Bu makale daha nce isguc.orgda yaynlanmtr.

Yaamnda Kullanlan Kiilik lm Aralar: Hangisi Doru, Hangisi Kt ? *

Uzm. Psk. Tark Solmu

Bu makalede, Trkiyede alanlarn kiilik zelliklerinin i yaamlar zerinde nasl bir etki yaptn lmek amacyla gelitirilen ya da yurtdnda gelitirilmi olup Trk kltrne uyarlanan 5 lm arac (test, lek ya da envanter) gzden geirilmitir. Ama, en sklkla kullanld bilinen/gzlenen bu lm aralarnn hangisinin iyi, hangisinin doru ya da daha kaliteli-baarl olduunun bir karlatrmasn yapmak deildir. Kukusuz, hibir lm aracnn bu tr kriterler asndan bir deerlendirmesini yapmak mmkn deildir; ancak lkemizde K alannda zellikle de personel seimi, performans ynetimi, ynetici/ynetim deerlendirmesi vb. konularnda kullanld grlen bu aralarn birbirleriyle kyasland; aralarn gerek K alannda alan profesyoneller gerekse bireysel-kurumsal kullanclar tarafndan ne yazkki yukarda bahsedilen kriterler zerinden deerlendirilmesinin yapld ve aralar kullanma davrannn da buna gre ekillendii grlmektedir. Bu yaklamn, zellikle kurumlar asndan ksa, orta ya da uzun vadede birok olumsuz sonu (insani ya da ekonomik kayp gibi) dourmas kanlmazdr; rnein personel seimi konusunda doru ie, yanl elemann alnmas ve bunun zellikle kurumlar asndan insani ve ekonomik kayplara yol amas belki de en iyi rnek olarak gsterilebilir. Bu lm aralarnn, a) kimin, b) neyin ve c) niin llmek istendiine; yani temel lm amacnn ne olduuna gre deimesi gerektiine dikkat ekmek makalenin temel k noktasdr. Bununla birlikte, makalenin bilimsel bilgi birikimine dayandrlmasna zen gsterildii; bunun iin de dnyada bilimsel literatrde kalitesi, kapsam genilii ve kullanm skl itibariyle kabul gren 12 ayr veritabannn (Social Science Citation Index, SAGE Online gibi) tarand nemle vurgulanmaldr. A. Be Faktr Kiilik Modeline Dayanan lm Aralar ** Be faktr kiilik modeli, kiiliin 5 temel boyuttan/faktrden olutuunu ne srmektedir (Dadnklk, Sorumluluk, Uyumluluk, Duygusal Denge ve Deneyime Aklk). Model, kiilik ve lm/deerlendirmesi konusunda son 20 yla damgasn vurmu; yzlerce aratrmayla da desteklenmi ve zellikle de kltrleraras birok aratrmayla standardizasyon (o kltre uyum), geerlik ve gvenirlik almalar yaplmtr. Model, temel olarak, bireylerin kiilik yaplarn tanmlamak iin gndelik dilde kullanlan sfatlarn faktr analizi sonucu gelitirilmitir. Be faktr kiilik modeli, geni bir yelpazede yer alan kiilik yaplarn entegre etmesi ve bylelikle farkl ynelimlere sahip aratrmaclar arasndaki iletiimi kolaylatrmas; kiilik zellikleriyle davranlar arasndaki ilikilerin sistematik bir biimde incelenebilmesine olanak salamas ve kiilii be alt faktre dayandrarak genel bir tanmlama salamas asndan ilgi ekicidir.

Be faktr kiilik modelinde yer alan her boyut birbirine zt iki kutuptan olumaktadr. Buna gre model, Dadnklk/ednklk, Sorumluluk/Drtsellik, Uyumluluk/Dmanlk, Duygusal Denge/Nevrotiklik ve Yeni Deneyimlere Aklk/Gelenekilik boyutlarndan olumaktadr. Bu boyutlardan her biri de 6 alt boyuttan/alt lekten olumakta; bylelikle de ortaya toplam 30 alt boyut/faktr kmaktadr. Bu boyutlardan rnein Dadnklk, sosyallik, atlganlk, kendini ifade

* Makaleye bilgi paylamlaryla katkda bulunan Dr. Mediha Korkmaza, Do. Dr. Sami Glgze ve Uzm. Psk. Emre Konuka kranlarm sunarm. ** Trkiyede Be Faktr Kiilik Modeli temel alnarak gelitirilen ya da uyarlanan 3 lm arac saptanmtr. Bunlardan ilki, Prof. Dr. Oya Somer, Dr. Mediha Korkmaz ve Dr. Arkun Tatar tarafndan gelitirilen lektir. Bir dieri, Do. Dr. Sami Glgz tarafndan orijinal Be Faktr Kiilik Modeli temel alnarak gelitirilen envanterdir. ncs de, Kariyer.net tarafndan kullanlmakta olan lektir. Makalede bu lm aralarnn herbiri ile ilgili ayrntl bilgiye yer verilmemi; istenildiinde ilgili aratrmac/kurumla iletiime geilebilecei dnlmtr.

Bu makale daha nce isguc.orgda yaynlanmtr.

edebilme, heyecan arama, sempatiklik, stn olma ve dl kazanma istei gibi davranlar kapsamaktadr. yaam asndan deerlendirildiinde de, genel olarak dadnklerde i doyumunun ve iten ayrlma eiliminin yksek olduu grlmektedir. Bir baka boyut olan Sorumluluk da, dikkatlilik, organize olma, planl hareket etme, youn alma, baar odakl olma, kararllk, dzenlilik, disiplinli olma, sorunlarla baedebilmek iin hazrlkl olma, etik ilke ve deerlere belirgin bir biimde ballk ve balanan bir ii bitirebilme becerisi gibi davranlar iermektedir. yaam asndan bakldnda da, sorumluluk dzeyi yksek alanlarn, i doyumlarnn ve motivasyonlarnn yksek olduu, iten kama ve iten ayrlma eilimlerinin ise dk olduu grlmtr.

Aratrmalar, be faktr kiilik modelinin/yaklamnn, i yaamnda motivasyon, i doyumu, kariyer doyumu, iten kama, iten ayrlma, mteri ilikileri, takm almas, kurumsal ballk, alanlararas ilikiler (atma eilimi ya da stres dzeyi gibi), performans (sat performans gibi), yaratclk, stresle ba etme gibi birok davran boyutunu lme konusunda olumlu sonular elde edildiini gstermektedir. Modelin, ok farkl meslek gruplarna sahip alanlar zerinde de uygulanabildii (polisler, sat temsilcileri, yneticiler ve vasfl/yar vasfl alanlar gibi) ve bu uygulamalardan da genel olarak alanlarn performans dzeyi ve bireysel davran rntlerine ilikin etkili ve verimli sonulara ulald grlmtr. B. Cattell 16PF Kiilik Envanteri *** 16PF Kiilik Envanteri, 1949 ylnda Raymond Cattell tarafndan gelitirilen bir envanterdir. Envanter oktan semeli 185 sorudan olumaktadr. Uygulama sresi yaklak olarak 45 dakikadr. Envanterde yer alan her faktr, 10lu bir skala zerinde dk ve yksek olmak zere iki dzeyde deerlendirilmektedir.

16PF Kiilik Envanteri, 16 temel kiilik zelliini ve 5 genel kiilik eilimini lmektedir. Bu kiilik zellikleri (boyutlar), Scakkanllk, Problem zme, Strese Tolerans, Basknlk, Canllk, Kurallara Ballk, Sosyal Girikenlik, Duyarllk, htiyatllk, Soyuta Odakllk, Ketumluk, Kendini Sorgulama, Deiimlere Aklk, Kendine Yeterlik, Mkemmelliyetilik ve Gerginlik eklinde sralanabilir. Bu faktrlerden rnein Basknlk, dierleri zerinde g sahibi olma ve onlar kontrol etme isteini ifade eder. Basknln dk olmas, insanlar hayal krklna uratmama arzusunu, uzlamacl, atmalardan kanmay, otoriteye itaat etmeyi ve uyum salamay kapsarken; yksek olmas ise, insanlara ilerini nasl yapmalar gerektiini retmeyi, zorlayc olmay, atlganl, saldrganl ve rekabetilii ifade etmektedir. Bir baka faktr olan Deiime Aklk da, bireylerin, yaamlarn deneyimleyerek renmeye ve deiime ne oranda ak olduklarna ilikindir. Deiime Akln dk olmas, geleneksel ve tutucu olmay, rutin ilenden holanmay, durum bir deiim ihtiyacn gsterse de deiime diren gstermeyi ifade ederken, yksek olmas ise, ak fikirli olmay, bir deiim srecinde tetikleyici/ynlendirici olmay, liberallii, analitik dnmeyi, eletirel olmay, bamsz dnebilmeyi ve esneklii yanstr.

16PFin genel olarak, personel seimi, ynetim gelitirme, takm oluturma-gelitirme, kariyer

danmanl-ynetimi ve eitim alanlarnda kullanld ve olaylarla ba etme tarzlarn, empatiyi, kiileraras ilikileri, otoriteye ilikin tutumlar, bilgi ileme (information processing) srelerini, sosyal normlara ilikin tutumlar, mesleki tercihleri, liderlik yeteneklerini ve sat becerilerini-performansn lt grlmektedir. Bir aratrmada, Strese Tolerans, Kurallara Ballk, Mkemmeliyetilik, Gerginlik, Sosyal Girikenlik ile iten ayrlma ve iten kama oranlar arasnda bir iliki olduu sonucu elde edilmitir. Bir ok aratrmada da, 16PFin, sat ve pazarlama personelinde, yneticilerde (aratrma-gelitirme ya da pazarlama mdrleri gibi), retmenlerde, mhendislerde, doktorlarda, itfayecilerde, gazete alanlarnda, uu personelinde (pilotlar vb.) ve gvenlik personeli gibi farkl alanlar zerinde

*** 16PF Kiilik Envanteri hakknda ayrntl bilgi iin Davran Bilimleri Enstits ile iletiime geilebilir.

Bu makale daha nce isguc.orgda yaynlanmtr.

kullanld ve bu alanlarn performansn yordama (prediction) gcne sahip olduu grlmtr. Literatr taramasnda da, 16PF kullanlarak gerekletirilen ve etkili-yararl sonular elde edilen 60dan fazla almaya rastlanmtr. C. Hogan Kiilik lm (HPI) **** Hogan Kiilik lm, Robert Hogan tarafndan gelitirilmitir. lein orjinal formu 206 sorudan olumakta ve uygulama yaklak 20 dakika srmektedir.

Hogan Kiilik lm, 7 temel boyuttan/lekten ve bu boyutlarn alt leklerinden oluturulan 6 mesleki kiilik boyutundan/lmnden olumaktadr. Temel boyutlardan rnein Sosyallik boyutu, bireylerin kiileraras ilikiler kurmaktan ne derece holandklarn ya da iliki kurmaya ne oranda ihtiya duyduklarn ifade etmektedir. Bu boyuttan yksek puan almak, dadnklk, konukanlk, insanlar zerinde gl sosyal etkiler brakabilme ve takm ierisinde almaktan zevk alma gibi zellikleri ifade ederken; dk puan almak ise, iekapankllk, sessizlik ve yalnz bana almaktan holanma gibi zellikleri kapsamaktadr. Literatr taramas, Hogan Kiilik lmnn kullanld 50den fazla aratrmada lein i performansn yordama gcne sahip olduunu ve sekreterler, sat temsilcileri, blge-ube mdrleri ve elektrik teknisyenleri gibi ok farkl meslek gruplar zerindeki uygulamalardan da etkili sonular elde edildiini gstermektedir.

D. Mesleki Kiilik Envanteri (OPQ) ***** Mesleki Kiilik Envanteri, SHL Group tarafndan gelitirilmitir ve yaklak 30 yllk bir gemie sahiptir. Envanterin, 4.2, 5.2 ve 32 olmak zere ayr formu bulunmaktadr. rnein OPQ32i, 8 boyuttan (Baskn, Sosyal, Empati, Analiz, Yaratclk ve Deiiklik, Yap, Endie, Kontrol ve Enerji) meydana gelmektedir. Bu 8 boyut da toplam 32 alt boyuta/davran boyutuna ayrlmaktadr. Envanter 104 sorudan olumakta ve yaklak 50 dakika srmektedir. Mesleki Kiilik Envanterinin dnyada yaygn olarak kullanld ne srlmekle birlikte literatre ilikin olarak yaplan taramalarda bu sav destekleyecek ok az sayda aratrmaya rastlanmtr. Bu durum, envanterin uygulamada kullanlmakla birlikte akademik-bilimsel literatrde gerekli ve yeterli destei alamad sonucuna gtrmektedir. Baz aratrmalarda, envanterin psikometrik lm asndan geerliini destekleyecek bulgulara ulalamamken, baz aratrmalarda da gvenirliinin dk olduu sonucu elde edilmitir. Mesleki Kiilik Envanterinin, zellikle kltrel uyum, geerlik ve gvenirliine ilikin olarak yaplacak yeni aratrmalarla desteklenmesi gerektii grlmektedir. E. Myers-Briggs Kiilik Envanteri (MBTI) ******

Myers-Briggs Kiilik Envanteri, 1940l yllarda Katharine Briggs ve Isabel Briggs Myers tarafndan Carl Jungun kiilik kuramna dayandrlarak gelitirilmitir. Envanter zorunlu-semeli soru trnden oluan 126 sorudan olumakta ve uygulama yaklak 35-40 dakika srmektedir. Envanterin temel amac, insanlarn alglamalarna dayanan temel tercihlerini belirlemektir.

Myers-Briggs Kiilik Envanteri, insanlarn 4 temel tercihleri ve bu tercihlerin de iki yn olduu yaklamna dayanmaktadr. Tercihlerin kombinasyonu da bireyin psikolojik tipini belirlemektedir. Bu

**** Hogan Kiilik lm hakknda ayrntl bilgi iin Balta Eksen Seme, Yerletirme ve Organizasyon ile iletiime geilebilir. ***** Mesleki Kiilik Envanteri hakknda ayrntl bilgi iin SHL Trkiye ile iletiime geilebilir. ****** Myers-Briggs Kiilik Envanteri hakknda ayrntl bilgi iin Psikolojik Hizmetler Enstits ile iletiime geilebilir.

Bu makale daha nce isguc.orgda yaynlanmtr.

tercihler; Dadnk/ednk (bireyin enerjisini nereye ynlendirme eiliminde olduu), Genel/zel (bireyin everesine ait bilgileri nasl toplad), Dnen/Hisseden (bireyin kararlarn nasl verdii) ve Yarglayan/Alglayan (bireyin dndaki dnya hakknda karar vermeyi mi yoksa bilgi toplamay m tercih ettii) eklinde snflandrlmaktadr. Bu 4 temel tercihin kombinasyonuna gre de bireylerin herhangibirine ait zellikleri tayacaklar 16 ayr psikolojik tip ekillenmektedir. rnein, DSHA (Dadnk-zel-Hisseden-Alglayan) psikolojik tipine sahip bir alan; farkl ileri yapmaktan zevk alr, kararlarn bakalarna danarak verir, takm almasna yatkndr (Dadnk); yeni ve karmak sorunlar zmekten zevk alr, durumun/olayn grnmeyen ynleriyle ve gelecekte dourmas muhtemel sonularyla ilgilenir, ayrntlar yerine resmin tamamn grmek ister (zel); bir karara varrken deerlere (value) nem verir, olayn farkl alternatiflerini de gz nnde bulundurarak sonuca varmaya alr, insanlarn ihtiyalarna doyum salamaktan holanr, sempatiktir ve takdir edilmek onun iin motive edicidir (Hisseden); iinde esnek olmay ister, durumun gelecekte deiebilecei ihtimalini gz nne alarak farkl alternatiflere kapy kapatmaz ancak farkl seenekleri de deneme aray kararlarn geciktirmesine yol aabilir ve son dakika deiikliklerine de aktr (Alglayan).

Myers-Briggs Kiilik Envanterinin, bir ok kurumda, ynetim gelitirme programlar erevesinde, alanlararasndaki farkl bak alarnn ortaya karlmas amacyla kullanld grlmektedir. Bununla birlikte, envanterin zellikle personel seimi, eitim (liderlik eitimi gibi), kariyer danmanl-planlama, takm oluturma-almas, karar verme, atma ynetimi, ynetim etkinlii ve ynetim stillerinin belirlenmesi alanlarnda etkili bir biimde kullanld grlmektedir. Bu olumlu yanlarnn yannda, envanterin zorunlu semeli soru yaps ve uygulamada kullanlabilirlii konusunda yeterince kant olmad ynnde eletiriler ald da grlmektedir. Bu noktada, envanterin, sadece Amerikada her yl yaklak 3 milyondan fazla insan tarafndan kullanldn ve geerliinin ve gvenirliinin yaplm birok aratrmayla da kantlandn belirtmekte fayda vardr. Sonu yerine: Hangi ama iin hangi ara ?

Her lm arac, kullanlabilir olsun ya da olmasn gerek istatistiksel olarak gerekse kullanm etkinlii olarak belirli saysal sonular retir. Ancak, bu sonularn ne iin kullanlaca; sonularn o kuruma ne kazandraca ksacas ilevsellii ayr bir tartma konusudur. lkemizde, zellikle kk ve orta lekli iletmelerde, bir lm aracnn baz alnd ve tm rgtsel ihtiyalarn bu arala salanmaya alld gzlenmektedir. Bu adan da bakldnda ve buraya kadar aktarlanlarn nda, belirli rgtsel sreleri lmede baz lm aralarnn dierlerinin bir adm nnde olduunu ve daha zengin veriler saladn sylemek mmkndr. rnein personel seimi konusunda, Be Faktr Kiilik Modeline dayanan lm aralarnn, 16PFin, Hogan Kiilik lmnn ve Myers-Briggs Kiilik Envanterinin kullanlmas nerilebilir, ancak Myers-Briggs Kiilik Envanterinin yetenek-becerilerden ziyade tercihler zerine odaklanmas baka alanlarda kullanldnda daha etkin ve baarl sonular verecei izlenimini de uyandrmaktadr. Elbetteki bu lm aralarndan hangisinin tercih edilebilecei, llmek istenen pozisyona ve i tanmna gre farkllk gsterecektir. rnein, pozisyon parekendecilik sektrnde sat ve pazarlamaya ilikin ise 16PFin ya da Hogan Kiilik lmnn kullanlmasnn daha yararl olaca sylenebilir.

Meslek seimi ve kariyer danmanl konusunda, Myers-Briggs Kiilik Envanterinin ya da

16PFin daha etkili sonular retecei dnlmektedir. Eitim uygulamalar-etkinlii asndan bakldnda, Myers-Briggs Kiilik Envanterinin gze

arptn sylemek mmkndr. Myers-Briggs Kiilik Envanteri, zellikle, bireylerin deerlendirilmesi sonucu hangi alanlarda eitime ihtiyalar olduunun saptanmas, var olan becerilerinin glendirilmesi ve yeni becerilerin kazandrlmas amacyla kullanlabilir.

Takm kurma-almas konusunda, Myers-Briggs Kiilik Envanteri, Hogan Kiilik lm,

Bu makale daha nce isguc.orgda yaynlanmtr.

16PF ya da Be Faktr Kiilik Modeline dayanan lm aralarndan birinin kullanlabilecei sylenebilir. Myers-Briggs Kiilik Envanteri araclyla, takmn kurulma amacna ve hedefine gre benzer tercihlere ya da birbirini tamamlayc nitelikte olan tercihlere sahip alanlar ayn takm ierisinde yer alabilir; bylelikle de takm performans ve etkililii arttrlabilir. Bununla birlikte, karar verme yetenei, doru yarglama, uyum, kendine gven, duraan duygudurum, drstlk, oto-kontrol, hrs-aba, liderlik, enerji dzeyi, sosyallik ve scaklk gibi faktrlerin baarl bir grup/takm yelii iin gerekli zellikler olduu dnlrse Hogan Kiilik lm kullanlarak etkin ve verimli sonular elde edilebilecei sylenebilir.

rgt iinde kiileraras ilikiler ve bu ilikilerin bireysel performans nasl etkiledii incelenmek

isteniyorsa, bu noktada Be Faktr Kiilik Modeline dayanan lm aralarnn yansra 16PFin (zellikle, Scakkanllk, Basknlk, Canllk, Sosyal Girikenlik, Duyarllk, htiyatllk ve Kendine Yeterlik faktrleriyle) ve Hogan Kiilik lmnn (zellikle, Sosyallik, Kiileraras Duyarllk ve Uyum boyutlaryla) son derece baarl veriler sunabilecei sylenebilir. Hogan Kiilik lmnn ve 16PFin mteri ilikilerinin ve mteri tatmininin birincil hedef olduu sektrlerde alan personelin bireysel dinamiklerinin anlalmasnda da etkili birer ara olarak kullanlabilecei sylenebilir. alana ynelik bireysel danmanlk srecinde, 16PFin, Be Faktr Kiilik Modeline dayanan lm aralarnn ya da Hogan Kiilik lmnn tercih edilmesinin daha yararl olaca sylenebilir. Ancak, 16PFin, rnein psikolojik-fiziksel travmalara maruz kalm kurbanlara hizmet sunmak durumunda olan personelin (itfayeciler ya da sivil savunma personeli gibi) deerlendirilmesi srecinde bir adm nde yeraldn sylemek yanlgl olmayacaktr. Kaynaklar Anderson, N. & Ones, D. S. (2003). The construct validty of three entry level personality inventories used in the UK: Cautionary

findings from a multiple-inventory investigation, European Journal of Personality, 17, 39-66. Arendarczyk, J. (2003). A 16PF profile of newspaper employees, Unpublished Master Thesis, Roosevelt Univesity. Bishop, N. B. (1996). The Big Five and personel selection: Factors impacting responses and criterion validities, Unpublished

Doctoral Thesis, University of Akron. Clinebell, S. & Stecher, M. (2003). Teaching teams to be teams: An exercise using the Myers-Briggs Type Indicator and the Five-

Factor Personality Traits, Journal of Management Education, 27 (3), 362-383. DuPuis, M. G. (1990). A comparison of the Minnesota Multiphasic Personality Inventory and Hogan Personality Inventory,

Unpublished Master Thesis, Central Michigan University. Gardner, W. L. & Martinko, M. J. (1996). Using the Myers-Briggs Type Indicator to study managers: A literature review and

research agenda, Journal of Management, 22 (1). Glgz, S. (2002). Five Factor Theory and NEO-PI-R in Turkey. In J. Allik & R. R. McCrae (Eds.), The Five-Factor Model of

Personality Across Cultures. Hogan, J. & Holland, B. (2002). Evaluating personality-based job requirements, paper presented at Seventeen Annual Meeting of

the Society for Industrial-Organizational Psychology, Toronto, April. www.hoganassessments.com Hogan, J. & Holland, B. (2004). Using theory to evaluate personality and job performance relations: A socioanalytic perspective.

www.hoganassessments.com Mccaulley, M. H. (1990). The Myers-Briggs Type Indicator: A measure for individuals and groups, Mesurement & Evaluation in

Counseling & Development, 22 (4), 181-196. Nelson, D. L. & Quick, J. C. (2003). Organizational Behavior (Fourth Edition), Thomson:USA Sheppard, R. L. (1997). Differential item functioning in the Hogan Personality Inventory, Unpublished Doctoral Thesis, Central

Michigan University. Shybut, S. J. (1993). Job performance and type as measured by the Myers-Briggs Preference Inventory, Implications for

clubhouse staffing, Psychosocial Rehabilitation Journal, 16 (3), 113-124. Solmu, T. (2004). yaam, denetim oda ve be faktr kiilik modeli, Trk Psikoloji Blteni, 10 (34-35), 196-205. Somer, O., Korkmaz, M. & Tatar, A. (2002). Be Faktr Kiilik Envanterinin Gelitirilmesi I: lek ve Alt leklerin

Oluturulmas. Trk Psikoloji Dergisi, 17(49), 21-33. Stanton, N. A., Mathews, G., Graham, N. C. & Brimelow, C. (1991). The OPQ and the Big Five, Journal of Managerial

Psychology, 6 (1), 25-27. Stevens, C. D. (1998). Selecting employees for the new millennium: The use of personality instruments in the assessment of

person-organization fit, Unpublished Doctoral Thesis, University of Kansas. Tarnowski, G. (2003). Vocational profiles of retail salespeople based on the sixteen personality factor questionnaire (16PF),

Unpublished Master Thesis, Roosevelt Univesity.

Bu makale daha nce isguc.orgda yaynlanmtr.

www.personalityresearch.org/papers/fehringer.html