’n kolletjie Tippex op die toraks te merk, sal nie die insekte skaad nie. Vlindernette kan gebruik word of leerders kan nette maak van herwonne items soos draadhangers en ou sykouse. Die voorbeeld in die teks beskryf, behoort genoegsame leiding vir die leerders te gee om hierdie ondersoek uit te voer.

VERTAKKING 3

OMGEWINGSTUDIES

EENHEID 1 Bevolkingsekologie

KWARTAAL 3


Aktiwiteit 1 Populasiegrootte (Spesifieke Doelwit 1)

VPA Aktiwiteit 2 Merk–hervang: gesimuleerde saadpopulasie (Spesifieke Doelwit 2) (Formele Assesseringstaak)


Loop rond tussen die groepe om seker te maak leerders verstaan hoe om die korrekte data te kies en die berekening reg te doen. Die foutspeling behoort nie te groot te wees as leerders seker gemaak het dat die tweede vangs groter as die eerste vangs was nie. Lei hierdie besprekings waaraan die hele klas deelneem. As die tyd toelaat, laat die groepe die prosedure herhaal om te sien of die gemiddelde van hierdie herhalings ’n meer akkurate skatting sal meebring. Hierdie voorsorgmaatreëls word in breë trekke in die teks gegee: • Die merkmetode moenie die dier op enige wyse skade aandoen nie.• Die metode moenie die vrye beweging of gedrag van die dier beïnvloed

nie. • Die gemerkte dier moet teruggeneem word na waar hy gevang is, sodat

hy weer met die populasie kan meng.• Die tweede vangs moet kort na die eerste geskied, om tyd beskikbaar vir

immigrasie en emigrasie te beperk, maar daar moet genoeg tyd vir die gemerkte diere wees om weer te meng.

• Die monster vir die tweede vangs moet altyd groter wees as die eerste een, sodat ’n meer realistiese skatting met die Petersen-indeks verkry kan word.

Leerdersboek bladsy 275Aangesien hierdie aktiwiteit die bou van ’n kwadraat vereis, sal dit goed wees om ’n paar kwadrate te bekom wat vir herhaaldelike gebruik gebêre kan word. Kwadraatrame kan enige grootte wees, so indien bergruimte ’n probleem is, kan dit kleiner gemaak word, bv. 50 cm². Let daarop dat sirkels ook as kwadrate gebruik kan word, so indien jy ’n paar hoepels kan kry, sal dit ook goed wees. Onthou egter om die berekeningsprosedures te verander sodat dit vir die oppervlak van ’n sirkel geskik is. Die metode wat vir Aktiwiteit 3 uiteengesit word, is heel eenvoudig en leerders sal na verwagting dit baie geniet terwyl hulle dit op die geselekteerde sportveld doen. Dit word sterk aanbeveel dat hulle hierdie aktwiteit doen om Spesifieke Doelwit 2 behoorlik te implementeer en wetenskap in aksie te ervaar. Daar word ook aanbeveel dat jy die aktiwiteit begin deur die prosedure wat in die “LET WEL”-nota aan die einde van die metode uiteengesit word, demonstreer. Ervaring het geleer dat nie alle leerders die begrip “lukraak” verstaan nie. Deur hierdie demonstrasie te doen, sal leerders besef dat dit beteken die doellose, onbeplande seleksie van kwadraat-steekproefareas en dat niemand vooruit kan bepaal waar die kwadraat sal val nie. ’n Sportveld is groot genoeg vir verskeie groepe om hierdie aktiwiteit op dieselfde oomblik uit te voer indien jy genoeg kwadraatrame het vir elke groep om ten minste een te gebruik. Die groepe kan by verskillende punte begin langs die buiterand van die veld wat ondersoek word. Indien verskeie groepe hierdie aktwiteit op dieselfde veld doen, sal die gemiddelde van al die groepe se berekeninge ’n baie realistiese raming van die onkruidpopulasie verskaf.

APA Aktiwiteit 3 Beraam die getal onkruidplante op ’n sportveld met die gebruik van die kwadraatmetode (Spesifieke Doelwit 2)


Voorgestelde rubriek vir die assessering van vaardighede wat in Aktiwiteit 2 en 3 gebruik is.

Leerdersboek bladsy 2791 Dravermoë – dit is die somtotaal van die hulpbronne beskikbaar om ’n

populasie in ’n gegewe habitat te onderhou. Sodra die totale aantal individue in die populasie hierdie beperking oorskry, sal die populasie afsterf totdat die optimale getal weer herstel is.Digtheidsaf hanklike faktore – dit sluit al die noodsaaklike hulpbronne in waarvoor individue in ’n populasie sal meeding as dit skaars word. Hoe groter die populasie se grootte en digtheid is, hoe minder is die hulpbronne vir oorlewing. Dit sluit in voedsel, skuiling, ruimte om aan te teel, ens. Party kenners sluit ander digtheidsaf hanklike faktore in, bv. die verspreiding van aansteeklike siektes onder individue wat naby mekaar leef.Digtheidsonaf hanklike faktore – dit is natuurrampe wat lede van ’n populasie uitwis, maar nie af hanklik is van die digtheid van die populasie nie. Sulke faktore sluit vloede, aardbewings, vulkaniese uitbarstings, ens. in.Kompetisie – hoe groter die populasiegrootte en -digtheid is, hoe strawwer is die kompetisie vir beperkte hulpbronne. Territorialiteit – indien ’n hele habitat in territoriums, beskerm deur mannetjies, verdeel is, beperk dit die uitbreiding van enige verdere families. So word die populasiedigtheid konstant gehou by ’n getal wat deur natuurlike hulpbronne onderhou kan word.Predasie – soos prooispesies toeneem in aantal, sal die predatorspesies ook toeneem. Soos die predatore die aantal prooi verminder, sal die aantal predatore ook begin afneem.

2 a Met verloop van tyd verhoog die populasiegrootte. Dit is as gevolg van die afname in sterftesyfer terwyl die populasie steeds in getalle toeneem, soos getoon deur die konstante geboortesyfer.

b Daar is verskeie moontlikhede, bv.:• Die populasie is ingeënt teen ’n dodelike siekte.• ’n Populasie wat honger ly word kunsmatig gevoed.• Gesondheidsdienste in ’n afgeleë gemeenskap het drasties verbeter.• Al die predatore is verwyder, byvoorbeeld van ’n wildplaas.

c Die populasie sal toeneem totdat dit die dravermoë van die omgewing oorskry. Dit kan byvoorbeeld ’n tekort aan voedsel meebring, wat moontlik tot ’n populasie-ineenstorting sal lei, en as dit voortgaan, moontlike uitsterwing.

Kriteria 4 3 2 1

Volg instruksies Het instruksies vinnig uitgevoer sonder enige verdere bystand

Geringe bystand vereis om prosedure te volg

Bystand vereis om selfvertroue te versterk

Vereis tot ’n groot mate steeds bystand om instruksies te volg

Maak waarnemings (telprosedure)

Het monsters versigtig en akkuraat getel

Goeie telspoed en akkuraatheid

Stadige en minder akkurate telprosedure

Deurmekaar en verward tydens telprosedure

Teken data aan Akkurate rekord van alle relevante data gehou

Geringe verwarring met die aantekening van data

Meer bystand vereis met die aantekening van data

Steeds geen selfvertroue met die aantekening van data nie

Berekeninge Alle berekeninge is akkuraat gedoen sonder bystand

Berekeninge meestal akkuraat, min bystand vereis

Vereis sekere mate van toesig om akkurate berekeninge te doen

Vereis tot ’n groot mate bystand om akkurate berekeninge te doen

APA Aktiwiteit 4 Populasiegrootte (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3)



Leerders trek die lyngrafiek deur die x-as vir tyd (hulle kan óf dae óf weke gebruik) en die y-as vir populasiegrootte van die sprinkane te gebruik. Die volgende fases moet op die grafiek aangedui word: • sloerfase • eksponensiële groeifase • afnemende fase • ewewigs- (stasionêre) fase. Die grafiek stel ’n logistiese groeikromme voor. Verduidelik aan leerders die verskil tussen die konsepte grafieke met byskrifte en geannoteerde grafieke. Let wel: Die grafiek moet ’n opskrif hê.

2 Die dravermoë is sowat 200 sprinkane per 100 mielieplante. 3 Die moontlike redes vir die skielike afname (ineenstorting) in die grootte

van die populasie na 12 weke (7 × 12 = 84 dae).

’n Paar faktore wat oorweeg kan word vir bespreking:• Omgewingsweerstand beïnvloed die groeitempo van die populasie,

veral waar die grootte van die populasie die dravermoë oorskry. • Droogte, waartydens plante sal verlep en uiteindelik vrek. • Wanneer kos as ’n beperkte hulpbron uitgeput raak, sal die sprinkane

óf vrek óf die gebied verlaat en na nuwe habitats emigreer. • Jaargewasse met kort lewensiklusse, soos mielies, kan die

sprinkaanpopulasie slegs vir ’n kort tydperk onderhou.

Leerdersboek bladsy 2831 a Geometriese groei word soms eksponensiële groei genoem. Tydens

geometriese groei bereik ’n populasie sy biotiese potensiaal. Die biotiese potensiaal van ’n populasie is die maksimum groei wat moontlik onder ideale toestande kan plaasvind. Die model vir geometriese groei voorspel onbeperkte populasietoename in toestande waar hulpbronne onbeperk is. Die kenmerkende fases van hierdie groeikromme is: Sloerfase. In hierdie fase is groei stadig omdat die populasie klein is. Die populasie pas dalk ook nog by sy omgewing aan. Geometriese groeifase. In hierdie fase bereik ’n populasie sy biotiese potensiaal. Groei versnel en die populasiegrootte neem onbeperk en vinnig toe oor tyd. Onder gunstige toestande (voldoende ruimte, onbeperkte hulpbronne en afwesigheid van predatore en siektes) is die stryd om bestaan klein, en oorlewing is hoog. Op hierdie punt bereik die spesie sy volle voortplantings- of biotiese potensiaal.

APA Aktiwiteit 5 Bekyk logistiese groei (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

220

160

80

00 35 91

Tyd (dae)

Aant

al sp

rinka

ne p

er 1

00 p

lant

e

200

120

40

eksponensiële groeifase

sloerfase

7 14 21 28 49 5642 63 70 77 84

180

140

100

60

20

afnemende fase

ewewigs- (stasionêre) fase

Logistiese groei

APA Aktiwiteit 6 Bekyk geometriese groei (Spesifieke Doelwit 1 en 2)


b Jaarplante soos onkruid en graansoorte soos mielies. Diere, bv. insekte soos sprinkane, die meeste skoenlappers en kewers.

c In werklikheid kan geometriese groei weens omgewingsweerstand nie lank volgehou word nie. Sodra omgewingsweerstand effektief raak, kom die toename tot ’n skielike einde. Die populasie sal ’n grootte bereik wat nie langer deur die omgewing onderhou kan word nie. In die meeste populasies sal dié weerstand ’n tekort aan kos en ruimte, ’n ophoping van afvalprodukte, siektes, verhoogde kompetisie en predasie wees. Wanneer die groei van ’n populasie die dravermoë van die ekosisteem oorskry, raak sekere hulpbronne uitgeput. Dit lei tot ’n skielike afname in die grootte van die populasie, genaamd ’n “ineenstorting”. Die populasie neem dan weer toe, net om die patroon te herhaal. Populasies waarvan die getalle drasties ingekort word weens ’n katastrofiese gebeurtenis en wat dan herstel, het ’n hoë voortplantingspotensiaal, soos in die geval van sprinkane en sekere plantspesies. Populasies wat hierdie soort groeikromme vertoon, word dikwels “opbloei-en-ineenstortingspopulasies” genoem.

2 Leerders teken ’n lyngrafiek. Die grafiek toon ’n geometriese groeikurwe.

3 a Leerders stip die grafiek.

b Daar was ’n aanvanklike stadige groeikoers tot 1980. Daarna het die populasiesyfers skerp toegeneem totdat ’n piek in 1995 bereik is. Gedurende die volgende vyf jaar het die populasie ineengestort van ’n totaal van 98 in 1995 tot slegs 26 in 2000. Die populasie het aanhou daal met die laagste populasiedigtheid van slegs 10 individue wat vir byna 10 jaar voortgeduur het. Tans lyk dit asof daar weer ’n toename in populasiegetalle is aangesien ’n totaal van 12 in 2020 bereik is.

1200

800

400

00 5 7

Tyd (dae)

Popu

lasie

groo

tte

1000

600

200

geometriese groeifase

sloerfase

1 2 3 4 6

70

50

30

10

1970 1985 1990

Jaar

Popu

lasie

groo

tte

60

40

20

totale sebrapopulasie

geskatte dravermoë

100

80

90

01975 1980 1995 2010 20152000 2005 2020


c ’n Geometriese groeipatroon ( J-vormige groeipatroon). Die groeikoers het vinnig toegeneem van ’n lae getal totdat dit ’n maksimum getal bereik het wat die dravermoë oorskry het. Dit het tot ’n populasie-ineenstorting gelei. Sebras het, soos die meeste ander groot soogdiere, normaalweg ’n logistiese groeipatroon.

d Die dravermoë het vanaf 1985 begin daal en teen 2020 het die dravermoë oor die 45 jaar wat die sebras op die plaas was, verminder van 45 tot slegs 16.

e Oorbeweiding. Soos die sebrapopulasie toegeneem en die dravermoë van die wildplaas oorskry het, het swaar beweiding, seisoen na seisoen, die hergroei van grasse verhoed en moontlik ook tot gronderosie en -degradasie gelei.

Leerdersboek bladsy 2861 a Navorsing is geneig om die idee te steun dat predatore slegs swak of

siek individue, wat maklik gevang kan word, teiken.b Predatore kan wel van prooi verander, maar hulle is dikwels besonder

af hanklik van een soort prooi en kan populasieverliese ly, veral aan die begin, as daardie prooi om welke rede ook al, nie meer beskikbaar is nie.

2 Predasie is die verwantskap tussen ’n predator en sy prooi. Die predator–prooi-verhouding het ’n effek op populasiegrootte. As die prooipopulasie toeneem, sal die predatorpopulasie ook toeneem, waarskynlik omdat meer kos nou beskikbaar is. Die verhoogde aantal predatore sal mortaliteit onder die prooi laat toeneem en hul getalle sal afneem. Die biotiese potensiaal van die predatore is so groot dat hul verhoogde getalle die prooi oorbenut, en dan, soos die prooipopulasie afneem, neem die predatorpopulasie ook af. Die afname in predatorpopulasie kan toegeskryf word aan emigrasie en verhoogde mortaliteit. Dit gee die prooipopulasie weer kans om te herstel. Die resultaat sal ’n reeks pieke en trôe wees, met die predatorpopulasie wat effens agter die prooipopulasie sloer.

3 a Predasie is die verwantskap tussen ’n predator en sy prooi.b Leerders teken die grafiek.

Predasie soos dit in die natuur voorkom

c Die populasies is stabiel. ’n Populasie is stabiel wanneer die grootte van so ’n populasie wel wissel, maar nie in dié mate dat die populasie uitsterf of habitatvernietiging veroorsaak nie.

d Leerders kan die getalle van die grafiek aflees.e Faktore wat ’n invloed kon hê:

• Strawwe weerstoestand in die winter beteken dat die hase meer kos sou moes inkry, dus kon die sterftekoers hoër gewees het.

• Ander predatore, soos uile en vosse, kon gekompeteer het en die losse se lewensiklus gekompliseer het.

APA Aktiwiteit 7 Predator–prooi-verhoudings (Spesifieke Doelwit 1 en 2)

Sleutel:

Sneeuhaas

Los

Tyd

Aant

al d

iere

(1 0

00)

1845 2555 65 75 85 95 1905 15

160140120100

80604020

0


• Stygende pelspryse in Europa het meegebring dat meer sneeuhase gevang is.

• Predatore (losse) het alternatiewe prooispesies begin vang of kon die gebied verlaat het tydens laagtepunte in die sneeuhaas se populasiesiklus.

Leerdersboek bladsy 2911 Hierdie scenario’s dui almal op interspesifieke kompetisie, ofte wel

kompetisie tussen individue van verskillende spesies wat soortgelyke ekologiese vereistes het, byvoorbeeld vir dieselfde beperkte hulpbronne. Leerders sal dalk hulp nodig hê om kommentaar te lewer op hierdie scenario’s. a Waar twee spesies (A en B) dieselfde ruimte beset en kompeteer

vir beperkte hulpbronne, kan een spesie die ander uitkompeteer en uitskakel in die betrokke gebied. Dit gebeur wanneer die dravermoë van een spesie onder dié van ’n ander spesie is.

b ’n Onstabiele ewewig mag tussen twee kompeterende spesies bestaan waar enige van die twee spesies kan wen. Spesie A en spesie B het elk hul eie dravermoë. Nie een van die twee spesies kan hul populasiegrootte verhoog bokant die dravermoë nie. As spesie A bokant sy dravermoë is en B nie, sal B voortgaan om toe te neem (te domineer), terwyl A sal afneem tot goed onder sy oorspronklike dravermoë. Die omgekeerde is ook waar vir A en B.

c In hierdie scenario kan twee spesies, A en B, saambestaan met hul populasies in ewewig (hulle oorskry dus nie hul dravermoë nie). Dit kan gebeur wanneer die twee kompeterende spesies as een optree deur ’n gedragskenmerk, soos interspesifieke territorialiteit, te hê. As spesie A toeneem, neem spesie B af, en omgekeerd. Die digtheid van elke populasie hang af van een of ander meganisme wat die groei van spesie A vertoon voordat dit so volop raak dat dit die groei van spesie B tot stilstand bring of omkeer. Mettertyd bereik die twee kompeterende spesies ’n stabiele ewewigspunt.

2 a Logistiese groei Aanvanklik is die groei stadig (sloerfase), dan versnel dit (eksponensiële fase), en uiteindelik neem dit af en stabiliseer by ’n ewewigsvlak (stilstaande of stasionêre fase).

b Dit is ’n indirekte tegniek as steekproewe gebruik is, of ’n direkte tegniek as die populasie getel is.

c Ses verskillende steekproewe is gebruik om die betroubaarheid van die resultate te verhoog, deur die gemiddelde populasiegrootte te bereken.

d Tekort aan lewensruimte Kompetisie vir minerale soute en lig Siektes wat uit ontbindende paddaslyk ontstaan

e • Effek van ongunstige omgewingsfaktore word uitgeskakel. • Teen hoër en konstante temperatuur fotosinteer plante teen ’n

optimum tempo. • Tempo van ensiemwerking neem ook toe. • Tempo van voortplanting verhoog dus.

f Intraspesifieke kompetisie Dit is kompetisie onder individue van dieselfde spesie vir dieselfde

beperkte hulpbronne.

APA Aktiwiteit 8 Kompetisie (Spesifieke Doelwit 1 en 2) (Formele Assesseringstaak)


Leerdersboek bladsy 2921 a Lewensiklus van bilharzia

Lewensiklus van lintwurm

Leerders sal een van die twee parasitiese siektes kies.b Bilharziaparasiet: Grotendeels suksesvol in sy manier van lewe omdat

dit nie gewoonlik die gasheer doodmaak nie, en die parasiet dus van gasheer na gasheer versprei. Lintwurm: Suksesvol in sy manier van lewe omdat sy hoofgasheer nie deur die parasiet se teenwoordigheid geaffekteer word nie en mense die enigste gasheer van die volwasse lintwurm is. Dit word oorgedra

VPA Aktiwiteit 9 Die lewensiklus van ’n parasiet (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3)

Eiers broei

uit en stel larwes

vryGepaarde manlike en vroulike volwasse wurms

migreer na ingewande, rektum

of blaas

Migreer na portale bloed in

lewer en raak volwasse

Sirkulasie

4 Larwes verloor hul sterte tydens

penetrasie en raak skistosomules

Larwes

dring

slakweefsel

binne

Sporosiste in slak

(opeenvolgende

generasies)

Boor

vel in

3 Larwes vrygestel deur slak in water is

vryswemmend

1

2

5

in urinein feses

Schistosoma-spesies

3 Onkosfere broei uit, dring dermwande binne en versprei na spiere by varke of mense

Onkosfere ontwikkel tot blaaswurms (sistiserkusse) in spiere van varke of mense

4 Mense verkry die infeksie deur rou of halfgaar vleis van besmette dieregasheer in te neem

Blaaswurms kan in enige orgaan ontwikkel, maar meer algemeen in onderhuidse weefsel asook in die brein en oë

Sistiserkose

Skoleks heg homself aan ingewande

Volwassenes in dunderm

2 Embrionale eiers en/of dragtige proglottise ingeneem deur varke en mense

5

6

1

= aansteeklike stadium= diagnostise stadium

Eiers of dragtige proglottise in feses en uitgewerp na omgewing

a

d

a d

a


wanneer die larwevorm in varke geëet word. Dit maak nie gewoonlik die gasheer dood nie, en dus versprei die parasiet van gasheer tot gasheer.

c Bilharzia: Vermy stap of swem in tropiese of subtropiese riviere, veral dié naby nedersettings. Indien jy rivierwater moet drink, soek ’n waterval wat verder as een meter val. Drinkwater vir die huis moet gekook word. Indien rivierwater na die huis gepomp word, word chemiese behandeling met blouvitrioel (kopersulfaat) aanbeveel. Bilharzia in plaaslike damme kan opgemerk word deur die teenwoordigheid van hul gasheerslakke en dié kan meganies verwyder word, hoewel dit tydrowend sal wees. Gif in die water word nie aanbeveel nie – dit kan skadelik vir nuttige voedselwebbe wees. Lintwurm: Voed mense in die Oos-Kaap en ander gebiede waar die parasiet algemeen is op oor goeie praktyke in varkboerdery en die gevare van die eet van besmette varkvleis – die larwestadium kan maklik gesien word in besmette vleis en word doodgemaak met die korrekte gaarmaakmetodes. Verbeter sanitasie sodat die ontlasting van mense wat lintwurms het nie deur varke geëet word nie.

Leerdersboek bladsy 2951 Voorbeelde van sodanige vrae kan die volgende insluit:

• Hou olifante ’n werklike bedreiging in vir biodiversiteit in die Krugerwildtuin?

• Is die beskerming van olifante noodsaaklik vir die omgewing en vir die mensdom?

• Het mense die reg om olifante uit te roei?• Is dit raadsaam om die uitdunning van olifante te gebruik as ’n

manier om hul populasiegetalle te beheer?• Het alle mense ’n voorliefde vir olifante?• Het jy al ooit met olifante in aanraking gekom?• Dink jy olifante is hartseer wanneer ’n lid van hul familie doodgaan?

2 Twee moontlike hipoteses kan wees:• Die leerders by my skool is nie ten gunste van die uitdunning van

olifante nie.• Die leerders by my skool is meestal ten gunste van die uitdunning

van olifante.3 Leerders kan na aanleiding van die reaksies op vraag 1 hierbo vrae kies

en aanpas en kan selfs nuwe vrae wat meer gepas is ten opsigte van die uitdunning van olifante byvoeg. Dit is belangrik dat hulle die vrae op so ’n manier stel dat dit “Ja”- of “Nee”-reaksies vereis. Leerders kan ook ’n “Onseker”-opsie byvoeg aangesien sommige van die respondente (medeleerders) onseker mag voel oor hul reaksies op sekere vrae. Dit is verder belangrik dat die vyf vrae wat hulle vir die vraelys kies met die hipotese verband moet hou. Dit is ook belangrik dat die vrae wat hulle gekies het bondig is om die leestyd vir die respondente te verminder. Vir die eerste hipotese wat hierbo gestel word, kan sommige gepaste vrae soos volg wees:• Het jy ’n voorliefde vir olifante?• Het mense die reg om olifante uit te roei?• Is dit raadsaam om olifante uit te dun as ’n manier om biodiversiteit

in die Krugerwildtuin te red? • Indien jy die geleentheid kry, sal jy ’n olifant skiet?• Sal jy deelneem aan ’n veldtog teen die uitdunning van olifante?

VPA Aktiwiteit 10 Gevallestudie: Wetenskap versus etiek (Spesifieke Doelwit 2 en 3)


Wanneer leerders hul vrae gekies het, sal dit ’n goeie idee wees om hulle te vra om hul vrae aan die res van die klas voor te lees sodat die ander leerders voorstelle kan maak om dit aan te pas na gelang van die hipotese, indien en waar nodig. Nadat jy as onderwyser tevrede is dat die vrae gepas is, kan die groepe die vraelys opstel. ’n Voorbeeld word hieronder gegee:

Vraelys oor houdings teenoor die uitdunning van olifante in die Krugerwildtuin

Instruksie: Maak ’n kruisie in die gepaste ruimte vir die antwoord wat jy kies. Ja Nee Onseker

1. Eerste vraag2. Tweede vraag3. Derde vraag4. Vierde vraag5. Vyfde vraag

4 Beplan die tyd en benadering om die vraelys op die speelterrein bekend te stel. Help leerders om gepaste etenstye te kies wanneer die meeste leerders beskikbaar is. Lei die leerders om ook verskeie sones van die speelterrein te kies om te verhoed dat alle groepe op dieselfde leerders konsentreer. ’n Alternatiewe werkswyse is om ’n graad aan elke groep toe te wys, bv. Groep 1 konsentreer op Graad 9-leerders, Groep 2 op Graad 10-leerders, ens.

5 ’n Resultateblad wat die vyf gekose vrae weergee, sal vereis word. Op hierdie blad moet die totale response per vraag aangeteken word, bv.:• Het mense die reg om olifante uit te roei? Ja: 11. Nee: 38.

Onseker: 76 Daar word van leerders verwag om hierdie resultate te gebruik om een

sirkeldiagram vir elke vraag te konstrueer. Die totale getal respondente moet eers bereken word, d.i. in die voorbeeld by punt 5 hierbo:• Die totale getal respondente is 11 + 38 + 7 = 56• Die verhoudingsgetal vir elke subtotaal moet nou bereken word om

dit in ’n segment op die sirkeldiagram weer te gee. Aangesien die sirkeldiagram ’n sirkel van 360º vorm, moet die verhouding van elke subtotaal (segment) van hierdie sirkel bereken word.

Dus:

11 × 360º = 70,7º56

38 × 360º = 244,3º56

7 × 360º = 45º56

• Konstrueer die sirkeldiagram met behulp van ’n gradeboog deur die waardes van die segmente wat hierbo bereken is, te gebruik. Voeg ’n sleutel (in kleur) by, bv. Blou verteenwoordig Ja; Rooi verteenwoordig Nee; en Groen verteenwoordig Onseker.

Ja

Nee

Onseker

Sletuel:


• Teken ’n sirkeldiagram vir elkeen van die vyf vrae op die vraelys om die resultate aan te dui.

7 Dui die meeste response aan dat die groep se hipotese verwerp of aanvaar word? Die antwoord hierop kan slegs “Ja” of “Nee” wees. Op grond van hierdie bevinding moet ’n gevolgtrekking nou gemaak word.

8 Hoe kan hierdie ondersoek verbeter word om meer betroubare resultate te lewer? Bied aan die hele klas die geleentheid vir bespreking om voorstelle te maak asook om die probleme wat hulle moontlik tydens die verskeie stappe van die ondersoek ervaar het, uit te lig.

Leerdersboek bladsy 3001 Vorms van habitatvernietiging kan die volgende insluit: swaar

voetverkeer, vloedskade van dakafvoerpype, brandskade, kaal kolle wat agtergelaat word waar bakstene vir ’n lang tydperk opgestapel was, die verwydering van plantegroei en dan word kaal kolle agtergelaat, en dies meer. Hierdie is slegs ’n paar voorbeelde van verskeie moontlike oorsake.

2 Die gebied kan in die pionierstadium van suksessie wees indien die plante wat die grond bedek klein is en laag groei, dikwels kruipplante, en geharde pionieronkruid. Nog ’n eienskap van die pionierstadium is die gebrek aan diversiteit onder plantspesies. Indien die gebied in die sekondêre stadium van suksessie is, kan groter plante na verwagting die pionierspesies in die proses vervang. In hierdie geval kan ’n groter verskeidenheid van spesies verwag word.

3 Hierdie pionierplante verskil van streek tot streek regoor die land. Verwag om meestal onkruid en vreemde indringerspesies te vind wat aangepas is om bestand te wees teen fel sonlig, wind en uitdroging. Kyk uit vir aanpassings, bv.: • diep deurdringende penwortels soos byvoorbeeld in perdeblomme.

Hierdie aanpassing is om die probleem van droë bogrond die hoof te bied, en eerder staat te maak op water wat baie dieper in grond is.

• plat kruipplante, bv. varkenskos, is ’n aanpassing wat die plant bestand maak teen sterk winde op die oppervlak

• klein blaartjies het ’n kleiner oppervlakarea om die waterverlies vanweë transpirasie te beperk

• dik selwande op blare en stingels verminder die waterverlies vanweë verdamping

• taai maar buigbare stingels en/of blaarstingels wat in die wind kan swaai is ’n aanpassing om te verhoed dat die stingels breek

• behaarde oppervlakke op blare en stingels vang die water van die oggenddou op en skep dus ’n klam mikro-klimaat vir hierdie ontblote pionierplante

Sommige van die mees algemene pionieronkruid wat gewoonlik in alle provinsies voorkom, sluit in kalkoenslurp, knapsekêrels, suring asook perdeblomme en varkenskos wat vroeër genoem is.

4 Sekondêre koloniseerders is gewoonlik groter plante as pioniers, bv. kakiebos, wildehawer, verskeie grasspesies, steekappel. ens. Vra die plaaslike boerekorporasie (landbousentrum) vir tegniese brosjures wat die onkruid lys en beskryf wat in die algemeen in jou gebied voorkom. Vra ook ’n toegewyde tuinier wat deel is van jou personeel om te help om die plante te identifiseer. Daar word dikwels na sekondêre koloniseerders verwys as “nurse plants” omdat hulle beskutting en humus (teelgrond) vir die nuwe plante bied wat in hul skaduwee ontkiem.

VPA Aktiwiteit 11 Sekondêre suksessie (Spesifieke Doelwit 2)


5 As onderwyser kan jy dit oorweeg om dit die begin te maak van ’n langtermyn- jaarlikse rekord van suksessie van die geselekteerde area by jou skool. Laat die leerders ’n aantekening maak van die voorkoms van die grond en die plante wat die grond bedek soos dit tans voorkom. Help leerders om rekord te hou van die samestelling van die plantspesies wat tans voorkom om dit sodoende met nuwe plante te vergelyk wat in latere jare sal voorkom. ’n Rekord van hoe die spesies tydens die suksessieproses by jou skool verander, sal dus beskikbaar wees om die opvolging van stappe in die suksessieproses te illustreer. ’n Suksessiedagboek word sterk aanbeveel vir volgehoue inskrywings oor die ontwikkelingstadiums in die suksessieproses in die daaropvolgende jare. Die groep met die beste beskrywing kan vereer word deur hul werk in die suksessiedagboek aan te teken.

6 Leerders met kamera’s/selfone kan foto’s neem om rekord te hou van die verspreiding van plantspesies. Die beste foto’s (goeie en verteenwoordigende illustrasies) kan by die suksessiedagboek gevoeg word. Bied leerders ook die geleentheid om tekeninge te maak van pionier- en sekondêre spesies met beskrywende byskrifte om die aanpassings uit te lig. Plantafdrukke kan ook nog ’n manier wees om rekord te hou van plante in die gebied wat vir suksessie ondersoek word.

7 Laat elke groep al die inligting van punte 1 tot 6 wat tot dusver ingesamel is in ’n bondige verslag saamvat om die mikro-landskap en suksessiestadium van die geselekteerde area te beskryf.

8 Skeduleer hierdie besoeke sodat dit met die verandering van die seisoene saamval en laat die leerders die veranderinge in die plante se voorkoms, gedrag en verspreiding aanteken. Jaarlikse plante kan doodgaan en weer tydens die volgende seisoen hul verskyning maak, ander plante kan van kleur verander, vrugte en sade dra en dies meer.

9 Voeg voetnotas oor die veranderinge by die jaarlike verslag in die suksessiedagboek.

10 As ’n formele tuiswerkoefening, kan jy elke leerder vra om sy of haar eie algehele verslag te skryf oor die waarnemings wat hulle tot dusver oor die suksessieproses gemaak en aangeteken het. Die inhoud en kwaliteit van hierdie individuele verslae sal jou as onderwyser in staat stel om die leerder se begrip van die suksessieproses te assesseer. Dit sal jou dus die geleentheid bied vir formele assessering en remediërende optrede.

Oorweeg die volgende wenk:’n Lonende oefening sal wees om ’n ekologie-poel naby jou klaskamer of laboratorium te bou. Skep ’n vlak kant wat baie geleidelik tot in die middel van die poel skuins loop. Stel Graad 11-leerders as leiers aan wat moet seker maak dat die poel met water gevul bly en dat alle rommel wat moontlik daarin kan beland gereeld verwyder word. Moenie ’n tuin rondom die poel skep nie om natuurlike suksessie sy gang te laat gaan. Die leerders word nou die geleentheid gebied om die suksessie van plante wat op land groei rondom die buiterand van die poel te aanskou, sowel as die suksessie van waterplante op die geleidelike helling binne-in die poel.


Leerdersboek bladsy 3071 • Verbeterde mediese tegnologie, saam met ’n verlaging van

kindersterftes en toename in die aantal mense wat tot ’n gevorderde ouderdom leef.

• Mielies en ander grane met hoë energie wat vorige graangewasse met lae energie vervang.

• Industriële revolusie wat produktiwiteit van goedere en dienste verhoog.

• Die Groen Revolusie – verbeterde boerderypraktyke, gebruik van bemestingstowwe en plaagdoders wat oesopbrengste verbeter.

• Verbeterde sanitasie en watervoorraad, wat die verspreiding van oordraagbare siektes verhoed.

2 Mense het die verstandelik vermoëns en tegniese vaardighede om hul omgewing die radikaalste aan te pas om hul eie behoeftes te bevredig. Geen ander spesie is in staat om hul omgewing tot dieselfde mate te verander nie.

3 Suid-Afrika is steeds ’n ontwikkelende land omdat ons nog nie demografiese oorgang beleef het nie. Ons sal dít net bereik as ons ’n geboortesyfer vestig wat nie die sterftesyfer oorskry nie en ’n konstante en gebalanseerde verhouding tussen immigrasie en emigrasie handhaaf.

4 a Die bestendige afname in die geboortesyfer sal uiteindelik die bevolkingsyfer laat afneem, maar die positiewe gevolge hiervan sal eers na ’n paar geslagte ervaar word. Dit is omdat ons steeds grootliks ’n jong nasie is met ’n groot aantal mense wat steeds op reproduktiewe ouderdom is of in die nabye toekoms reproduktiewe ouderdom gaan bereik. Gevolglik word verwag dat die bevolkingsyfer binne die volgende 20 jaar aansienlik gaan styg.

b Tekorte aan water, ruimte en voedsel sal toeneem. Omgewings-hulpbronne is reeds onder druk en sal onder verdere druk geplaas word, veral weens habitatvernietiging, meer besoedeling en die verlaging in die gehalte van ekologiese dienste. Die ekologiese dienste wat vars lug verskaf (fotosintese) en dié wat skoon water verskaf (gesonde vleilande en funksionele waterkringlope) sal waarskynlik verder agteruitgaan.

5 a 7,8 miljard in 2020b Intensiewe boerdery en genetiese ingryping van gewasse en lewende

hawe om produktiwiteit te verhoog.c Die globale bevolking sal dan 10 miljard mense wees. Enige aantal en

verskeie redes kan as ’n antwoord gegee word. Jy word aangeraai om die antwoorde op die meriete van wetenskaplike redenering, gebaseer op beskikbare inligting, te evalueer. Voorbeelde: Dit kan moontlik wees as daar ’n grootskaalse verandering na ’n vegetariese leefstyl is of as nuwe innoverende landboumetodes soos vertikale boerdery die norm raak.

Aktiwiteit 12 Globale menslike bevolkingsgroei (Spesifieke Doelwit 1 en 3)


Leerdersboek bladsy 3091 Geboorte- en immigrasiesyfer laat die bevolkingsgrootte toeneem;

sterfte- en emigrasiesyfer laat dit afneem.2 Dravermoë, wat beteken die somtotaal van ondersteunende ekologie

hulpbronne beperk verdere groei. Digtheidsaf hanklike faktore, bv. beskikbare voedsel en ruimte, beperk populasietoename. Digtheidsonaf hanklike faktore, bv. strawwe droogte, kan populasiegrootte dalk verlaag. Kompetisie vir beperkte hulpbronne, wat moontlik tot dood of emigrasie kan lei. Territorialiteit beperk die aantal individue wat in ’n spesifieke ekosisteem kan oorleef. Predasie verlaag die prooipopulasie, wat op sy beurt die grootte van die predatorpopulasie beperk.

3 Nuttig vir die volgende: a Wildbestuurders op ’n wildplaas om die verhouding te assesseer

tussen predator- en prooigetalle wat in die beperkte terrein van die plaas losgelaat en onderhou kan word

b Skaapboere kan hul vee meer doeltreffend onderhou deur hulle te beskerm, deur byvoorbeeld Anatoliese skaaphonde aan te hou, en deur groot populasies van byvoorbeeld dassies op kliprante te volhou.

c Mariene bioloë om die verhouding vas te stel tussen predator- tot prooivisse wat in die tenk aangehou kan word.

4 Intraspesifieke kompetisie kom voor tussen lede van dieselfde spesie wat meeding vir dieselfde beperkte hulpbronne, bv. voedsel, skuiling, ruimte, nesmaakplekke of gebiede om hul kleintjies groot te maak. Interspesifieke kompetisie kom voor wanneer lede van verskillende spesies meeding vir dieselfde hulpbronne. Kompeterende uitsluiting is ’n gespesialiseerde vorm van interspesifieke kompetisie. Dit is kompetisie tussen twee naverwante spesies wat dieselfde habitat en nis beset, bv. twee Paramecium-spesies. Die sterker spesie sal toeneem in getalle terwyl die swakker spesie moontlik uiteindelik sal verdwyn. (Dieselfde geld vir twee tuinkruie, dille en vinkel, en dus sal tuiniers hulle nooit in dieselfde bedding plant nie.) Hulpbronverdeling is nog ’n gespesialiseerde vorm van interspesifieke kompetisie. In hierdie geval het spesies wat om dieselfde hulpbron meeding die probleem opgelos deur in naburige nisse in te beweeg, bv. motte (naginsekte) en bye (daginsekte) wat dieselfde blomspesies bestuif, of verskillende hoogtes vir plante in ’n woud (ruimtelik).

5 Tel, bv. sensus van mense van deur-tot-deur of tel van individue op lugfoto’s, bv. olifante in ’n wildreservaat.

6 Die merk–h ervang-tegniek: Hierdie metode is geskik vir groot populasies van mobiele diere. Eers word ’n sekere aantal diere gevang, gemerk en dan vrygelaat. Kort hierna word ’n groter aantal gevang. Hierdie totale word dan in die Petersen-indeks gebruik, vergelyking N = M × C Rom die geskatte populasiegrootte, N, te berekenDie kwadraat-steekproefnemingmetode verdeel die studiegebied in ’n telrooster wat verskeie kwadrate bevat. ’n Paar kwadrate word lukraak



gekies en die aantal individue in elke kwadraat getel. Daarna word die gemiddelde aantal individue per kwadraat bereken. Hierdie gemiddelde kan nou vermenigvuldig word met die totale aantal kwadrate in die telrooster vir die gebied om die geskatte populasiegrootte in die gebied te gee.

7 Vergelyk logistiese en geometriese groei: a

b Die lewensverwagting van ’n populasie wat ’n logistiese groeipatroon toon, is relatief lank, bv. 70 of meer in sommige menslike bevolkings. Die lewensverwagting van ’n populasie wat ’n geometriese groeipatroon toon, is baie korter, bv. die meeste insekte.

8 Primêre suksessie (opeenvolging) kom voor op ’n nuutgevormde oppervlak, bv. ’n eiland wat as gevolg van vulkaniese aktiwiteit in die oseaan verrys het. Dit is ’n lang, uitgerekte proses wat moontlik honderde of miljoene jare kan duur en kolonisering word gewoonlik deur korsmosse en mosse begin, wat grond skep. Sekondêre suksessie kom voor op plekke waar plantegroei verwyder is. Dit vereis minder tyd omdat die grond reeds gevorm het, hoewel dit in droë gebiede moontlik honderde jare kan neem vir plantegroei om die eertydse ekosisteme te hervestig. Kolonisering word begin deur geharde pioniers uit omringende ekosisteme, of uitheemse indringeronkruide.

700

500

300

100

0 10 20Tyd

Popu

lasie

groo

tte

600

400

200

eksponensiële fase

sloerfase

afnemende fase

ewewigfasedravermoë (K)

Logistiese (sigmoïed of S-vormige) kromme

70

50

30

10

0 5 10Tyd

popu

lasie

groo

tte

60

40

20

geometriese groeifase

sloerfase

Geometriese (eksponensiële of J-vormige) kromme


9 Die kenmerkende buitelyn van ouderdomspiramide van:a

b

c

vroulik80+ 75–79 70–74 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14

5–9 0–4

Oud

erdo

m (i

n ja

re)

6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6Miljoene

manlik

Ontwikkelende lande

post-reproduktief

reproduktief

pre-reproduktief

Sleutel:

post-reproduktief

reproduktief

pre-reproduktief

Sleutel:

vroulik80+ 75–79 70–74 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14

5–9 0–4

Oud

erdo

m (i

n ja

re)

Miljoene

manlik

VSA 2005

12 10 8 6 2 0 4 6 8 10 124 2

80+ 75–79 70–74 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14

5–9 0–4

6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6

Oud

erdo

m (i

n ja

re)

Miljoene

vroulikmanlik

Ontwikkelde lande

post-reproduktief

reproduktief

pre-reproduktief

Sleutel:


Dié eenheid bevat van die belangrikste lewenslesse wat leerders tydens hul skoolopleiding sal teëkom. Aspekte van alle afdelings kan leerders teneergedruk laat, maar hulle ook inspireer indien dit op so ’n manier aangebied word dat dit leerders help om te besef dat hulle die mag het om die wêreld rondom hulle op ’n positiewe manier te verander. Om so ’n omvattende onderwerp in so ’n kort tyd te behandel, sal uitdagend vir jou én die leerders wees. Probeer DVD’s of video’s opspoor wat verband hou met die onderwerpe wat jy onderrig. So kan leerders se begrip van die inhoud verdiep word en kan hulle dit in ’n wyer konteks beleef. Oorweeg ook ’n paar kort ysbrekers wanneer situasies vereis dat die gemoedere bietjie opgevrolik moet word, bv. ’n sessie van tien minute waartydens van leerders verwag word om bufferplakkers te ontwerp met ’n nuttige of bewusmakingswenk ten opsigte van aanpassings vir klimaatsverandering. In hierdie eenheid word deurlopend verwys na verskeie stadiums van menslike ontwikkeling. Dit sal moontlik nuttig wees om die grafiek hieronder met leerders te deel. Dit sal help om omgewingskwessies in die geskiedkundige konteks van die sleutelstadiums van menslike ontwikkeling te plaas.

Die menslike bevolkingsontploffing van een individu tot 11 miljard individue teen die einde van 2100

DIE ATMOSFEER EN KLIMAATSVERANDERINGDie volgende aktiwiteit is ’n oriënteringsaktiwiteit om leerders te laat nadink oor die impak van leefstyl op die omgewing. Omdat daar so baie veranderlikes is in die vier leefstyle wat beskryf word, kan daar nie enige reg of verkeerde antwoorde op die vrae wees nie. Dit is eintlik leerders se vaardighede in analisering en evaluering in terme van kweekhuisgasse (KHG’s) wat in hierdie aktiwiteit belangrik is. ’n Klasbespreking behoort op die voltooiing van die aktiwiteit te volg met die oog op ’n uitruiling van idees en ontwikkeling van verdere insig oor die “koste” vir die omgewing van verskillende leefstyle.

EENHEID 2 Menslike impak op die omgewing

KWARTAAL 4


Jagter-versamelaars Landbourevolusie

Mito

chon

dria

le E

va

Vers

adig

ings

bevo

lkin

g re

gdeu

r Afri

ka

Mak

mak

ing

Gro

ei v

an st

ede

Ont

dekk

ing

van

skrif

Ont

dekk

ing

van

druk

pers

Wet

ensk

aplik

e re

volu

sie

Indu

strië

le re

volu

sie

Med

iese

revo

lusie

El

ektr

onik

a-re

volu

sieDie menslike bevolkingsontploffing van 1 individu tot 6 miljard individue

GLOBALE UITSTERWING EN DIE SESDE UITSTERWING

140

000

45 0

00

5 20

0 0

1454

AD 1800

1900

2000

2100AD

11 0

00

Men

slike

bev

olki

ng

Kolonisering van Afrika (ongeveer

100 000 jaar)

Kolonisering van die res van die

wêreld (ongeveer 30 000 jaar)

1 Individu 50 000 5 miljoen 500 miljoen1 miljard

1,6 miljard

6 miljard

11 miljard

Vers

adig

ings

bevo

lkin

g re

gdeu

r die

wêr

eld

Bron: The Enviropaedia, Mei 2004. ECO-LOGIC Publishing CC. Tel: 021 786 4311. E-pos: [email protected]


Leerdersboek bladsy 312Moontlike antwoorde:1 Vyftien vlugte; groot motor en yslike afstand afgelê; twee vlugte;

tegnologie en dienste; groot verbruik, verbruik hulpbronne met diskresie; baie elektrisiteit; gebruik elektrisiteit spaarsamig; eet selde vleis; openbare vervoer; reis nie baie nie; hout vir kosmaak; herwonne boumateriaal; kweek eie groente.

2 Vir 15 vlugte, groot motor en yslike afstand afgelê, en twee vlugte: reis minder, deel rygeleenthede. Gebruik infrastruktuur van openbare vervoer, vervang kort motorritte met fietsry, ry met klein motorfiets of stap. Vir tegnologiese toestelle en groot verbruik: skaf net die noodsaaklike aan.

3 Plaaslike vervaardigde voedsel, produkte en dienste: Voordele: klein koolstofvoetspoor, minder rondreis, varser produkte, minder bergingsbehandeling, ondersteun plaaslike verskaffers, ens. Nadele: Jy sal moontlik nie die nodige items, bv. onderdele vir gesinsmotor, noodsaaklike medisyne, ens., kan kry nie. Invoer van goedere:

Voordele: stimuleer die wêreldekonomie en kan ander ontwikkelende lande help omdat ons van ander Afrikalande invoer. Nadele: Groot koolstofvoetspoor.

4 Die regering kan die volgende doen:a ’n Beter vervoerinfrastruktuur beplan, bv. busse en treine om almal te

pas, fietsbane in elke stad en dorp, ens.b Staatsgeboue met sonkragstelsels en gryswaterstelsels toerus,

sementgebaseerde beton verminder en meer glas- of herwonne/organiese hernieubare boumateriale gebruik. Hulle kan meer energiedoeltreffend wees deur natuurlike lig te gebruik om die gebruik van elektriese ligte in die dag te verminder, alleenlik LED-ligte gebruik, waterbesparende toestelle op krane aanbring, ens.

c Hou by die Kioto-protokol se SOM-mandaat om hernubare hulpbronne (son, wind, water en biomassa) te gebruik en af hanklikheid van steenkool, ander fossielbrandstowwe en kernkrag vir elektrisiteit te verminder. ’n Bondige opsomming van die Suid-Afrikaanse beleidsdokument, gebaseer op die Kioto-protokol, word hieronder gegee. Dit is vir jou eie inligting en om met jou leerders te deel. ’n Aantal opmerkings is bygevoeg. Hierdie is ’n nuttige dokument met praktiese riglyne vir aanpassing by klimaatsverandering. Bestel die oorspronklike weergawe van hierdie Witskrif oor Suid-Afrika se strategieë van die Departement van Omgewingsake en Toerisme via die internet.

Aktiwiteit 1 Die koolstofvoetspoor van verskillende sosio-ekonomiese groepe (Spesifieke Doelwit 1 en 3)

SuidAfrikaanse regeringstrategieëBaie omgewingstrategieë bestaan en is tans in werking in Suid-Afrika. Dit sluit ’n Suid-Afrikaanse Klimaatsveranderingstrategie in om ons voor te berei om by klimaatsverandering aan te pas. HulplynDepartement van Omgewingsake en Toerisme (DOT)Privaatsak X447, Pretoria 0001Tel: 012 – 310 2911Faks: 012 – 322 2682www.environment.gov.za


Die nasionale klimaatsveranderingresponsstrategie vir SuidAfrikaSuid-Afrika mik daarna om vrystellings van kweekhuisgasse (KHG’s) teen 2012 met 21 ton te verminder. Aangesien Suid-Afrika ’n ontwikkelende land is (’n sogenaamde nie-Anneks 1-land), is ons ’n tydperk van grasie gegee voor werklike streng maatreëls in plek gestel word. Dit is om Suid-Afrika die geleentheid te gee om sy ekonomie te versterk ten einde armoede uit te wis. Suid-Afrika se ekonomie is erg af hanklik van mynbou en die produksie en uitvoer van steenkoolprodukte, en gevolglik is ’n tydperk van toegeeflikheid van 1997 tot 2012 gegee voordat strenger maatreëls ingestel word.

’n Aantal sleutelfokusgebiede in die Nasionale Klimaatresponsstrategie word hieronder uitgestippel, met ’n paar opmerkings bygevoeg:1 Ondersteuning van nasionale en volhoubare ontwikkeling: As

voorbeeld: nuwe HOP-huise, nuwe nywerhede, ander behuisings-projekte, straatligte, ens. kan met sonpanele toegerus word in plaas van om net konvensionele elektrisiteit te gebruik. Nuwe fabrieke behoort ook toegerus te word met toestelle wat verhoed dat KHG’s in die atmosfeer vrygestel word. Elke nywerheid moet ten volle verantwoordelik gehou word vir hul impak op die omgewing en daarvolgens rehabiliteer, skoonmaak en neutraliseer.

2 Aanpassing by klimaatsverandering: Suid-Afrika het die gesondheid-sektor, mielieverbouing, plant- en dierebiodiversiteit, waterbronne en landbou as hoërisikogebiede geïdentifiseer. Hierdie hoërisikogebiede moet alternatiewe maniere soek om die negatiewe gevolge van aardverwarming te oorkom. Provinsies waarin daar byvoorbeeld nie dikwels cholera, malaria, bilharzia en gastroënteritis voorkom nie, behoort hul gesondheidsdienste voor te berei om moontlike uitbrekings van dié siektes in die toekoms te behandel en te voorkom. Bewaringspraktyke behoort die boerderypraktyke te vervang wat tans baie af hanklik van fossielbrandstowwe is en wat die grond verander. Toekomstige boerdery moet met dieselfde intensiteit op water- en biodiversiteitkwessies fokus as tans op voedselproduksie. Elke gemeenskap behoort ’n reddingsplan in plek te hê vir hewige oorstromings, droogtes, brande, siektes, hongersnood, ens. Bemagtigingsprogramme en opleidingswerkwinkels behoort alle burgers in elke gemeenskap te betrek.

3 Ontwikkeling van programme vir volhoubare energie: Suid-Afrika moet in die rigting van skoner ontwikkelingstegnologie beweeg. Dit sluit in die aanvaarding van die Skoon Ontwikkelingsmeganisme voorgeskryf deur die Kioto-protokol. Ons moet ons huidige vrystellings van CO2, N20 (distikstofmonoksied) en CH4 (metaan) drasties verlaag. Baie meer navorsing oor alternatiewe tegnologieë word benodig, veral oor die oorskakeling van sonlig, wind, waterbeweging, geotermiese faktore en afval na elektrisiteit. Die huidige houding van “ons hou aan om elektrisiteit gebaseer op steenkool en kernkrag te gebruik en beoog om dit te verhoog omdat ons vertroud is daarmee, dit verstaan en dit kan doen” is nie omgewingsvolhoubaar nie.

4 Voldoening aan internasionale verpligtinge: Suid-Afrika het die Verenigde Nasies se Raamwerkkonvensie oor Klimaatsverandering en die Kioto-protokol onderteken en dit beteken ons nywerhede, insluitend landbou en ander sektore, is verplig om kweekhuisgasvrystellings te verminder. Daar word van nywerhede vereis om rekord te hou van huidige vrystellings en hul gevolge op die omgewing en dit aan die Verenigde Nasies se Databank se stuur.

5 Integrasie van klimaatsrespons in regering: Alle staatsdepartemente moet saamwerk in ’n gesamentlike poging om vir die impak van klimaatsverandering voor te berei. Tans werk hierdie departemente grootliks in afsonderlike “silo’s”. Aangesien die Departement van


Onderwys ook ’n staatsdepartement is, kan hulle moontlik bydra deur toekomstige skole op so ’n manier te ontwerp dat die minimum elektrisiteit en ander hulpbronne benodig word. Dieselfde geld vir hospitale, gevangenisse en alle ander sektore.

6 Plaaslike wetlike verpligtinge: NEMA (Wet op Nasionale Omgewingsbestuur) is ’n oorkoepelende wet wat as ’n riglyndokument vir die ontwikkeling van oorblywende omgewingswetgewing dien. Klimaatsverandering word aangespreek in die Witskrif oor Geïntegreerde Besoedeling- en Afvalbestuur, en ook in die Witskrif oor ’n Nasionale Waterbeleid vir Suid-Afrika. Die nuwe Wet op Nasionale Omgewingsbestuur: Luggehalte hanteer kweekhuisgasvrystellings. Hierdie beleidsdokumente behoort noodsaaklike leesstof vir mynontwikkelaars, eiendomsontwikkelaars, nyweraars en leiers in ander sektore van die samelewing te word wat steeds ekonomiese en persoonlike gewin bo volhoubare ontwikkeling voorstaan deur voort te gaan met die vernietiging van lewensonderhoudende ekologiese dienste.

7 Klimaatsverandering se verband met opvoeding en opleiding: Omgewingsopvoeding is in ooreenstemming met die regering se opvoedingsbeleid in elke vak in die skoolkurrikulum geïntegreer. Spesiale dae/weke soos Nasionale Atmosfeerweek, Wêreldomgewingdag, Boomplantdag, Biodiversiteitsdag en Wêreld-meteorologiedag behoort ’n betekenisvolle deel van die skoolkurrikulum te word. Hierdie dae kan gebruik word om leerders op hoogte te bring van die huidige staat van die omgewing en hulle sover te kry om saam te werk in toekomstige aksieplanne wat betref kwessies van bewustheid, aanpassing en volhoubaar leef.

Leerdersboek bladsy 3151 Met verwysing na die koolstofsiklus:

Plante absorbeer CO2 vanuit die atmosfeer deur fotosintese en berg dit in hul weefsels as ’n bron vir groei, voortplanting, ens. Dit verlaag die konsentrasie van CO2, en dus die hoeveelhede kweekhuisgasse in die lug. Terselfdertyd word O2 vrygestel in die atmosfeer. Ontbossing (die verwydering van woudplante) verwyder natuurlike CO2-filters, en dit lei tot ’n opeenhoping van CO2 in die atmosfeer. Die CO2 wat vrygestel word deur lewende hawe, fabrieke, nywerhede en voertuie kan nie in ontboste gebiede voldoende deur fotosintese verwyder word nie.

2 Suid-Amerikaanse woude word vinnig vernietig om plek te maak vir groot beesplase en palmolieplantasies. Hierdie ontbossing is die gevolg van ’n groeiende vraag na beesvleis, veral uit vinnig ontwikkelende lande soos China.

3 a–b Woudvloere het normaalweg ’n dun lagie bogrond wat ferm deur bome en struike se wortels in plek gehou word. Wanneer ontbossing plaasvind, word hierdie dun lagie bogrond vinnig weggespoel, wat die ondergrond kaal laat. Die ondergrond word ook mettertyd weggespoel, wat dongas en ander erosieskade laat. Die grond wat oorbly is onvrugbaar, voedingstofarm en gekompakteer. Dit is nie geskik vir enige vorm van boerdery nie en dit kan moontlik honderde jaar vir die bogrond neem om weer te vorm.

4 Wanneer dit reën, word die water wat in die grond insypel deur plantwortels geabsorbeer. Hierdie water beweeg deur die plant en word later geleidelik deur transpirasie in die atmosfeer vrygestel. Hierdie damp versamel stadig in wolke en presipitasie (reën, hael, sneeu) kan dalk volg.

Aktiwiteit 2 Ontbossing (Spesifieke Doelwit 1)


Bome en struike is dus belangrike pompe om water in die ekosisteem in sirkulasie te hou. Verder skep die wortels van plante ’n sponseffek in die grond en absorbeer stadig water vir die bome. Sonder plante loop water bloot teen die hellings af in riviere in en daarlangs na die see – verlore vir die ekosisteem.

5 Daar word gehoop dat leerders inheemse woude kies, maar indien ’n leerder ’n oortuigende argument aanvoer dat uitheemse bome aangeplant moet word, moet dit op meriete aanvaar word.

6 Hier is net sommige van baie opsies:a Boere: bemesting in stede van ploeg; tussenverbouing met inheemse

bome (agrobosbou); herstel van vleilande, ens. b Huiseienaars: skep en onderhou ’n komposhoop/houer; omring

huis met bome en struike; plant eie vrugtebome en groente; bedek gedurig met blare en moet nooit tuingrond omspit nie (verwoes grondstruktuur en ontbinders).

c Skole: soos vir huise, maar ook – skep ’n vleiland, klein woud, voëltuin, rotstuin, ens. op skoolterreine wat groot genoeg hiervoor is.

7 Die stikstofsiklus:a Bome en struike met stikstof bindende bakterieë kan atmosferiese

stikstof absorbeer en omskakel in nitrate om grond meer vrugbaar te maak vir oorblywende bakterieë en ontbinders om in te beweeg, wat stikstof terug in die siklus plaas.

b Die antwoord op vraag 7 a verduidelik hoe natuurlike nitrate in die grond ingebring kan word. Sommige oesgewasse en vrugtebome sal bykomende kompos of ander bemestingstowwe nodig hê.

c Wortels van plante skep ’n sponseffek in die grond soos hulle deur die gronddeeltjies boor. Dit bring mee dat grond verkrummel en maak die grond poreus genoeg om water te absorbeer en te hou. Boomwortels kan dan geleidelik hierdie water absorbeer. Sonder plante vloei water bloot teen hellings af en veroorsaak versnelde erosie van bo- en ondergrond.

8 Woudbome, struike en grondbedekkers fotosinteer, respireer en transpireer almal. Wanneer hulle vrek, word hul reste voedsel vir ontbinders. Hierdie metaboliese prosesse laat koolstof, suurstof en waterdamp deur die ekosisteem sirkuleer. Stikstof bindende bakterieë in sommige woudplante hou ook stikstof aan die sirkuleer.

Leerdersboek bladsy 316Die KABV-dokument verwys spesifiek na die kweekhuiseffek sonder om besonderhede oor kweekhuisgasse te vra. Die volgende inligting sal nuttig wees wanneer die gehalte van leerders se antwoorde geassesseer word.

Aktiwiteit 3 Wat is die kweekhuiseffek? (Spesifieke Doelwit 1) (Formele Assesseringstaak)

Kweekhuisgasse – waar kom hulle vandaan?Wêreldwyd het lugbesoedeling vererger weens die toenemende gebruik van fossielbrandstowwe, veroorsaak deur ’n toename in die aantal motors, ander padvoertuie en veral lugvaartuie en skepe. Die kombinasie van vinnige ekonomiese ontwikkeling, ’n styging in verbruikersdruk en die nywerhede om dit te ondersteun, asook ’n groeiende wêreldbevolking, het die kweekhuiseffek oor die afgelope honderd jaar versnel. Afgesien van hul effek op aardverwarming is baie kweekhuisgasse verantwoordelik vir ’n reeks asemhalingsiektes soos brongitis, longontsteking, asma, ander asemhalingsinfeksies en longkanker


Antwoorde op vrae:1 Sonenergie met kort golflengtes dring maklik deur al die lae van die

atmosfeer. Hierdie strale verhit die aardoppervlak, word deur plante vir fotosintese gebruik, asook vir ander ekologiese dienste. Party van die strale word na die atmosfeer teruggekaats as strale met lang golflengtes. Normaalweg sal bykans al hierdie strale weer na die buitenste ruimte terugkeer, maar omdat kweekhuisgasse veroorsaak dat die atmosferiese lae digter as normaalweg word, kan nie al hierdie langgolfstrale deur die mesosfeer of stratosfeer dring nie en word hulle dus na die aarde

Hierdie is sommige van die kweekhuisgasse:1 Koolstofdioksied: CO2 maak tot 50% van die aarde se kweekhuisgasse

uit. Dit word in die atmosfeer vrygestel deur die verbranding van fossielbrandstowwe, bv. steenkool, petrol en diesel. CO2-vlakke het sedert die begin van die industriële revolusie met 25% gestyg. Daar word verwag dat die vlakke teen 2050 sal verdubbel. Elektrisiteitsopwekking, motors, nywerheidsaanlegte, skepe, vliegtuie, brande, ontbossing en so meer dra almal tot ’n styging in CO2 by. Suid-Afrika is die wêreld se derde grootste vrysteller van koolstofdioksied!

2 Metaan (CH4): Hierdie gas word vrygestel deur beeste, opvulterreine, rysvelde, verbranding van enige organiese materiaal, steenkoolontginning en verspreidingstelsels van natuurlike gas. Metaan dra 20% tot aardverwarming by.

3 CFK’s (chloorfluoorkoolstowwe) en HFK’s (hidrofluoorkoolstowwe): As gevolg van die Montreal-protokol, wat Suid-Afrika in 1990 geteken het, het CFK-vrystellings dramaties afgeneem, maar daar word nogtans verwag dat die CFK-vlak sal aanhou styg om teen 2030 30% van die aarde se kweekhuisgasse uit te maak.

4 Stikstofoksiede, bv. distikstofmonoksied (N2O) en stikstofdioksied (NO2) is neweprodukte van kunsmis, brandende organiese materiaal, fossielbrandstowwe en die vervaardiging van sintetiese materiale soos nylon. Tans is dit verantwoordelik vir sowat 6% van die kweekhuiseffek, met ’n toename van sowat 0,5% per jaar.

5 Waterdamp, in die vorm van mis, dra ook tot aardverwarming by. Wanneer mis met besoedelende stowwe in die lug meng, vorm ’n digte laag rookmis. Rookmis lê in ’n laag oor stede, nedersettings en nywerheidsgebiede en veroorsaak temperatuurinversies. Die resultaat is dat hitte onder die rookmislaag vasgevang word.

6 Oppervlakosoon in die troposfeer is verantwoordelik vir 12% van die kweekhuiseffek. Hierdie laevlak-osoon, naby die oppervlak, is ’n besoedelende stof wat plant- en dierweefsel beskadig en menslike siektes veroorsaak. Laevlak-osoon (“fotochemiese rookmis”) vorm wanneer sonlig chemiese reaksies tussen stikstofoksiede, swaeloksiede, koolwaterstowwe en ander chemikalieë veroorsaak. Die meeste van hierdie chemikalieë kom van nywerheids- en ontbrandingsprosesse, en motorvoertuie. Hoe hoër die digtheid van motors in ’n stad, hoe hoër die vlak van oppervlakosoon in die gebied. Hierdie gasse dra ook aansienlik by tot die vorming van suurreën – ’n toenemende omgewingsprobleem in Suid-Afrika.

7 Ander kweekhuisgasse in kleiner hoeveelhede: Waterdamp, in die vorm van mis of rookmis, dra tot aardverwarming by deur hitte te absorbeer en ook deur temperatuurinversies oor stede en nywerheidsgebiede te veroorsaak. Die gevolg is dat hittestrale onder die rookmislaag vasgevang word. (Rookmis is rook en ander besoedelende stowwe, gemeng met mis.)


toe teruggekaats of bly hulle in die troposfeer naaste aan die aarde vasgevang. Onder normale toestande hou die kweekhuisgasse die aarde se temperatuur by vlakke waar alle lewensvorme kan floreer. As die konsentrasie van kweekhuisgasse in die atmosfeer egter styg, word meer hitte-energie vasgevang, sodat die gemiddelde temperatuur van die aarde stelselmatig verhoog.

2

Die leerder se diagramme behoort die items wat in hierdie diagram vertoon word, in te sluit.

3 Die kweekhuiseffek is ’n natuurlike verskynsel wat die omgewingstemperatuur wat nodig is om lewe in al die aarde se ekosisteme in stand te hou, handhaaf. Sonder hierdie effek sou die aarde bevrore gewees het, met ’n gemiddelde temperatuur van –17 °C. Dit is

Mesosfeer

Stratosfeer

Troposfeer

Aarde se oppervlak

kortgolf-sonstrale (vanaf die son)

langgolflengte-hittestrale wat na die aarde

terugweerkaats

ontbossing – geen bome wat CO2 kan

absorbeer nie

CO2, CFK's en stikstofoksiede afkomstig van nywerhede

rookmislaag oor stede vang hitte vas

stede en motors stel CO2 en osoon vry beesplase stel metaangas en stikstofoksiede vry

CO2 van vliegtuig

Die kweekhuiseffek


te koud om die bekende lewensprosesse op aarde in stand te hou, omdat ensieme, proteïene en ander makromolekules baie hoër temperature nodig het om normaal te funksioneer. Die kweekhuiseffek is dus noodsaaklik om ’n optimale temperatuur te handhaaf, wat op sy beurt homeostase vir lewensprosesse in stand hou.

4 In die afgelope eeu, sedert die Industriële Revolusie, was daar ’n toename in die volume CO2 en ander kweekhuisgasse in die atmosfeer. Dit is die gevolg van die toename in die gebruik van fossielbrandstowwe; ontbossing, wat die natuurlike terrestriële koolstofsinkputte laat kwyn; ’n toename in metaan af komstig van beesplase en opvullingsterreine; ’n toename in die gebruik van CFK’s en ’n toename in stikstof- en swaelverbindings van bemestingstowwe, motoruitlaatgasse en industriële besoedelende stowwe in die lug – wat almal ’n direkte verband toon met die mens se ingrypings op die aarde.

Leerdersboek bladsy 322Stel hierdie aktiwiteit bekend met ’n bondige bespreking van die moontlike impak wat aardverwarming op patrone en prosesse in die plaaslike omgewing gehad het. Voorbeelde kan insluit: voëls wat nie meer hul somervere in die winter verloor nie, bladwisselende bome wat hul blare in die winter verloor in plaas van in die herfs soos vroeër, lenteblomme wat vroeër as gewoonlik hul opwagting maak, ens.

Voorgestelde kontrolelys vir assessering:4 3 2 1

Het verskeie hulpbronne gebruik, byvoor-beeld boeke, die internet, video’s, ens.

Het ’n voldoende verskeidenheid hulpbronne gebruik, byvoor-beeld boeke, die interne, video’s, ens.

Het min hulp-bronne gebruik

Het min hulpbronne gebruik, byvoor-beeld slegs een boek met beperkte inligting

Alle sleutel-begrippe is ingesluit, wetenskaplik beskryf, tog bondig en in ’n logiese volgorde

Die meeste sleutel begrippe is ingesluit, wetenskaplik beskryf, tog bondig en in ’n logiese volgorde

Sommige sleutel-begrippe is ingesluit. Soms is onvanpaste inligting by beskrywing ingesluit

Min sleutel-begrippe is ingesluit, en dit is baie deurmekaar en onvolledig aangebied

Alle sleutel-begrippe is geïllustreer en is duidelik met ’n oogopslag te sien. Tekening is duidelik en bevat nie te veel inligting nie

Die meeste sleutelbegrippe is geïllustreer en is duidelik met ’n oogopslag te sien. Tekening is duidelik en bevat nie te veel inligting nie

Slegs sekere sleutelbegrippe is geïllustreer. Tekening bevat te veel inligting

Min begrippe is geïllustreer, en word onsamehangend aangebied

Hoofgedagtes word onder-steun met geannoteerde byskrifte. Opskrif is gepas en spreek die onderwerp aan

Die meeste idees word ondersteun met geannoteerde byskrifte. Opskrif is gepas

Sekere idees word ondersteun met geannoteerde byskrifte. Opskrif is lomp en vaag

Min begrippe is geannoteer. Opskrif óf te vaag óf afwesig

APA Aktiwiteit 4 Menslike lyding vanweë globale klimaatsverandering (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3)


Leerdersboek bladsy 3251 Volledige rekords word vir 1997 en 2002 verskaf.2 Januarie, Februarie, November en Desember, d.w.s. die vier

somermaande.3 Twee moontlike antwoorde:

• Ja, as ons die statistieke vir 1997 en 2002 vergelyk, lyk dit of daar ’n afname in die indirekte meting van UV-B-straling was, veral in die somermaande.

OF• Nee, as ons die statistieke vir 1997 en 2002 vergelyk, lyk dit of daar

’n toename in die UV-B-straling in April, Augustus, September en Oktober was, hoewel daar ’n afname in die UV-B-straling in die somermaande, van November tot Februarie, gesien kan word.

4 Nie waarskynlik nie. Die bevolkingsdigtheid en nywerheidsvlak is relatief laag vergeleke met ander dele van die land.

5 Vier gevolge:• Osoon reageer met UV-B-strale sodat hulle skadeloos raak, dus

veroorsaak ’n afname in stratosferiese osoon ’n toename in die aantal UV-B-strale.

• Osoonuitputting in die stratosfeer bring mee dat meer skadelike UV-B-strale die aarde bereik.

• UV-B-strale vernietig ensieme wat noodsaaklik is om fotosintetiese bane in stand te hou, en dus word die doeltreffendheid van produsente in voedselkettings minder.

• ’n Afname in produsente lei tot ’n afname in verbruikers in die voedselketting.

6 Ja. Dit beskadig alle vorms van lewe en dus ook grasvelde, struikagtige Karoo en Sukkulente Karoo, wat droë gebiede is wat veral vatbaar is vir verwoestyning.

7 CFK (chloorfluoorkoolstof ) en HFK (hidrofluoorkoolstof )

Leerdersboek bladsy 3271 Hierdie kweekhuisgasse het die vermoë om hitte te absorbeer en te

behou. Hoe hoër die konsentrasies in die atmosfeer, hoe groter die hoeveelheid langgolfstraling wat nie uit die atmosfeer kan ontsnap nie, en dit lei tot die verwarming van die planeet. Van die totale hoeveelheid kweekhuisgasse in die atmosfeer, is CO2 die volopste (77%) in die atmosfeer en het tot op hede die grootste effek op aardverwarming gehad. CH4 kom in laer konsentrasies (14%) voor, maar dit is 21 keer beter met die behoud van hitte. N2O kom ook in laer konsentrasies (8%) voor, maar is die kragtigste kweekhuisgas aangesien dit 310 keer meer hitte as CO2 kan absorbeer.

2 Verskuiwing in reënvalpatrone: Daar is meer gereelde en intense vloede langs die ooskus van KwaZulu-Natal en langer tydperke van droogte in byvoorbeeld die Wes-Kaap. Verskuiwing in seisoene: Lente en herfs arriveer nou vroeër. Kruip (verskuiwing van aanwesigheid) van plante: bv. kokerboom (Aloe dichotoma) na die koeler suide, of insekte, bv. kewers na hoër, koeler vlakke teen berghellings.

3 Sedert die begin van die Industriële Revolusie, sowat 150 jaar gelede, het die gebruik van fossielbrandstowwe eksponensieel toegeneem. Dit het bykomende “antieke” koolstof vanuit hul store in die grond vrygestel, met die gevolglike toename in CO2.

APA Aktiwiteit 5 Die gevolge van osoonuitputting op ’n Suid-Afrikaanse gemeenskap (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3)



4 a Beplan om soveel as moontlik groengordels en habitats te inkorporeer; aaneenlopende korridors van inheemse plantegroei; groot parke; vetplante of grasse op plat dakke, ens. Verminder ondeurlatende betonoppervlakke om voldoende insypeling van water in die grond tydens vloede toe te laat en om koolstof berging in die grond te verbeter deur waar moontlik nie die natuurlike ekosisteme te versteur nie. Inkorporeer fietsbane om mense aan te moedig om nie hulle motors te gebruik nie.

b Tussenverbou suikerrietlanderye met groot stanings plaaslike inheemse bome en struike om grondgehalte te verbeter en om natuurlike voedingsiklusse en voedselwebbe te herstel wat die nodigheid vir plaagdoders, onkruiddoders en oormatige kunsmatige bemestingstowwe sal verminder.

c Ontwerp ’n gesamentlike strategiese plan vir die familie om verbruikersbesteding te verlaag. Alle familielede moet saam maniere voorstel om die rekeninge vir kruideniersware, elektrisiteit, water, petrol, vermaak, ens. te verlaag. Beplan hoe om ongewenste goedere die beste te herwin. Beplan en vestig ’n komposhoop en groentetuin. Dink na oor hoe om die oorblywende tuin aan te pas om ’n groter koolstofsinkput te word. Dink oor hoe en waar om herwonne of hernubare materiale vir huisverbeteringsprojekte in die hande te kry. Gebruik fietse vir korter ritte na die winkel of skool.

5 Deur te boor en yskerne (lang silinders ys) uit die ysvlaktes in die Arktiese en Antarktiese streke te onttrek. Hierdie kerne bevat lae lug wat in die ys vasgevang is. Wanneer dit smelt, word die lug wat uitborrel ontleed. Die verhouding tussen antieke en nuwe koolstof in kweekhuisgasse in die lug word dan bereken in ooreenstemming met die tyd waarop elke laag ys neergelê is. Dit is amper soos die vasstelling van die ouderdom van ’n boom deur die jaarringe in ’n stam te tel.

WATER

Leerdersboek bladsy 3311 a Dam D. Dit versamel slegs 2 141 m² slik/km²/jaar (36 400 gedeel deur

17) en dit is beduidend minder as dié van die ander damme. b Dam B. Dit lê in ’n hoëreënvalgebied van die land, waar uitheemse

kommersiële plantasies die natuurlike plantegroei vervang het, dus kan mens verwag dat baie sediment deur afloopwater na riviere en damme weggevoer sal word.

c Die opvanggebied waar Dam B geleë is. Die dam moet gereeld gebagger word. Vloedskade aan ekosisteme en mensgemaakte infrastrukture vereis ook gereelde rehabilitasie.

d Pas bewaringsbewerking toe eerder as om die grond om te ploeg. Plant gewasse langs kontoere om erosie van bogrond tydens hewige reënstorms te voorkom. Pas tussenverbouing met inheemse plantegroei toe om die waterhouvermoë van die grond te herstel. Herstel vleilande en die rivier se oewersone.

2 a Funksies van vleilande:• Berg vars water.• Stel grondwater stadig vry wanneer dit benodig word (droë weer). • Suiwer water deur skadelike chemikalieë te onttrek.• Ontgif besoedelde water deur swaarmetale, industriële en

huishoudelike gifstowwe, bemestingstowwe, plaagdoder en onkruiderdoders te onttrek.

• Vang slik vas sodat water helder genoeg is vir sonlig om deur te dring.

APA Aktiwiteit 6 Damme en vleilande (Spesifieke Doelwit 1 en 2)


• Handhaaf voedingsiklusse en noodsaaklike voedselwebbe vir die omringende ekosisteem.

• Verskaf ’n teelaarde vir voëls, visse, biesies, insekte, ens. • Verminder vloedskade deur strome water te vertraag en vas

te vang.• Verminder impak van droogte deur water stadig vry te stel aan die

omringende droë grond. • Omdat vleilande uitstekende waterreguleerders is, absorbeer dit

ekstra water tydens swaar reënval en laat dit weer vry wanneer die gebied begin uitdroog.

• Vleiland-biodiversiteit is altyd hoër as dié van omringende habitats.

• Dit is ook ’n habitat vir bedreigde spesies, bv. kraanvoëls.b Kraanvoëlspesies – in Suid-Afrika die lel-, kroon- en bloukraanvoël.

3 Omdat hulle soos niere optree deur skadelike chemikalieë uit te filtreer en te verhoed dat hulle in die wyer ekosisteem se voedselwebbe, voedingsiklusse, ens. versprei.

4 Die staat het die Werk vir Vleilande-program gevestig.

Leerdersboek bladsy 336Die doel van hierdie aktiwiteit is om leerders ’n goeie begrip te laat ontwikkel van die verskillende maniere waarop waterhulpbronne en die omgewing deur menslike aktiwiteite beïnvloed word. Dit is ook ’n waardevolle geleentheid vir samewerkende leer. Indien voldoende tyd aan hierdie aktiwiteit afgestaan word om te ontvou soos dit behoort te doen, sal die oefening voordelig vir al die deelnemers wees. Daar word voorgestel dat groepe en onderwerpe die dag voor die tyd toegewys word sodat leerders hul take as deel van hul huiswerk kan voorberei. Op dié manier kan ’n volle periode vir hierdie besprekings opsygesit word.

Leerdersboek bladsy 341Die grootste probleme met watergehalte in Suid-Afrika sluit die volgende oorsake en gevolge in:• Soutgehalte, d.i. die konsentrasie van anorganiese soute in die water.

Bronne van soute in water is meestal die landbou en mynbedryf. Wanneer soutwater gebruik word om plase te besproei, maak dit die grond brak. Dit lei tot eksosmose van water uit plantwortels en uiteindelik tot verwoestyning as dit voortduur.

• Wateroordraagbare siektes soos diarree, disenterie, velinfeksies, ingewandswurms, cholera, bilharzia, ens. is die gevolg van swak sanitasie, wat die draers van hierdie siektes toelaat om beskikbare waterbronne te besmet.

• Lae suurstofvlakke (anoksiese toestande) kom voor wanneer bakterieë in die water organiese materie ontbind en in die proses alle opgeloste suurstof opgebruik. Dit gebeur wanneer hoë konsentrasies organiese materiaal en bemestingstowwe in waterbronne gepomp word weens swak afvalverwyderings- en landboupraktyke.

• Eutrofikasie vind plaas weens ’n opeenhoping van voedingstowwe (meestal stikstof- of fosforverbindings). Dit veroorsaak ook anoksiese toestande.

Aktiwiteit 7 Die impak van mense op die beskikbaarheid van water (Spesifieke Doelwit 1 en 3)

Aktiwiteit 8 Die grootste probleme met watergehalte in Suid-Afrika (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3)

APA


• Gesuspendeerde vaste stowwe is onoplosbare sedimente soos slik. Dit kom van erosie, vernietiging van oewerplantegroei, oorbeweiding, boukonstruksies, asook huishoudelike en industriële vrystellings. In riviere verander dit uiteindelik die akwatiese voedselweb. Dit verminder ook die indringing van sonlig wat fotosintese in die produsente, wat die voedselketting ondersteun, ondermyn.

• Koolwaterstowwe kan toksiese gevolge hê, bv. gesuspendeerde olies voorkom die diffusie van suurstof in water in. Dit versmoor alle plante, diere en mikroörganismes. Bronne sluit petrol, paraffien, diesel, smeermiddels, teer, oplosmiddels, dierevette en plantolies in.

• Aansuring vind plaas wanneer die pH van die water verlaag word weens mynbou, nywerhede, suurreën , vullisstorting, ens. Hierdie opgeloste sure kan met verbindings reageer om swaarmetale soos kadmium, lood en kwik vry te stel, wat waterorganismes en ander gebruikers van die besmette waterbron kan vergiftig.

• Vaste afval kom in baie vorms voor. Sommige is bio-af breekbaar (biogenies), bv. plantegroei, papier, ens. Ander is nie-bioaf breekbaar (nie-biogenies), bv. plastiek, blikkies, polistireen, ens. In water versper dit watervloei en veroorsaak oorstroming stroomop en dreinering stroomaf. Verder beskadig dit ook waterorganismes of veroorsaak pynlike vrektes in diere wat stukke rommel insluk.

• Ander gehalteprobleme. Bio-aktiewe materiale af komstig van medisyne (hormone en voedingstofaanvullings), onkruid- en plaagdoders, spoorelemente en radioaktiewe kontaminante neem toe in ons waterbronne. In groter konsentrasies kan dit die watergehalte beskadig en katastrofiese metaboliese reaksies in alle vorme van akwatiese lewe veroorsaak.

Leerdersboek bladsy 342Hierdie taak sal toets hoe goed leerders stukkies inligting wat in hierdie afdeling oor water versprei is, byeen kan bring. Al die inligting wat vereis word, word gegee. Leerders moet dit net in ’n nuwe formaat aanbied. Om jouself met die uitdagings van hierdie taak vertroud te maak, word aanbeveel dat jy die taak onaf hanklik van die leerders doen. Jou opsomming kan dien as ’n memorandum vir die assessering van die leerders se take.

Aktiwiteit 9 Impak van die samelewing op watergehalte (Spesifieke Doelwit 1 en 3)

Oor die voorgestelde praktiese aktiwiteit (VPA) in die kurrikulumDaar word van leerders vereis om net een ondersoek as ’n voorgestelde praktiese aktiwiteit te doen. Een formele ondersoek se besonderhede is in die Leerdersboek (Aktiwiteit 10, bladsy 348) gegee. Verskeie idees as opsies vir ander onderwerpe wat gebruik kan word, word in die aktiwiteit gelys. ’n Tweede formele aktiwiteit word hier ingesluit om aan jou of hulle ’n keuse te gee. Hou egter in gedagte dat die keuse van ondersoek enige ander vorm van menslike impak op die omgewing mag wees. Die finale keuse behoort bepaal te word deur wat belangrik en gerieflik is om in jul gebied te ondersoek. Die keuses is feitlik onbeperk vir hierdie eenheid as jy na al die afdelings kyk: klimaatsverandering, beskikbaarheid en gehalte van water, voedselsekerheid, biodiversiteit en storting van vaste afval. Dit kan ’n tydrowende aktiwiteit wees aangesien daar van die leerders verwag word om ’n geskikte kwessie te vind om te ondersoek, die veldwerk te doen, toetse en dalk ook eksperimente te doen, data op verskillende tye te versamel, data te verwerk en ’n geskrewe verslag in te dien. Leerders moet so vroeg as moontlik in die kwartaal met hierdie voorgestelde praktiese aktiwiteit begin.


Leerdersboek bladsy 343Jy sal ’n volle dag nodig hê om Aktiwiteit 10 te voltooi. Nooi ouers saam om te help om toesig te hou oor die verskillende groepe tydens die velduitstappie. Jy sal hulle deeglik moet inlig oor hul rol en hoe hulle tot die leerproses en die sukses van die aktiwiteit kan bydra.

Voorgestelde kontrolelys vir assessering:

OF Sien op volgende bladsy vir ’n alternatief vir Aktiwiteit 10.

VPA Aktiwiteit 10 Menslike impak op die omgewing: Effek van uitheemse indringerplante (UIP’s) op plaaslike inheemse plantegroei (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3) (Formele Assesseringstaak)

4 3 2 1Het met bedrewenheid natuurlike plantegroei en UIP’s in plaaslike gebied geïdentifiseer

Aanvaarbare identifikasie van natuurlike plantegroei en UIP’s

Ongeorganiseerde pogings om natuurlike plantegroei versus UIP’s te herken

Nie in staat om te onderskei tussen natuurlike plantegroei en UIP’s nie

Het onmiddellik en met selfvertroue die aggressiefste UIP’s geïdentifiseer

Effens onseker oor watter plaaslike UIP's die aggressiefste is

Ondervind probleme om te besluit watter UIP's die aggressiefste is

Nie in staat om te identifiseer watter UIP's die aggressiefste is nie

Het onmiddellik en met selfvertroue geïdentifiseer watter spesies die meeste deur UIP's bedreig word nie

Effens onseker oor watter spesies die meeste deur UIP's bedreig word

Ondervind probleme om te besluit watter spesies die meeste deur UIP’s bedreig word

Nie in staat om te identifiseer watter spesies die meeste deur UIP's bedreig word nie

Het met bedrewenheid logiese hipoteses geformuleer en een onafhanklike veranderlike in gedagte gehou

Aanvaarbare hipoteses, met een onafhanklike veranderlike wat in gedagte gehou is

Hipoteses is te vaag of omslagtig, het nie een onafhank like ver ander-like in gedagte gehou nie

Geen poging om hipoteses te formuleer nie

Het data sistematies ingesamel en opgeteken

Nie baie sistematies met die opteken en organisering van die data nie

Ongeorganiseerd met die opteken en organisering van die data

Vaardighede om data in te samel en op te teken verg dringend aandag

Vaardig daarmee om data korrek en akkuraat te ontleed

Meestal vaardig met akkurate ontleding van die data

Redelik vaardig met akkurate ontleding van die data

Nog nie vaardig met die akkurate ontleding van die data nie

Aksieplan goed deurdink en met bedrewenheid in hooftrekke beskryf

Aksieplan voldoende deurdink en in hooftrekke beskryf

Swak poging om aksieplan op te stel

Nie in staat om ’n aksieplan op te stel nie

Uitroeimetodes geïdentifiseer en deeglik nagevors

Sommige uitroeimetodes geïdentifiseer en deeglik nagevors

Swak poging om uitroeimetodes te identifiseer

Geen poging om uitroeimetodes te identifiseer nie

Bedrewe interpretasie van data en aanbieding van resultate

Voldoende interpretasie van data en aanbieding van resultate

Swak pogings om data te interpreteer en resultate aan te bied

Nie in staat om sonder aansienlike hulp data te interpreteer en resultate aan te bied nie

Bedrewe aanbieding van bevindinge in goed deurdagte verslag

Voldoende aanbieding van bevindinge in goed deurdagte verslag

Poging om bevindinge in verslag aan te bied, maar nie goed deurdink nie

Nie in staat om sonder aansienlike hulp bevindinge in verslag aan te bied nie


Benodighede:• goeie naslaanwerke oor akwatiese organismes• ’n skoon 2 liter-roomysbak (vir diertjies wat gevang word)• ’n damnet gemaak van ’n draadhanger en ou broekieskouse• ’n sagte grimeerkwas (om plat diere van rotse/klipoppervlakke af te vee)• doopstrokies om pH en nitraatkonsentrasie te meet (by apteek te koop)• geskikte veldgidse om akwatiese organismes te identifiseer (sien Hulplyn)• vergrootglase• ’n geel tennisbal vasgemaak aan ’n stok• ’n meterliniaal• ’n knyperbord• ’n potlood en papier

Die volgende voedselweb sal jou help om die resultate te interpreteer.

Algemene voedselweb wat in strome gevind word

Hierdie aktiwiteit het vyf fases:Fase 1:1 Identifiseer twee strome (A en B) in jul plaaslike omgewing waar die

aktiwiteit gedoen kan word. Stroom A moet een wees wat na jul mening ’n goeie ekologiese balans het. Stroom B moet een wees wat julle as gedegradeer beskou.

2 Formuleer ’n geskikte hipotese vir die ondersoek in elke stroom. Jul hipoteses moet verband hou met jul verwagtinge oor die watergehalte in die betrokke stroom.

Fase 2:1 Elke groep kies ’n area van die ongerepte Stroom A (gebalanseerde

ekosisteem met natuurlike, inheemse oewerplantegroei). Groepe moet minstens 5 m uitmekaar werk. Teken ’n voedselweb van die akwatiese organismes wat julle verwag om hier aan te tref. Vergelyk jul voedselweb met dié van ander groepe en hou ’n kort bespreking oor jul verwagtinge ten opsigte van ’n gebalanseerde varswater-rivierekosisteem.

VPA Aktiwiteit 10 (alternatief) Menslike impak op die omgewing: Gebruik van bio-monitering, voedselwebbe en ander tegnieke om die gehalte van besoedelde en onbesoedelde waterbronne in jul plaaslike gebied te assesseer (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3) (Formele Assesseringstaak)

naaldekokernimf waterkewers

rotstertmaaier kokerjufferlarwes

waterslakke waterloper

paddavissies

platwurms slykwurm

muggielarwes muskietlarwes steenvlieglarwe

akwatiese plante algedetritus

(dooie plante- en dierereste)


2 Gebruik die damnet om ongewerweldes wat vry rondswem, op te skep. Sowat tien skeppe op verskillende dieptes en in verskillende dele van die stroom behoort genoeg te wees. Hou die diertjies aan die lewe in die roomysbak, met genoeg water om hulle te bedek. (Moet asb. nie enige diere kwaad aandoen nie en laat hulle weer vry ná stap 5).

3 Lig nou versigtig groot klippe in die stroombedding op, en soek na platwurms (Planaria) en ander ongewerweldes wat aan die rotsoppervlak klou. Verwyder hulle baie saggies deur die grimeerkwassie oor hulle te vee, eers regsom om die diertjies van die rots af te kry, en dan linksom sodat hulle in die roomysbak val. Herhaal dit met sowat tien klippe in verskillende dele van jul area van die stroom.

4 Gebruik die Bio-moniteringstabel: Diere-aanduiders op bladsy C114 om ’n gerieflike telkaart met drie kolomme op te stel waarin julle die volgende aanteken: Die diertjie se naam (kolom 1); numeriese waarde van die groep (kolom 2) en voedselbron van die diertjie (kolom 3).

5 Gaan voort met identifikasie van diere wat julle vang, en teken hulle een vir een op jul telkaart aan. Tel nou die totaal bymekaar om die gehalte van die water te evalueer. Hoe laer die totale punt, hoe beter die gehalte van die water. (Onthou om die diertjies terug te plaas in die water.)

6 Meet die troebelheid (turbiditeit) van die stroom: laat sak die tennisbal in die water. Laat ’n maat waarneem en aanteken op watter diepte die tennisbal nie langer gesien kan word nie. Laat die bal nog verder ondertoe gaan en dan weer stadig terug. Teken nou die diepte aan waarop die bal weer sigbaar raak. Bereken die gemiddelde diepte van sigbaarheid uit hierdie twee lesings en gebruik die Troebelheidskaal op bladsy C115 om te skat hoe troebel of helder die water is. Herhaal dit ’n paar maal en teken die gemiddeld aan.

7 Meet die pH en nitraatkonsentrasie en lees die waarde af vanaf die vervaardigers se gidskaart wat saam met die strokies verskaf word. Let wel: In die “swart” riviere van die Wes-Kaap sal ’n gebalanseerde rivierstelsel ’n pH hê wat tussen 5 en 6 wissel. Elders in die land behoort die pH-omvang 7–8 te wees. Die nitraatkonsentrasie moet ideaal gesproke tussen 1–2 mg/l wees. ’n Konsentrasie van 20–75 mg/l dui op ’n ernstige probleem van uitvloeisel-besoedeling, soos kunsmisryke afloop.

8 Teken nou ’n nuwe voedselweb gebaseer op die diere wat julle gevang het, en vergelyk dit met die voedselweb wat julle in Stap 1 van Fase 2 hierbo saamgestel het.

9 Bestudeer die oewersone langs die stroom. Is dit ’n gebalanseerde ekosisteem? Hoe kan julle dit aflei? Verduidelik jul antwoord.

10 Is daar fungi, korsmosse en mosse in die oewersone aanwesig? Indien wel, het die besoedelstowwe van landbou, nywerhede en ander bronne nog nie kritieke afmetings aangeneem nie.

11 Maak gevolgtrekkings oor die gehalte van water in hierdie stroom. Raadpleeg ook jul tweede voedselweb hiervoor. Lewer kommentaar op die ekologiese status van die oewersone en vergelyk jul bevindinge met dié van die ander groepe in die klas.

Fase 3: 1 Groepe kies elkeen ’n area in Stroom B, die erg gedegradeerde of kwaai

besoedelde stroom. 2 Herhaal stap 2–8 hierbo om die gehalte van die water in hierdie stroom

te assesseer. 3 Herhaal stap 9–11 hierbo om die gehalte van die oewersone te bepaal.


Fase 4: 1 Staaf die gevolgtrekkings uit hierdie ondersoek jul twee hipoteses, of

nie? Verduidelik jul antwoord. 2 Dink julle die metodes wat in hierdie ondersoek gebruik is, is genoeg

om afdoende bewys te kry van die gehalte van water in hierdie strome? Verduidelik jul antwoord.

3 Hoe kan hierdie ondersoek verbeter word om groter akkuraatheid in resultate te kry?

4 Watter veranderlikes moet konstant gehou word vir geldige resultate as julle die watergehalte in die twee strome wil vergelyk?

5 Hoe kan vasgestel word of daar enige vektore (draers) van wateroordraagbare siektes in ’n stroom aanwesig is?

6 Hoe sal julle vasstel of die water anoksies is (tekort aan suurstof ), of nie?

7 Hoe sal julle uitvind waar skadelike chemikalieë in die stroom vandaan kom?

8 Hoe sal julle kan vasstel of termo-besoedeling die gehalte van die stroom beïnvloed?

9 Hoe kan julle sê of daar eutrofikasie in die watermassas is, of nie?10 Aanvaar daar is eutrofikasie in ’n stroom, hoe kan julle vasstel en

bevestig watter bronne vir die besoedeling verantwoordelik is wat die eutrofikasie veroorsaak?

Fase 5:Hou ’n klasbespreking oor die gesamentlike resultate van al die groepe. Maak aanbevelings oor moontlike strategieë om die besoedelingsbronne wat ’n negatiewe impak op plaaslike spruite en ander waterbronne het, te beperk.

Biomonitering: Diereaanduiders

PUNTE: 1 Ongewerweldes wat hoogs sensitief is vir chemiese besoedeling

Eendagvlieg-papie Platwurm Steenvlieg-papie Watervlieg-papie

PUNTE: 3 Ongewerweldes wat lae vlakke van besoedeling kan weerstaan

Naaldekoker-papie Bloedwurm Draaikewer Waterslak (muggielarwe) (ander kewers & goggas)

PUNTE: 5 Ongewerweldes wat in besoedelde water kan oorleef

Rotstert-maaier Bloedsuiers Ander ware Waterslak (larwe van sweefvlieg) vlieglarwes (bly in buise)


Jy sal ’n volle dag nodig hê om Aktiwiteit 10 te voltooi. Nooi ouers saam om te help om toesig te hou oor die verskillende groepe tydens die velduitstappie. Jy sal hulle deeglik moet inlig oor hul rol en hoe hulle tot die leerproses en die sukses van die aktiwiteit kan bydra. Gee aan die leerders inligting oor die dieet van akwatiese organismes wat normaalweg in strome in Suid-Afrika aangetref word. Afskrifte van Stream and Pond Life (’n SHARE-NET-boekie) sal ’n goeie keuse wees. Identifiseer twee strome naby die skool, een wat lyk of dit nog in ’n ongerepte toestand is (Stroom A) en ’n ander wat besoedel lyk (Stroom B). Hierdie aktiwiteit word in vyf fases aangebied. Fase 1: Hipoteses word vir Stroom A en Stroom B geformuleer. Fase 2: (by Stroom A) – Leerders stel ’n voedselweb van verwagte organismes op. Hulle vang dan akwatiese diere, identifiseer hulle en gebruik hulle om die gehalte van die water te evalueer. Hulle moet ook abiotiese faktore meet. Fase 3: (Stroom B) – Leerders herhaal die proses wat by Stroom A gevolg is. Fase 4: Leerders maak gevolgtrekkings oor hul hipoteses en beantwoord verwante vrae. Fase 5: Leerders gee terugvoer en hou ’n klasbespreking.

Voorgestelde rubriek vir assessering (vervolg op volgende bladsy)

Modelvoorbeeld:10 diere wat gevang is, kan die volgende omvang in punte hê; Punt van 50 – dui op ernstige besoedeling 25 – water is besoedel 10 – goeie skoon waterGebruik dié model as riglyn vir jul eie unieke telkaart, gebaseer op die aantal diere wat jul groep gevang het.

Skaal van troebelheidDiepte in cm 180 165 150 120 105 90 75 60 45 30 15% troebelheid 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 helder

4 3 2 1Het met bedrewenheid logiese hipoteses geformuleer en een onafhanklike veranderlike in gedagte gehou

Aanvaarbare hipoteses, met een onafhanklike veranderlike wat in gedagte gehou is

Hipoteses is te vaag of omslagtig, het nie een onafhank like ver ander-like in gedagte gehou nie

Geen poging om hipoteses te formuleer nie

Het data sistematies ingesamel en opgeteken

Nie baie sistematies met die opteken en organisering van die data nie

Ongeorganiseerd met die opteken en organisering van die data

Vaardighede om data in te samel en op te teken verg dringend aandag

Vaardig daarmee om data korrek en akkuraat te ontleed

Meestal vaardig met akkurate ontleding van die data

Redelik vaardig met akkurate ontleding van die data

Nog nie vaardig met die akkurate ontleding van die data nie

Het met bedrewenheid realistiese voedselwebbe opgestel

Amper vaardig met die opstel van voedselwebbe

Klompie foute of inligting wat uitgelaat is met die opstel van voedselwebbe

Vereis dringende vaar-digheid sont wikkeling met die opstel van voedselwebbe

Het alle bio-indikators oorweeg vir die evaluasie van die oewersone

Het die meeste bio-indikators oorweeg vir die evaluasie van die oewersone

Het sommige bio-indikators oorweeg vir die evaluasie van die oewersone

Het nie enige bio-indikators vir die evaluasie van die oewersone oorweeg nie


Leerdersboek bladsy 3461 a 2 – Gemiddeld is 50% van Suid-Afrika se vleiland vernietig – tot 90% in

sommige opvanggebiede – maar daar is ’n groeiende bewustheid van hul waarde en die vooruitsigte vir vleilandherstel word deur die Werk vir Vleilande-program aangehelp.

b 3 – Kraanwater is steeds drinkbaar in die meeste dele van die land, hoewel die meeste riviere en damme naby nedersettings een of ander vorm van besoedeling bevat en baie in landbougebiede vol slik en plaaschemikalieë is.

c 5 – Oor die algemeen is ondergrondse water nog nie oorbenut nie, maar chemiese besoedeling dreig om die gehalte van water in waterdraers te verlaag.

2 Impak op beskikbaarheid en gehalte:a UIP’s: akwatiese vorme verstop riviere en damme en versnel

eutrofikasie; terrestriële spesies absorbeer ’n groot klomp grondwater ten koste van inheemse plantegroei.

b Mynbou: besoedel riviere, damme en ondergrondse waterbronne. c Verwoestyning: grond verloor waterhouvermoë, watertafel word

verlaag, waterkringloop word benadeel.d Ontbossing: duidelike negatiewe effek op die plaaslike waterkringloop.

3 Nedersettings sonder voldoende sanitêre geriewe loop die risiko van die ophoping van ontlasting in die grond in en om woonplekke. Ná swaar reën begin die mikroörganismes in die ontlasting, bv. skadelike bakterieë wat verband hou met Escherichia coli en Amoeba-spesies, vermenigvuldig en dit kan drinkwater, groente, ens., besmet. Uitbrekings van cholera en disenterie is die gevolg van besmette watervoorrade.

4 Die landbousektor behoort die volgende te doen:• Op te hou om groot, verhewe sprinkelaars te gebruik om gewasse te

besproei. Die meeste van hierdie water verdamp nog voordat dit die grond raak. Begraafde drupbesproeiing is meer geskik.

• Bewerking van grond tot die minimum te beperk om grondstruktuur en lewensvorme te bewaar wat die sponseffek en waterhouvermoë van die grond behou.

• Geharde gewasspesies, vrugtebome en groente te plant wat nie voortdurende besproeiing benodig nie. Plant meer delikate groente in tonnels wat die tempo van transpirasie en grondwaterverdamping verlaag.

4 3 2 1Kon kennis op bronne van besoedeling toepas om die oorsake te bedink

Het baie aangeleerde voorbeelde van besoedeling as ’n basis gebruik om oorsake voor te stel

Het ’n aantal aangeleerde voorbeelde van besoedeling as ’n basis gebruik om oorsake voor te stel

Het slegs een of twee aangeleerde voorbeelde van besoedeling as ’n basis gebruik om oorsake voor te stel

Het gepaste aanbevelings gemaak oor die verbetering van die gehalte van die waterhulpbron

Het oorwegend gepaste aanbevelings gemaak oor die verbetering van die gehalte van die waterhulpbron

Het ’n aantal gepaste aanbevelings gemaak oor die verbetering van die gehalte van die waterhulpbron

Het geen aanbevelings gemaak oor die verbetering van die gehalte van die waterhulpbron nie



• Inheemse plantegroei tussen gewasse te behou of te herplant om die vogtige omgewing te behou en so grondwaterverdamping te verminder.

• Dit te vermy om grondoppervlakke kaal te los. Beoefen wisselbou en wisselweiding en gebruik grondbedekking om die waterhouvermoë en vrugbaarheid van die bogrond te verbeter.

VOEDSELSEKERHEIDDie grafiek op bladsy C99 verskaf ’n oorsig van die sleutelgebeure wat die menslike bevolking in ’n vinnige, eksponensiële groeifase geplaas het. Jy kan dit as ’n inleiding tot hierdie afdeling gebruik. Dit is ’n relatiewe kort afdeling, maar ’n uiters belangrike een. Afgesien van die selfassessering aan die einde van die afdeling, is net twee aktiwiteite ingesluit. As ’n opsionele bykomende aktiwiteit word aanbeveel dat die leerders:• ’n groentetuin beplan (kan in een agtermiddag voorberei word)• behoeftige gesinne naby die skool identifiseer en ’n skedule beplan om in

’n later stadium vir hulle volgroeide groente te neem.Hulle kan ook ’n ander, verwante aktiwiteit beplan waarin hulle aan ’n uitreikingstaak of -program deelneem.


1

2 Tabel van persentasies om vir die staafgrafiek te gebruik:

Voedselvermorsing as ’n % van die totale voedselvermorsing

Europa 32

Noord-Amerika en Oseanië 37

Geïndustrialiseerde Asië 33

Afrika suid van die Sahara 3

Noord-Afrika, Wes- en Sentraal-Asië 16

Suid- en Suidoos-Asië 12

Latyns-Amerika 11

APA Aktiwiteit 11 Voedselvermorsing (Spesifieke Doelwit 2 en 3)

Tota

le v

oeds

elve

rlies

en

verm

orsin

g pe

r per

soon

per

jaar

(kg)

Euro

pa

Noo

rd-A

mer

ika

en

Ose

anië

Geï

ndus

tria

lisee

rde

Asië

Afrik

a su

id

van

die

Saha

ra

Noo

rd-A

frika

, Wes

- en

Sen

traa

l Asië

200

Voedselverlies en vermorsing in produksie- en kleinhandelstadium

Voedselverlies en vermorsing deur verbruikers

Sleutel:

Suid

- en

Suid

oos-

Asië

Laty

ns-A

mer

ika

180160140120100

80604020

0


3 • Patroon van ontwikkelde lande: Europa, Noord-Amerika en Oseanië, Geïndustrialiseerde Asië.

• Patroon van ontwikkelende lande: Afrika suid van die Sahara, Noord-Afrika, Wes- en Sentraal-Asië, Suid- en Suidoos-Asië, Latyns-Amerika.

4 Afrika suid van die Sahara. Dit is die groep lande met waarskynlik die laagste vlakke van voedselsekerheid in die wêreld. Toegang tot voedsel is skaars; voedsel wat wel beskikbaar is, word óf verskaf deur internasionale hulpagentskappe óf verkry van bestaansboerdery. Baie min word gekoop – en selfs minder word by supermarkte gekoop. Daar is geen voedsel oor om te mors nie.

5 Geïndustrialiseerde Asië het die voedselvermorsingspatroon van ’n ontwikkelde land, terwyl Suid- en Suidoos-Asië die voedselvermorsingspatroon van ’n ontwikkelende land het. Mense wat in geïndustrialiseerde Asië woon sal voedsel by markte, winkels en supermarkte koop, dikwels meer as wat hulle nodig het, en sal dus ongebruikte voedsel weggooi. Die markte, winkels en supermarkte sal ook onverkoopte voedsel weggooi. Mense in Suid- en Suidoos-Asië sal meer op klein, plaaslike bronne van voedsel staatmaak, minder voedselsekerheid hê en nie meer kos hê as wat hulle nodig het nie.

6 Moontlike maniere om voedselvermorsing te verminder sluit in: • Voorkoming: Keer dat verbruikers voedsel weggooi of verhinder

hulle om meer te produseer/koop as wat hulle benodig.• Beplan wat jy nodig het voordat jy inkopies doen, verminder

impulsiewe en spontane aankope.• Verstaan hoe om voedsel te berg en te preserveer.• Maak seker dat ongebruikte voedsel op een of ander manier gebruik

word, bv. dierevoer, komposhope.

Leerdersboek bladsy 3541 Mense het nie voedselsekuriteit as hulle nie voldoende toegang tot

voedsel het nie, óf omdat voedsel nie plaaslike beskikbaar is nie óf omdat die geaffekteerde persoon te arm is om voedsel te koop.a Mense wat voedselonseker is, is te arm om voedsel in die hande

te kry. Gebrek aan voedselsekerheid hou nie streng verband met voedselproduksie nie – trouens, genoeg voedsel word wêreldwyd geproduseer om die hele bevolking te voed.

Voed

selv

erm

orsin

g as

’n %

van

die

to

tale

voe

dsel

verm

orsin

g

Euro

pa

Noo

rd-A

mer

ika

en

Ose

anië

Geï

ndus

tria

lisee

rde

Asië

Afrik

a su

id

van

die

Saha

ra

Noo

rd-A

frika

, Wes

- en

Sen

traa

l Asië

50

Suid

- en

Suid

oos-

Asië

Laty

ns-A

mer

ika

4540353025201510

50

Aktiwiteit 12 Voedselsekerheid (Spesifieke Doelwit 1)


b Soos menslike bevolkings groei, is dit waarskynlik dat voedselsekerheid sal afneem, veral vir baie arm mense.

c Voedselsekerheid hou direk verband met die beskikbaarheid van voedsel – of omdat voedsel nie na ’n gebied versprei word nie, mense te arm is om voedsel te koop, plaaslike toestande verhoed dat voedsel daar gekweek word of ’n gebied nie bereik kan word nie.

2 Toenemende voorkoms van droogtes en oorstromings sal oesopbrengste verlaag en ook voedselsekerheid in die geaffekteerde gebiede in gedrang bring. Leerders moet óf na voorbeelde in hul eie gebied verwys óf na die Suid-Afrikaanse voorbeeld wat in die teks gegee word.

3 Leerders lys die swak boerderypraktyke wat in die teks gegee word en die manier waarop elkeen daarvan voedselsekerheid kan beïnvloed.

4 Uitheemse plantindringers kan oesopbrengste verlaag deur oesgewasse te verdring, gronddegradasie te vergroot en die hoeveelheid beskikbare landbougrond te verminder. Algemene uitheemse plantindringers op landbougrond is: maksering (Melia azedarach), swartwattel (Acacia mearnsii), silwerwattel (Acacia dealbata), rooikrans (Acacia cyclops), Port Jackson/goudwilger (Acacia saligna), dennespesies, Eucalyptus-spesies, bv. bloekom, Lantana camara, paraffienbos (Chromolaena camara), suidwesdoring (Prosopis-spp.), Hakea-spesies en luisboom (Solanum mauritianum).

5 Verlies van wilde variëteite van plante en diere verhoog vatbaarheid vir siektes en peste, en kan potensieel oesopbrengste en dus voedselsekerheid skade aandoen.

6 Genetiese ingryping is die manipulasie van DNS om plante en diere met spesifiek verlangde eienskappe te lewer. Huishoudelike plant- en dierstamme is deur genetiese ingryping gewysig om ’n meer robuuste vorm te kry wat groter oeste, groter vrugte, meer spiermassa in diere wat vir vleis geteel word, hoër melkopbrengs, meer eiers per hen en so meer op te lewer. Leerders lys die voor- en nadele van geneties gemodifiseerde voedsel wat in die teks voorkom.

7 Gekoopte voedsel word nie geëet nie, of word swak geberg en word sleg, winkels gooi kos weg sodra dit die “verkoop teen”-datum bereik het, verbruikers gooi dit weg as dit nog nie geëet is teen die “gebruik teen”-datum nie. Voedselvermorsing kan ook in die produksiestadium plaasvind – bestaansboerdery op swak grond, pesbesmetting en so meer. In ontwikkelde lande is voedselvermorsing geneig om op verbruikersvlak plaas te vind, in ontwikkelende lande is voedselvermorsing geneig om in die produksiestadium plaas te vind.

Leerdersboek bladsy 3551 a Mense wat gereelde toegang tot bekostigbare voedsel het en wat

verwag om daardie toegang te behou.b Mense wat nie toegang het nie, of wat ongereelde toegang het, tot

bekostigbare voedsel.c Mense wat net periodieke toegang tot voedsel het, wat ongereelde

werk het en wat waarskynlik gou nie in staat sal wees om voedsel te bekostig nie.

2 Sommige moontlik antwoorde sluit in:• Menslike bevolking oorskry die aarde se dravermoë.• Eksponensiële groeikoers kan moontlik tot eksponensiële toename in

voedselrisiko en voedselonsekerheid lei.



• Wanbalans in voedselverspreiding. Surplus in ontwikkelde lande en tekorte in baie ontwikkelende lande.

• Politiese en en/of sosio-ekonomiese versperrings verhoed die vestiging van werkbare infrastruktuur vir voedselsekerheid.

• Klimaatsverandering, bv. droogtes en oorstromings, ondermyn voedselsekerheid.

• Faktore soos wisselende valutawaardes, depresiasie van geldeenhede, kwessies oor aanbod en vraag en prysvasstelling lei alles daartoe dat voedsel al duurder word.

3 Talle moontlike antwoorde – hoofsaaklik in Afrika suid van die Sahara: Somalië, Ethiopië, suidelike Soedan en so meer.

4 Aanpassings by droogtes en vloede:• Skakel oor na meer geharde gewasse wat meer weerstandig teen

ekstreme weerstoestande is.• Gaar surplusvoedsel op in ’n vorm wat gestoor en beskikbaar kan

wees tydens klimaatskatastrofes.• Beweeg weg van konvensionele boerderypraktyke.• Publiseer oorlewingstrategieë en bied bemagtigingsprogramme in

streke aan sodat mense meer proaktief beplan en beter vaardighede vir oorlewing het.

5 • Veiligheid vir mense en die omgewing is onseker.• Beide mense en die omgewing loop die gevaar van geenbesoedeling. • Gebruik van geneties gemodifiseerde organismes kan moontlik tot

nuwe siektes en verlies van biodiversiteit lei.• Daar is geen etiketeringsbeleid in Suid-Afrika wat mense in staat

stel om ingeligte keuses oor die koop van geneties gemodifiseerde voedsel al dan nie te maak.

6 • Aanplant van gewasse in grond van swak gehalte en wat slegs op reën staatmaak as ’n waterbron.

• Aankoop van meer voedsel as wat benodig word, bv. deur supermarkte of deur huishoudings.

• Surplusvoorrade weens swak of geen beplanning en ondoeltreffende koördineringsnetwerke.

• Weggooi van voedsel wat nie aan markvoorskrifte voldoen nie, bv. vrugte is te klein.

• Invoer van voedselitems soos botter wanneer die plaaslike voorrade voldoende is, d.i. fokus op handelsooreenkomste eerder as plaaslike vraag en aanbod.

VERLIES VAN BIODIVERSITEIT


1 Oorbeweiding a Te veel weidiere aangehou. b Kamp gebied af en laat natuurlike suksessie toe om dit te herstel;

herplant met smaaklike grasse en struike. c Verminder vee om aan te pas by dravermoë en gebruik wisselbou.

Monokultuur a Verminderde biodiversiteit en dit lei tot voedingstofarme grond. b Tussenverbou met vennootgewasse/-bome wat weer die grond sal

bemes.

Aktiwiteit 13 Menslike impak op biodiversiteit in Suid-Afrika (Spesifieke Doelwit 1)


c Beplan ’n strategie vir ’n geïntegreerde natuurlewesamestelling/permakultuur.

Gholflandgoederea Uitgestrekte stroke aangeplante gras vervang biodiverse ekosisteem;

bemestingstowwe en plaagdoders maak voedselwebbe dood.b Integreer die skoonvelde met stroke plaaslike inheemse plante,

herstel vleilande. c Vervang uitheemse grasperke met inheemse of kunsmatige grasperke

wat dreinering toelaat.Mynbou

a Vernietig habitat, landskap en alle biota totaal. b Rehabiliteer gebied deur sekondêre suksessie te versnel met geskikte

pionierplante. c Verander verwoestende mynboustrategieë na nuwe benaderings

wat minder skade veroorsaak, raak verantwoordbaar en aanvaar omgewingsverantwoordelikheid.

Verstedelikinga Uitgewiste ekosisteme, nou grootliks deur beton en teer en moontlik

eksotiese plante vervang. b Skep dreineringsgate vir insypeling van reënwater. c Beplan toekomstige stede rondom bestaande ekosisteme deur

natuurlike korridors en kolle betekenisvolle plaaslike plantegroei te behou ten einde funksionele voedselwebbe te bewaar.

Vleilandvernietiging a Hoogs gespesialiseerde en nuttige organismes is verwyder. b Herplant pionierbiesies en -grasse en laat tyd toe vir sekondêre

suksessie om vleiland te herstel soos water weer in die gebied begin insypel.

c Beplan nuwe ontwikkelings rondom vleilande – integreer dit as ’n filtrerings- en vloedteenwerkende hulpmiddel tot die nuwe ontwikkelingsprojekte in die gebied.

Grasveldvernietiginga Oorbeweiding en monokultuur het die natuurlike biodiversiteit

vernietig. b Verwyder weidiere en laat gebied braak vir soveel seisoene as wat ook

al nodig is om dit deur sekondêre suksessie te herstel. Vul dongas en erosieslote op met klippe, sprinkel dan plaaslike inheemse sade bo-op en laat die reën die res doen.

c Beperk aantal vee sodat die populasiegrootte by die dravermoë van die grasveld aanpas.

2 a Beeste is in oorvloed in gemeenskaplike distrikte maar kom ’n lae getalle in kommersiële distrikte voor. Omdat gemeenskaplike distrikte op marginale grond is en boonop ’n hoë digtheid van weidiere het, is die grond in hierdie gebiede kwesbaar vir gronderosie as gevolg van oorbeweiding.

b Limpopo en KwaZulu-Natal het groot, uitgestrekte grasvelde, bevolk deur beeste. KwaZulu-Natal se hoër reënval veroorsaak versnelde gronderosie, vinniger as in ander provinsies. In Limpopo keer die lae vrugbaarheid van die grond vinnige herstel van oorbeweide grasvelde.

c Die grafiek dui daarop dat landbou ’n groter negatiewe impak op algehele habitatvernietiging het omdat die provinsies waar landbou intensief beoefen word, bv. KwaZulu-Natal, Limpopo, Oos-Kaap, ens., almal ’n heelwat hoër graad van grond- en plantegroeivernietiging toon as Gauteng, waar baie goud- en diamantmyne voorkom.


d Enige twee van die volgende is aanvaarbaar: Monokultuur (van suikerriet, piesangs, ens.); vleilandvernietiging om suikerriet te plant; grasvelde skoongemaak vir suikerriet; oorbeweiding, veral in die noordelike gebiede van KwaZulu-Natal.

e Noordwes, Gauteng, Vrystaat, KwaZulu-Natal en die Oos-Kaapf Hoër reënval in KwaZulu-Natal veroorsaak slooterosie wat tot

yslike dongas lei. Dit verwyder alle beskikbare bogrond. Dit is verantwoordelik vir die groter mate van gronderosie. Tradisionele beesboerdery is gewild in albei provinsies en oorbeweiding bly ’n potensiële probleem waar afgekampte weivelde nie bestaan om veldrotasie te bestuur nie. Dit lei tot oorbeweiding en met minder reën neem die plantegroei langer om te herstel.

Leerdersboek bladsy 361Daar word aanbeveel dat hierdie aktiwiteit by die huis gedoen word en dat leerders alleen werk. ’n Opvolgbespreking is noodsaaklik sodat standpunte gedeel kan word oor etiese kwessies en Suid-Afrika se natuurlewe-erfenis. Besprekings kan moontlik ook die feit insluit dat enigiemand wat dwelms by Verre-Oosterse lande insmokkel die doodstraf kry. Tog word groot hoeveelhede renosterhorings in hierdie lande ingesmokkel. Vra menings en bespreek hierdie anomalie kortliks.1 Nee. TCM (tradisionele Chinese medisyne – Chinese IKS) is die

hoofdryfveer agter renosterstropery, aangevuur deur die mites dat die verpoeierde horing wellusprikkelende eienskappe het en ’n kuur vir kanker is. Die kulturele gebruik van renosterhoring in Jemen-dolke, as bewys van manlikheid, is nog ’n dryfveer. Beide hierdie vorms van IKS skep ’n mark met ’n omset van miljoene dollar. Indien plaaslike arm mense betrokke is, kry hulle baie min geld om hul lewens te waag om die sakke van die rykes verder te vul.

2 a Vanaf 2007 tot en met 2014 het renosterstropery ’n baie skerp toename getoon, met syfers wat wissel van so min as 13 in 2007 tot 1 215 renosters in 2014.

b Tegnologie vir teenstropery het sedert 2014 aansienlik verbeter. Meer private fondse is geskenk om mannekrag te vergroot en meer gesofistikeerde toerusting te bekom. Daar is minder renosters om te stroop, dus is dit moeiliker om hulle in die bosse op te spoor. Meer stropers en smokkelaars word gearresteer en tot tronkstraf van tot 10 jaar gevonnis, maar die meerderheid kom skotvry daarvan af. Sake “verdwyn” net. Ons kan dus sê wetstoepassing en die reg boesem nie genoeg vrees in nie.

3 Ja, witrenosters is dagdiere en weidiere – maklik om bedags uit ’n helikopter raak te sien. Hulle is ook minder aggressief as swartrenosters. Swartrenosters is dagdiere en omdat hulle blaareters is, is hulle moeiliker om uit helikopters raak te sien.

4 Oorbenutting van inheemse medisinale plante deur sakeondernemings; benutting van dierorgane gebaseer op die mite dat dit bonatuurlike magte oordra aan diegene wat dit eet; die doodmaak van wildlewe om velle, vere, sterte, ens. as deel van tradisionele drag te gebruik – almal versnel die afname van biodiversiteit.

5 Verskerp internasionale invoer/uitvoerregulasies of verban alle handel in natuurlewe. Beperk of verban die uitreik van jaglisensies. Dank korrupte doeane- en ander amptenare af. Verander die huidige gewilde persepsie dat korrupsie ’n byvoordeel is vir diegene wat aangestel is in posisies wat volkome vertroue vereis – doen dit by wyse van ernstige bewusmakingsveldtogte, asook die noem en ontroem van alle mense wat skuldig bevind word.

VPA Aktiwiteit 14 Renosterstropery: die skadukant van inheemse kennis (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3) (Formele Assesseringstaak)


6 Ape, gorillas, bokspesies, bosvarke, vlakvarke, ander soogdierspesies, reptiele, voëls, ens.

7 Baie hou verband met armoedekwessies, maar eweneens is stropery deel van ’n winsgewende en internasionale handel. Baie landelike mense jag met honde as ’n soort sport vir vermaak. Al hierdie praktyke sal ’n impak op biodiversiteit hê, veral waar die spesies wat geteiken word reeds uitgedun is.

8 Al hierdie organisasies het te doen met bewaring van biodiversiteit:• CITES – Konvensie oor Internasionale Handel in Bedreigde Spesies

van Wilde Fauna en Flora. Reik permitte vir jagters en vir invoer en uitvoer uit.

• TRAFFIC – ’n Internasionale moniteringsnetwerk vir wildlewehandel.

• WWF – Wêreld-Natuurfonds, vir die beskerming van globale biodiversiteit.

• EWT – Bedreigde Natuurlewetrust, spesifieke fokus op bedreigde spesies.

• WESSA – Natuurlewe- en Omgewingsvereniging van Suider-Afrika, betrokke by alle omgewingsverwante kwessies, sterk betrokke by omgewingsopvoeding.

• SANBI – Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut. Werk data voortdurend by en publiseer periodiek Rooidatalyste (van bedreigde spesies).

9 Kontak die naaste bewaringsorganisasie en hou al die feite gereed, bv. plek, tyd, datum, wie betrokke is (name of beskrywings), wat gestroop word, enige ander inligting wat nodig is vir onmiddellike optrede (bv. kleur, nommerplaat en fabrikaat van voertuie in die gebied). Jy het die reg om anoniem te bly.

Leerdersboek bladsy 366As leerders gretig is om hierdie aktiwiteit as ’n praktiese ondersoek in die veld te doen, en hulle kies plaaslike spesies, kan die aktiwiteit met jou leiding aangepas word tot die KABV- Voorgeskrewe Aktiwiteit, in plaas van die lys van keuses op bladsy 350 van die Leerdersboek. Teen hierdie tyd behoort leerders navorsingsprojekte met vertroue te kan aanpak. Moedig leerders aan om verskillende spesies te kies. Dit sal die klas aan ’n groot aantal spesies blootstel om hul kennis van UIP’s en medisyne te verbreed.

Leerdersboek bladsy 3671 Dit is ’n term wat verwys na die verskillende spesies van plante, diere

en ander groepe organismes wat op aarde, in ’n land of in ’n habitat, ’n wildreservaat, ’n tuin, ens. voorkom.

2 Diep dongas in grasveldea Oorbeweiding/vertikale ploeëry.b Verminder aantal weidiere/horisontale ploeëry of selfs nog beter,

geen ploeëry. Vloedwaterskadea Ondeurdringbare sypaadjies, paaie en digte versameling van dakke.b Boor dreineringsgate, plant daktuine op plat dakke van bv.

supermarkte en fabrieke.

APA Aktiwiteit 15 UIP’s en die oorbenutting van inheemse spesies (Spesifieke Doelwit 1, 2 en 3)



Sinkgatea Te veel boorgate in gebruik wat die watertafel verlaag.b Pas ’n munisipale verordening toe wat oortollige boorgate beperk/en

wat inheemse tuine aanmoedig wat minder water benodig. Bedreigde disa-spesies

a Uitbreiding van woongebiedontwikkeling/waar besmetting van Port Jackson en ander UIP’s dig is.

b Skep natuurreservate in woonbuurte om die herstel van biodiversiteit aan te moedig/roei UIP-besmetting uit en plant onmiddellik fynbos.

Fratsgolfskadea Huise op of te na aan duine gebou/verwydering van duinplantegroei.b Munisipale verordenings om toekomstige ontwikkeling op of naby

duine te verhoed. Herstel natuurlike suksessie van duinplantegroei om duine te anker – ’n beskermende versperring teen golwe.

3 Meganiese verwydering: grawe met wortels en al uit, ringelering, kap af maar tref voorsorg dat stukke wat agterbly nie weer uitspruit nie. Chemiese uitroeiing: wees versigtig om nie omliggende plantegroei te kontamineer nie. Biobeheer is die beste. Stel vas watter kewers, kalanders, ander insekte of swamme beskikbaar is om in die geaffekteerde gebied los te laat.

4 Geen natuurlike vyande om getalle in toom te hou nie; vinnige groeikoers; baie hoë voortplantingstempo (miljoene sade); sade dikwels smaaklik en versprei deur voëls, kan op baie min water oorleef tydens droogtes; maak die grond nutteloos vir ander spesies om vir ruimte te kompeteer.

5 Hoofman se private reservaat vir jag om uitbuiting, oorbenutting, oorbeweiding, ens. te verhoed; plekke met geestelike betekenis met baie kulturele en godsdienstige taboes om degradasie te verhoed; kultureel voorgeskrewe metodes van byvoorbeeld die verwydering van bas vir medisyne.

6 Oorbenutting vir medisyne; doodmaak van wild om vel, vere, stert, ens. vir stamdrag te gebruik, doodmaak van diere om organe te verkry, wat geglo word sekere eienskappe oordra wanneer dit geëet word, bv. renosterhoring as seksstimuleermiddel of ’n leeu se hart vir dapperheid.

7 Uitstekend vir weidiere; uitstekende droëland-biodiversteit; baie doeltreffend vir koolstofopberging, berg koolstof langer in droë grond as bv. woudvloer; onderhou groter soogdiere en behou so groter biodiversiteit; voorsien waardevolle hulpbronne vir landelike mense wat op handwerk as ’n inkomstebron staatmaak; bogrond is dikker in grasvelde as in woude – meer vrugbaar.

STORTING VAN VASTE AFVAL

Leerdersboek bladsy 371Deel A: OptredeLeerders moet alle vorms van afval wat deur die familie gegenereer word aan die einde van elke dag van die week aanteken. Deel B: VerslagDie geskrewe verslag moet bondig wees en die resultate moet vir assessering ingehandig word.

Deel C: Assesseer die effektiwiteit van afvalbestuurReël dat ’n klas die plaaslike munisipaliteit se opvulterrein besoek. Doen dit onder toesig van ’n afvalbestuuramptenaar van die munisipaliteit. Leerder stel ’n verslag op soos in die aktiwiteit aangedui.

VPA Aktiwiteit 16 Ontleding van huishoudelike afval (Spesifieke Doelwit 2 en 3)


Leerdersboek bladsy 372Nooi herwinningsmaatskappye na die klas (of skool) om ’n praatjie of grafiese aanbieding te hou oor die volgende:• Wat kan gedoen word met die afval wat versamel word?• Hoe kan jy, as individu, bydra tot die vermindering van afval?• ’n Gevallestudie waar werklose mense afval in ’n winsgewende loopbaan

omskep het.

Leerdersboek bladsy 3751 Eksponensiële menslike bevolkingsgroei; toename in verbruikersdruk;

nuwe tegnologie; produktiewe nywerheidswese; menslike benaderings, bv. gierigheid, onverskilligheid, ens.

2 a Verminder – doeltreffendste vir bewaring van energie en hulpbronne. Hergebruik – doeltreffend, maar ’n mate van vermorsing. Herwin en hersirkuleer – energie vereis vir bv. smelting en verwerking van materiale word voor vergoed deur herwinning van sommige hulpbronne. Opvulterrein met energieherwinning – verkwistend in hulpbronne maar word voor vergoed deur vermindering van kweekhuisgasse en opwek van brandstof. Opvulterrein sonder energieherwinning – verkwistendste in alle opsigte.

b Antwoorde hang of van persoonlike bevindinge uit huishoudelike ontleding.

3 Waterbesoedeling (oppervlak- en ondergrondse water); grondbesoedeling (maak ontbinders dood, maak grond voedingstofarm); lugbesoedeling (kweekhuisgasse, klimaatsverandering en akute asemhalingsinfeksies).

4 a Hierdie skoon ontwikkelingsmeganisme vereis ’n “gas-tot-elektrisiteit-aanleg”. Opvulafval word ondergronds gekompakteer. Anaërobiese bakterieë in organiese afval ontbind dit sodat die metaan as ’n neweproduk vrygestel word. Metaal word dan per pyp na die generator geneem wat dit in elektrisiteit omskakel.

b Die meeste van die afval en skadelike afvloei word uit die omgewing verwyder. Metaan as ’n kweekhuisgas word gesekwestreer. Elektrisiteit word uit afval in stede van uit fossielbrandstowwe opgewek. Afvalwater uit die proses kan gefiltreer en gifstowwe deur vleilandplante verwyder word sodat waterhulpbronne ook herwin kan word.

Verrykingsaktiwiteit (Spesifieke Doelwit 1)


AFDELING D

ASSESSERING

Kognitiewe eise en gewigstoekenning D1

Program vir formele assessering D4

Gewigstoekenning en assessering van onderwerpe in Graad 11 eksamens D5

Ontleding van leerderprestasie in toetse/eksamens D8

Lys van vaardighede/subvaardighede vir Spesifieke Doelwit 2 D9

Formele assesseringstake met antwoorde

Kwartaal 1 Toets 1 D10

Kwartaal 1 Praktiese eksamen 1 D15

Kwartaal 2 Praktiese eksamen 2 D18

Kwartaal 2–3 Projek D22

Kwartaal 3 Toets 2 D25

Lewenswetenskappe-eksamen: Modelvraestelle

Vraestel 1 D30

Vraestel 2 D39

Modelvraestelle antwoorde

Memo Vraestel 1 D46

Memo Vraestel 2 D49

Oefentoetse met antwoorde

Oefentoets: Fotosintese en selrespirasie D51

Oefentoets: Menslike impak op die omgewing D56

D1O N T L E D I N G V A N T O E T S E / E K S A M E N S E N G E W I G S T O E K E N N I N G S R O O S T E R S

TAKS

ON

OM

IE V

AN

KO

GN

ITIE

WE

EISE

EN

GEW

IGST

OEK

ENN

ING

VIR

DIE

ASS

ESSE

RIN

G V

AN

LEW

ENSW

ETEN

SKA

PPE

INH

OU

DV

ir di

e op

stel

van

take

en

toet

se/e

ksam

ens i

n Le

wen

swet

ensk

appe

wor

d di

e “H

ersie

ne B

loom

se T

akso

nom

ie”

gebr

uik

om ’n

taak

/toe

ts/e

ksam

en d

aar t

e st

el w

at

geba

lans

eerd

is e

n vo

orsie

ning

maa

k vi

r die

ver

skill

ende

ver

moë

ns v

an le

erde

rs.

Die

tabe

l hie

rond

er il

lust

reer

die

ver

skill

ende

kog

nitie

we

vlak

ke e

n be

skry

f ko

rtlik

s die

aks

ie v

erei

s vir

’n g

epas

te u

itkom

s.Ke

n W

eten

skap

(V

lak

A)

40%

Vers

taan

Wet

ensk

ap(V

lak

B)25

%

Pas

wet

ensk

aplik

e ke

nnis

toe

(Vla

k C)

20%

Ont

leed

, eva

luee

r en

sint

etis

eer/

skep

w

eten

skap

like

kenn

is (V

lak

D)

15%

Dit

behe

ls o

ntho

u/he

rroe

ping

of h

erke

nnin

g va

n in

ligtin

g so

os n

ame,

bys

krift

e,

term

inol

ogie

, defi

nisi

es, p

rose

dure

s, fo

rmul

es,

feite

– u

it di

e ge

heue

of u

it hu

lpbr

onne

(bv.

di

agra

m) w

at v

ersk

af w

ord.

Dit

behe

ls o

ordr

a va

n be

grip

van

bv.

’n

begr

ip, p

rose

dure

, ide

e, m

odel

, teo

rie o

f ve

rdui

delik

ing

deur

:• I

nte

rpre

tasi

e –

bv. i

nlig

ting

in ’n

gra

fiese

vo

orst

ellin

g en

om

skep

ppin

g da

arva

n in

’n

ande

r vor

m v

an v

oors

telli

ng s

oos

woo

rde

of

diag

ram

me.

• Kla

ssifi

seri

ng

of k

a teg

ori

seri

ng

– d

eur b

v.

soor

tgel

yke

item

s sa

am te

gro

epee

r • I

llust

rasi

e va

n ’n

beg

rip o

f beg

inse

l met

’n

bepa

alde

voo

rbee

ld• V

erg

elyk

ing

– d

eur o

oree

nkom

ste

en

vers

kille

tuss

en tw

ee v

oorw

erpe

, beg

rippe

of

pros

esse

te id

entifi

seer

• Ver

du

idel

ikin

g –

bv.

deu

r ’n

oors

aak-

gevo

lg-

mod

el v

an ’n

sis

teem

of b

egrip

te s

kep.

• Maa

k va

n a

flei

din

gs

– de

ur b

v. lo

gies

e ge

volg

trek

king

s te

maa

k ui

t inl

igtin

g w

at

byde

rhan

d is

• Op

som

min

g –

deu

r ’n

bekn

opte

wee

rgaw

e va

n ’n

gro

ot k

lom

p in

ligtin

g te

ske

p m

et d

ie

hoof

punt

e ui

tgel

ig

Dit

behe

ls d

ie g

ebru

ik/n

ado

en/

imp

lem

ente

rin

g/ u

itvo

erin

g o

f nav

olg

ing

va

n ba

sies

e/ s

tand

aard

/ roe

tine-

pros

edur

es/

met

odes

/ reë

ls/b

ewer

king

s om

’n p

robl

eem

op

te lo

s.

Dit

behe

ls o

ok d

ie g

ebru

ik o

f toe

pass

ing

van

’n b

egrip

van

Lew

ensw

eten

skap

pe s

e fe

ite,

begr

ippe

, pro

sess

e va

nuit

’n b

eken

de k

onte

ks

na ’n

onb

eken

de k

onte

ks.

On

tled

ing

– b

ehel

s di

e af

bree

k va

n ’n

in

gew

ikke

lde

onde

rwer

p of

asp

ek in

kle

iner

de

le o

m s

odoe

nde

’n b

eter

beg

rip d

aarv

an te

kr

y.D

it ka

n ge

doen

wor

d de

ur o

nder

skei

dend

e da

ta te

org

anis

eer o

f te

hero

rgan

isee

r en

dan

bete

keni

s da

araa

n te

heg

deu

r die

ve

rwan

tska

ppe

tuss

en s

tukk

ies

data

te

iden

tifise

er.

Dit

behe

ls o

ok d

ie g

ebru

ik v

an ’n

ve

rske

iden

heid

str

ateg

ieë

om v

reem

de/n

ie-

roet

ine/

kom

plek

se/o

pe p

robl

eme

op te

los.

Mee

rsta

ppig

e pr

osed

ures

kan

geb

ruik

wor

d.

Eval

uer

ing

– b

ehel

s di

e kr

ities

e on

ders

oek

van

inlig

ting.

Dit

wor

d ge

doen

deu

r die

in

ligtin

g te

ont

leed

om

sod

oend

e ’n

be

oord

elin

g va

n di

e in

ligtin

g te

maa

k.

Sin

teti

seri

ng

/Ske

pp

ing

– b

ehel

s di

e da

arst

ellin

g va

n ’n

nuw

e pr

oduk

soo

s ’n

mod

el

of ’n

ops

tel.

Dit

slui

t die

inte

gras

ie v

an b

egrip

pe, b

egin

sels

, id

ees

en fe

ite u

it di

e Le

wen

s-w

eten

skap

pe

in d

eur v

erba

nde

te lê

tuss

en d

inge

en

die

verw

ants

kap

daar

van

met

’n o

orko

epel

ende

st

rukt

uur o

f fun

ksie

.

D2 O N T L E D I N G V A N T O E T S E / E K S A M E N S E N G E W I G S T O E K E N N I N G S R O O S T E R S

MO

EILI

KHEI

DSG

RAA

D V

IR T

OET

S/E

KSA

MEN

ITEM

S IN

LEW

ENSW

ETEN

SKA

PPE

Vrae

wat

hoë

rord

e-pr

oses

se, s

oos o

ntle

ding

, wil

asse

ssee

r, is

gew

oonl

ik m

oeili

ker a

s vra

e w

at d

ie la

eror

de-p

rose

sse,

soos

her

kenn

ing

en h

erro

epin

g (e

envo

udig

e on

thou

-vra

e) a

sses

seer

. D

aar i

s egt

er a

nder

fakt

ore

bene

wen

s di

e so

ort

kogn

itie

we

eis

wat

die

moe

ilikh

eids

graa

d va

n ek

sam

envr

ae b

eïnv

loed

. Vr

ae g

erig

op

’n b

epaa

lde

soor

t kog

nitie

we

eis i

s nie

alty

d so

moe

ilik

soos

and

er v

rae

gerig

op

dies

elfd

e ko

gniti

ewe

eis n

ie.

Byvo

orbe

eld:

• ’n

Ont

houv

raag

wat

leer

ders

vra

om

’n a

bstr

akte

teor

ie o

f in

gew

ikke

lde

inho

ud te

her

roep

, is d

ikw

els m

oeili

ker o

m re

g te

kry

as e

en w

at d

ie le

erde

r vra

om

’n

eenv

oudi

ge fe

it te

ont

hou

(m.a

.w. v

ersk

ille

in m

oeili

khei

dsgr

aad

van

inho

ud).

• ’n

Vra

ag w

at h

erro

epin

g va

n ’n

geo

rden

de re

eks g

ebeu

re v

erei

s en

wat

die

nee

rskr

yf v

an e

nkel

e sin

ne b

ehel

s, is

oor d

ie a

lgem

een

mak

liker

as e

en w

at d

iese

lfde

soor

t kog

nitie

we

eis s

tel m

aar w

at b

ehel

s dat

’n h

ele

opst

el g

eskr

yf m

oet w

ord

(m.a

.w.

vers

kille

in m

oeili

khei

dsgr

aad

van

skry

f).

• Le

tter

like

begr

ip v

an b

ronm

ater

iaal

met

ver

wys

ing

na ’n

een

voud

ige

eiet

ydse

tyds

krifa

rtik

el is

oor

die

alg

emee

n m

aklik

er a

s let

terli

ke b

egrip

van

’n k

lass

ieke

w

erk

van

weë

ver

skill

e in

die

inho

ud, w

oord

eska

t, sin

sbou

en

orga

nisa

siest

rukt

uur,

regi

ster

, woo

rdke

use,

lite

rêre

tegn

ieke

, abs

trak

sie v

an id

ees e

n be

elds

praa

k,

en a

gter

gron

dske

nnis

wat

ver

eis w

ord

(m.a

.w. v

ersk

ille

in m

oeili

khei

dsgr

aad

van

lees

).•

’n B

epaa

lde

eval

uasie

vraa

g ka

n m

oeili

ker v

ir ’n

gem

idde

lde

Gra

ad 1

0-le

erde

r as v

ir ’n

uni

vers

iteits

tude

nt w

ees.

• N

et so

sal ’

n vr

aag

wat

afg

elei

de re

dena

sie v

erg,

vee

l moe

ilike

r vir

die

gem

idde

lde

Gra

ad 6

-leer

der w

ees a

s vir

die

gem

idde

lde

Gra

ad 1

2-le

erde

r.•

Daa

rom

kan

ons

sê d

at h

oew

el d

ie k

ogni

tiew

e ve

rwer

king

die

selfd

e/so

ortg

elyk

is, s

al d

ie m

oeili

khei

dsgr

aad

vir v

ersk

illen

de g

roep

e le

erde

rs v

ersk

il.•

Gev

olgl

ik, b

enew

ens i

dent

ifise

ring

van

die

soor

t kog

nitie

we

eis (

vlak

) vir

elke

toet

s/ek

sam

envr

aag/

item

, wor

d va

n ek

sam

inat

ors v

erw

ag o

m te

beo

orde

el o

f el

ke v

raag

/ite

m a

s MA

KLI

K, M

ATIG

MO

EILI

K, M

OEI

LIK

of

BAIE

MO

EILI

K v

ir di

e ge

mid

deld

e le

erde

r in

daar

die

bepa

alde

gra

ad sa

l wee

s.•

Hie

r sal

die

ond

erw

yser

/eks

amin

ator

se v

akke

nnis,

ond

erw

yser

varin

g, e

rvar

ing

van

nasie

n, e

ksam

iner

ing

en m

oder

erin

g in

gesp

an m

oet w

ord

om ’n

be

oord

elin

g te

maa

k te

n op

sigte

van

die

vla

k of

moe

ilikh

eids

graa

d.

In L

ewen

swet

ensk

appe

gel

d di

e vo

lgen

de G

EWIG

STO

EKEN

NIN

G v

ir di

e vl

akke

van

moe

ilikh

eids

graa

d:M

aklik

30%

Mat

ig m

oeili

k40

%M

oeili

k25

%Ba

ie m

oeili

k5%

Vraa

g/ite

m m

oet m

aklik

vir

die

gem

idde

lde

leer

der w

ees

om te

bea

ntw

oord

Vraa

g/ite

m m

oet m

atig

uitd

agen

d vi

r di

e ge

mid

deld

e le

erde

r wee

s om

te

bean

twoo

rd

Vraa

g/ite

m m

oet m

oeili

k vi

r die

gem

idde

lde

leer

der w

ees

om te

bea

ntw

oord

Vraa

g/ite

m m

oet b

aie

moe

ilik

vir d

ie g

emid

deld

e le

erde

r wee

s om

te b

eant

woo

rd.

Die

ken

nis

en v

aard

ighe

de o

m h

ierd

ie v

rae

te

bean

twoo

rd, m

aak

dit m

oont

lik o

m v

lak

7- le

erde

rs

te o

nder

skei

van

and

er le

erde

rs w

at g

oed

pres

teer

.


• Te

n ei

nde

die

vlak

of

moe

ilikh

eids

graa

d va

n el

ke to

ets-

/eks

amen

vraa

g te

beo

orde

el, m

oet d

ie e

ise w

at e

lke

vraa

g st

el o

oree

nkom

stig

die

kog

nitie

we

skem

a va

n ’n

gem

idde

lde

leer

der s

owel

as d

ie in

trin

sieke

moe

ilikh

eids

graa

d va

n di

e vr

aag

of ta

ak in

ag

gene

em w

ord.

•

Om

so ’n

beo

orde

ling

te m

aak,

moe

t eer

s bep

aal w

ord

waa

rin d

ie m

oeili

khei

dsgr

aad

of m

aklik

heid

van

’n b

epaa

lde

vraa

g ge

sete

l is.

• ’n

Raa

mw

erk

vir n

aden

ke o

or v

raag

of

moe

ilikh

eids

graa

d va

n ite

m b

ehel

s die

vol

gend

e vi

er a

lgem

ene

kate

gorie

ë vi

r moe

ilikh

eids

graa

d:

• M

oeili

khei

dsgr

aad

van

inho

ud (o

nder

wer

p/be

grip

);

• M

oeili

khei

dsgr

aad

van

stim

ulus

(vra

ag e

n br

onm

ater

iaal

);

• M

oeili

khei

dsgr

aad

van

taak

(pro

ses)

; en

•

Moe

ilikh

eids

graa

d va

n ve

rwag

te re

spon

s.•

Hie

rdie

raam

wer

k bi

ed ri

glyn

e oo

r waa

r die

moe

ilikh

eids

graa

d in

’n v

raag

ges

etel

mag

wee

s. •

Hie

rdie

raam

wer

k w

il by

stan

dson

derw

yser

s/ek

sam

inat

ors/

mod

erat

ors h

elp

om in

gew

ikke

lde

beslu

ite te

nee

m o

or w

at ’n

bep

aald

e vr

aag

of it

em m

aklik

, m

atig

moe

ilik,

moe

ilik

of b

aie

moe

ilik

maa

k vi

r lee

rder

s.

Raa

mw

erk

vir

nade

nke

oor

moe

ilikh

eids

graa

d va

n vr

ae:

Moe

ilikh

eids

graa

d va

n in

houd

/beg

rip

Moe

ilikh

eids

graa

d va

n st

imul

usM

oeili

khei

dsgr

aad

van

taak

Moe

ilikh

eids

graa

d va

n ve

rwag

te

resp

ons

• Beh

els

vaki

nhou

d, k

enni

s va

n on

derw

erpe

of

begr

ippe

wat

gea

sses

seer

wor

d• O

orde

el w

ord

geba

seer

op

akad

emie

se

eise

sow

el a

s op

gra

advl

ak-g

rens

e va

n di

e on

ders

keie

ele

men

te v

an d

ie v

akke

nnis

–

soos

ond

erw

erpe

, fei

te, b

egrip

pe, b

egin

sels

en

pro

sedu

res

wat

met

die

vak

ver

band

hou

• Bas

iese

inho

ud te

enoo

r gev

ord

erd

e in

houd

• Alg

emen

e al

led

aag

se k

enni

s te

enoo

r g

esp

esia

lisee

rde

kenn

is• G

eko

nte

kstu

alis

eerd

e te

enoo

r g

edek

on

teks

tual

isee

rde

kenn

is• K

on

kret

e te

enoo

r ab

stra

kte

kenn

is

• Beh

els

taal

kun

dig

e ko

mp

leks

itei

t: le

es,

inte

r-pr

etas

ie e

n ve

rsta

an v

an d

ie w

oord

e en

fr

ases

in ’n

vra

ag• L

ees

en b

egrip

van

die

inlig

ting

of ‘t

eks’

of b

ron

mat

eria

al (d

iagr

amm

e, ta

belle

en

gra

fieke

, pre

nte,

spo

tpre

nte/

stro

kies

, ui

ttre

ksel

s, en

s.) w

aarn

a di

e vr

aag

verw

ys• B

v. v

rae

wat

woo

rde

en fr

ases

bev

at w

at s

legs

ee

nvo

ud

ige

en d

irek

te b

egrip

pe v

erei

s, is

ge

woo

nlik

mak

liker

as

vrae

wat

ver

eis

dat d

ie

kand

idaa

t die

vak

spes

ifiek

e fr

aser

ing

en

te

rmin

olo

gie

moe

t beg

ryp

• Ver

wys

na

die

moe

ilikh

eids

graa

d w

aarv

oor

kand

idat

e te

sta

an k

om w

anne

er h

ulle

’n

antw

oo

rd p

rob

eer

form

ule

er o

f uit

wer

k • O

m ’n

resp

ons

te fo

rmul

eer,

moe

t kan

dida

te

deur

die

sta

ppe

van

’n o

plos

sing

wer

k. O

or

die

alge

mee

n ka

n on

s sê

vra

e w

at m

eer

stap

pe

vir

’n o

plo

ssin

g v

erei

s, is

moe

ilike

r as

dié

met

min

der s

tapp

e. V

rae

wat

sle

gs e

en

of tw

ee s

tapp

e vi

r die

opl

ossi

ng v

erei

s, is

oor

di

e al

gem

een

mak

liker

as

dié

waa

r ver

skei

e be

wer

king

s no

dig

is v

ir ’n

opl

ossi

ng• K

an o

ok v

erge

mak

lik w

ord

deur

die

mat

e va

n le

idin

g a

anw

esig

in d

ie v

raag

• Vr a

e w

at b

egel

eide

sta

ppe

of w

enke

bev

at, i

s oo

r die

alg

emee

n m

aklik

er a

s oo

p vr

ae

• Vra

e w

at s

pesi

fieke

ken

nis

toet

s is

gew

oonl

ik

mak

liker

as

vrae

met

mee

rvo

ud

ige

stap

pe,

b

egri

pp

e o

f bew

erki

ng

s

• Moe

ilik h

eids

graa

d be

paal

deu

r eks

amin

ator

s in

’n n

asie

nsk

ema

en m

emo

ran

du

m• W

anne

er e

ksam

ina t

ors

min

of g

een

beso

nder

hede

in ’n

resp

ons

verw

ag n

ie, i

s di

e vr

aag

oor d

ie a

lgem

een

mak

liker

as

een

waa

r die

nas

iens

kem

a im

plis

eer d

at b

aie

bes

on

der

hed

e ve

rwag

wo

rd

• ’n

Verd

ere

aspe

k va

n ve

rwag

te

moe

ilikh

eids

graa

d va

n re

spon

s is

die

du

idel

ikhe

id o

or to

eken

nin

g v

an p

un

te.

Vrae

is o

or d

ie a

lgem

een

mak

liker

wan

neer

di

e to

eken

ning

van

pun

te d

uide

lik, r

egui

t of

logi

es i

s (b

v. 3

pun

te o

m 3

feite

te ly

s) a

s w

anne

er d

ie p

un

teto

eken

nin

g o

np

epaa

ld

of i

mp

lisie

t is.


PROGRAM VIR FORMELE ASSESSERING

Samestelling van skoolgebaseerde (SBA) komponent vir Graad 11Kwartaal Taak Gewigs

toekenning% van SBA

% van rapporterings

punt per kwartaal

% van bevorderings

punt

1 PraktiesMinimum 30 punte

15 25

25

ToetsMinimum 50 punte

15 75

2 PraktiesMinimum 30 punte

15 25

HalfjaareksamenEen vraestel – 150 punteDuur: 2 ½ uur

25 75

3 Projek/Opdrag *Minimum 50 punte

15 25

ToetsMinimum 50 punte

15 75

TOTAAL 100

EINDEKSAMEN (Vraestel 1 + Vraestel 2)Duur: 2 ½ uur vir elke vraestel150 punte vir elke vraestel

300 75

LET WEL: * Ten minste EEN projek en EEN opdrag moet oor die Graad 10–11-jaar gedoen word

• Die projek/opdrag kan in enige kwartaal (1–3) gedoen word, maar moet in kwartaal 3 opgeteken word

• Die gewigstoekenning van die finale SBA-punt is soos volg: • Toets en eksamens: 55% • Praktiese taak en opdrag/projek: 45%


Gewigstoekenning en assessering van onderwerpe in Vraestel 1 en Vraestel 2

Vraestel 1Onderwerp Tyd GEWIGSTOEKENNING

% Punte

Kwartaal 1 en 2:Energie-omsettingsprosesse om lewe te onderhou: fotosinteseKwartaal 2:DierevoedingEnergie-omsetting: respirasieKwartaal 3:GaswisselingUitskeiding by mense

3 weke

3 weke2 weke

3 weke3weke

21

2114

2222

31

3122

3333

Totaal 14 weke 100 150

Vraestel 2Onderwerp Tyd GEWIGSTOEKENNING

% Punte

Kwartaal 1:Biodiversiteit en klassifikasie van mikroörganismesBiodiversiteit onder plante en voortplantingBiodiversiteit onder diereKwartaal 3: BevolkingsekologieKwartaal 4:Menslike impak op die omgewing

3 weke3 weke2 weke

4 weke

4 weke

191912

25

25

292918

37

37

Totaal 16 weke 100 150

Bostaande gewigstoekenning per onderwerp dien as ’n riglyn vir onderwysers en eksaminators; geringe afwykings ten opsigte van die hoeveelheid punte toegeken aan ’n onderwerp, is aanvaarbaar. Die doel van die verskaffing van gewigstoekenning is om te verseker dat alle onderwerpe naastenby volgens die korrekte gewigstoekenning gedek word.


ROO

STER

VIR

GEW

IGST

OEK

ENN

ING

IN L

EWEN

SWET

ENSK

APP

E– G

RAA

D 1

1 VR

AES

TEL

1

Vraa

g-

nom

mer

Kogn

itiew

e va

ardi

ghei

dsvl

akVl

ak o

f moe

ilikh

eids

graa

dFo

tosin

tese

Dier

evoe

ding

Resp

irasie

Gasw

issel

ing

Uits

keid

ing

TOTA

AL

AB

CD

Mak

likM

atig

Moe

ilik

Baie

m

oeili

k

Wer

klik

e pu

nte

Nor

m %

4025

2015

3040

255

2121

1422

2210

0

Punt

e60

37,5

3022

,545

6037

,57,

531

3122

3333

150

A =

ken

wet

ensk

ap

B =

vers

taan

wet

ensk

ap

C =

pas

wet

ensk

aplik

e ke

nnis

toe

D =

ont

ledi

ng, e

valu

erin

g, s

inte

se


ROO

STER

VIR

GEW

IGST

OEK

ENN

ING

IN L

EWEN

SWET

ENSK

APP

E –

GRA

AD

11

VRA

ESTE

L 2

Vraa

g-

nom

mer

Kogn

itiew

e va

ardi

ghei

dsvl

akVl

ak o

f moe

ilikh

eids

graa

dBi

odiv

ersi

teit

&

klas

sifik

asie

va

n m

ikro

-or

gani

smes

Biod

iver

site

it on

der p

lant

e &

voo

rt-

plan

ting

Biod

iver

site

it on

der d

iere

Bevo

lkin

gs-

ekol

ogie

Men

slik

e im

pak

op d

ie

omge

win

gTO

TAA

LA

BC

DM

aklik

Mat

igM

oeili

kBa

ie

moe

ilik

Wer

klik

e pu

nte

Nor

m %

4025

2015

3040

255

1919

1225

2510

0

Punt

e60

37,5

3022

,545

6037

,57,

529

2918

3737

150

A =

ken

wet

ensk

ap

B =

vers

taan

wet

ensk

ap

C =

pas

wet

ensk

aplik

e ke

nnis

toe

D =

ont

ledi

ng, e

valu

erin

g, s

inte

se


ONTLEDING VAN LEERDERPRESTASIE IN TOETSE/EKSAMENS

Toets: __________________ Onderwyser:________________________Graad: __________________

1. STATISTIESE ONTLEDINGKlas Klas Klas Klas Klas Klas

Aantal geskryf

Aantal deurgekom

Aantal gedop

Mediaan

2. DIAGNOSTIESE ONTLEDING(Identifiseer die vrae waar leerders swak presteer het en dui die rede/s vir die swak prestasie aan. Die rede kan verband hou met moeilikheidsgraad van inhoud, onderrig, leer of ’n kombinasie hiervan of enige ander).

Vraagno. Beskrywing van spesifieke fout Remediërende maatreëls/intervensiestrategieë


LYS VAN VAARDIGHEDE/SUBVAARDIGHEDE VIR SPESIFIEKE DOELWIT 2

1 Volg instruksies2 Hanteer toerusting of apparaat3 Maak waarnemings en teken dit aan op verskillende maniere4 Hou op verskeie maniere rekord van inligting of data 5 Meet6 Interpreteer, doen berekeninge en stel inligting op verskeie wyses voor7 Ontwerp/beplan ondersoeke of eksperimente deur die volgende te doen:

7.1 Identifiseer ’n probleem7.2 Formuleer ’n hipotese 7.3 Selekteer apparaat/materiale7.4 Identifiseer veranderlikes7.5 Maak voorstelle oor maniere waarop veranderlikes beheer kan word7.6 Beplan ’n eksperiment7.7 Maak voorstelle oor maniere waarop resultate aangeteken kan word7.8 Begryp dat herhaling en verifikasie nodig is

Vaardighede wat in Formele praktiese werk, Projek en Praktiese eksamen geassesseer is

Formele prakties of Projek

Vaardighede en subvaardighede

1 2 3 4 5 6 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8

K1: Prakties ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓

K2: Prakties ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓

K3: Projek ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓ ✓

D10 K W A R T A A L 1 • T O E T S 1

Formele assesseringstaak Graad 11

Kwartaal 1: Toets 1

Punte: 75 Tyd: 1 uur

Afdeling A

Vraag 1: Veelkeusevrae

1.1 Verskeie opsies word as moontlike antwoorde op die volgende vrae gegee. Kies die korrekte antwoord en skryf slegs die letter (a tot d) langs die vraagnommer, bv. 1.1.6 d.

1.1.1 Alle virusse is:a prokariote b eensellig en patogenies c sellulêr in struktuur d asellulêr en nie-lewend

1.1.2 Die volgende is ’n lys wat virusse beskryf:iii speel ’n beduidende rol as ontbindersiii is die vernaamste patogene by menseiii is verpligte parasieteiv plant voort binne gasheerselle

Uit die lys hierbo, watter van die volgende beskryf die biologiese belang van virusse?a i; ii en iiib ii; iii en ivc i; iii en ivd slegs ii en iv

1.1.3 Bakterieë plant voort:a slegs geslagtelik b deur tweedelingc deur fragmentasied slegs in lewende gasheerselle

1.1.4 Briofiete is landplante wat geen van die volgende het nie.a selluloseb vaatweefselc risoïeded sporofietfase

1.1.5 Blare wat sporangiums dra, word genoem:a sorusseb keëlsc sporofilled sporogoniums

(5 × 2) [10]

D11K W A R T A A L 1 • T O E T S 1

1.2 Terminologie Gee die korrekte biologiese term vir elkeen van die volgende beskrywings. Skryf slegs die term langs die vraagnommer neer.1.2.1 ’n Organisme wat bestaan uit ’n nukleïensuur wat deur ’n proteïenskede

omring word.1.2.2 ’n Siekteveroorsakende parasiet, byvoorbeeld ’n bakterie.1.2.3 ’n Ryp saadknop (ovule) nadat die eiersel (ovum) daarin bevrug is.1.2.4 Die harde, weerstandbiedende buitewand van ’n stuifmeelkorrel.1.2.5 ’n Voedingsverwantskap waarbinne twee verskillende organismes saamleef.1.2.6 ’n Organisme se bestandheid teen vreemde stowwe.

[6]

1.3 Assosiasie Pas die siekte in kolom 1 by die agent in kolom 2 wat dit veroorsaak. Skryf die letter van die korrekte antwoord langs die vraagnommer.

Kolom 1 Kolom 2

1.3.1 Ringwurm1.3.2 Malaria1.3.3 Tuberkulose 1.3.4 Malaria

a Bakterieë b Fungi c Virusse d Protosoöns e E. coli f Broodskimmel

[4]

1.4 Hier volg ’n lys eienskappe van sommige mikroörganismes:a ultramikroskopies en filtreerbaar b eensellig met kenmerkende vorms en rangskikkingsc selwande bevat peptidoglikaand beskik oor vegetatiewe uitsteeksels bekend as hifese wissel van aërobies tot fakultatief anaërobiesf het geen metaboliese of respiratoriese ensieme nieg selwande bestaan uit chitienh het gasheerselle nodig om te kan vermenigvuldigi bevat stringe van óf DNS óf RNS, maar nooit albei niej plant ongeslagtelik voort deur middel van spore.

1.4.1 Lys drie eienskappe wat slegs op bakterieë van toepassing is. (3) 1.4.2 Lys twee eienskappe wat slegs op virusse van toepassing is. (2)

[5]

Totaal Vraag 1: [25]

Totaal Afdeling A: [25]


Afdeling B

Vraag 2

2.1 Die bakterie Vibrio cholerae veroorsaak cholera. Die El Tor-stam van Vibrio cholerae is oorspronklik in Indonesië waargeneem. In 1961 het hierdie stam begin versprei en bestaande stamme in ander dele van Asië vervang. El Tor is nou wydverspreid regoor Asië, die Midde-Ooste, Afrika en dele van Oos-Europa, maar kon nog nooit in Wes-Europa vastrapplek kry nie. El Tor is meer gehard as die stam wat dit vervang het en die bakterieë kan tot so lank as drie maande nadat pasiënte herstel het, nog in die feses aanwesig wees. Die bakterieë kan ook tot 14 dae lank in water oorleef.Die Verenigde Nasies het besef dat die meeste van die uitbrekings van cholera die gevolg is van besoedelde watervoorrade. Daarom het hulle in 1981 met die “Dekade van Water”-veldtog begin. Die doel daarvan was om veilige water vir almal te voorsien. In die dekade van 1981 tot 1990 het die aantal mense in ontwikkelende lande wat nie ’n veilige watervoorraad het nie, van 1 800 miljoen tot 1 200 miljoen gedaal.2.1.1 Noem twee maniere waarop V. cholerae van besmette na onbesmette mense

oorgedra kan word. (2)2.1.2 Verduidelik waarom cholera ’n wêreldwye probleem bly ten spyte van die

“Dekade van Water”-veldtog. (2)2.1.3 Die antibiotikum tetrasiklien word soms gebruik om cholera te behandel.

a Dink aan maniere waarop tetrasiklien V. cholerae kan beveg. (2)b Verduidelik waarom tetrasiklien nie in die reël vir alle gevalle van cholera

gebruik moet word nie. (2)[8]

2.2 Masels word deur ’n virus veroorsaak. Bestudeer die grafiek hieronder en beantwoord die vrae wat volg.

2.2.1 Beskryf die inligting wat deur die grafiek oorgedra word. (3)2.2.2 In watter twee jaar het die aantal gevalle op ’n epidemie gedui? (2)2.2.3 Doen ’n rede aan die hand vir die patroon van die grafiek van 1917 tot 1919. (2)2.2.4 Virussiektes verdwyn selde uit ’n populasie tussen epidemies. Gee ’n

verklaring hiervoor. (3)2.2.5 Na ’n aantal jare se navorsing en beheer is die virus wat pokke veroorsaak,

uitgewis. Dink jy bakteriële siektes kan totaal uitgewis word? Gee redes vir jou antwoord. (3)

[13]

2.3 Onderskei tussen die volgende pare begrippe:2.3.1 aërobiese bakterieë en anaërobiese bakterieë (2)2.3.2 risoïede en sporangifore (2)

[4]


1916

250

150

50

0

Tyd in jaar

Gem

idde

lde

aant

al n

uwe

aang

emel

de m

asel

geva

lle

300

200

100

1917 1918 1919 1920


Vraag 3

3.1 Bestudeer die volgende diagram van ’n mosplant en beantwoord die vrae wat volg.

3.1.1 Identifiseer die dele genommer 2, 3 en 6. (3)

3.1.2 Noem een funksie van deel 5. (1) 3.1.3 Noem die struktuur waarin die spore ontkiem. (1)

[5]3.2 Noem vyf maniere waarop die sporofiet van ’n varingplant in ’n landhabitat

kan oorleef. [5]3.3 Bestudeer die volgende diagram van ’n blom van ’n angiosperm en beantwoord

dan die vrae wat volg.

3.3.1 Noem een rede waarom die plant van hierdie blom as ’n angiosperm geklassifiseer kan word. (1)

3.3.2 Wat is die algemene name van deel A, B en C? (1)3.3.3 Skryf die letter neer van die struktuur waarin die vroulike gameet

geproduseer word. (1)3.3.4 Watter letter verteenwoordig die krans, wat belangrik vir insekbestuiwing is? (1)3.3.5 Sal hierdie blom waarskynlik self bestuif of kruisbestuif ? Gee ’n rede vir

jou antwoord. (2)3.3.6 Watter letter verteenwoordig die deel wat in ’n vrug sal ontwikkel? (1)

[7]3.4 Voltooi die volgende tabel deur die ontbrekende inligting in te vul.

Cnidaria Annelida (Ringwurms) ArtropodaSimmetrie a bilateraal bSkelet hidrostaties c dBloedstelsel – oop of geslote geen e fAantal dermopeninge g twee h

[8]Totaal Vraag 3: [25]

Totaal Afdeling B: [50]

TOTAAL: [75]

1 2

3

4

5

6

AB

C

DE

F

G

HI

D14 A N T W O O R D E • T O E T S 1

Formele assesseringstaak Graad 11 (Toetsmemo)

Kwartaal 1: Toets 1 Punte: 75 Tyd: 1 uur

Afdeling AVRAAG 11.1 1.1.1 d 1.1.2 b 1.1.3 b 1.1.4 b 1.1.5 c (5 × 2) [10]

1.2 1.2.1 virus1.2.2 patogeen1.2.3 saad1.2.4 saadhuid1.2.5 simbiose1.2.6 immuniteit [6]

1.3 1.3.1 b 1.3.2 c1.3.3 a1.3.4 d [4]

1.41.4.1 a, f, h, i (3) 1.4.2 b, c, e (2) [5] Totaal Vraag 1: [25] Totaal Afdeling A: [25]

Afdeling BVRAAG 22.1 2.1.1 Feses, besmette water (2)2.1.2 Die El Tor-stam is baie gehard en dus moeilik om te

beheer. V. cholerae het die vermoë om vinnig te muteer. Omdat die bakterieë gehard is, kan hulle lang tydperke in water en feses oorleef. (2)

2.1.3 a Dit beïnvloed die ensiemwerking van die bakterie en meng dus in met sy metabolisme. (2)

b Die bakterie sal by die tetrasiklien aanpas en muteer om nuwe stamme te vorm wat weerstandig is teen die middel – wat dit gevolglik moeiliker maak om dit weer met tetrasiklien te behandel. (2)

[8]2.2 2.2.1 Die gemiddelde aantal nuwe gevalle van masels

wat van 1916 tot 1920 aangemeld is. (2)2.2.2 1916 en 1919 (2)2.2.3 Diegene wat in 1916 besmet is, het immuniteit

teen die maselvirus ontwikkel en dit is moontlik dat slegs die klein hoeveelheid wat nie immuun teen die siekte was nie, siek geword het. (3)

2.2.4 Party mense raak dalk nie immuun teen die siekte nie. Dit is ook moontlik dat virusse kan muteer en nuwe stamme ontwikkel. (3)

2.2.5 Nee, omdat daar ’n geweldige groot aantal bakterieë bestaan, en dit onmoontlik sal wees om almal uit te wis. (3)

[13]

2.3 2.3.1 Aërobiese bakterieë kan net in die aanwesigheid

van suurstof oorleef, terwyl anaërobiese bakterieë in die afwesigheid van suurstof floreer. (2)

2.3.2 Risoïede is hifes wat in die substraat in groei, terwyl sporangifore hifes is wat boontoe groei en die sporanguims dra. (2)

[4]


VRAAG 33.1 3.1.1 2 – kaliptra, 3 – sporangifoor, 6 – risoïede (3)3.1.2 Voer die proses van fotosintese uit; absorbeer water (1)3.1.3 Protonema (1)

[5]

3.2 Enige vyf van: • Risoom bedek met sterk epidermis, ramenta en

ou blaarbasisse. • Varingblare word goed in die lug deur die

ragis ondersteun. • Boonste en onderste epidermis met kutikula is

dig opmekaar. • Stomata op abaksiale (laer) kant vir gaswisseling. • Spore ontwikkel binne sporangium. • Sporangium beskerm deur indusium. • Sporangium aangepas vir spoorverspreiding in

droë toestande. [5]

3.3 3.3.1 Saadknoppe omsluit deur vrugbeginsel. (1)3.3.2 Stamper (1)3.3.3 G (1)3.3.4 D (1)3.3.5 Kruisbestuif – stempel groei hoër as helmknoppie. (2)3.3.6 C (1)

[7]

3.4

Cnidaria Annelida (Ringwurms)

Arthropoda

Simmetrie a (radiaal) bilateraal b (bilateraal)

Skelet hidrostaties c (hidrostaties) d (eksoskelet)

Bloedstelsel – oop of geslote

geen e (geslote) f (oop)

Aantal dermopeninge

g (een) twee h (twee)

[8]

Totaal Vraag 3: [25]Totaal Afdeling B: [50]

D15K W A R T A A L 1 • P R A K T I E S E E K S A M E N 1


Kwartaal 1: Praktiese eksamen 1

Punte: 30 Tyd : 1 uur

Deel 1Praktiese les: Basiese vaardighede vir voorbereiding van preparaat en teken van broodskimmel

Vooraf-voorbereiding (materiaal gebruik vir mikroskopiese studie)

1 Gebruik die “oplig”-tegniek om ’n droë montering van die broodskimmel voor te berei.2 Neem die preparaat onder die medium vergroting van die ligmikroskoop waar. 3 Maak ’n tekening met volledige byskrifte van wat jy waarneem.4 Identifiseer en gee byskrifte vir die volgende dele: miselium, risoïed, stolon, sporangiofoor en

sporangium.5 Het die draadagtige strukture dwarswande?

Assessering van taak hierbo:1 Voorbereiding van preparaat

Die volgende kriteria kan gebruik word om hierdie vaardigheid te assesseer:

Kriteria Voorgestelde punteskema

1 Toestand van preparaat: Is daar geen vuiligheid op nie?

1

2 Gehalte van spesimen: Is die drade uitgesprei om lig daardeur te laat beweeg?

1

3 Dekglasie: Gebruik al dan nie? Korrekte tegniek om dit oor die spesimen te plaas?

2

4 Lugborrels onder dekglasie: Ja = 0 / Nee = 1

1

2 Tekening van die spesimen

Kriteria Voorgestelde punteskema

1 Korrekte aanbieding: Lyk die tekening dieselfde as dit wat onder die mikroskoop is?

1

2 Opskrif: Het dit ’n opskrif?

1

3 Vergroting/skaal: Word dit in die onderskrif van die tekening aangedui?

1

4 Byskrifte verteenwoordig dele korrek: • risoïed • stolon • sporangiofoor • sporangium • miselium

5

5 Vereistes vir biologiese tekening: Is die posisies van dele korrek? Is die dele in toepaslike verhouding tot mekaar geteken?

2

[15]

D16 K W A R T A A L 1 • P R A K T I E S E E K S A M E N 1

Deel 2Die diagram hieronder is ’n skets van ’n eksperiment in ’n petribakkie met die bakterie Escherichia coli en twee verskillende antibiotikums van dieselfde sterkte – streptomisien (S) en penisillien (P).

a Noem een hipotese wat hiermee ondersoek word. (3)b Skryf die doel van bostaande ondersoek neer. (2)c Beskryf die resultaat/e van hierdie ondersoek. (2)d Noem een gevolgtrekking uit die resultate van dié ondersoek. (3)e Hoekom was dit nodig om die petribakkie te inkubeer? (2)f X stel ’n bakterie-kolonie voor. Verduidelik die aanwesigheid van hierdie kolonie naby die

streptomisienskyfie. (3) [15]

TOTAAL: [30]

voedingsagar met E. coli

kolonies van E. coli

Ná inkubasie van 24 uurAan begin van ondersoek

S

P

S

P

X


Deel 1: Telkaart vir assessering van mikroskopieGraad/afdeling: __________ Onderwyser: ________________________________

Nr. Leerdername Voorbereiding van preparaat Tekening

TOTA

AL

Toes

tand

van

pr

epar

aat

Geh

alte

van

sp

esim

en

Dek

glas

ie

Lugb

orre

ls

Korr

ekte

aa

nbie

ding

Ops

krif

Verg

rotin

g

Bysk

rift

e

Teke

ning

Maksimum punt 1 1 2 1 1 1 1 5 2 15

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

[15]

Deel 2: Memoranduma Dieselfde sterkte streptomisien en penisillien beïnvloed E. coli op verskillende maniere. (3)b Om die uitwerking van streptomisien en penisillien op E. coli vas te stel. (2)c Direk rondom die skyfie met streptomisien is daar ’n skoon area. Daar is geen skoon area

rondom die penisillienskyfie nie. (2)d Streptomisien voorkom die groei van E. coli, terwyl dit lyk asof penisillien geen nadelige

uitwerking op E. coli het nie. (3)e Inkubasie verskaf die gepaste temperatuur vir E. coli om te groei. (2)f Dit is moontlik dat dit ’n kontaminant is – óf ’n ander bakterie óf ’n swam – wat nie

geraak is deur die streptomisien nie. (3) [15]

TOTAAL: [30]



Kwartaal 2: Praktiese eksamen 2

Punte: 35 Tyd : 1 uur

Vraag 1Die diagram hieronder stel die apparaat voor wat gebruik is in ’n ondersoek. Drie takkies met blare aan, van dieselfde plantspesie en dieselfde grootte, word in onderskeidelik proef buis A, B en C geplaas. Elke proef buis bevat ’n oplossing van waterstof karbonaat-indikator.Elke proef buis is soos volg behandel:• Proef buis A: toegedraai in aluminiumfoelie• Proef buis B: toegedraai in aluminiumfoelie met gate• Proef buis C: nie toegedraai nie

Al die proef buise is toe geïnkubeer in ’n waterbad en blootgestel aan lig van ’n lamp.

Die resultate word in die tabel hieronder aangedui.

Proefbuis Kleurverandering van indikatoroplossing

A Geel

B Bly kersierooi

C Pers

1.1 Stel ’n doel vir hierdie ondersoek voor. (2)1.2 Gee ’n verklaring vir die resultate wat verkry is in elkeen van die volgende:

1.2.1 proef buis A (2)1.2.2 proef buis B (2)1.2.3 proef buis C. (2)

1.3 Noem een manier waarop die temperatuur in bostaande ondersoek verander kan word. (1) [9]

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

termometer aluminiumfoelie met gaatjies

aluminiumfoeliewaterbad

takkie met blare aan

indikatoroplossing


Vraag 2Bestudeer die volgende apparaatopstelling waarin drie termosflesse gebruik is.

Fles A bevat klam ontkiemende sade.Fles B bevat sade wat gekook is.Fles C bevat gekookte sade wat in ’n formalienoplossing gesteriliseer is.

Die resultate verkry in die verskillende termosflesse, naamlik die verandering in temperatuur in °C, word in die tabel hieronder aangedui.

Tydsinterval tussen lesings in uur 12 24 36 48 60

Fles A 20,0 20,1 22,6 23,0 23,3

Fles B 20,0 20,0 25,0 21,3 22,0

Fles C 20,0 20,0 20,1 20,1 20,1

2.1 Stel ’n doel vir hierdie ondersoek voor. (2)2.2 Gee twee redes hoekom die flesse onderstebo gedraai is. (4)2.3 Hoekom is watte gebruik pleks van ’n rubberprop? (2)2.4 Wat het die verskil veroorsaak in die temperature wat aangeteken is in die

lesing tussen 36 en 60 uur in elke fles? (3)2.5 Omdat die sade in flesse B en C behandel is, kon ’n chemiese proses wat normaalweg

energie in lewende selle opwek, nie plaasvind nie. Wat noem ons hierdie proses? (1)2.6 Ná ’n paar dae het die temperatuur in fles B begin styg. Gee ’n rede hiervoor. (1)2.7 Watter van die krommes, 1, 2 of 3, in die figuur links dui op die resultate wat in

fles A verkry is? (2)

[15]

A B C

termosfles

sade

watte

termometer

termosfles

sade

watte

termometer

termosfles

sade

watte

termometer

1

3

2

Tyd in dae

Tem

pera

tuur


Vraag 3’n Eksperiment is opgestel soos getoon in die diagram hieronder. Al die proef buise is in die lig gehou.

’n Verandering in die konsentrasie van koolstofdioksied in die proef buise laat die indikator soos volg verkleur:• Normale hoeveelheid koolstofdioksied: indikator – oranje• Kleiner hoeveelheid koolstofdioksied: indikator – pers• Groter hoeveelheid koolstofdioksied: indikator – geel

3.1 Hoekom is proef buis C in hierdie ondersoek ingesluit? (1)3.2 Hoekom was dit nodig om elke proef buis met ’n rubberprop te verseël? (1)3.3 Blare en wurms van gelyke biomassa word saam in ’n ander proef buis, D, geplaas

wat vars oranje indikator bevat. Stel redes voor wat die kleur van die indikator in D moontlik kan wees:3.3.1 ná drie uur van helder sonlig (2)3.3.2 ná ses uur in algehele donkerte. (2)

[6]

Vraag 4Bestudeer die diagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg.

4.1 Gee byskrifte vir dele A, B en F. (3)4.2 Gee die letter/s vir:

4.2.1 een deel wat gal opberg (1)4.2.2 een deel wat insulien afskei. (1)

[5]

TOTAAL: [35]

vars groen blare

wurms op vars blare

koolstofdioksied-indikator

lug

CBA

lig

A

B

C

D

E

F

D21A N T W O O R D E • P R A K T I E S E E K S A M E N 2

Formele assesseringstaak Graad 11 (Toetsmemo)

Kwartaal 2: Praktiese eksamen 2Punte: 35 Tyd: 1 uur

VRAAG 11.1 Om die invloed van lig op fotosintese te ondersoek of:

of lig noodsaaklik vir fotosintese is of: of suurstof tydens fotosintese geproduseer word. (2)

1.2.1 In proefbuis A het geen fotosintese plaasgevind nie omdat die foelie die lig weerkaats het. Geen CO2 kon dus geabsorbeer word vir fotosintese nie, wat ’n styging in suurgehalte meegebring het. (2)

1.2.2 In proefbuis B was daar ’n lae tempo van fotosintese omdat geperforeerde aluminiumfoelie ’n mate van lug deurlaat om geabsorbeer te word. Daar is egter ’n afname in ligintensiteit en dus is slegs ’n klein bietjie CO2 geabsorbeer vir fotosintese, wat ’n effense opbou van CO2 en gevolglike effense styging in suurgehalte tot gevolg gehad het. (2)

1.2.3 In proefbuis C was die tempo van fotosintese hoog vanweë hoë ligintensiteit, dus is al die CO2 in die proefbuis opgebruik, met die gevolg dat die inhoud nou minder suur is. (2)

1.3 Enigeen van die volgende voorstelle: • Beweeg die ligbron nader aan of verder weg van die

proefbuise. • Verhoog of verlaag die temperatuur van die water. • Plaas die houer met water tussen die ligbron en die

proefbuise om hitte van die ligbron te absorbeer. (1)

[9]

VRAAG 22.1 Om te toon dat hitte-energie deur ontkiemende sade

vrygestel word. (2)2.2 Enige twee van die volgende is aanvaarbaar: • Sodat die termometer gelees en die temperatuur

aangeteken kan word. • Deur die fles onderstebo te draai kan die

koolstofdioksied wat swaar is ontsnap, wat sal keer dat respirasie stadiger raak.

• Warm lug styg op, dus word verlies van hitte deur die prop beperk as die fles onderstebo is (4)

2.3 Om suurstof toe te laat om die fles binne te kom sodat die ontkiemende sade kan respireer en ook om die koolstofdioksied te laat ontsnap, anders sal respirasie stadiger raak. (2)

2.4 • In fles A het selrespirasie in die ontkiemende sade plaasgevind.

• In fles B het bakterieë en fungi energie in die vorm van hitte vrygestel weens anaërobiese respirasie.

• In fles C het geen respirasie plaasgevind nie aangesien daar geen lewende organismes aanwesig was nie. (3)

2.5 Aërobiese respirasie (1)2.6 Bakterieë en fungi begin groei en hitte is ’n produk van

respirasie. (1)2.7 Kromme 1 (2) [15]

VRAAG 33.1 Proefbuis C dien as ’n kontrole om die resultate te

bevestig. (1)3.2 Om te voorkom dat koolstofdioksied by die proefbuis

in en uit beweeg. (1)3.3.1 Geen verandering nie, dus bly die kleur oranje. Die

wurms stel CO2 tydens respirasie vry en die blare absorbeer dit tydens fotosintese. (2)

3.3.2 Die indikator se kleur verander na geel. Sowel die blare as die wurms respireer en gee CO2 af. Omdat die blare nie fotosinteer nie, word die CO2 wat die wurms afgee nie geabsorbeer nie. (2)

[6]

VRAAG 4 4.1 A – slukderm/esofagus, B – maag, F – galblaas (3)4.2.1 F (1)4.2.2 D (1)

[5]

TOTAAL: [35]

D22 K W A R T A A L 2 – 3 • P R O J E K


Kwartaal 2–3 ProjekDit is ’n langtermyntaak wat sowat twee tot drie maande behoort te neem om te voltooi.

Onderwerp: Populasieekologie

Jy word gevra om die invloed van temperatuur op die groei van ’n spesie eendekroos (paddaslyk, ’n akwatiese damplant) te ondersoek. Jou onderwyser sal hierdie plant vir jou uitwys.

Ontwerp jou eie ondersoek om die invloed van temperatuur op eendekroos te bepaal. Wanneer jy jou ondersoek beplan, hou die volgende in gedagte: • Identifiseer en noem die probleem wat ondersoek gaan word.• Formuleer minstens een hipotese.• Stel minstens een doelwit, en maak minstens een voorspelling oor die uitkoms van jou

ondersoek. • Identifiseer veranderlikes – dié wat jy konstant sal hou en dié wat jy sal aanpas.• Maak seker die ontwerp van jou eksperiment is regverdig.• Dui aan hoe jy jou data sal insamel.• Besluit hoe jy jou waarnemings/data gaan aanteken• Interpreteer jou waarnemings. • Analiseer jou resultate. • Maak afleidings uit jou resultate. • Kom tot gevolgtrekking/s uit jou resultate.• Stel vas of jou hipotese deur jou resultate gesteun word. • Skryf jou verslag, wat aspekte soos die volgende moet insluit: tekortkominge in jou ontwerp

(indien enige), verbetering van die betroubaarheid en die geldigheid van jou ontwerp.• Die assesseringsrooster op die volgende bladsy sal gebruik word om jou projek te evalueer.

D23K W A R T A A L 2 – 3 • P R O J E K

Die volgende telkaart sal gebruik word om jou projek te evalueer.

Assessering van hipotesetoetsing: ’n algemene telkaart

Kriteria J N Kriteria J N

1. Eksperimentele ontwerp 2. Die beskrywing

1.1 Identifisering van ’n probleem 2.1 Gehalte van die waarneming/data (resultaat)

iii Gestel as ’n oorsaaklike verband iii Waarnemings/metings/ berekenings akkuraat

1.2 Formulering van ’n hipotese iii Samel konsekwente data in

iii Verbind ’n gevolg met ’n veranderlike (oorsaak-gevolg)

iii Gebruik korrekte eenhede

iii Identifiseer onafhanklike veranderlike/s

iv Voltooi optekening van data in bv. ’n tabel

iii Identifiseer afhanklike veranderlike/s

2.2 Ontleding van resultate

iv Dui ’n koersverandering aan iii Herlei kwantitatiewe data tot bv. ’n grafiek

iv Op só ’n manier gestel dat dit toetsbaar is deur eksperimentering

iii Korrekte byskrifte by asse

1.3 Beplanning en uitvoer van eksperiment om hipotese te toets

iii Kies korrekte as vir die toepaslike veranderlike

iii Dui ’n logiese doel aan iv Gee gepaste opskrif vir grafiek

iii Verskaf ’n stapsgewyse en gedetailleerde plan

v Stip punte akkuraat

iii Stel gepaste kontrole/s op vi Verbind gestipte punte op gepaste wyse

iv Sien in dat slegs een onafhanklike faktor veranderlik moet wees

2.3 Maak redelike gevolgtrekking

iv Dui duidelike voorsorgmaatreëls aan

iii Identifiseer tendense en neigings in data

vi Gepaste gebruik van spesifieke toerusting

iii Gevolgtrekking/s is gepas vir die doel/hipotese

vii Identifiseer en kritiseer beperkings van eksperimentele ontwerp

viii Gepaste steekproefgrootte

ix Diagram van eksperimentele ontwerp

1.4 Insameling en optekening van data

iii Verskaf ’n plan vir insameling/optekening van data

iii Teken data op gepaste wyse op (bv. tabel, tekening, ens.)

iii Maak voorsiening vir die bestaan van foute in data

D24 K W A R T A A L 2 – 3 • P R O J E K

Nota vir onderwyser: Vir hierdie taak word geen voorskrifte vir die ontwerp van die eksperiment gegee nie. Hoewel ’n algemene stel kriteria (telkaart) gegee word ten einde die algemene beginsels van ondersoekende werk te assesseer, is dit belangrik om op elke individuele poging te let en dit in terme van die algemene beginsels te assesseer.

Assessering van hipotesetoetsing: ’n telkaart vir Kwartaal 3–4 Projek

Kriteria J N Kriteria J N1. Eksperimentele ontwerp 2. Die beskrywing 1.1 Identifisering van ’n probleem 2.1 Gehalte van die waarneming/data

(resultaat) Het verskillende omgewingsfaktore/-

toestande verskillende effekte op die tempo waarteen plante water verloor?

viii Waarnemings/metings/ berekenings akkuraat

1.2 Formulering van ’n hipotese viii Samel konsekwente data in Plante verloor water teen ’n vinniger

tempo in winderige toestande en met hoë temperature as onder normale toestande en met hoë humiditeit (vergelyk met algemene telkaart op die vorige bladsy om te sien of hierdie hipotesestelling aan al die kriteria voldoen).

iii Gebruik korrekte eenhede viv Voltooi optekening van data in bv. ’n

tabel 2.2 Ontleding van resultate viii Herlei kwantitatiewe data na bv. ’n

grafiek viii Korrekte byskrifte by asse

1.3 Beplanning en uitvoer van eksperiment om hipotese te toets

viii Kies korrekte as vir die toepaslike veranderlike

Doel: Om die effek van verskillende omgewingsfaktore op die tempo van waterverlies in plante te bepaal

iiv Gee gepaste opskrif vir grafiek

viii Verskaf ’n stapsgewyse en gedetailleerde plan

iiv Stip punte akkuraat

viii Stel gepaste kontrole/s op vivi Verbind gestipte punte op gepaste wyse

viiv Sien in dat slegs een onafhanklike faktor veranderlik moet wees

2.3 Maak redelike gevolgtrekking

viiv Dui duidelike voorsorgmaatreëls aan i Identifiseer tendense en neigings in data

vivi Gepaste gebruik van spesifieke toerusting Dit sal afhang van die bepaalde ontwerp

viii Gevolgtrekking/s is toepaslik vir die doel/hipotese

vvii Identifiseer en kritiseer beperkings van eksperimenele ontwerp

viii Gepaste steekproefgrootte viix Diagram van eksperimentele

ontwerp 1.4 Insameling en optekening van data iii Verskaf ’n plan vir insameling/

optekening van data – hang af van die ontwerp; kan bv. afstand wat borrels beweeg opteken; verskille in massa bepaal, ens.

viii Teken data op gepaste wyse aan (bv. tabel, tekening, ens.)

viii Maak voorsiening vir die bestaan van foute in data



Kwartaal 3: Toets 2


Afdeling AVraag 1: Veelkeusevrae


1.1.1 Die term gaswisseling verwys na die: a uitruil van suurstof en koolstofdioksied op long- en weefselvlakb vrystelling van energie uit branstofmolekules in die sellec beweging van lug in en uit die longed opname van koolstofdioksied uit die bloed

1.1.2 By mense vind gaswisseling plaas in die:a trageab alveolic brongi d diafragma

1.1.3 Watter een van onderstaande toon die regte roete van lugbeweging tydens uitaseming? a alveolus → brongus → brongiool → trageab alveolus → brongiool → brongus → trageac tragea → brongus → brongiool → alveolusd brongiool → brongus → alveolus → tragea

1.1.4 Watter afvalproduk word deur die vel, longe en niere uitgeskei:a koolstofdioksiedb ureumc waterd minerale soute

1.1.5 Watter van die volgende vorm nie normaalweg deel van die glomerulêre filtraat nie?a groot plasmaproteïen b glukosec ureumd aminosure

1.1.6 Die ureter vervoer urien van die:a niere na die urienblaasb urienblaas na die nierec niere na buite die liggaamd urienblaas na buite die liggaam

(6 × 2) [12]


1.2 Terminoloie Gee die korrekte biologiese term vir elkeen van die volgende beskrywings. Skryf slegs die term langs die vraagnommer.1.2.1 Die struktuur wat die tragea oophou. 1.2.2 ’n Beskermde membraan rondom die longe. 1.2.3 Die proses waardeur die liggaam metaboliese afvalstowwe uit die liggaam elimineer. 1.2.4 ’n Koppievormige struktuur in die nier wat die glomerulus bevat. 1.2.5 Die somtotaal van al die individue van dieselfde spesie wat in dieselfde gebied ’n

spesifieke ekosisteem bewoon. [5]

1.3 Dui aan of elk van die items in kolom 1 van toepassing is op slegs a, slegs b, a en b of nie a of b nie in kolom 2.Kolom 1 Kolom 21.3.1 Kompetisie tussen individue van dieselfde spesie a Intraspesifiek

b Interspesifiek1.3.2 Interaksie tussen verskillende organismes waarby albei

baat vinda Parasitisme b Kommensalisme

1.3.3 Lei tot afname in die populasiegrootte a Emigrasie b Mortaliteit

1.3.4 Voordele van maatskaplike organisasie van organismes a Verdeling van arbeid b Kompetisie

(4 × 2) [8]

Totaal Vraag 1: [25]Totaal Afdeling A: [25]

Afdeling BVraag 2

2.1 Die tabel hieronder toon die resultate van ’n ondersoek wat een persoon betrek het. Die persoon wat by die ondersoek betrokke was, was fiks en gesond en aan die volgende toestande onderwerp:• Die persoon het tydens die ondersoek gelê. • Die persoon is lug met verskillende konsentrasies koolstofdioksied gegee om in te

asem terwyl die suurstof konsentrasie dieselfde gebly het.

Tydens die ondersoek is die tempo en diepte van asemhaling van hierdie persoon gemeet en die volume lug ingeasem is daaruit vasgestel.

Konsentrasie CO2 ingeasem (%)

Aantal asemteue per minuut

Totale volume lug ingeasem per minuut (liter)

0,04 14 9,40,08 14 10,31,50 15 11,92,30 15 13,73,10 15 18,55,50 20 29,56,00 27 56,8

2.1.1 Stel ’n doel vir hierdie ondersoek voor. (1)2.1.2 Beskryf hoe die styging in koolstofdioksiedkonsentrasie die volgende raak:

a die tempo van asemhaling (2)b die volume lug ingeasem per minuut. (1)

2.1.3 Hoekom het die volume lug wat per minuut ingeasem is, toegeneem van 11,9 liter tot 18,5 liter terwyl die aantal asemteue dieselfde gebly het, naamlik 15 per minuut? (2)

[6]


2.2 Bestudeer die diagram en beantwoord die vrae wat volg.

2.2.1 Wat is die doel van hierdie demonstrasie? (2)2.2.2 Watter struktuur in die gaswisselingstelsel van mense word deur elke letter

hieronder voorgestel? a A (1)b B (1)c C (1)

2.2.3 Wat sal met die volgende gebeur as die deel gemerk E na posisie D verskuif word? a ballonne (1)b volume lug in die klokglas (1)

2.2.4 Gee een rede hoekom hierdie apparaat as ’n swak voorstelling van die asemhalingstelsel by mense beskou word. (3)

[10]2.3 Bestudeer die volgende diagram en beantwoord die vrae wat volg.

2.3.1 Identifiseer dele A, B en C. (3)2.3.2 Watter diagram stel uitaseming voor? (1)2.3.3 Gee ’n rede vir jou antwoord in 2.3.2. (1)2.3.4 Wat gebeur met elk van die volgende in II wanneer dit oorgaan vanaf toestand I?

a volume (2)b druk (2)

[9]


A

B

C

D

E

A

B

C

I IIDeel van die respiratoriese sisteem


Vraag 3

3.1 Bestudeer die volgende diagram van die urienstelsel en sy bloedvoorsiening, en beantwoord die vrae wat volg.

3.1.1 Identifiseer dele 1, 2, 3, 8 en 10. (5)3.1.2 a Watter deel van die nefron kom voor in die streek wat 4 genommer is? (1)

b Wat gebeur met bloed in die deel van die nefron vermeld in 3.1.2 a? (1)3.1.3 a Watter deel van die nefron kry ons in die streek wat 5 genommer is? (1)

b Noem twee funksies wat deur die nefron in die streek vermeld in 3.1.3 a verrig word. (2)

3.1.4 Noem twee opsigte waarin die bloed in die deel genommer 1 verskil van die bloed in die deel genommer 7. (2)

[12]

3.2 Die tabel hieronder toon die konsentrasie van stowwe in die bloedplasma, glomerulêre filtraat en urien.

Stof % in plasma % in filtraat % in urien

Water 90–93 99–100 97,5

Proteïene 7,0 0 0

Glukose 0,1 0,1 0

Soute 0,35 0,35 0,5

Ureum 0,03 0,03 2,0

3.2.1 Watter stowwe wat in die bloedplasma aanwesig was, het nie tot in die Bowman-kapsel gefiltreer nie? Gee ’n rede vir hierdie verskynsel. (2)

3.2.2 Gee ’n verduideliking vir elke verskynsel hieronder:a geen glukose in die urien (3)b ’n hoër konsentrasie soute in die urien (3)c ’n veel hoër konsentrasie ureum in die urien. (3)

3.2.3 Gee twee moontlike redes hoekom glukose soms in menslike urien gevind word. (2)[13]



7

31

9

5

2

8

6

4

10

D29A N T W O O R D E • T O E T S 2

Formele aangetekende klastoets Graad 11 (Toetsmemo)

Kwartaal 3: Toets 2Punte: 75 Tyd: 1 uur

Afdeling AVRAAG 11.1 1.1.1 a1.1.2 b1.1.3 c 1.1.4 c1.1.5 a1.1.6 a (6 × 2) [12]

1.2 1.2.1 kraakbeenringe1.2.2 pleura1.2.3 uitskeiding1.2.4 Bowman-kapsule1.2.5 populasie [5]

1.3 1.3.1 a 1.3.2 b1.3.3 b1.3.4 a (4 × 2) [8]


Afdeling BVRAAG 22.1 2.1.1 Om die uitwerking te bepaal van verskillende

konsentrasies koolstofdioksied op die tempo en diepte van asemhaling en op die volume lug wat ingeasem is. (1)

2.1.2 a Met ’n lae CO2-konsentrasie is daar ’n baie geleidelike toename in die tempo en dan raak dit konstant. Met ’n verdere styging in die CO2-konsentrasie verhoog die tempo skerp. (2)

b Met ’n lae CO2-konsentrasie is daar ’n baie geleidelike toename in volume, en dan neem dit skerp toe. (1)

2.1.3 Om ontslae te raak van oortollige CO2 word impulse na die asemhalingspiere gestuur, veral die abdominale spiere, om die asemhaling dieper te maak. Aangesien daar geen oefening was en dus geen groter behoefte aan O2 nie, het die tempo van asemhaling (aantal asemteue per minuut) nie toegeneem nie. (2)

[6]2.2 2.2.1 Om die meganisme van asemhaling te demonstreer. (2)2.2.2 a A – tragea (1) b B – borskas (1) c C – longe (1)2.2.3 a Ballonne sal afblaas/kleiner word/pap word. (1) b Dit sal afneem. (1)2.2.4 Enigeen van die volgende is aanvaarbaar: • Ribbe en tussenribspiere is buigbaar by mense, maar

die klokglas is nie buigbaasr nie. • By mense vul die longe die borskas, maar daar is ruimte

in die klokglas tussen die ballonne en die wande van die klokglas.

• Die diafragma by mense is konveks, maar die rubbervel (deel D/E) in die klokglas is plat. (3)

[10]

2.3 2.3.1 A – longe B – ribbe C – diafragma (3)2.3.2 I (1)2.3.3 Die volume van die borskas raak kleiner. (1)2.3.4 a Neem toe (2) b Neem af (2) [9]

Totaal Vraag 2: [25]VRAAG 33.1 3.1.1 1 – nierslagaar; 2 – aorta; 3 – bynier; 8 – ureter;

10 – uretra (5)3.1.2 a Malpighi-liggaampie (1) b Bloed verkeer onder druk en ultrafiltrasie van

stowwe vind plaas. (1)3.1.3 a Nierbuisie (1) b Tubulêre herabsorpsie en tubulêre uitskeiding (2)3.1.4 Die bloed in 1 – die renale arterie – bevat meer afval-

produkte, bv. ureum en minerale soute, as die bloed in 7 – die renale vena. Die bloed in 1 bevat meer water as die bloed in 7. (2)

[12]

3.2 3.2.1 Proteïene, omdat proteïenmolekules te groot is om deur

die spleetporieë van die podosiete in die Bowman-kapsel te filtreer. (2)

3.2.2 a Glukose is ’n nuttige stof en ’n belangrike bron van energie, dus word dit nie in normale fisiologie uitgeskei nie, maar herabsorbeer in die proksimale kronkelbuis en die Henle-lus. Glukose word aktief herabsorbeer deur die kubusselle met hul borselrand van mikrovilli. (3)

b Die soutkonsentrasie van die bloed word deur uitskeiding en herabsorpsie gereguleer, en word beheer deur aldosteroon. Natrium- en kaliumione speel ’n rol in die handhawing van die ekstrasellulêre vloeistof. As daar te veel natrium in die liggaam is, word die sekresie van aldosteroon beperk en minder natrium word herabsorbeer, terwyl meer in die urien uitgeskei word. Die sekresie van kalium na die distale kronkelbuise en versamelbuise word verhoog deur aldosteroon, wat die kaliumvlak van die bloed verlaag. (3)

c Ureum is ’n stikstofhoudende afvalproduk wat deur die liggaam uitgeskei moet word. Die selle van die distale kronkelbuise het ’n borselrand met mikrovilli en talryke mitochondria. Ureum uit die omringende weefselvloeistof en haarvate word aktief in die kronkelbuise en die versamelbuise uitgeskei (tubulêre ekskresie). (3)

3.2.3 • As daar glukose in urien is, dui dit op wanfunksionering van die niere.

• Dit kan op ’n abnormaal hoë konsentrasie van glukose in die bloed dui weens onvoldoende insuliensekresie deur die pankreas. (2)

[13]


TOTAAL: [75]

D30 E I N D E K S A M E N • V R A E S T E L 1

Lewenswetenskappeeksamen: Modelvraestel 1

Punte: 150 Tyd : 2 ½ uur

Instruksies en inligting

Lees die volgende instruksies noukeurig voordat die vrae beantwoord word.

1 Beantwoord AL die vrae. 2 Skryf AL die antwoorde in jou antwoordboek. 3 Begin elke vraag aan die bokant van ’n NUWE bladsy. 4 Nommer die antwoorde korrek in ooreenstemming met die nommerstelsel in hierdie vraestel

gebruik. 5 Bied jou antwoorde aan in ooreenstemming met die instruksies vir elke vraag. 6 ALLE tekeninge moet in potlood gedoen word, met die byskrifte in blou of swart ink.7 Teken diagramme of vloeikaarte net wanneer jy gevra word om dit te doen. 8 Die diagramme in hierdie vraestel is NIE noodwendig op skaal geteken nie. 9 Moet NIE grafiekpapier gebruik nie10 Nie-programmeerbare sakrekenaars, gradeboë en passers mag gebruik word. 11 Skryf netjies en leesbaar

D31E I N D E K S A M E N • V R A E S T E L 1

Afdeling A

Vraag 1

1.1 Verskeie opsies word as moontlike antwoorde op die volgende vrae gegee. Kies die korrekte antwoord en skryf slegs die letter (a tot d) langs die vraagnommer (1.1.1 tot 1.1.5) in jou antwoordboek.

1.1.1 Die volgende is betrokke by die proses van selrespirasie: i energie ii koolhidrate iii koolstofdioksied iv water v suurstof

Watter EEN van die volgende kombinasies verteenwoordig hul betrokkenheid in bogenoemde proses korrek?a ii + iii = i + iv + vb ii + iv = i + iii + vc i + ii = iii + iv + vd ii + v = i + iii + iv

1.1.2 Watter van die volgende stellings is waar vir respirasie en fotosintese?a slegs fotosintese behels die omskakeling van energie in lewende selleb vind net in selle plaas wat chlorofil bevat c albei kan gelyktydig in plantselle plaasvindd fotosintese behels kataboliese reaksies, terwyl respirasie anaboliese reaksies

behels

1.1.3 Watter van die volgende gebeur in beide aërobiese en anaërobiese respirasie?a koolstofdioksied word vrygestel b energie word uit voedsel vrygestelc koolstofdioksied en water word vrygestel d albei prosesse is die teenoorgestelde van fotosintese

1.1.4 In die lys hieronder is stappe in ’n toets vir stysel in groen blare: iii kook blare in alkohol iii kook blare twee minute lank in water iii doop blare in jodiumoplossing iv spoel blare in water af In watter volgorde moet hierdie stappe uitgevoer word?

a ii, i, iii, ivb i, ii, iii, ivc ii, i, iv, iiid iv, i, iii, ii


1.1.5 ’n Groep leerders doen ’n ondersoek om die uitwerking van lig op die tempo van fotosintese te bepaal. Hulle tel die hoeveelheid gasborrels wat deur die waterplant afgegee word terwyl die lamp al verder weg van die plant geskuif word.

Watter een van die volgende grafieke toon die verwagte resultate die beste?

(5 × 2) [10]

1.2 Gee die korrekte biologiese term vir elk van die volgende beskrywings. Skryf slegs die term langs die vraagnommer (1.2.1–1.2.6) in jou ANTWOORDBOEK neer.1.2.1 Die groen pigment in blare wat stralingsenergie absorbeer.1.2.2 Die proses in plante waartydens stralingsenergie omgeskakel word in chemiese

energie.1.2.3 Die lig-onaf hanklike fase van fotosintese.1.2.4 Die chemikalie gebruik om vir die aanwesigheid van stysel te toets.1.2.5 Energiedraer in die sel.1.2.6 Die deel van ’n chloroplast waarin die lig-onaf hanklike reaksies van fotosintese

plaasvind.[6]

1.3 Dui aan of elk van die stellings in KOLOM I van toepassing is op slegs a, slegs b, beide a en b of geen van die items in KOLOM II. Skryf slegs a, slegs b, beide a en b of geen langs die vraagnommer (1.3.1–1.3.5) in die ANTWOORDBOEK.Kolom I Kolom II1.3.1 Produk/te van selrespirasie a Water

b Suurstof1.3.2 Energie word vrygestel a Aërobiese respirasie

b Anaërobiese respirasie1.3.3 Glikolise kom daar voor a Sitoplasma

b Mitochondrion1.3.4 Produk/te van fotosintese a Suurstof

b Glukose1.3.5 Verhoog fotosintese totdat optimum vlak

bereik worda Ligintensiteit b Koolstofdioksiedkonsentrasie

(5 × 2) [10]

gasborrels

waterplant

lampte

mpo

afstand

tem

po

afstand

tem

po

afstand

tem

po

afstand

a b c d


1.4 Bestudeer die diagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg.

1.4.1 Gee byskrifte vir dele B en F. (2)1.4.2 Lys DRIE stowwe aanwesig in A wat normaalweg afwesig is in D. (3)1.4.3 Noem EEN funksie van E. (1)1.4.4 Lys DRIE funksies van C. (3)

[9]


1.5.1 Gee byskrifte vir dele A, E, F en H. (4)1.5.2 Skryf die letter van die deel:

a wat beide ’n endokriene en eksokriene klier verteenwoordig (1)b waar proteïenvertering begin (1)c waar die meeste water en minerale soute geabsorbeer word (1)d wat gal opberg (1)

[8]

A

sfinkterspier

B

C

D

E

F

A

B

C

D

EF

G

H

I

Deel van die menslike spysverteringstelsel



1.6.1 Verskaf byskrifte vir dele A, B, D en F. [4]1.6.2 Noem EEN funksie van elk van die volgende:

a die vloeistof in deel E (1)b die kraakbeenringe in deel B (1)c die epiteelweefsel wat die binnekant van deel G uitvoer. (1)

[7]


Afdeling B

Vraag 2

2.1 Bestudeer die diagram van ’n Malpighi-liggaampie hieronder en beantwoord die vrae wat volg.

2.1.1 Identifiseer die dele gemerk A, D en E. (3)2.1.2 Verduidelik die voordeel daarvan dat deel B ’n kleiner deursnit as deel A het. (2)2.1.3 Noem die vloeistowwe aanwesig in onderskeidelik deel C en D. (2)2.1.4 Watter bloedvat (A of B) bevat meer ureum? (1)2.1.5 Noem EEN verskil in die samestelling van die vloeistowwe in deel C en D. (2)2.1.6 Verduidelik hoekom hartversaking soms tot nierversaking kan lei. (3)2.1.7 Noem die soort selle waaruit die wand van deel E saamgestel is. (1)

[14]

A

B

C

DE

F

G

Struktuur van die menslike respiratoriese stelsel

C

Malpighi-liggaampie van ’n menslike nier

B

D

E

A


2.2 In ’n ondersoek om vas te stel of lig nodig is vir fotosintese is ’n blaar verkry van ’n plant wat eers vir 48 uur in ’n donker kas geplaas is voordat dit weer aan lig blootgestel is. Verwys na die diagram hieronder om die vrae wat volg te beantwoord.

2.2.1 Hoekom is die plant in ’n donker kas geplaas? (2)2.2.2 Hoekom is slegs ’n deel van die blaar met karton bedek? (2)2.2.3 Teken ’n diagram met byskrifte om die resultate ná die styseltoets aan die einde

van die ondersoek te toon. (3)

[7]

2.3 Die volgende inligting verskyn op die verpakking van ’n soort graankos geëet deur ’n jong seun. Bestudeer dit en beantwoord die vrae wat daarop gebaseer is.Voedingsamestelling van graankos

Bestanddele Voedingsinligting (Waardes per 100 g)

Heel, gerolde hawer, geroosterde koringvlokkies, suikerrietstroop, bruinsuiker, groenteolie, songedroogde rosyne

Energie 2 000 kJ

Proteïene 12,5 g

Koolhidrate 50 g

Vette 12,5 g

Vesel 25 g

Cholesterol 0 mg

2.3.1 Die totale energiewaarde van 100 g graankos is 2 000 kJ. Die seun benodig 5 500 kJ energie per dag. Hoeveel meer graankos moet hy eet ten einde dit te verkry (as aangeneem word hy eet niks ander kos nie)? Toon alle berekeninge. (3)

2.3.2 Teken ’n sirkeldiagram om die relatiewe verhoudings van proteïene, koolhidrate, vette en vesel van hierdie 100 g graankos te illustreer. (8)

[11]


2.4.1 Noem die prosesse voorgestel deur pyle:a A (1)b B (1)

2.4.2 Verduidelik die rol van water in proses B. (2)

karton

Blaar wat gebruik word om te toets of lig nodig is vir fotosintese

B

groot, komplekse molekuleA

C

D

Diagrammatiese voorstelling van ’n deel van die spysverteringstelsel

bloedvat


2.4.3 Identifiseer die vingeragtige uitsteeksels op D. (1)2.4.4 Indien die groot, komplekse molekule ’n proteïen is, benoem molekules C. (1)2.4.5 Verduidelik wat gebeur met oortollige molekules C in die liggaam. (2)

[8]

2.5 Beskryf gaswisseling op die oppervlak van die long/die alveoli by mense. [10]


Vraag 3

3.1 Onderskei tussen die volgende begrippe: selrespirasie, asemhaling en gaswisseling. [6]

3.2 Twee organelle in die groen dele van plante is verantwoordelik vir verskillende prosesse wat nou verwant is. Bestudeer die vloeidiagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg.

3.2.1 Benoem: a organel I en organel II (2)b gas A en gas B (2)c die prosesse wat by onderskeidelik organel I en organel II plaasvind (2)d produk C.

(1)3.2.2 Verduidelik TWEE strukturele aanpassings van organel II vir sy funksie. (4)

[11]3.3 Bestudeer die grafiek hieronder en beantwoord dan die vrae.

3.3.1 Watter ouderdomsgroep onder vroue toon die hoogste voorkoms van diabetes? (1)3.3.2 Watter ouderdomsgroep onder mans toon die hoogste voorkoms van diabetes? (1)3.3.3 Beskryf TWEE algemene tendense/gevolgtrekkings wat jy uit die data kan maak. (4)3.3.4 In watter groep mense is die voorkoms van diabetes die hoogste? (1)3.3.5 Noem TWEE moontlike redes vir hierdie patroon. (4)

[11]

gas A

gas Borganel I organel II

son

waterC

20

15

10

5

030–44 45–59 60–69 70–79 80+

1,6 1,3

7,79,7 9,6

15,1

10,7

14,7

11,2

15,0

Voor

kom

s (%

)

Ouderdomsgroep (jaar)mans vroue

Die beraamde voorkoms van diabetesvolgens ouderdom en geslag in Suid-Afrika, 2005


3.4 Die gemiddelde aantal rooibloedselle in die bloed van mense wat op verskillende hoogtes bo seevlak woon, word in die tabel hieronder getoon. Elke lesing verteenwoordig die gemiddeld vir tien volwasse mans wat ten minste vier maande al op daardie hoogte woon.

Hoogte bo seevlak (meter)

Gemiddelde aantal rooibloedselle (miljoen/mm3 bloed)

0 5,1

1 500 5,3

3 000 5,4

4 500 5,6

6 000 5,9

7 500 6,2

Die wentyd in drie verskillende items by drie Olimpiese Speles wat in verskillende stede oral in die wêreld gehou is, word in die tabel hieronder getoon. Elke stad lê op ’n ander hoogte bo seevlak.

Stad Hoogte bo seevlak (meter)

Item

800 m 5 000 m 10 000 m

TOKIO 200 1 min 45,1 sek 13 min 44,8 sek 28 min 24,4 sek

MEXIKOSTAD 2 240 1 min 44,3 sek 14 min 28,4 sek 29 min 27,9 sek

MÜNCHEN 52 1 min 45,9 sek 13 min 26,4 sek 27 min 38,4 sek

3.4.1 Noem EEN veralgemening wat uit die eerste tabel gemaak kan word oor die aantal rooibloedselle en hoogte bo seevlak. (2)

3.4.2 Hoekom is die gemiddelde aantal rooibloedselle vir tien individue gebruik eerder as die rooibloedseltelling van slegs een persooon? (2)

3.4.3 Beskryf die algemene verband tussen prestasie van atlete en hoogte bo seevlak. (2)3.4.4 Watter item(s) word die meeste deur die hoogte bo seevlak beïnvloed? (2)3.4.5 Tydens die Spele in Mexikostad was atlete van Oos-Afrika (wat 2 000 m bo

seevlak geleë is) meer suksesvol as mededingers van gebiede op ’n laer hoogte bo seevlak. Verskaf ’n fisiologiese verklaring hiervoor. (2)

[10]


3.5 Bestudeer die figure (A, B en C) hieronder en beantwoord dan die vrae wat volg.

3.5.1 Watter verhouding bestaan daar tussen die ADH-vlak en tubulêre herabsorpsie van water? (2)

3.5.2 Watter effek het ’n verhoogde afskeiding van ADH op die nierbuisies? (2)3.5.3 Wat sal, na jou mening, die toestande van die liggaam by A op die grafiek in

Figuur A wees? (2)3.5.4 Verduidelik, met verwysing na Figuur B, waarom ADH-vlakke relatief laag is

op ’n koue dag? (2)3.5.5 Beskryf hoe die soutbalans in die liggaam gehandhaaf word. (4)

[12]



GROOTTOTAAL: [150]

Figuur A: Gra�ek wat die verband tussen tubulêre herabsorpsie van water in die nier en die ADH-vlak toon

Tubulêre herabsorpsie in ml/minuut

AD

H-v

lak

8

7

6

5

4

3

2

1

0106 108 110 120112 114 116 118

B

A

Figuur B: Die waterbalans op baie warm en koue dae

ergesweet

min sweet

pituïtêre klier

(hipo�se)

hoë ADH lae ADH

gekonsentreerde urien

verdundeurien

Warm dag Koue dag

23

234

vloeistowwe ingeneemwater-inset

water-verlies

urien

liggaamsvog + sout

Figuur C: Die water- en soutbalans in die menslike liggaam


Lewenswetenskappeeksamen: Modelvraestel 2

Punte: 150 Tyd : 2 ½ uur

Instruksies en inligting

Lees die volgende instruksies noukeurig voordat die vrae beantwoord word.

1 Beantwoord AL die vrae. 2 Skryf AL die antwoorde in jou ANTWOORDBOEK. 3 Begin elke vraag aan die bokant van ’n NUWE bladsy. 4 Nommer die antwoorde korrek in ooreenstemming met die nommerstelsel in hierdie

vraestel gebruik. 5 Bied jou antwoorde aan in ooreenstemming met die instruksies vir elke vraag. 6 ALLE tekeninge moet in potlood gedoen word, met die byskrifte in blou of swart ink.7 Teken diagramme of vloeikaarte net wanneer jy gevra word om dit te doen. 8 Die diagramme in hierdie vraestel is NIE noodwendig op skaal geteken nie. 9 Moet NIE grafiekpapier gebruik nie10 Nie-programmeerbare sakrekenaars, gradeboë en passers mag gebruik word. 11 Skryf netjies en leesbaar


Afdeling A

Vraag 1

1.1 Verskeie opsies word as moontlike antwoorde op die volgende vrae gegee. Kies die korrekte antwoord en skryf slegs die letter (a tot d) langs die vraagnommer (1.1.1 tot 1.1.7) in jou ANTWOORDBOEK, byvoorbeeld 1.1.8 d. 1.1.1 Alle virusse is:

a eensellig en patogeneb prokariotec asellulêr en nie-lewendd sellulêr in struktuur

1.1.2 Die stikstofsiklus in die natuur is noodsaaklik omdat diere en die meeste groen plante:a nie stikstof in gasvorm kan benut nieb nitrate gebruikc organiese stikstofverbindings gebruikd hul eie proteïene vervaardig

1.1.3 In ’n ekosisteem is bakterieë en fungi hoofsaaklik:a predatoreb produsentec ontbindersd omnivore

1.1.4 MIV is die virus wat vigs veroorsaak en dit kan versprei word: a deur bakterieëb tydens geslagsomgangc in die lugd deur vektore

1.1.5 Bestuiwing word die beste beskryf as ’n proses waartydens:a stuifmeel met ’n eiersel verenigb ’n manlike gameet met ’n vroulike gameet versmeltc stuifmeel deur ’n ontvanklike stempel ontvang word d insekte stuifmeel van een blom na ’n ander dra

1.1.6 Wat is die verwantskap tussen bestuiwing en bevrugting in ’n blom?a Bestuiwing is geslagtelik en bevrugting ongeslagtelik.b Bevrugting en bestuiwing is dieselfde aktiwiteit.c Bestuiwing moet voor bevrugting plaasvind.d Bevrugting en bestuiwing vind terselfdertyd plaas.

1.1.7 ’n Saad en ’n spoor verskil in dié opsig:a spore is diploïed en sade is haploïedb net die spore is eenselligc spore kan dehidrasie weerstaan en sade nied spore is gamete terwyl sade tot nuwe plante aanleiding gee

(7 × 2) [14]

1.2 Gee die korrekte biologiese term vir elk van die volgende beskrywings. Skryf slegs die term langs die vraagnommer (1.2.1 tot 1.2.11) in jou ANTWOORDBOEK neer.1.2.1 Die konsentrasie van sintuigorgane by die voorkant van ’n dier wat tot die

vorming van ’n kop gelei het.1.2.2 Organismes soos bakterieë waarvan die selle gekenmerk word deur die feit

dat hulle geen ware selkern het nie.1.2.3 ’n Siekteveroorsakende organisme.1.2.4 Die massa hifes wat die vegetatiewe deel van ’n swam uitmaak.1.2.5 ’n Plantliggaam wat nie in wortels, stingels en blare gedifferensieer is nie.1.2.6 Die simbiotiese assosiasie van twee verskillende soorte lewende organismes

sodat albei voordeel uit die assosiasie trek.


1.2.7 Die beskermende proteïenlaag wat die nukleïensuur van ’n virus omsluit.1.2.8 Dit soort spysverteringskanaal wat van die mond na die anus loop.1.2.9 Die ryp vrugbeginsel van ’n blomplant.1.2.10 ’n Ongeslagtelike voortplantingsel.1.2.11 Die verlengde, horisontale ondergrondse stingel in pteridofiete.

(11 × 1) [11]

1.3 Dui aan of elk van die stellings in KOLOM I van toepassing is op slegs a, slegs b, beide a en b of geen van die items in KOLOM II. Skryf slegs a, slegs b, beide a en b of geen langs die vraagnommer (1.3.1–1.3.5) in die ANTWOORDBOEK.

Kolom I Kolom II

1.3.1 Triploblasties, bilaterale simmetrie en selomaties a Erdwurm b Insek

1.3.2 Siekte deur ’n protis veroorsaak a Ringwurm b Malaria

1.3.3 Ware wortels en blare, en vorm spore a Briofiete b Pteridofiete

1.3.4 Benodig water vir geslagtelike voortplanting a Angiosperme b Pteridofiete

1.3.5 Vorming van sade en vrugte a Angiosperme b Gimnosperme

(5 × 2) [10]

1.4 Bestudeer die lys eienskappe van plante en beantwoord die vrae wat volg. Skryf net die letter/s van die eienskap/pe langs die vraagnommer. Elke eienskap kan een keer, meer as een keer of glad nie gebruik word. A Heterospories B Embrio ondergaan ’n rusperiode voordat dit verder ontwikkel C Dominante fase is haploïed D Sporofiet bevat chlorofil maar is nie ’n onaf hanklike plant nie E Plantliggaam is ’n tallus F Sporofiet is permanent aan die gametofiet verbind G Bevrugting is van water af hanklik H Bevrugting is nie van water af hanklik nie I Het vaatweefsel J Sade in ’n vrug omsluit K Ware blare en wortels

1.4.1 TWEE wat eienskappe van Spermatophyta is (Gymnosperma en Angiosperma) (2)1.4.2 TWEE wat eienskappe van net Bryophyta is (2)1.4.3 EEN wat gemeen aan Bryophyta en Pteridophyta is (1)1.4.4 EEN wat net op Angiosperma van toepassing is (1)1.4.5 TWEE wat gemeen aan net Gymnosperma en Angiosperma is (2)1.4.6 TWEE wat gemeen aan Pteridophyta, Gymnosperma en Angiosperma is (2)

[10]


1.5 Bestudeer die diagramme van die struktuur van twee blomme hieronder. Die vergroting van elke blom word in hakies aangedui.

1.5.1 Gee byskrifte vir C, D en E. (3)1.5.2 Watter blom (A of B) word waarskynlik deur insekte bestuif ? (1)1.5.3 Watter blom (A of B) is in werklikheid die grootste? (1)

[5]


Afdeling B

Vraag 2

2.1 ’n Monster is geneem van ’n pasiënt wat aan ’n keelinfeksie ly. Die bakterieë op die wattepluisie is op voedingsagar in ’n petribakkie gekweek. ’n Skyfie met ses arms, met ’n ander antibiotikum op die punt van elk van die ses arms, is bo-op die bakterieë geplaas. Die twee helftes van die petribakkie is geseël en teen ’n temperatuur van 30°C in ’n broeikas geplaas. Die volgende diagram toon die resultaat van die ondersoek na 48 uur.

2.1.1 Neem EEN verskil in die werking tussen antibiotikum B en F. (2)2.1.2 Dit was bekend dat die pasiënt vir antibiotikum B allergies was.

a Watter antibiotikum moet aan die pasiënt gegee word? (1)b Verduidelik jou antwoord op VRAAG 2.1.2 a. (2)

2.1.3 Dit lyk of die organisme wat hierdie infeksie veroorsaak, bestand is teen twee van die antibiotikums.a Na watter TWEE antibiotikums word in die bostaande bewering bewys? (2)b Verduidelik jou antwoord op VRAAG 2.1.3 a. (2)

2.1.4 Vroeg in hierdie eeu is spinnekoppe se webbe (waarin baie swamspore vasgevang word) op klein snye en wonde geplaas. Stel EEN rede voor waarom ...a dit waarskynlik ’n nuttige prosedure was (2)b dit gevaarlik kon gewees het. (2)

[13]

Blom A (×20) Blom B (×0,5)

CD

E

AB

C

DE

Fpetribakkie

skyf met meervoudige arms

agar

Resultaat van die ondersoek

A–F Ses verskillende antibiotika

Strook met bakteriële groei

Strook met geen bakteriële groei

Sleutel:


2.2 ’n Bakterie genaamd Escherichia coli (E. coli) is gewoonlik in die grootderm van mense aanwesig. Om te bepaal of E. coli in water aanwesig is, word ’n chemiese indikator gebruik. As die chemiese indikator van helderrooi na ’n troebelrige geel kleur verander, dui dit op die aanwesigheid van E. coli. In ’n ondersoek deur ’n groep Graad 11-leerders is monsters van drie riviere (X, Y en Z) ondersoek vir die aanwesigheid van E. coli. Monsters is van elke rivier geneem en in ’n glasbottel met helderrooi indikatoroplossing geplaas. Die bottel is vir twee dae teen 37 oC geïnkubeer. Die resultate van die ondersoek word in die tabel hieronder getoon.

Kleur van chemiese indikator Rivier X Rivier Y Rivier Z

Voor inkubasie Helderrooi Helderrooi Helderrooi

Ná inkubasie Helderrooi Troebelrig geel Helderrooi

2.2.1 Verduidelik TWEE veiligheidsprosedures wat leerders moet toepas wanneer hulle hierdie ondersoek doen. (4)

2.2.2 Stel EEN rede voor waarom die monster teen 37 oC geïnkubeer moet word. (2)2.2.3 In watter rivier(e) (X, Y of Z) is E. coli aanwesig? (1)2.2.4 Gee EEN rede vir jou antwoord in VRAAG 2.2.3 hierbo. (2)2.2.5 Verduidelik EEN manier waarop E. coli in die rivier(e) in VRAAG 2.2.3

genoem kon beland het. (2)(11)

2.3 Toenemende vordering in voedingspatrone kan waargeneem word in die diere wat jy bestudeer het.2.3.1 Watter soort simmetrie vertoon Hydra sp. (Cnidaria) en Taenia

sp./Planaria sp. (Platyhelminthes)? (2)2.3.2 Beskryf hoe die simmetrie van Hydra sp. verwant is aan hoe hulle hul

voedsel bekom? (3)2.3.3 Nie Hydra sp. (Cnidaria) of Taenia sp./Planaria sp. (Platyhelminthes)

het ’n bloedstelsel nie, tog ontvang altwee van hulle se selle ’n voldoende voedselvoorraad. Beskryf hoe dit in ALTWEE diere bereik word. (6)

2.3.4 Sal jy sê dat die erdwurm, as gevolg van sy dermkanaal, meer gevorderd is as enige van die twee diere wat in VRAAG 2.3.3 genoem is? Regverdig jou standpunt. (5)

[16]

2.4 Bestudeer die grafiek hieronder wat die groei van ’n populasie oor ’n tydperk toon.

2.4.1 Identifiseer die groeikromme aangedui deur die grafiek hierbo. (1)2.4.2 Identifiseer die fases gemerk A, B en C. (3)2.4.3 Skryf die letter (A, B of C) van die fase in die grafiek hierbo neer wat

vinnige groei illustreer. (1) 2.4.4 Verduidelik hoekom die populasiegrootte by C konstant gebly het. (3) 2.4.5 Gee TWEE redes hoekom die populasiegroei by A stadig was. (2)

[10]


Tyd

Popu

lasie

groo

tte

Groei van ’n populasie oor tyd

A

B

C


Vraag 3

3.1 Ontbossing is die vernietiging van woude deur die verwydering van groot getalle bome. Die tabel hieronder toon statistieke wat verband hou met ontbossing in verskillende streke in 1990 tot 2000.

Streek Totale grondoppervlak

(ha)

Totale woudbedekking

(ha)

Woudbedekking

(%)

Tempo van ontbossing

Afrika 2 978 394 649 866 21,8 0,8

Asië 3 084 746 547 793 X 0,1

Noord- en Sentraal-Amerika 2 136 966 549 304 25,7 0,1

Oseanië en Australië 849 096 197 623 23,3 0,2

3.1.1 Watter streek het die hoogste tempo van ontbossing in die 10-jaar-tydperk? (1)3.1.2 Bereken die woudbedekking (%) van Asië wat as X aangedui is.

Toon al jou bewerkings. (3)3.1.3 Gee enige TWEE redes vir ontbossing. (2)3.1.4 Beskryf TWEE gevolge van ontbossing op die ekosisteem. (4)3.1.5 Verduidelik DRIE bestuurstrategieë om ontbossing te verminder. (6)

[16]3.2 Die tabel toon die jaarlikse vangs van TWEE visspesies, naamlik haring en kabeljou,

oor ’n tydperk van agt jaar.

Vangs (duisende ton)

Jaar Haring Kabeljou

1 370 145

2 150 120

3 110 80

4 105 60

5 85 50

6 70 45

7 65 50

8 70 60

3.2.1 Gebruik die inligting in die tabel en stip TWEE lyngrafieke op dieselfde assestelsel. (12)

3.2.2 Beskryf hoe die vangs van die haringpopulasie deur die agt jaar verander het. (4)3.2.3 Noem enige TWEE bestuurstrategieë wat die oorbenutting van haring

en kabeljou kan voorkom. (2)[18]

3.3 Bestudeer die uittreksel hieronder en beantwoord die vrae wat volg. Hoodia Hoodia gordonii is ’n stekelrige vetplant (sukkulent of kaktus) inheems aan die halfwoestyn

van Suid-Afrika, Botswana, Namibië en Angola. Dit groei in baie hoë temperature en neem baie jare om volwassenheid te bereik. Die inheemse volkere van Suider-Afrika gebruik Hoodia reeds eeue lank om slegte spysvertering en minder ernstige infeksies te behandel. Die plant het egter groot bekendheid verwerf en daar is ’n groot vraag daarna omdat ontdek is dat die inheemse mense reeds lank die vleis van die plant gebruik het om hul eetlus te demp terwyl hulle op lang jagtogte in die Karoo was. Die Suid-Afrikaanse Wetenskaplike en Nywerheidsnavorsingsraad het die bestanddeel geïsoleer wat verantwoordelik is vir die plant se eetlusdempende eienskap en dit word nou in die vorm van ’n verslankingstablet bemark. 3.3.1 In watter habitat kom Hoodia voor? (1)3.3.2 Noem TWEE mediese toestande wat met Hoodia behandel kan word. (2)3.3.3 Verduidelik hoekom inheemse mense vergoed moet word vir die

verslankingstablet wat in die deel hierbo genoem is. (3)[6]


3.4 ’n Groep Graad 12-leerders wou die merk–hervang-tegniek gebruik om die populasiegrootte van ’n soort vis (Tilapia sparrmanii) in ’n groot dam vas te stel. Hul resultate word in die tabel hieronder getoon.

Oktober 2010 November 2010

Aantal gemerk en vrygelaat in eerste

monster

Aantal hervang in tweede monster

Aantal gemerk in hervangde/tweede

monster

Tilapia sparrmanii 15 150 10

3.4.1 Lys VIER stappe wat in ag geneem moet word wanneer beplan word om die populasiegrootte met gebruik van hierdie ondersoek te bepaal. (4)

3.4.2 Gebruik die formule hieronder om die populasiegrootte van Tilapia sparrmanii in die dam te beraam.

P = F × S M F = Aantal gevang in die eerste monster S = Aantal gevang in die tweede monster M = Aantal gemerk in die tweede monster Toon ALLE bewerkings. (3)

[7]

3.5 Bestudeer die prente en grafiek hieronder wat gemeenskapsinteraksies toon en beantwoord die vrae wat volg.

3.5.1 Noem die volgende:a gemeenskapsinteraksie voorgestel in A (1)b soort kompetisie voorgestel in B (1)c gemeenskapsinteraksie voorgestel in C. (1)

[3]



GROOTTOTAAL: [150]

Dae

Rela

tiew

e po

pula

siedi

gthe

id P. aurelia

P. caudatum

0 2 4 6 8 10 12 14 16

A B

C

D46 A N T W O O R D E • V R A E S T E L 1

Lewenswetenskappe-eksamen: Modelvraestel 1Memorandum van antwoorde

Punte: 150Tyd: 2 ½ uur

Afdeling AVRAAG 11.11.1.1 d1.1.2 c1.1.3 b1.1.4 c1.1.5 a (5 × 2) [10]

1.21.2.1 chlorofil1.2.2 fotosintese1.2.3 donkerfase1.2.4 jodium1.2.5 ATP1.2.6 stroma

(6 × 1) [6]

1.31.3.1 slegs a1.3.2 beide a en b1.3.3 slegs a1.3.4 beide a en b1.3.5 beide a en b (5 × 2 ) [10]

1.41.4.1 B – nieraar F – uretra (2)1.4.2 Proteïene Glukose Vitamiene Aminosure Gliserol/vetsure (enige drie) (3)1.4.3 Berg urien tydelik (1)1.4.4 Ekskresie Osmoregulering Reguleer pH Reguleer soutkonsentrasie (enige drie) (3)

[9]1.51.5.1 A – oesofagus E – rektum F – appendiks H – galblaas (4)1.5.2 a C b B c G d H (4) [8]1.61.6.1 A – larinks B – brongus D – diafragma F – tussenribspiere (4)1.6.2 a Verminder wrywing tydens asemhaling. (1) b Hou brongus te alle tye oop. (1) c Bevog/maak skoon/verwyder vreemde deeltjies. (1)

[7]


Afdeling BVRAAG 22.1.1 A – afferente arteriool D – Bowman-kapsule E – nierbuisie (3)2.1.2 Skep ’n hoë druk in die glomerulus. Hoë druk maak ultrafiltrasie moontlik. (2)2.1.3 C – bloed D – glomerulêre filtraat (2)2.1.4 A (1)2.1.5 • C bevat bloedselle. • D bevat nie bloedselle nie. OF • C bevat bloedproteïene. • D bevat nie bloedproteïene nie. (2)2.1.6 • Wanneer die hart stadiger pomp • verlaag dit die bloeddruk • wat ultrafiltrasie verminder. OF • Minder bloed bereik die niere • minder suurstof en voedingstowwe kom by die niere • minder selrespirasie vind in die nierselle plaas • niere kan nie aanhou funksioneer nie. (3)2.1.7 Kubusepiteel (1)

[14]

2.22.2.1 Om dit te ontstysel/geen stysel aanwesig aan die begin

van die eksperiment. (2)2.2.2 Om te verhoed dat lig op die bedekte deel val/om as

kontrole te dien. (2)2.2.3

(3) [7]

2.32.3.1 100 × 5 500

2 000 = 275 g (0,275 kg) (3)

2.3.2

Korrekte soort grafiek 1

Korrekte verhoudings /% 4 x 1 = 4

Byskrif/sleutel vir elke sektor 4 x 1 = 4

Opskrif 1

(10) [13]

blootgestelde deel raak blouswart

bedekte deel raak bruin

koolhidrate

vesel

proteïen

vette

D47A N T W O O R D E • V R A E S T E L 1

2.42.4.1 a A Vertering/hidrolise b B Absorpsie (2)2.4.2 Water tree op as ’n oplosmiddel om die voedingstowwe

op te los. • Dit fasiliteer maklike diffusie tussen die

absorberende oppervlakke. (2)2.4.3 Villi (1)2.4.4 Aminosure (1)2.4.5 • Oortollige aminosure (molekules C) kan nie deur die

liggaam geberg word nie • hulle word in die lewer afgebreek • deur die proses van deaminasie • in glukose en ureum • die glukose word geoksidiseer om energie vry te stel • terwyl die ureum deur die niere uitgeskei word. (Merk slegs TWEE) (2)

[8]

2.5 • Kapillêre wat uit die pulmonêre arterie vertak, vervoer deoksigeneerde bloed na die longe

• Die konsentrasie van koolstofdioksied in die kapillêre is hoër as dié van die lug in die alveoli

• Hierdie konsentrasiegradiënt bring mee dat koolstofdioksied vanuit die bloed deur die endoteelwand van die kapillêre diffundeer

• En deur die plaveiselepiteel van die alveolus tot in die alveolus

• Koolstofdioksied word tydens uitaseming by die longe uitgedryf

• Die suurstofinhoud van die ingeasemde lug is groter in die alveolus as in die kapillêre

• Suurstof los op in die klam voering van die alveolus en diffundeer deur die plaveiselepiteel van die alveoluswand

• En deur die endoteelwand van die kapillêre tot in die bloedplasma

• Die meeste van die suurstof verbind met die hemoglobien van die eritrosiete/rooibloedselle om oksihemoglobien te vorm en word as sodanig na die weefsels vervoer. [10]


VRAAG 33.1

[6]3.23.2.1 a I is ’n chloroplast, II is ’n mitochondrion. (2) b A is O2, B is CO2. (2) c I is fotosintese, II is selrespirasie. (2) d Energie en water (1)3.2.2 • Dit het gevoude cristae wat die grootte van die

beskikbare oppervlakte vir ensiemwerking vergroot. • Die buitemembraan is glad en deurlaatbaar,

sodat stowwe soos ione en piruvaat (pirodruiwesuur) kan binnegaan en ATP-molekules dit kan verlaat. (4)

[11]

Selrespirasie Asemhaling Gaswisseling

’n Chemiese proses wat in die selle plaasvind. Dit behels die afbreek van brandstofmolekukes om energie (ATP), water en koolstofdioksied vry te stel.

’n Meganiese proses wat die inneem van suurstof in die longe en die vrystel van koolstofdioksied uit die longe behels.

’n Fisiese proses wat die diffusie van gasse oor membrane (gaswisselingsoppervlakke) behels, bv. tussen die lug en die bloed in die longe en tussen die bloed en ander weefsels in die liggaam.

3.33.3.1 60–69 jaar (1)3.3.2 80+ jaar (1)3.3.3 • Die voorkoms van diabetes neem toe met ouderdom. • Die voorkoms van diabetes is hoër by vroue as by

mans. (4)3.3.4 Dit is die hoogste by vroue. (1)3.3.5 • Vroue is dalk meer geneig tot vetsug om die maag. • Hormonale veranderinge na menopouse kan vroue

dalk meer vatbaar maak vir diabetes. (4) [11]3.43.4.1 Hoe hoër bo seevlak, hoe groter is die gemiddelde

aantal rooibloedselle per volume bloed. (2)3.4.2 Om die gemiddeld van resultate te gebruik, verklein die

foutfaktor wat maklik voorkom as slegs een uitslag gebruik word. (2)

3.4.3 Vir wedlope oor korter afstande soos die 800 m, is daar nie ’n groot verskil in die tye nie. Maar vir die langer afstande, soos die 5 000 m en 10 000 m, sien ons ’n beduidende verskil by plekke op ’n hoër hoogte bo seevlak met hardlooptye wat langer raak. (2)

3.4.4 Die langafstande – bv. 5 000 m en 10 000 m (2)3.4.5 Baie van hierdie atlete is geakklimatiseer op hoër hoogtes

bo seevlak. Dus het hul liggame reeds aangepas by die laer suurstofinhoud van die lug. Iemand wat normaalweg op ’n hoogte van hoër as 1 000 m bo seevlak woon, verskil van ’n persoon wat onder 300 m woon op die volgende maniere:

• Sy/haar asemhaling is dieper. • Die volume van sy/haar bloed verhoog van sowat 5 tot

6,5 liter. • Die aantal rooibloedselle in sy/haar bloed vermeerder

van sowat 5 miljoen per mm3 tot ongeveer 7 miljoen per mm3.

Gevolglik het hierdie atlete veel minder spieruitputting beleef vanweë hul vermoë om hul suurstofskuld te kan betaal en was hulle dus meer suksesvol. (2)

[10]3.53.5.1 Daar is ’n lineêre of direkte verhouding; m.a.w. soos

die ADH-vlak styg, verhoog tubulêre herabsorpsie dienooreenkomstig. (2)

3.5.2 Verhoogde ADH het die volgende uitwerking op die nierbuisies:

• ADH verhoog die hoeveelheid waterselektiewe kanaaltjies in die plasmamembraan van die distale kronkelbuis en die versamelbuis.

• Dit verhoog die deurlaatbaarheid van die selmembrane vir water.

• Dit bring mee dat meer water die buisies deur osmose verlaat en die medulla van die nier binnedring.

• Die water in die medulla word herabsorbeer deur die bloedkapillêre wat die buisie omring (peritubulêre kapillêre).

• Die hoeveelheid water in die bloed neem toe, dus word meer gekonsentreerde urien geproduseer en word minder water deur die liggaam uitgeskei. (2)

3.5.3 Indien die liggaam baie water deur sweet verloor, sal meer ADH geproduseer word om daarvoor te kompenseer en dus sal die hoeveelheid water wat deur urien uitgeskei word, verminder. In baie warm toestande word minder urien wat meer gekonsentreerd is, geproduseer as op ’n koue dag. Indien ’n persoon vir ’n lang tyd nie water inneem nie, sal hoë ADH-vlakke sorg dat soveel water as moontlik teruggehou word en die volume van urien sal afneem. (2)


3.5.4 ADH-vlakke kan laag wees op ’n koue dag omdat: • baie min water deur sweet afgestaan word • die nier meer water sal moet uitskei om die

waterbalans te handhaaf en dus sal minder ADH afgeskei word. (2)

3.5.5 Die soutbalans word gehandhaaf deur die opname van natriumione in die Henle-lus, wat beheer word deur die hormoon aldosteroon (in die korteks van die bynier gemaak). Die korteks van die bynier is op sy beurt onder beheer van die pituïtêre klier, wat soutvlakke in die bloed bespeur en die bynier stimuleer om die nodige hoeveelheid aldosterooon te vervaardig (4)

[12]


GROOTTOTAAL: [150]

D49A N T W O O R D E • V R A E S T E L 2

Lewenswetenskappe-eksamen: Modelvraestel 2Memorandum van antwoorde

Punte: 150Tyd: 2 ½ Uur

Afdeling AVRAAG 11.11.1.1 c1.1.2 a1.1.3 c1.1.4 b1.1.5 c1.1.6 c1.1.7 b

(7x2) [14]

1.21.2.1 kefalisasie1.2.2 prokarioot1.2.3 patogeen1.2.4 miselium1.2.5 tallus1.2.6 mutualisme1.2.7 kapsied1.2.8 deurlopende spysverteringskanaal1.2.9 vrug1.2.10 spoor1.2.11 risoom

(11 × 1) (11)

1.31.3.1 beide a en b1.3.2 slegs b1.3.3 slegs b1.3.4 slegs b1.3.5 slegs a

(5 × 2) [10]

1.41.4.1 A, B, H, I, K1.4.2 C, E1.4.3 G1.4.4 J1.4.5 B, H, I, K1.4.6 I, K [10]

1.51.5.1 C – kroonblaar/blomkroon D – helmdraad E – stigma (3)1.5.2 B (1)1.5.3 B (1)

[5]Totaal Afdeling A: [50]

Afdeling BVRAAG 22.12.1.1 Antibiotikum B is meer effektief om bakterieë te vernietig

as antibiotikum F, of antibiotikum B vertoon ’n groter area waar geen bakterië gekry het nie as antibiotikum F. (2)

2.1.2 a E (1) b Antibiotikum E is die doeltreffendste antibiotikum

naas antibiotikum B, wat jy kan sien aan die tweede grootste area sonder bakteriële groei. (2)

2.1.3 a A en C (2) b Sowel antibiotikum A as C vernietig geen bakterieë

nie, soos gesien kan word uit die feit dat daar geen skoon area sonder bakteriële groei is nie. (2)

2.1.4 a Swamspore kan soos ’n antibiotikum optree. (2) b Swamspore kan swamsiektes veroorsaak. (2) [13]2.22.2.1 • Dra rubberhandskoene wanneer monsters geneem

word om besmetting met kieme te keer. • Monsters moet geneem word met ’n houer/bottel wat

aan ’n tou vasgemaak is om te keer dat te naby aan die rivier gegaan moet word/keer verdrinking/val in die water/kontaminasie. (4)

2.2.2 Temperatuur van die menslike liggaam waarby die bakterie normaalweg voorkom/E.coli bly normaalweg in die grootderm van mense/menslike liggaamstemperatuur is 37 °C/om bakterieë toe te laat om voort te plant. (2)

2.2.3 Rivier Y (1)2.2.4 Die chemiese indikator verander na ’n troebelrige geel

kleur wat op die aanwesigheid van E. coli dui/wat ’n positiewe toets vir E. coli is. (2)

2.2.5 Gebrek aan/afwesigheid van behoorlike rioleringstelsels/swak higiëne/bakterieë in water die gevolg van feses wat in die water beland. (2)

[11]2.32.3.1 Hydra sp. – radiale simmetrie

Planaria sp. – bilaterale simmetrie (2)2.3.2 • sessiele organisme • beweeg nie om kos te soek nie • mond sentraal geleë • tentakels in ’n ring reg rondom • sensoriese selle reg rondom • hulle spoor kos van oral op en vang dit. (3)2.3.3 Hydra sp. • diploblasties • vinnige diffusie van kos • baie fagositiese selle oral op endoderm • maak verspreiding makliker. Planaria sp. • sakagtige derm wat deur die liggaam vertak • sakderm aanwesig • alle selle naby voedselvoorsiening • afgeplatte vorm maak diffusie makliker • fagositiese selle oral op dermvoering. (6)2.3.4 Ja – erdwurm het ’n deurlopende spysverteringstelsel • geen vermenging van kos wat ingeneem en uitgeskei

moet word nie • dermkanaal het gespesialiseer geraak • dele, bv. krop, pens verrig spesifieke funksies • sistematiese verwerking van kos. (5)

[16]2.42.4.1 Logistiese groeikromme (1)2.4.2 A – sloerfase/vestigingsfase B – eksponensiële/geometriese/versnellende/log-/

logaritmiese fase C – ewewigtige/stasionêre/stabiliserende/konstante fase

(3)2.4.3 B (1)2.4.4 • Omgewingsweerstand het toegeneem • wat veroorsaak dat die dravermoë van die gebied

bereik word • dit lei tot verhoogde kompetisie • en veroorsaak dat die sterftesyfer toeneem tot gelyk

aan die geboortesyfer • of verhoogde emigrasie veroorsaak wat in balans met

immigrasie kom. (3)


2.4.5 • Populasie akklimatiseer/pas aan by sy nuwe omgewing.

• Min paringsmaats. • Tyd vereis om nakomelinge te produseer is relatief

lank. • Nie alle individue is seksueel volwasse nie.

(Merk slegs TWEE) (2)[10]


VRAAG 33.13.1.1 Afrika (1)3.1.2 547 793 × 100

3 084 746 1 = 17,8 (aanvaar 17,7–17,8) (3)

3.1.3 Enige twee oor die gebruike van bome: • brandstof/vuur • bou van huise • ruimte vir menslike nedersettings/boerdery/

lewensbestaan • meubels • medisinale doeleindes (2)3.1.4 • Verlies van habitat lei tot dood van organismes/

uitwissing van spesie/migrasie van spesie. • Die balans van gasse/koolstofdioksied/suurstof sal

versteur word weens die verlies aan plante wat kan fotosinteer.

• Ontwrig voedselkettings/spesies migreer/sterf uit. • Habitatvernietiging wat tot ’n toename in gronderosie

sal lei verminder die vrugbaarheid van die grond. enige (2× 2) (4)

3.1.5 • Stel wetgewing in wat die verwydering van bome stopsit.

• Gee swaar boetes om herhaalde voorvalle van ontbossing te ontmoedig.

• Voed mense op oor die negatiewe gevolge van ontbossing/oor die belang van bome.

• Ondersoek nuwe tegnologieë om ander materiaal vir bouwerk/meubels/brandstof te vind. enige (3 × 2) (6)

[16]

3.2.1

Rubriek vir die puntetoekenning vir die grafiek

Korrekte soort grafiek 1Opskrif van grafiek (albei veranderlikes)

1

Korrekte byskrif vir xas 1Byskrifte vir grafieke gegee/sleutel vir twee grafieke voorsien

1

Korrekte byskrif vir yas, insluitend eenheid

1

Alle punte verbind in grafiek A 1Alle punte verbind in grafiek B 1Gepaste skaal vir xas 1

Vang

s (du

isend

ton)

1

400350300250200150100

500

Jaar2 3 4 5 6 7 8 9

Haring

Kabeljou

Jaarlikse vangs van haring en kabeljou oor 8 jaar

Gepaste skaal vir yas 1Teken van grafieke 1: 1 tot 8 punte akkuraat gestip

2: 9 tot 15 punte akkuraat gestip 3: al 16 punte akkuraat gestip

(12) Let wel: Indien die verkeerde soort grafiek geteken is, sal punte

verloor word vir: • korrekte soort grafiek • verbinding van punte As grafieke nie op dieselfde assestelsel geteken is nie: • merk net die eerste grafiek deur die gegewe kriteria te

gebruik Indien byskrifte van die asse getransponeer is, sal punte

verloor word vir: • korrekte byskrif vir x- en y-asse 3.2.2 Haringpopulasies toon ’n skerp afname van jaar 1 tot 2,

dan ’n geleidelike afname tot jaar 7 and dan ’n klein afname. enige (4)

3.2.3 Enige twee van: • Beperk die grootte van vis wat gevang word. • Beperk die aantal/kwota van vis wat gevang word. • Beperk die visvanggebied. • Moet lisensie hê om te vang. • Ontwikkel wetgewing om visvang te reguleer. • Swaar strawwe vir wetsoortreders. • Wetenskaplike navorsing om wetmakers to adviseer. • Minimale of geen visvangs tydens broeiseisoene/

beperkte vangseisoen. • Opvoeding en bewusmaking van bedreigde spesies. • Moedig marikultuur/seeboerdery aan. • Ontmoedig onwettige verkope deurdat die regering

dit teen ’n laer prys verkoop. • Strenger monitering. (2)

[18]3.33.3.1 Halfwoestyn (1)3.3.2 Enige twee van: • slegte spysvertering • minder ernstige infeksies • obesiteit. (2)3.3.3 Inheemse mense het eerste die plant gebruik om eetlus

te demp. Hulle moet tantieme vir hul intellektuele eiendom kry. (3)

[6]3.4 3.4.1 • Verkry toestemming om vis te vang/dam te gebruik. • Gee opleiding oor hoe om die Tilapia sparrmanii

te identifiseer. • Besluit wanneer om die ondersoek te doen. • Besluit oor die merkers/apparaat wat gebruik

gaan word. • Besluit oor die vangmetode. • Bepaal die steekproefgrootte/aantal herhalings

van steekproef. • Bepaal die tydperk tussen die opeenvolgende

twee vangste. • Besluit oor hoe om die resultate aan te teken. (Merk slegs VIER) (4)3.4.2 Aantal Tilapia sparrmanii (P) = (15 × 150)

10 = 225 (3) [7]3.53.5.1 a Hulpbron-/ruimtelike/nisverdeling b Intraspesifieke kompetisie c Beginsel van kompeterende uitsluiting/

interspesifieke kompetisie [3]


GROOTTOTAAL: [150]

D51O E F E N T O E T S • F O T O S I N T E S E E N S E L R E S P I R A S I E

OEFENTOETS

Fotosintese en selrespirasie


Afdeling A



1.1.1 Watter van die volgende stellings is waar vir respirasie en fotosintese?a slegs fotosintese behels die omskakeling van energie in lewende selleb vind net in selle plaas wat chlorofil bevat c albei kan gelyktydig in plantselle plaasvindd fotosintese behels kataboliese reaksies, terwyl respirasie anaboliese reaksies

behels

1.1.2 Watter van die volgende gebeur in beide aërobiese en anaërobiese respirasie?a koolstofdioksied word vrygestel b energie word uit voedsel vrygestelc koolstofdioksied en water word vrygestel d albei prosesse is die teenoorgestelde van fotosintese

1.1.3 In die lys hieronder is stappe in ’n toets vir stysel in groen blare: iii kook blare in alkohol iii kook blare twee minute lank in water iii doop blare in jodiumoplossing iv spoel blare in water af In watter volgorde moet hierdie stappe uitgevoer word?

a ii, i, iii, ivb i, ii, iii, ivc ii, i, iv, iiid iv, i, iii, ii

1.1.4 ’n Groep leerders doen ’n ondersoek om die uitwerking van lig op die tempo van fotosintese te bepaal. Hulle tel die hoeveelheid gasborrels wat deur die waterplant afgegee word terwyl die lamp al verder weg van die plant geskuif word.

Watter een van die volgende grafieke toon die verwagte resultate die beste?

gasborrels

waterplant

lamp

tem

po

afstand

tem

po

afstand

tem

po

afstand

tem

po

afstand

a b c d

D52 O E F E N T O E T S • F O T O S I N T E S E E N S E L R E S P I R A S I E

1.1.5 Anorexia nervosa verwys na ’n:a gebreksiekte as gevolg van die daaglikse inname van vetb senuwee-ineenstorting as gevolg van gebrek aan vitamiene in die dieetc psigologiese toestand wanneer iemand weier om ’n gebalanseerde dieet te eet

selfs wanneer kos beskikbaar isd gebreksiekte as gevolg van ’n gebrek aan proteïen in die dieet

1.1.6 Die meeste absorpsie van die produkte van spysvertering in mense vind plaas deur die:a plavleiselepiteel van die esofagusb kronkelende wande van die maagc vingeragtige villi van die dundermd gladde wand van die dikderm

(6 × 2) [12]

1.2 Terminologie Gee die korrekte biologiese term vir elkeen van die volgende beskrywings. Skryf slegs die term langs die vraagnommer.1.2.1 Die soort anaërobiese respirasie wat in gisselle plaasvind. 1.2.2 Die suur wat onder anaërobiese toestande in die spiere ophoop tydens strawwe

oefening.1.2.3 Die langwerpige mesofilselle in ’n blaar. 1.2.4 Die groen pigment in blare wat stralingsenergie absorbeer.1.2.5 Die proses waardeur geabsorbeerde voedsel in selle opgeneem word.1.2.6 Golf beweging van die wand van die spysverteringskanaal veroorsaak deur die

afwisselende sametrekking en ontspanning van spiere. [6]

1.3 Die diagram toon die apparaat wat in ’n ondersoek gebruik is.

1.3.1 Watter stelling hieronder beskryf die doel van hierdie ondersoek die beste? Skryf slegs die nommer van jou keuse neer. (2)a Om te bepaal of suurstof tydens fotosintese vrygestel word. b Om te bepaal of suurstof nodig is vir respirasie. c Om te bepaal of koolstofdioksied ’n vereiste vir fotosintese is. d Om te bepaal of koolstofdioksied ’n vereiste vir respirasie is.

1.3.2 Wat is die doel van die kaliumhidroksiedoplossing? (1)1.3.3 Gee die verwagte resultate vir die blare in:

a fles A (2)b fles B. (2)

[7]



watte

kaliumhidroksied-oplossing

A

B

D53O E F E N T O E T S • F O T O S I N T E S E E N S E L R E S P I R A S I E

Afdeling B

Vraag 2

2.1 Onderskei tussen die volgende begrippe: selrespirasie, asemhaling en gaswisseling. [6]2.2 Twee organelle in die groen dele van plante is verantwoordelik vir verskillende

prosesse wat nou verwant is. Bestudeer die vloeidiagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg.

2.2.1 Benoem: a organel I en organel II (2)b gas A en gas B (2)c die prosesse wat by onderskeidelik organel I en organel II plaasvind (2)d produk C. (1)

2.2.2 Verduidelik twee strukturele aanpassings van organel II vir sy funksie. (4)[11]

2.3 Lees die volgende uittreksel en beantwoord dan die vrae. Selrespirasie Adenosientrifosfaat (ATP) is die onmiddellike bron van energie wat deur die spiere gebruik word. Wanneer glukose tydens selrespirasie afgebreek word om energie vry te stel, word dié energie aan ATP-molekules oorgedra. Die eerste stap in die af breek van glukosemolekules vind in die afwesigheid van suurstof plaas. Dit staan as die anaërobiese fase bekend. Een van die stowwe wat hier geproduseer word, is melksuur, wat in die spierselle opbou. As daar genoeg suurstof beskikbaar is, vind aërobiese respirasie plaas. Dit lei tot die vorming van koolstofdioksied en water in plaas van melksuur.

2.3.1 Noem: a die belangrikste brandstofmolekule vir selrespirasie (1)b twee produkte van aërobiese respirasie (2)c een produk van anaërobiese respirasie in spiere. (1)

2.3.2 Tabuleer twee verskille tussen aërobiese en anaërobiese respirasie. (4)[8]


gas A

gas Borganel I organel II

son

waterC

D54 O E F E N T O E T S • F O T O S I N T E S E E N S E L R E S P I R A S I E

Vraag 3

3.1 Beantwoord die volgende vrae gebaseer op fotosintese.3.1.1 Noem twee anorganiese stowwe wat plante benodig vir die proses van

fotosintese. Dui langs elkeen aan waar elkeen van die stowwe vandaan kom. (4)3.1.2 Verduidelik die rede vir elk van die volgende stappe in die prosedure om vir

stysel in ’n blaar te toets:a kook van die blaar in waterb kook van die blaar in alkohol of brandspiritusc afspoel van die blaar in water nadat dit in alkohol of brandspiritus gekook isd verhitting van die alkohol of brandspiritus in ’n houer geplaas in ’n waterbad

eerder as direk oor die vlam. (4)3.1.3 Gee twee redes hoekom fotosintese as biologies belangrik beskou word. (2)

[10]3.2 ’n Tamatieboer was in staat om oesgewasse in kweekhuise te produseer wat tot

tussen 15 °C en 22 °C verhit is. Verder is die koolstofdioksiedvlak vanaf die normale 0,03% tot 0,1% verhoog. 3.2.1 Stel een manier voor waarop die boer die lug binne die kweekhuis met

koolstofdioksied kon verryk het sonder om brandstof te verbrand. (1)3.2.2 Noem twee ander faktore wat moontlik verhoog sou moes word om selfs

’n groter opbrengs te verkry wanneer die koolstofdioksiedvlak tot bokant 0,1% verhoog word. (2)

3.2.3 Verduidelik hoe die verhoging van die koolstofdioksiedvlakke tot bokant 0,1% kan lei tot ’n verhoogde produksie van tamaties. (2)

3.2.4 Die ekstra koolstofdioksied word slegs gedurende dagligure verskaf. Stel ’n rede hiervoor voor. (2)

3.2.5 Voorspel wat sal gebeur indien die koolstofdioksiedkonsentrasie binne die kweekhuis tot 0,5% verhoog word vir tussen 10 tot 15 dae as al die ander faktore konstant gehou word. (2)

[9]


3.3.1 Noem die proses deur die diagram geïllustreer. (2)3.3.2 Identifiseer dele A en B. (2)3.3.3 Gee twee funksies van die proses wat in vraag 3.3.1 genoem is. (2)

[6]



A

B

D55O E F E N T O E T S A N T W O O R D E • F O T O S I N T E S E E N S E L R E S P I R A S I E

Oefentoets (Memo)

Fotosintese en selrespirasie Punte: 75 Tyd: 1 uur

Afdeling AVRAAG 11.1 1.1.1 c 1.1.2 b1.1.3 c1.1.4 a1.1.5 c1.1.6 c (6 × 2) [12]

1.2 1.2.1 fermentasie1.2.2 melksuur1.2.3 palisade1.2.4 chlorofil1.2.5 assimilasie1.2.6 peristalse [6]

1.3 1.3.1 a (2)1.3.2 Dit absorbeer CO2. (1)1.3.3 a Die toets sal die afwesigheid van stysel toon,

m.a.w. die blare sal die kleur van die jodiumoplossing aanneem. (2)

b Die blare sal blouswart verkleur met die byvoeging van jodiumoplossing, wat die aanwesigheid van stysel aandui. (2)

[7]


Afdeling BVRAAG 2

2.1

[6]2.22.2.1 a I is ’n chloroplast, II is ’n mitochondrion. (2) b A is O2, B is CO2. (2) c I is fotosintese, II is selrespirasie. (2) d Energie en water (1)2.2.2 • Dit het gevoude cristae wat die grootte van die

beskikbare oppervlakte vir ensiemwerking vergroot. • Die buitemembraan is glad en deurlaatbaar,

sodat stowwe soos ione en piruvaat (pirodruiwesuur) kan binnegaan en ATP-molekules dit kan verlaat. (4)

[11]

Selrespirasie Asemhaling Gaswisseling

’n Chemiese proses wat in die selle plaasvind. Dit behels die afbreek van brandstofmolekukes om energie (ATP), water en koolstofdioksied vry te stel.

’n Meganiese proses wat die inneem van suurstof in die longe en die vrystel van koolstofdioksied uit die longe behels.

’n Fisiese proses wat die diffusie van gasse oor membrane (gaswisselingsoppervlakke) behels, bv. tussen die lug en die bloed in die longe en tussen die bloed en ander weefsels in die liggaam.

2.3 2.3 .1 a Glukose (1) b Enige twee van die volgende is aanvaarbaar: • energie/ATP • koolstofdioksied • water. (2) c Melksuur (1)2.3.2

(4)[8]


VRAAG 33.1 3.1.1 Water – grond

CO2 – atmosfeer (4)3.1.2 a Om die weefsel te versag/af te breek. b Om chlorofil te onttrek. c Om oortollige alkohol te verwyder. d Verhoed dat alkohol in direkte kontak met hitte

kom aangesien alkohol vlambaar is. (4)3.1.3 • Behou die balans van O2 en CO2 in die atmosfeer. • Proses wat lei tot die sintese van voedsel vir

verbruikers. (2) [10]3.2 3.2.1 Sproei die lug met natriumbikarbonaat (koeksoda). (1)3.2.2 Enige twee van hierdie drie faktore is korrek:

• ligintensiteit • temperatuur • water. (2)3.2.3 Met ’n verhoogde CO2-vlak is daar ’n toename in die

tempo van fotosintese – dus word meer voedingstowwe geproduseer en geberg in die tamaties. (2)

3.2.4 Fotosintese vind slegs in die aanwesigheid van lig plaas en om dus te verhoed dat CO2 ’n beperkende faktor is, word ekstra CO2 bygevoeg. (2)

3.2.5 ’n Koolstofdioksiedkonsentrasie van meer as 0,3% vir ’n verlengde tydperk kan moontlik die proses van fotosintese laat afneem of selfs heeltemal stopsit omdat die ophoping van CO2 giftig raak. (2)

[9]

3.33.3.1 Peristalse (2)3.3.2 A – spiere

B – voedselbolus (2)3.3.3 • Help met vertering. • Help om die voedsel in die dermkanaal langs aan

te stoot. (2) [6]


Aërobiese respirasie Anaërobiese respirasie

Is afhanklik van suurstof Is onafhanklik van suurstof

Produseer koolstofdioksied en water

Produseer melksuur in dierselle en alkohol in plantselle

D56 O E F E N T O E T S • M E N S L I K E I M PA K O P D I E O M G E W I N G

OEFENTOETS

Menslike impak op die omgewing


Afdeling A



1.1.1 Die belangrikste druk op die aarde se natuurlike hulpbronne en ekologiese dienste is:a die aantal mense wat die aarde se dravermoë oorskryb te veel lewende hawe op landbougrondc ’n toename in kweekhuisgasse in die atmosfeerd ’n toename in die verdamping van water in die atmosfeer

1.1.2 Die oorsake van aardverwarming kan geklassifiseer word as: a ’n biofisiese kwessieb ’n sosio-ekonomiese kwessiec ’n politieke kwessied almal hierbo in interaksie

1.1.3 Om die impak van menslike ontwikkeling in Suid-Afrika te monitor en bestuur, is:a Green Peace gestigb groen howe gevestigc Stand van die Omgewing-opnames in ’n verslag saamgevatd nasionale en provinsiale parke tot stand gebring

1.1.4 Plaagdoders wat nie af breekbaar is nie het die grootste langtermyneffek op:a teikeninsekteb primêre verbruikers c produsente in die voedselwebd predatore hoër op in die web

1.1.5 Die kwantiteit en kwaliteit van water word volhou deur: a die bou van ’n reeks damme in die strome van ’n opvanggebied b bebossing van die opvanggebied met inheemse bomec skoonmaak van vleilande langs die strome in die opvanggebiedd grawe van kanale om die water te herlei van vleilande na strome en riviere

1.1.6 ’n Watermonster geneem uit ’n stroom onthul die volgende ongewerweldes: bloedsuiers, rotstertmaaiers, bloedwurms en naaldekokerpapies. Dit dui daarop dat die stroom: a skoon is en geen besoedelende stowwe bevat nieb effens besoedel isc besoedel isd erg besoedel is

D57O E F E N T O E T S • M E N S L I K E I M PA K O P D I E O M G E W I N G

1.1.7 Watter een van die volgende dra nie betekenisvol tot kweekhuisgasse by nie?a steenkoolkragsentralesb olieraffinaderye c sonkragpaneled ysgrond in die toendra wat smelt

1.1.8 Aardverwarming veroorsaak: a meer gereelde en ernstige droogtes en vloedeb dat muskiete na hoër hoogtes migreerc ’n toename in reënval in die ooste en ’n afname in reënval in die weste van

Suid-Afrikad al bogenoemde

1.1.9 Watter een van die volgende biome is nie ’n baie doeltreffende natuurlike koolstofsinkput nie?a oseaneb grasveldec wouded woestyne

1.1.10 Die Kioto-protokol:a is in 2005 deur al die nasies van die wêreld onderteken en bekragtig b het vereis dat ontwikkelde lande hul koolstofvrystelling teen 2030 verminderc het ’n betekenisvolle vermindering in CO2-vrystellings van Suid-Afrika,

Brasilië en Indië vereisd is ’n stel strategieë en tydraamwerke wat daarop gemik is om

aardverwarming te verminder(10 × 2) [20]

1.2 Terminologie Gee die korrekte biologiese term vir elk van die volgende beskrywings. Skryf slegs die term langs die vraagnommer. 1.2.1 Die toename in die konsentrasie van voedingstowwe in ’n ekosisteem wat ’n

toename in primêre produsente soos alge veroorsaak.1.2.2 Die toestand wat ontstaan wanneer oortollige grond weens versnelde erosie in

riviere en damme opbou sodat die bergingskapasiteit vir water verminder word. 1.2.3 ’n Term wat gebruik word om te verwys na water wat min of geen opgeloste

suurstof oor het nie.1.2.4 Die skoonmaak van inheemse woude vir menslike aktiwiteite. 1.2.5 Die verskeidenheid van plant- en dierspesies in ’n ekosisteem. (5)




Afdeling B

Vraag 2

2.1 Beantwoord die volgende vrae gebaseer op omgewingsprobleme.2.1.1 Tabuleer drie oorsake, omgewingsgevolge van, en moontlike regstellende

maatreëls vir, die probleem van ontbossing. (9)2.1.2 Beskryf kortliks die impak van verwoestyning op elk van die volgende:

a plantgroeib biodiversiteitc saadbankd grondvoedingstowwe.

(4) [13]

2.2 Bestudeer die grafiek hieronder, wat die hoeveelheid osoonuitputting in die stratosfeer tussen 1982 en 1996 voorstel.

2.2.1 Lewer kommentaar op die osoonuitputting in die tydperk 1982 tot 1996. (4)2.2.2 Hoeveel osoon het in 1990 uit die stratosfeer verlore gegaan? (1)2.2.3 Noem drie ander kweekhuisgasse afgesien van CFK’s. (3)2.2.4 CFK’s kan vir sowat 100 jaar voortbestaan. Wat is die implikasie

hiervan vir die osoonlaag? (1)2.2.5 Gee drie moontlike redes vir die afname in osoonuitputting ná 1994. (3)

[12]


1982

Jaartal

Oso

onui

tput

ting

in to

n

1984 1986 1988 1996

5 000

3 000

1 000

0

7 000

4 000

2 000

1990 1992

8 000

9 000

6 000

1994

Mate van osoonuitputting in die stratosfeer tussen 1982 en 1996

D59O E F E N T O E T S • M E N S L I K E I M PA K O P D I E O M G E W I N G

Vraag 3

3.1 Die gebruik van nie-bioaf breekbare skoonmaakmiddels dra by tot besoedeling. Bestudeer die diagram hieronder wat die huishoudelike en industriële gebruik van nie-bioaf breekbare skoonmaakmiddels in ’n provinsie oor ’n tydperk toon.

Die gebruik van nie-bioafbreekbare skoonmaakmiddels in duisende ton in ’n sekere provinsie van Suid-Afrika tussen 1994 en 2004

Jaar Huishoudelike gebruik (duisende ton)

Industriële gebruik (duisende ton)

1994 10,5 2,51996 14,0 3,8

1998 29,0 6,02000 34,0 6,52002 34,1 6,92004 37,5 7,4

3.1.1 Watter een van die twee kategorieë van gebruik (huishoudelik of industrieel) dra meer tot skoonmaakmiddelbesoedeling in hierdie tydperk by? (1)

3.1.2 Hoeveel skoonmaakmiddels is in 2000 gebruik? (2)3.1.3 Tussen watter jare het die gebruik van huishoudelike skoonmaakmiddels die

vinnigste toegeneem? (2)3.1.4 Beskryf die tendens wat jy waarneem in die huishoudelike en industriële

gebruik van skoonmaakmiddels. (2)

[7]

3.2 Bestudeer die staafgrafiek hieronder en beantwoord die vrae wat volg.

3.2.1 Met hoeveel het die lugbesoedelingsvlak van swaeldioksied in Swede tussen 2000 en 2005 gedaal? (2)

3.2.2 Vergelyk die algemene patroon van lugbesoedelingsvlakke van Frankryk met dié van ander lande. Noem die volgende:a een ooreenkoms (1)b een verskil. (1)

3.2.3 Watter land het in 2005 die laagste vlak van swaeldioksiedbesoedeling gehad? (1)3.2.4 Stel twee moontlike redes vir jou antwoord op 3.2.3 voor. (2)

[7]

Die gemiddelde lugbesoedelingsvlakke van swaeldioksied in verskillende lande tussen 1995 en 2005

Vlak

van

swae

ldio

ksie

d

(arb

itrêr

e ee

nhed

e)

Japan Frankryk Suid-Afrika Swede Brittanje

160

140

120

100

80

60

40

20

0

1995 2000 2005Sleutel:


3.3 Lees die uittreksel hieronder oor die tekort aan brandstof in Rwanda en beantwoord die vrae wat volg.

Piesangkrag – wetenskaplikes skep brandstof uit Afrika-gewasafval Die beskikbaarheid van brandhout is ’n groot probleem in die ontwikkelende wêreld. Yslike stukke grond word elke jaar ontbos. Mense het brandstof nodig om kos te kook en warm te bly, maar hulle kan nie die duurder soorte brandstof soos gas bekostig nie. Piesangs is ’n belangrike bron van voedsel vir Rwandese. Die vrug van die piesangboom word rou geëet, gebraai of gebak. Die res van die piesangplant – skille, blare en stingels – word gelaat om as afval te verrot. Wetenskaplikes ondersoek maniere om die afval te gebruik om brandstof te produseer deur piesangstene te vervaardig wat vir kook en verhitting verbrand kan word. As dit gedroog is, vorm die stene ’n ideale brandstof wat ’n bestendige hitte, geskik vir koskook, vrystel wanneer dit gebrand word.

3.3.1 Gee een rede uit die uittreksel hoekom ontbossing in Afrika plaasvind. (1) 3.3.2 Verduidelik twee maniere waarop die maak van brandstof uit

piesangplante mense en/of die omgewing bevoordeel. (4) 3.3.3 Gee een rede hoekom dit nodig is dat wetenskaplikes navorsing doen

voordat die kommersiële produksie van piesangstene kan plaasvind. (1)[6]

3.4 Bestudeer die uittreksel hieronder en beantwoord die vrae wat volg.

Duiwelsklou Duiwelsklou (Harpagophytum procumbens) is ’n inheemse plant van Suider-Afrika. Dit word duiwelsklou genoem omdat die plant klein hakies het wat die vrug bedek. Dit is ’n blaaragtige, meerjarige plant met vertakkende wortels wat in klei- of sandgrond floreer. Die Khoisan-mense het vir baie jare die wortels gebruik as ’n kuur vir ’n verskeidenheid kwale, soos behandeling vir pyn, komplikasies met swangerskappe en as ’n salf om sere en ander velprobleme te genees. Deesdae word die gedroogde wortels van duiwelsklou kommersieel vervaardig om eetlus te herstel, sooibrand te verlig en pyn en inflammasie te verminder.

3.4.1 Noem een mediese toestand wat die Khoisan-mense met duiwelsklou behandel het. (1)

3.4.2 Verduidelik hoe ’n vermindering in die aantal duiwelsklouplante die energievloei en energieverhoudings in ’n ekosisteem kan verander. (2)

3.4.3 Noem een manier waarop die duiwelsklouplant van uitsterwing gered kan word. (1)

3.4.4 Farmaseutiese maatskappye maak groot winste deur duiwelsklou te gebruik om medisyne te vervaardig. Verduidelik hoekom hierdie maatskappye hul winste met die Khoisan-mense behoort te deel. (1)

[5]



D61O E F E N T O E T S A N T W O O R D E • M E N S L I K E I M PA K O P D I E O M G E W I N G

Oefentoets (Memo)

Menslike impak op die omgewing


Afdeling AVRAAG 1 1.1 1.1.1. a1.1.2 d1.1.3 c1.1.4 d1.1.5 b1.1.6 b1.1.7 c1.1.8 d1.1.9 d1.1.10 d (10 × 2) [20]

1.21.2.1 eutrofikasie1.2.2 verslikking1.2.3 anoksies1.2.4 ontbossing1.2.5 biodiversiteit [5]


Afdeling BVRAAG 22.12.1.1

Oorsake Uitwerking op omgewing

Regstellende maatreëls

Oorbeweiding: Te veel vee op te min grond.

• Produsente word vinniger geëet as wat hulle kan hergroei om hul populasiegetalle te behou, wat ’n verlies in biomassa meebring.

• Lewende hawe begin verhonger.

• Grondgehalte verswak.

• Kry tegniese advies van die naaste landbounavorsing sentrum, bv. oor die dravermoë van die grond.

• Verminder die aantal vee tot die vereiste aantal per hektaar.

Ontbossing: Afkap van bome vir timmerhout, meubels, nedersettings, om plek te maak vir uitheemse plantasies of vir landbou.

• Die dun laag bogrond in woude erodeer vinnig om diep erosieslote teen afdraandes agter te laat.

• Biodiversiteit van plante en diere word erg verminder, asook die biomassa van voedselwebbe.

• Die waterkringloop verander – minder reën en die CO2sinkput word verwyder.

• Bebossing, d.i. die terugplanting van dieselfde boom en plantspesies wat verwyder is.

• Plant eers die groot bome wat die blaardak vorm en daarna die plante wat die tweede dak en die grondbedekking vorm. Laasgenoemde benodig minstens gedeeltelike skaduwee en sal moontlik in die son doodbrand as alles saam geplant word. Voëls wat deur die bome gelok word sal ook sommige van die oorblywende spesies hervestig deur sade te laat val.

Vleilandvernieting:Om oesgewasse te plant op die vrugbare grond wat oorbly.

• Watergehalte in die opvanggebied verswak – geen filtrering vind meer plaas nie.

• Slik spoel nou na riviere en damme, wat die kapasiteit vir waterberging verminder. Versnelde gronderosie aangesien daar nie meer riete oor is om die afloop te vertraag of grond vas te vang nie.

• Biodiversiteit en ekologiese dienste word erg ingeperk en teelgebiede word verwoes.

• Verwyder alle oesgewasse en uitheemse plante. Hou vee uit gebied tot gerehabiliteer. Plant nuwe riete in bondels verspreid deur die gebied. Wag geduldig vir water om te begin opdam en voëls om terug te keer met ’n verskeidenheid sade om die vleiland te herbesaai.

[9]

2.1.2 a Verminder die smaaklikheid van plante (eetbaarheid vir weidiere en blaarvreters), en lewende hawe ly honger en verloor gewig. Plante wat fotosinteer (produsente) verminder en dus verminder die biomassa van die ekosisteem ook. (1)

b Biodiversiteit neem vinnig af. Produsente en ook verbruikers sterf uit, behalwe vir dié wat na ’n beter omgewing kan emigreer. Dit sluit noodsaaklike bestuiwers in. (1)

c Die saadbank van eetbare plante word verminder. Enige saad wat moontlik oorgebly het, word gou deur die wind weggewaai. Ontkieming kan nie op ’n harde, songebakte oppervlak plaasvind nie. (1)

d Grond word onvrugbaar. Voedingstofsiklusse, een van die noodsaaklike ekosisteemdienste, kan nie langer volhou word nie omdat die plant- en ontbinderskakels verbreek is. Enige oorblywende voedingstowwe word gou deur reën en versnelde gronderosie weggespoel. (1)

[4]

2.2.1 Tussen 1982 en 1996 het die hoeveelheid osoonuitputting toegeneem. Toe was daar ’n effense afname in 1988 en ’n toename tot 1994. Sedert 1994 het osoonuitputting afgeneem. (4)

2.2.2 6 000 ton (1)2.2.3 Koolstofdioksied, metaan, stikstofoksiede, waterdamp in

mis, oppervlakosoon (3)2.2.4 CFK’s kan aanhou om die osoon te vernietig. (1)2.2.5 Enige drie van: Wetgewing is aanvaar wat lande gedwing

het om besoedeling deur nywerhede te beheer. CFK’s in yskaste en verkoelingstoestelle is volgens wet met minder skadelike stowwe vervang. Loodvrye petrol is bekend gestel. Mense is opgevoed en het meer bewus van die probleem geword. (3)

[12]


D62 O E F E N T O E T S A N T W O O R D E • M E N S L I K E I M PA K O P D I E O M G E W I N G

3.4.3 Enigeen van:

• vestig kwekerye om die plante te teel • wetgewing oor die hoeveelhede wat geoes mag word • monitering/polisiëring van die oes daarvan • insameling van net die hoeveelheid wat

iemand benodig • herplanting van die hoofwortel nadat die sekondêre

knolle verwyder is • opvoeding van versamelaars oor volhoubare

oesmetodes (1)

3.4.4 Die Khoisan-mense was die eerste om duiwelsklou vir medisinale doeleindes te gebruik. Farmaseutiese maatskappye moet erkenning hieraan gee en die Khoisan-mense vergoed vir hul inheemse kennis/intellektuele eiendom. (1)

[5]


TOTAAL: [75]

VRAAG 33.1 3.1.1 Huishoudelike gebruik (1)3.1.2 40,5 duisend ton OF huishoudelike afval – 34,0 ton

en industriële afval – 6,5 ton (2)3.1.3 Tussen 1996 en 1998 (2)3.1.4 Huishoudelike gebruik neem toe en industriële gebruik

neem toe OF (beide ) toon ’n toename OF huishoudelike gebruik is groter as industriële gebruik (2)

[7]

3.2 3.2.1 Dit het afgeneem van 100 eenhede tot 65 eenhede, dus

was die afname 35 eenhede. (2)3.2.2 Vlakke van lugbesoedeling in Frankryk het toegeneem

terwyl dié in ander lande oor die algemeen afgeneem het. a Vlakke van lugbesoedeling in 2000 was soortgelyk

aan dié in ander lande. (1) b Vlakke van lugbesoedeling het dramaties gestyg in 2005 in vergelyking met meeste ander lande. (1)3.2.3 Japan (1)3.2.4 • Japan het moontlik minder nywerhede wat

swaeldioksied produseer. • Japan het moontlik streng maatreëls ingestel

om vrystellings van swaeldioksied te beheer. (2)[7]

3.3 3.3.1 Mense benodig brandhout vir koskook en om warm

te bly. (1)3.3.2 Enige twee van: • Grond word nie ontbos nie omdat die behoefte aan

brandhout minder sal wees en dus sal grond nie erodeer nie. CO2/O2-balans word nie versteur nie.

• Mense/vroue hoef nie tyd te bestee om brandhout vir brandstof te versamel nie.

• Arm mense kan nie die duurder soorte brandstof soos gas bekostig nie en gebruik dus afval van piesangplante om hul eie brandstof te vervaardig.

• Brandende organiese materie vanaf die piesangplant produseer minder besoedeling as die verbranding van fossielbrandstowwe, wat byvoorbeeld SO2 vrystel.

• Die maak van brandstofstene uit organiese afval skep werk om armoede teen te werk/afval te herwin. (4)

3.3.3 Enigeen van: • om te verseker dat hulle nie ander probleme soos meer

besoedeling/giftige gasse skep nie • om te verseker dat dit kostedoeltreffend is • om te verseker dat dit ’n volhoubare onderneming is • om te verseker dat daar nie onverwagse negatiewe

gevolge is nie. (1) [6]

3.4 3.4.1 Enige van: • pyn • komplikasies met swangerskappe • sere • velprobleme (1)3.4.2 As die aantal duiwelsklouplante verminder word, sal die

kleiner herbivore wat dit eet se getalle verminder, die karnivore wat op die herbivore staatmaak se getalle sal ook afneem en die energievloei deur die habitat sal verminder/verander word. (2)

AFDELING E

FOTOKOPIEERBARE BLAAIE

Die assesseringsvorms op die volgende bladsye mag gefotokopieer word vir gebruik saam met die Lewenswetenskappe Graad 11 Leerdersboek.

E1© C A M B R I D G E U N I V E R S I T Y P R E S S J Y M A G H I E R D I E B L A D S Y F O T O S TAT E E R V I R G E B R U I K S A A M M E T D I E G R A A D 1 1 L E E R D E R S B O E K

Vorm AOnderwyserassesseringDiagnostiese assessering

Naam: _______________________________________________ Datum: _____________________________

Spesifieke Doelwit/ Kriteria

Vaardighede suksesvol bereik

Vaardighede wat aandag benodig

Opvolgkommentaar

E2 © C A M B R I D G E U N I V E R S I T Y P R E S S J Y M A G H I E R D I E B L A D S Y F O T O S TAT E E R V I R G E B R U I K S A A M M E T D I E G R A A D 1 1 L E E R D E R S B O E K

Summatiewe assessering

Naam: _______________________________________________________________________________________

Aktiwiteit: _____________________________________________ Datum: _____________________________

(Merk ✓ asseblief die toepaslike kolom)

Vorm B Onderwyserassessering

Spesifieke Doelwit/ Kriteria

Uitsonderlike bevoegdheid

Vordering is vinnig

Vordering is bestendig

Vordering is stadig

Kan nie die taak doen nie


Vorm COnderwyserassesseringSummatiewe/Formatiewe assessering

Naam: _______________________________________________

Datum Aktiwiteit Kriteria Waarnemings en Kommentaar


Vorm D Onderwyserassessering (klaslys)

Summatiewe assessering

Aktiwiteit: _____________________________________________ Datum: ____________________________

Spesifieke doelwit: ____________________________________________________________________________


Naam van leerder

Uitsonderlike bevoegdheid

Vordering is vinnig

Vordering is bestendig

Vordering is stadig

Kan nie taak doen nie


Vorm EOnderwyserassessering

Grondlynassessering

Naam: _______________________________________________ Datum: _____________________________

Spesifieke doelwit/ Kriteria

Buitengewoon goed

Meer as voldoende

Voldoende Benodig hulp Ondervind probleme hiermee

Het dit nog nie bemeester nie


Vorm F Onderwyserassessering

Formatiewe assessering

Leerder se naam: _________________________________________

Datum: _________________________________________________

Sleutel 4 die vereistes oortref 3 die vereistes bevredig 2 die vereistes gedeeltelik bevredig 1 die vereistes nie bevredig nie

Spesifieke doelwit/ Kriteria

4 3 2 1 Kommentaar

Navorsing-gebaseerde assessering

Werkopdrag- gebaseerde assessering

Projek- gebaseerde assessering

Gevallestudie-gebaseerde assessering

Toets- gebaseerde assessering


Vorm GSelfassessering

Naam: _______________________________________________________________________________________


(Merk ✓ asseblief die kolom wat beskryf hoe jy gewerk het)

Kriteria Ja Nee Redes


Vorm H Onderwyserassessering van die individu as deel van ’n groep

Naam van leerder: _____________________________________________________________________________


Taakvaardighede Ja Nee Kommentaar

Bly gefokus op die taak

Verstaan instruksies

Kan inligting organiseer

Stel goeie idees voor

Kommunikasievaardighede Ja Nee Kommentaar

Praat beurtelings

Luister na ander

Gebruik gepaste woordeskat

Sosiale vaardighede Ja Nee Kommentaar

Verduidelik of deel idees

Moedig ander aan

Neem aktief deel


Vorm ISelfassessering/Portuurassessering/GroepassesseringNaam: ______________________________________________________________________________________


Onthou dat hierdie vir jou ’n geleentheid is om:

A eerlik te wees oor wat jy weet

A na te dink oor dit waarmee jy hulp nodig het

A jou vordering dop te hou en aan te teken

A selfversekerd te voel oor jou leerproses.


Kriteria 4 3 2 1 Wat ek dink


Vorm J Selfassessering

My naam: ____________________________________________________________________________________


Ek kon dit doen:

Ek het dit moeilik gevind:


Vorm KSelfassessering van groepwerk

My naam: ___________________________________________

Aktiwiteit: ____________________________________________

Datum: ______________________________________________


(Merk ✓ die blokke wat beskryf hoe goed jy in die groep gewerk het)

Kriteria 4 3 2 1 Kommentaar

Ek het goed in my groep gewerk

Ek het na die ander lede van die groep geluister

Ek het sommige van my idees bygedra

Ek het aan oplossings vir die probleem gedink

Ek het vrae gevra

Ek het van die ander lede van die groep geleer


Vorm L Portuurassessering

Bespreek eers watter kriteria jy saam met jou onderwyser en maat gaan assesseer.

Naam: _______________________________________________________________________________________


Wat my maat goed kan doen:

Wat my maat beter kan doen:


Vorm MPortuur- en selfassessering

My naam: ____________________________________________________________________________________

My maat se naam: _____________________________________________________________________________



Ja Nee

Het ek die taak voltooi?

Het my maat die taak voltooi?

Wat kon ek goed doen?

Wat kon my maat goed doen?

Wat moet ek oefen?

Wat moet my maat oefen?


Vorm N Groepassessering

Name van groeplede: __________________________________________________________________________



Ja Nee

Ons het goed saamgewerk

Ons het mekaar gehelp

Ons het beurte gemaak

Ons het die aktiwiteit voltooi

Ons het die aktiwiteit geniet, want:

Ons het nie die aktiwiteit geniet nie, want:


Vorm OOuer-/Voogassessering

Ek assesseer die werk van: _______________________________ Datum: _____________________________


Goed Redelik Het aandag nodig

Begrip van die werk

Aanbieding van die werk

Akkuraatheid

Houding jeens die werk

Enige ander kommentaar:

Handtekening: ______________________________________


Skoo

l

Skoo

lsl

uit:

___

____

____

____

____

____

__

her o

pen

: ___

____

____

____

____

Skoo

lhoo

f se

hand

teke

ning

: __

____

____

____

___

D

atum

: ___

____

____

____

____

_

Ond

erw

yser

se

hand

teke

ning

: __

____

____

____

___

D

atum

: ___

____

____

____

____

_

Oue

r/Vo

og s

eha

ndte

keni

ng:

____

____

____

____

_

Dat

um: _

____

____

____

____

___

Naa

m: _

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

Gra

ad: _

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

Geb

oor t

edat

um:

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

Jaar

: ___

____

____

____

____

Kw

arta

al:

____

____

____

____

____

____

_

Teen

woo

rdig

: ___

____

____

___

uit

____

____

____

____

____

_sk

oold

ae

[Sko

olst

emp

el]

Rap

por

t[S

kool

se

naam

]


Vak

Leer

wat

pla

asg

evin

d he

t (ko

de)

Leer

der

se v

aard

ighe

de (

besk

ryw

ing)

Hul

p n

odig

(be

skry

win

g)

Tale

: Hui

staa

l

Tale

: Eer

ste

Add

isio

nele

Taa

l

Tale

: (O

psi

onee

l)Tw

eede

Add

isio

nele

Taa

l

Wis

kund

e

Lew

enso

riënt

erin

g

Gro

ep B

Vak

1:

Gro

ep B

Vak

2:

Gro

ep B

Vak

3:

Alg

emen

e op

mer

king

s: _

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

_

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

__

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

__

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

____

__

Besk

ryw

ing

van

nasi

onal

e ko

des

7 U

itmun

tend

6

Verd

iens

telik

5

Bedu

iden

d 4

Vold

oend

e3

Mat

ig

2 Ba

sies

1

Ont

oere

iken

d

AFDELING F

DOKUMENTE

Jy kan die Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring

(KABV) vir Lewenswetenskappe hier liasseer. Jy kan enige

ander dokumente wat jy ontvang in hierdie afdeling plaas en

hulle hier lys vir maklike verwysing.

Riglyne om die KABV te versterk F3

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

___________________________________________________

ken & verstaan lewenswetenskappe graad 11 onderwysersgids...2 menslike evolusie inleiding a3 •...

Documents