kültür ve kişilik 1

8/2/2019 kltr ve kiilik 1

1/23

KULTUR, Ki~iLiK VE EGiTiM *

George F.KNELLER Cev. Dr. Mahmut TEZCAN * *KULTURUN YARATIGI'V,E YARATICISI OLARAK iNSAN

Kiiltur, aym zamanda insanm meydana getirdigi birsey ve insansalyasamm kosuludur. Insan kultiirti yaratrr fakat kiiltiir de insam yara-ttl'. Eger bundan bir kusku duyuluyorsa kiiciik bir cocugun durumunabakilabilir. Tamamen baskalanna bagli olmakla beraber.-cocuk, duy-gulanni da snurlandrrmamis, toplumsallasmamis ve sahip oldugu sey-leri paylasmaktan yoksundur. Gelecekten habersiz, anlik ve siireklidoyum pesindedir. Bununla beraber diizene girmis istek ve isteksizlik-lerIe karmasik toplum yasammda yer almaya iktidarli bir yetiskin du-rumuna gelir.

Bunu gerceklestiren sey ise, kultiirlesme veya kultiirun icedonii-siim siireci, yani kisinin kendi kiilturilnii olusturan dtistince, eylem veduygu bicimlerini ozumsemesidir'. Hayvanlar tarafmdan buyutulencocuklar, tipki hayvanlar gibi davramrlar. Bununla beraber yeter de-recede gene; yasta ele gecirilirlerse baseri potansiyelleri hala gercekle-

*George F. Kneller, Educational Anthropology An Introduction U.S.A. 1965JohnwiJey sons, Inc. s. 42-66.** Egitimin Sosval ve Tarihi Temelleri Bohimu Asistaru.1. Bu nedenle kulturleme, toplumsallasma kavrammdan daha kaplamsaldir; top-

lumsallasma, kisinin toplumun bir uyesi olmasi surecine isaret eder. Yani bu kisinin 0 top-lumda statu ve rollerinin edinis tarzma isaret eder. Bak Felix M. Keesing, Cultural Anth-ropology: The Science of Custom, Rinehart, New York, 1958, s,35,' Kulturlemenin tammricin bakmiz Melville J, Herskovits, Cultural Anthropology, Knopf, New York, 1955, S.326. "Bu, esas .itibariyle bilincli veya bilincsiz kosullanma surecldir ki bu surec, belirli birgelenekler toplulugunun bir krsrm kabul ettigi smirlar icersinde cereyan eder. Bu surec yo-luyla, bir yandan toplumsal yasantiya intibak edilirvdiger yandan bireyin grup icersindebaska bireylerle birlesmesinden e'lde ettigjnden daha fazla bireysel ifadeden kazandigr do-yumlar elde edilir. Bu doyumlar da toplumsal deneyimlerin bir parcasidir".


2/23

258 l\[AHMUT TEZCANsebilir. Smirh ve egitilmemis bir hayvan olan diisiinen adanu (homosapiens) tammr bir insan durumuna getiren sey, ancak, kultiirlesmedir".

Cocukluk ve genclik doneminde ktiltiirlestirme, kiiltiirii istikrarhduruma getirir, ciinkti gelisen kisilikte toplumsal bakimdan kabul edi-lebilir gorenekler kurar, Yetiskinlikte ise, sik sik degisiklik meydanagetirir. Yetiskin yoniinden ktllttlrlestirmeye gereksinim gosteren bircokdavrams omekleri muhtemelen yalniz kendisi icin degil, kiiltur icindeyenidirler. Herskovits'in isaret ettigi gibi:Kulturlesmenin niteligi bakimmdan yasamm ilk yillan ile sonraki yillari

arasmdaki fark, bilincli kabullenmenin veya reddedilen seylerin birey tarafmdanyaslandikca siirekli olarak artisidir. Bircok erkek veya kadm, olgunlasinca gurubutarafindan konan kabullenmis davramsm smirlan icersinde kolayca hareket ede-bilecek bicimde kosullanmisnr. Bundan sonra kendisine sunulan yeni davramsbicimlerinin en 90gU. kultur degisimini olusturan yeni hareket bicimleridir, Bun-lar sunlardir:

Yeni icat veya kesifler, disardan iceriye nufuz eden yeni dusunceler ; bun-lara karst birey olarak bir karar vermek durumundadir ve boylece kultiirun yenidogrultusunda bir rol oynamaktadrr. Bireyi, yasammm ilk yillarmda kulturles-tirme, kulturel istikrari snglamak icin bir temel makanizmadir, Halbuki ayntsiire9, daha olgun insanlara etkisinde degismeyi saglayan bir sure olarak 90konemlidir',Bununla beraber bu nokta abartilnus olabilir. Yetiskinlerin kiil-

tiirlesmesi de baska bir mevcut kulttir alanma gecistir. Bu ge9i, belkide bir ev degismesinin, statu (evlenme gibi) snuf veya meslek degistir-menin bir sonucu olabilir.

Cok aciktrr ki bir cocuk, ne kadar derin bir bicimde kiiltiirlestiri-lirse ve kiilttir gelenekleri ne kadar ruhuna derin bir bicimde sokulur-sa yetiskin deo derece degismeye karst gticlu olur. Ozellikle hizla degi-sen ve demokratik olan bir toplum, eger cocugun acik diisunceli ve uy-sal olmasmi isterse, cocugu ilk yillardan beri bagnnsiz ve elestirisel yar-gilama yapacak bicimde egitmesi onemlidir'.

2. Cf, Richard Church, Language and the Discovery of Reality, Random House,New York, 1961, s.137: "Bir insan, ancak baskalarmm kendisine dolayh veya dolaysiz,kapali veya acik olarak bir insan olmayi ogrettikteri icin ve nasil insan olacagi ve icinde ya-sayacagt hem insani hem de gayrl insani dunyanm onemli karakteristikklerinin ne oldugunuogrettigi icin insan olur", .

3. Melville J.Herskovits, Man and Hisworks, Knopf, New York, 1956, sAO.4. Franz Boas, Anthropology and Modern Life, Norton, New York, 1928, s.181:

Gelenekler ne kadar sikica cocugun icine isletilmisse cocuk onlarla 0 derece az zihinsel ola-rak mesgul olur, 0 derece az mantiki yargiya tabi tutar ve duygularma cagnlan da 0 dere-ce btiyuktur. Eger cocuklan koru korune kitle eylernleri icin egitmek istersek, onlara birta-10m eylem ve dusunce ahskanhklanm islernek zorundayiz. Eger onlan entellektuel veyaduygusal ozgiirluge yoneltrnek istersek suna dikkat etmeliyiz: Onu sokup atmak icin ciddibir miicadele gereken bir gelenegi ortaya crkarabilecek herhangibir koru korune hareketagretmekten cekinmeliyiz.


3/23

259Doga, hayvanlan yasam icin tam olarak donatnustir ; onun yetis-

tirilmesi gelistigi gibi sahip oldugu icguduleri daha cabuk gelisir. Fa-kat insanlar arasinda yasamak icin gerekli yetenekler 0 kadar karma-siknrlar ki jenetik olarak kusaktan kusaga gecemezler ve bu nedenleherbir kusak tarafmdan yeniden ogrenilmesi gerekir. Insanm dogustankimi yetenekleri oldugu bir gercektir -ornegin kendini korumasi, achkve cinsiyetin doyumu- Fakat onlar genel ve belirsizdir, doyum sag-laytci bir bicimde yerine getirilmeleri egitime baglidir'.

'Boylece kiiltiir, uyamk yasamtmrzi kapsar. Hatta uyumak icinaldiginuz durumu etkiledigi gibi rtiyalanmrzm konusunu da olusturur",Birkac haftalik cocuk bile, bir duruma yepyeni bir cevap vermez.Insan deneyimlerininpek aZI tam olarak bireyin biyolojisi ve gelisimi-ne veya bulundugu durumun olaylanna day anarak ifade edilebilir. Ya-samimn her deneyimi, kulturiinden edindiklerinin bir kismmi ise sokar.

Kultiir, bizi entellektiiel duygusal ve hatta fiziksel olarak bicim-lendirir. Jestler, yiiz ifadeleri ve yiirtime, oturma, yemek yeme ve uyu-rna bicimleri gibi fiziksel olaylar ktiltiirden etkilenirler. Batmm yetis-kinleri, ayakta durmadiklarr veya hareket etmedikleri zaman genelliklesandalyede, kanapede veya sezlonglarda otururlar. Uzuncabir zamanyere comelmek veya bagdas kurmak veya bacaklanmizr one dogruuzatmis olarak veya arkasma yaslarnlacak yeri olmayan alcak bir is-kemlede oturmaktan rahatstzhk duyanz. Keza, Afrika'da Nilotik ka-bilelerinin yaptiklan gibi bir bacagimiz iizerinde durup obiir ayagmnzidizimize dayayarak rahat edemeyiz. Bununla beraber Hindistan ko-yundeki kadmlar ise, ev islerini yere oturarak veya comelmis olarakyaparlar. S011 zamanlara kadar Japon kadmlan calisirken veya misa-firlikte ya diz cokmus olarak yahut topuklannm iizerinde otururlar,

Kultiir, hangi duygulann kim tarafmdan nerede ve nasil ifade edi-lebilecegini bildirir. Bugiin Amerika'da erkekler, kadmlardan daha

5. Durkheim'in dedigi gibi: Bunlar belirli bir dogrultudaki gudulerdir, Fakat bugudulerin ifade bicimleri bir bireyden digerine bir durumdan digerine degisiklik gr sterir.Buna gore girisim ve yarulmalar icin ve sonucta ancak dogumdan soma etkilerini gostere-bilen nedenlerin sonucu icin genis bir alan ayrilmahdrr. Egitim, bu nedenlerin birisidir.Emile Durkheim, Education and Society, Free Press of Glencoe, New York, 1956, s.83.

6. Modern bir Arnerikah icin, yere serilmis bir hasir uzerinde veya asmah yataktauyumak zor gelir. Diger yandan, bir hasira veya asma yataga ahsik olan insanlar ise yayhsilteleri ayrn derecede rahatsiz bulurlar, Avrupali ve Amerikah misyonerler, orta Afrikarunicersinde kurduklari ilk hastahanelerinde batt usulu yataklar kurunca bircok hastalann buyuksek yataklar ve yumusak ve elastiki yayli yataklar karsismda yadirgayarak onlann al-trndayerde yatmayi tercih ettiklerini gorrnuslerdir. Ina Corrine Brown, UnderstandingOther Cultures, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey, 1963, s.81.


4/23

260 lVIAHMA T TEZCAN

saldirgan olmaya musaade edilmislerdir ve cinsel iliskilerde basi onla-1'111 cekmesi beklenir, Savas, spor veya cok beklenmeyen durumlar ha-ric, dusmanhk acikca gosterilmez. Diger yandan, basanya ulasmak vepara kazanmak acikca hemen hemen S11lIrSIZbir erdem olarak ifadeedilebilir", _

Farkh ktilttirler- ve farkh donemlerde aym kiilturler- esit heye-canlan cok farkh gorurler". Modern Amerikalnnn kolay ve serbesthareketlerini Menomini yerlisinin kendisini son derece SIb tutmasi veNew Englanderlann ahlaksal vedinseltitizlikleriyle karsilastmmz, Aynizamanda duygulann ifade edilecegini de ogretir, Herkes giiler ve aglarfakat farkh kulttirler kizma, keder, sevinc, utanma ve diger duygulanndaha ince ntianslan icin farkh ifade bicimleri buhirlar.

Ktiltiir, dtinya hakkmda nasil diisiindiigiimtizu ve onu nasil algi-Iadigmuzi aciklar. Her kultur, realitenin iizerine kendisinin simgeleragnu atar. Bu nedenle herbirimiz, realiteyi kulturumuzun bize sagladig;simgeler yoluyla kavranz, Gercekten realite, kiilttlriimuzun bize eristir-digi derecede mevcuttur, Dorothy Lee'nin dedigi .gibi "Kiiltiir, fizikselrealiteyi yani ontimiizde olan seyleri tecrube edilmis bir rea lite duru-muna getirir'".

Aga


5/23

261

bizim icin birsey, nedeni aciklanabildigi zaman anlamhdir. On un icinise yerlesmis ornege uydurulabildigi zaman onemlidir"'.

Kiiltiir ne kadar kiiciik olursa oisun, onun hicbir tiyesikultiiriinImirasindan veya yeter derecede butun eyiemierinden tam olarak ha-berdar degildir. Butiin kiiltiirler bir dereceye kadar uzmanlasmayi ka-bul ederler. Ornegin hepsinde kadmlar ve erkekier arasmda isbolumuvardir. Geni~ bir toplum, ozellikle smif ve isleve gore tabakalasrrus birtoplum, bireysel katilmanm alarum onemli derecede daraltir. Rahiple-rin, muhariplerin, tiearet erbabuun, yoneticilerin ve digerlerinin cahs-ma alanlanm birbirinden aymr, Cagdas endiistriel topiumlar, btiyukgenislikleri ve merkezilesmislikleriyle had dereeeye goturtilmus uz-manlasmishklan ve cok buyuk bilgi yigmlanyla bireysel bilgi ve katilt-1111 daha fazla kisrtlarlar. Diger yandan, onlar, artan birbicimde kit-lelerin gelisme firsatlanm ararlar. Boylece oniar egitimi, hem islev bo-Itinmesini (degismekte olan bir teknolojinin dunnadan yarattrgi cesitlimesleklere gencleri hazirlamak yoluyIa) arttirmak ve hem de dolu biryasamm yasam biciminin kapismi acmak icin kullamrlar.

Kulturiin AktarrlmasiKiiltiir, simgelerin iletisimi ile aktanlir. Ernst Cassirer'in dedigi

gibi insan, sadece bir rasyonel yaratik olmakla yetinmez.-Aym zaman-da duygusaldrr- Fakat bundan da daha gercek olarak simgeleri kulla-nan bir yaratiknr". Simgeler, sadece dogrudan dogruya objeler icindegil, daha cok objelerinkavramlarr icin mevcuttur, Isaretlere benze-meyip soyut dtisunce kapasitesine gerek gosterirler". Diide anlam-

10. Ibid., s.I, 105-120.11. Ernst Cassirer, An Essay an Man, Yale University Press, 1944,5.26. Bir isaretin

anlanu, onun fiziksel bicimi veya cercevesine bagli olup bir ses, bir' koku' veya bir sekil ola-rak insam etkiler, Halbuki bir simgenin anlami ise insan tarafmdan verilir ve akli olarakelde edilir. Ornegin bir kelime, bit' simgedir, halbuki ses tonu;bir isarettir. Eger "imdat"diye bagmrsam sesimdeki dehset notasi bir elem isaretidir. Halbuki bizatihi kelimenin ken-disi bu rolu oynamak icin- sesli ve sessiz harflerin ozel olarak birlesimi - kiiltiiriin tayinettigi bir kavramdir,

12. Suzanne Langer, Philosophy in a New Key, Harvard University Press, 1951, s,61: "Bir seyi veya dUfUl11Uasavvur etmek, ona acikca cevap vermek veya onun mevcut 01-dugunu anlamakla ayrn sey demek degildir. Varhklar hakkinda konusurken onlann kav-ramlan vardtr kafanuzda. Varhklann kendileri degil. Sembollerin ifade ettikleri anlamlarkavrarnlardn, varhklarin kendileri degildir.


6/23

262 ilIAHMUT TEZCAN

lar kelime biciminde ortaya cikarlar", Sadece insanlar simgeler kul-Iarurlar, ctinkii soyut dusunurler. Bir hay vall ise herhangibir objeninisaretini objenin kendisinden ayrrt edemez'".Boylece, insanlann Wl11 dtinyasi genis olciide dil aracihgiyla ktil-turiin yarattigi simgelerle dolar. Gercekten kimi dusunurler, gercekligidolaysiz olarak gortip gormedigimizden kusku duyarlar. Ornegin Cas-sier, iinlii bir pasajmda soyle del':

"Insan artik yalniz fiziksel diinyada degil, sembolik dun-yada cia yasar. Dil, efsane, sanat ve din, bu dunyanm parcalandir-lar. Dogrudan dogruya artik gerceklik ile karsilasamaz. baska de-yimle onu yiiz yiize goremez, Dil bicimlerine, sanat imajlanna mi-tolojik simgelere ve dinsel torenlere 0 derece burtlnmustur ki ger-oekligi ancak bu yapay ortam yoluyla goriip anlayabilir?".Bununla beraber, kammca bu goriis abartilnusur. Kuskusuz, de-

neyimlerimizin cogu, kiiltilrel bakimdan orunttiltidur. Fakat ne kadaraz denetim altmda ve ne kadar guclu ise kiilturel kapsami da 0 dereceazdir (cinsel deneyimde oldugu gibi). Bununla beraber her deneyiminbil' kiiltiirsel ogeye sahip oldugu iddiasi ile daha radikal ve kanaatimcekabul edilemeyecek ve her deneyimin kiiltiirel baknndan bicimlendiril-mis oldugu iddiasi arasmda bir fark vardir.

Bu noktada dil konusunda birsey soylemek yerindedir., Dil, kiil-tiirii olusturan ogelerin en az duyulam olmakla beraber en gucltisudur.Herhangibir dil, pek cok islevler yerine getirir, Onunla dtisiince ve bilgiiletisimi saglamr, kendimizi ifade eder, duygulanmizi ortaya cikanr vebaskalanni, bizim .~ercih ettigimiz bicimde eyleme, diistinceye ve duy-

13. Simgeler, sadece kelimelerle ifade edilmeyip, aym zamanda, torenlerle insan eliy-Ie yapilan seyler, sanat yapttlari ve hareketlerle de ifade edilirler, 4 Temmuzda aulan HavaFisekleri, bagrmsizhgin kazarulmasiru sembolize eder; Dooud Yildrzr, bir milletin huviye-tuu ifade eder; Picasso'nun "Gucrnica" Sl mekanik savasm gaddarhgrru ifade eder. Hac isa-reti, insanligm Isa tarafmdan kurtanhsiru temsil eder.

14. Sahibinin ismi Jim olan bir kopegi ele ahruz. Kopege "Jim" dedigim zarnan buses, onun icin bir isaret olur ve Jim'i arar. Sahibinin varhgr ile ad! hayvanlar tarafmdanayirt edilemez. Fakat birarkadasa Jim'den bahsettigim zaman "Jim' den ne haber ?' derve bu ses Jim fikrini kafasmda canlandmr. "Bu basit son;" der Langer, "Ebediyen kope-gin akhmn alamayacagi birseydir ; isaret yapma kopek icin efendisinin admm sesi ancak biranlam ifade eder 0 da onun varhgi. (')yle bir anlam ki bu anlarru efendisinin ismi, kokusu,aduru ve karakteristik kapiyt cahsr, onun icin ayru isareti husule getirirler", isaretler, aitolduklan varhklan canlandinrlar; ,simgeler ise bu varhklarin anlasumasuu saglarlar. Lan-ger, op.Cit., s.67.

15. Cassirer, op. cit., 5.25.


7/23

26Sgulanmaya yoneltebiliriz, Bundan baska dil, deneyimi yorumlayici biraractir ve bizi realiteye bazi muayyen bicimlerde bakmaya yoneltir.Realitenin kimi noktalannda direnmeye, baska hususlanni ise hie na-zara almamaya yoneltir, Bir di:lin yapisi, diinyanm niteligi hakkmdabazi varsayrmlan yansitir. Boylece kavramlannuz, yalmz dis olaylartarafrndan bize zorIa kabul ettirilmeyip aym zamanda kismen bu yapi-111nbizi gozleme yonelttigi seylerin etkisi altmdadir". Boylece, ozne-ibare bicimi bizi bir siirec ve degisme diinyasmdau daha fazla saptan-nus nitelikli bit maddeler diinyasim gormeye yoneltir. Aristo mantig;okulundan gecmis olan bizler bir seyin mevcut oldugunu .veya 0 seyinolmadigrru iddia ederiz, Ruh ve beden iyi ve kotu gibi birbirinden acik-.ca ayrrt edilmis varhklardan bahsederiz. Halbuki asil diinyada ruhsal,bedensel, iyi ve fena olan seyler arap sacr gibi birbirine kansmis gorii-

) ;)niiyor.Kulttiriin aktanlmasi sadece insanm yiiksek derecede gelismis sim-

ge kullanma yetenegine bagh olmayip, ayni zamanda onun bicim degi~-tirme (plastisitesine) ve buna gore egitim alma kapasitesine baghdrr.Cevresinin bircok kisimlanm icgudiisel bicimde cevaplayan, hayvan-dan 90k farkh olarak insan, cevresini nasil kullanacagmi ve ona nasiluyacagrru ogl'enmek zorundadir. Icgiidtilerinin cok yetersiz olusu, onuyasam sorunlarma kendi coztimlerini deneme ve yarulma yoluyla bul-maya ve bunlan cocuklanna birakmaya zorlanustir ve bu gene kusak-lar da kendilerine ait icgudiisel cozumlere sahip olmadiklanndan teva-rus ettikleri bu bilgiyi ogrenmek zorundadirlar. Durkheim'in ifade et-tigi gibi:

i c ; ozelliklerin en cogunun cok genel oldugunu soylemek,bunlann cok degisik bicimlere sahip olabildigini ve cok esnek 01-16. Clyde Kluckhohn, Mirror for Men: The Relation of Anthropology to Modern

Life, Whittlesey House, New York, 1949, s.162-163. Bu ~


8/23

264 MAHMAT TEZCANdugunu soylemekten baska birsey degildir. Cimkti bunlar tiirliiturlii bicimlere girebilirler. Buna binaen degum sirasmda insaniolusturan belirsiz olanaldar -ile toplumda yararh bir rol oynayabil-mek icin sahip olunmasi gereken iyi belirmis karekter arasmdakiuzaklik biiyuktur. Iste egitim, cocugu bu uzakhktan gecirmelidirGoruluyor ki egitim icin genis bir alan aciktrr" 17.Gercek sudur ki ilerlemeyi olanakh kilan sey, insanm yasam icin

gorlinii~teld hazir olrnamasi hususudur. Bir hayvanm davranismm 0kadar biiyiik bir kismi.icgudii tarafrndan saptanrnaktadir ki yasam bi-cimini duzeltemez. Buna karsihk insan, nasil yasayacagnu ogrenmekzorunda oldugundan, daha iyi yasamasmi da ogrenebilir.

Insan i~in ve Ona Karst Olarak Kiiltiir. Kiiltilr, insani hem ozgur kilar hem de snurlar. Beseri yasamda

esasen gerekli olan toplumsal diizeni yaratmak icin insanm ozgur ha-reket edebilmesini hem dissal (yasa ve yaptmmlar yoluyla) ve hem deicsel (gelenek ve vicdan yoluyla) olarak simrlar. 0, ayni zamanda, ill-sam butun kapasitesinin sadece bir kIS111l111 gelistirmeye musaade etme-si yoluyla da smirlar: Gercekten, A.L.Kroeber, insam sasirtan su sonu-ca vanr: "Hicbir killtur, insanm yaratrci potansiyelinin % 2 veya %3'iinden fazlasim gelistirmez". Kimi kiilttirler insanm ibadete olanegilimini gelistirir ; kimileri sanat, kimileri savas kapasitesini gelistirir,Kendi ktilttirumuz baska seyler arasmda insanm servet biriktirme vebunu maddesel seylerle gosterrne egilimini tesvik eder."

Diger yandan, kiiltiir, insanm kendi sorunlarma hazir coztim yol-Ian bulmakla onu liberallestirir. Boylece insanm enerjisini daha yara-tier amaclar icin harcamasnu saglar, Ktiltiir sayesinde, diger insanlar-dan ne bekleyebilecegimizi ve onlann bizden ne bekleyecegini biliriz.Yine kiiltilr sayesinde, biz ve baskalan aym seylere aym anlamlar ve-ririz. KiiItiir yoluyla bircok durumlarda ne yapacagmuz hakkmda ka-

17. Emile Durkheim, Education and Society, Free Press of Glencoe, New York,1956, s.84-85.

18. A.L.Kroeber, Configurations of Culture Growth, University of California Press,Berkeley, 1944.

19. Jules Henry, Culture Against Man, Random House, New York, 1963, Bolurn 2.Henry su ozellige dikkati ceker: Amerikan kiiltiiru del', insamn kendi hassasiyetini ve im-gelemini korletir. Onu, kendi uydurdugu faaliyetlerden haz duyacagi yerde sanayinin anaverdigi nesneleri ve ona yaptigt hizmetleri tiiketmekte ve sevketmekte 0111armimgeleminikorlestirir. Bu urunler, her yil daha fazla seyler imal etmedikce cokmeye mahkum bir eko-nomidir.


9/23

265

rar verme yiikunden kurtuluruz. Kulttirden yasam ugrasismm cesitliyollanm ogreniriz. Bu yollar sunlardir : dil, din, bilim, tip ve ahlak. Bu-tun bunlan biz, kendi deneyimimize dayanarak icad etmis olamazdik.Kisaca, ktiltiir, bize Gordon Allport'un deyimiyle "Yasamak icin 011-ceden duzenlenmis bir plan" verir":

Kultiir, aym zamanda doyum saglayici bir bicimde tiiketilebilecekinsan giicleri icin yollar acmakla da bizi Iiberallestirir. Ornegin organikisteklerin doyumu dismda eglenme ve estetik zevk saglayarak da insandeneyimini zenginlestirir, AYl1lzamanda bir dereceye kadar tip ve tek-noloji yoluyla kultur, insam, doganm despotizminden ve zor isin zah-metinden kurtanr. Basin, penisilin, radyo, ucak, duyguyu uyusturanmadde-sonuc olarak tibbi ve teknolojik icatlann tiimii- bireyin yardimgormeksizin hicbir zaman erisemeyecegi ozgtirltik derecesine ve tstirapve zahmetten kurtulus derecesinin yukselmesini olanakh kilar.

Bircok durumlarda ayru kultiir ogesi, bizi hem ozgur kilar ve hemde smirlar. Ornek olarak dili alahm. Dil, bir taraftan snurlayrcidrr,bizi kimi sesleri cikarmaktan allkor, baska sesler cikarmaya yoneltir 've gramer, sentaks, yazrm kurallanm yerine getirmeye zorlar, Digeryandan, dil, kendimizi ifade etmek olanagi bahseder. Gercekten dil,bizi hayvanlardan aymr ve icgudunun koleliginden kurtanr".

Eger insan, kendisini kiilture bas vurmaksizm gelistiremezse veeger kiiltiir, bireylerin hareketlerini snurlamaksizm var olamazsa 0 za-man kultiirel smirlama, bireyi kendisini gelistirmeye yonelttigi olciidedogru kabul edilmelidir. Fakat kimi ozel kiiltiitlerin asin derecede S 1 1 1 1 1 " -Iamasi olanaklidrr. Bu kulturler, disiplini disiplin icin veya haksiz birsrmf sistemini oltinisuzlestirmek icin arayabilir. Bu durumda simrlarmumkun kildiklan birey gelismesiyle uygun degildirler. Bir kulture tekbir diisunce ne derecede egemense, onun bireylerinin daVra11l~1111I111r-Iamasi da 0 derecede fazladir. Kuzey-bati Pasifik yerlileri, enerjilerinincogunu servetin musrifane bir bicimde sarfr ve cocuklanru zengin aile-lere vermekle saygmlik kazarurlar, Halbuki Ova Yerlileri, savasta kah-ramanhk gostermekle saygmhk kazanmaya caba sarfederler. Bu kul-tiirlerin herbiri, iiyelerinin enerjilerini bir egemen dusimcenin gercek-Iesmesine dogru .kanalize ederek simrlarlar.

20. Gordon W.Allport, Pattern and Growth in Personality, Holt, Rinehart and Wins-ton, New York, 1961, s,167.

21. Cf.Dorothy Lee, Freedom and Culture, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NewJersey, 1959, s.2-3.


10/23

266 MAIIMU'l' 'l'EZCAN

KOLTUR VE KistLIKBircok farkli durumlarda, tiyeleri, ayru bicimde dtisiirimedikce,

duygulanmadikca veeylemde bulunmadikca bir kultiir kendini koru-yamaz. Bu uygunlugu saglayan nedir? Kismen, muayyen davrams bi-cimlerini tesvik eden veya onlann icrasmdan vazgeciren odulleme vecezalandirma yontemlerinin kullamlisma baghdir. Bununla beraber,kulturel bakimdan istenen davrams cesitli bicimlerde gereksinimlerindoyumu yoluyla yapilan kiiltiirlestirrne stirecidir. Diger bir deyimle,kiiltiiriin kisisel olmayan amaclannm bireylerin ozel amaclanna cev-rilisi surecidir. Bireyin kisiliginin ve ktiltiirel biituntin birbirine uygun-Iastmlmasi olan bu ikinci age, antropolojinin ktiltiir ve kisilik olarakbilinen bir da1111111onusunu olusturur".

Kiiltiir ve kisilik, psikoloji ve antropolojinin birlestigi bir alandir,0, bize, su noktalan ammsaur: Bireysel davrams, onun kulturel durumve ogelerini gozoniinde bulundurmadan anlasilamaz. Kultiir kurumla-nnida onlara katilan bireyi gereken bicimde bilmeden anlayamayiz,Ktiltiir ve kisilik dali, psikologun dikkatinin ya yalmz soyutlanrmsbireyin veya birkac secilmis kisinin tizerinde toplanmaya olan egilimi-ne karst gelmesidir. Vine, kultur, kisilik hem kisinin kendi kultiirunuyansitan bir kticiik age olduguna ve hem de davrarusmm bircok yon-lerinin sadece bireysel yonden degil aym zamanda hem dismda ve hemde onun icinde kendisini etkileyen kiilttir yoniinden de aciklanmasrgerektigine deginir, Bundan baska, bir kiiltiirii ancak bireylerin dav-ranismda tetkik edebilecegimizi gostererek baska antropoloji dallan-111nbireysel davrarustan soyutlanmis modeller (bu modeller aynca bi-rer varlik imis gibi) iizerinde durmasma karst gelir",

22. Kultur ve kisilik tohumu, Durkheim'in kulttirun kisiligin icinde bulundugunadair anlayisidir, Buna ragmen kultur ve kisiligin resmi incelenisi ancak 1930'larda basla-rmstir. 0zamanda onu baslatan Edward Sapir'in ("The Emergence of the Concept of Per-sonality in a Study of Cultures," Journal of Social Psychology, V (1934), 408-415) bashkhbir yaztsi yoneltmistir, Ilkin, btl alanda psikanaliz, antropolojiyi golgesi altma almistir vekultur kisiligin Erich Fromm, Abram Kardiner ve Erik Erikson gibi onculerinin kendileripsikoanalist idiler.

23. M.Brewster Smith, "Antropology arid Psychology", in John Gillin, ed., For aScience of Social Man, MacMillan, New York, 1954, s.35.

AYl11zamanda bakiruz, Milton Singer, "A Survey of Culture and Personality Theoryand Research," in Bert Kaplan, ed., Studying Personality Cross-Culturally, Row, Peter-son, Evanston, Illinois, 1961, $,65; and George Devereux, "The Types of Modal PersonalityModels," ibid, s.236.


11/23

267Kiiltur ve kisilik incelernesinin baslangici psiko-analizden gel-

mistir. Psikoanaliz, antropologun dikkatini su uc onemli etmene cek-mistir:

1) Yetiskin kisiligin yapisma ilk cocukluk deneyimleri tarafmdanbrrakilan derin iz,

2) Kiilturun ogeleri olarak ana-baba ve diger ogretmenlerin statu-leri,

3) Antropolojinin oteden bed bildigi kulttirlestirme siirecinin bi-reysel kisiligin bashca yapicisi oldugu hususudur.

Bununla beraber, psiko-analizin artan etkisi antropologlarca eles-tirilmistir, Ornegin su dusiince one stirulmiistur: Intibak etmemis bi-reylerin incelenmesi ve iyilestirilmesi icin yapilan psikoanalitik teknikve kavramlar hem saghkli hem de-intibaketmemis bireylerden olusantoplumlarm iyilestirilmesi icin yeniden gozden gecirilmelidir. Baskabir karst cikma da, psiko-analizin antropologu bireylere kendilerinigelistirmek icin toplumun sagladig; olanaklan gormekten daha cokkiiltiiriin gerilimlerini gormeyi uygun gormesi konusundadir.

Antropoloji ve psikoanalizin bu isbirligi kiiltur ve kisilik incele-mesinin bashca ilkesi olan ve hala genis olcude 0 islevi goren su dtisiin-ceye goturmtisttir : Belirli bir uygarhkta cocuk yetistirme yontemleribu uygarligm baslica deger ve kurumlarma tekabul eden bir kisilik ya-pisrru ortaya cikanrlar veya bunun olusumunda bir yardimci rol oynar-Iar. Cocuklarmi yetistirirken bakim, giyim, besleme, uyutma yontem-lerini belki de kavramryorlardir. Fakat biitiin bu yontemler cocugunait oldugu grup ve ktiltiirtin degerlerine gore davranmasmi saglarlar".Boylece, kimi antropologlara gore .Amerikan yerlisinin metaneti-nin, kismen cocuklar icin kullandiklan besik tahtasma baglanmasi vesonradan da hapsedilmelerinden ileri geldigi soylenmistir. Bunun ak-sine, Yeni Meksiko ve Arizona'daki Pueblo toplumlan, sulu ziraat sis-temlerini isletmek icin isbirligine dayah bir halka gereksinimleri oldu-gundan daha uyumsal bir davrams hazirlamak icin daha rahat bir besikkullamyorlardi".

24. Clyde Kluckhohn, Mirror for Man: The Relation of Anthropology to ModernLife, Whittlesey House, New York, s.202.25. Bununla birlikte ozel kulturel uygulamalar ve kisiligin ozel gorunurnlcri arasin-daki iliskiler konusunda yapilacak arasttrmanm Mia dcncme.asamasmda oldugunu belirt-meliyim. Bu arastirma, kisilik uzerinde etkide bulunan 1) Kulturun uygulamalan, 2) Ozclbir cocugu veya grubu olusturan faktorler ise, 3) Ozelbir annenin ahskanhkla narasmdabir aynm yapma gereksinimi yuzunden karmasiklastmlrmsur.


12/23

268 MAHMUT TEZCAN

Bununla be raber, kimi antropologlarbu temel baslangicr kanrmcadaha genis ve gercekci olarak yorumlamislardir. Ornegin William H.Sewell, cocuk yetistirmede kullamlan ozel yontem ve araclann (tahtabesik veya ince kaglt gibi) kisilik gelismesinden sorumlu temel ogeolmadiklarmi onerdi, Ona gore temel oge, "bu uygulamalarm icin-de ifadesini buldugu tum psiko-sosyal durum (annenin tutum ve dav-ramslan dahil olmak iizere)" dur".

Fakat, cocukluk deneyiminin yetiskin kisiligin temelini olustur-masi diisuncesi dogru olmasma ragmen; onu ttim olarak bicimlendire-mez. Eger bir psikoanalistin iddia ettigi gibi bir cocugun ana-babasitarafrndan sevgi ile ve kimi smirlar icersinde serbest olarak buyutul-mesinin bu cocugun biiyiirken duyduguguvenlik ve iyiintibakma ne-den olsa da buna ragmen bu iyi intibak etmis yetiskinlik icin ancak te-mel olusturur ve intibakli olmaya devam edip etmemesi sonradan ge-len deneyimlerinebaghdir. Ornegin Navaho cocugu, ilk iki yilda srmar-tilarak buyiitultir. Fakat, buna ragmen kabilesinin simdiki gecirdigibunahmlardan dolayi yetiskinler, karakteristik bir bicimde cokendise-lidirler.

Kiiltiir ve Kisilik Alamna BaZI Geleneksel YaklasimlarKiiltiir ve kisilik konusunda temel agirhk, bugim de oldugu gibi,

kultiire verilmektedir. Yani agirhk, bir kulturun, kendi gereksinimleri-ne gore uyelerinin kisiliklerini ne dereceye kadar bicimlendirdigi ko-nusuna verilir 28. Bu goriise gore, yetiskin kisiligin kahbim. ilk YIUarbicimlendirir. Buna gore, benzer cocukluklar, benzer yetiskin kisilerortayacikaracaktrr. Ktiltiir, ana-babalann cocuklanna neler ogrete-

26. William H. Sewell, "Infant Training and the Personality of the Child," The Ame-rican Journal of Sociology, LVIII (September 1952), 150-159.

27. Kluckhohn, op.cif, s.201: Herhalde total kisilik.isadece .tum cocukluk deneyim-leri ve buna ek olarak yetiskin yasantismm dururnsal baskilan bakimmdan anlasilabilir,

28. Bu yaklasun, en iyi bicimde Ralph Linton'un baskilari "Temel Kisilik TipleriKavrami" hakkmdaki dort onerrnesi ile ozetlerimistir. 1) Bireyin ilk deneyimleri, onunkisiligi uzerinde uzun suren biretkide bulunur; 2) benzer deneyimler, onlara maruzkalan bireylerde benzer kisilik -bicirnleri yaratacaktir ; 3) herhangi bir toplum uyelerincecocuk bakim ve yetistirilmesinde kullanilan teknikler kulturel olarak modellendirilmis-tir ve toplumdaki cesitli ailelerce niteligi asIa belirtilmemis olmasma ragmen benzerolmaya egilim gosterecektir ; 4) cocuk bak1111ve yetistirilmesi icin kulturel olarak kahp-Iandmlmis teknikler bir toplumdandigcrine farkhhk gosterir, Bakirnz Ralph Linton'un,Abraham Kardiner'in "The Psychological Frontiers of Society" isimli yapitma yazdigigiris, Columbia University Press, New York, 1945, p.vii,


13/23

269

cegini, hangi bicimde ogretecegini saptadigma gore, belirli bir ktiltii-run, belirli bir kisilik tipini meydana getirecegini bekleyebiliriz. Orne-gin hizla degisen bir ktiltiir, gereksinim duydugu hareketli ve dinamikbir kisilik yaratir. Bununla beraber, bu ktiltiirde, pek 90k dtizensiz vedegismeye ayak uyduramayan kisiler deortaya cikabilir, Amerika'dabu hareketli kisilik, bu durumunu hem evde ve hem de okulda huktimsiiren miisaadekar ogretime borcludur". Bu ogretim, kisiyi, genisolcude gelisme hiznu kendine gore tayin etmesine musaade eder. Ye-tiskinler, genellikle kendilerinin gordiigti ogretimi cocuklanna vermeksuretiyle genellikle btl tip bir kisiligin surmesini saglarlar,

Boylece, kiiltiir, bireyi oyle bicimlendirir ki, birey saYISIZbicimler-de ve genel olarak bilincsizce kendini koruma ve yaymaya cahsir. Bi-reyleri kulturlestirirken kendi gereksinimlerini bireylerin icgudulerineaktanr. Ornegin modern sanayi, insanlan dakik, diizenli ve cahskanolmaya zorlamasa idi ortaya cikmayacaktr.

Ktilttirlestirme, sanayinin nesnel kosullanm, insanlarm ic gu-diileri durumuna getirmek icin, yani herseyden evvel aile ve okulyoluyla bu dogrultuda bir tazyikte bulunan bir "toplumsal karakteri'yaratmak icin gerekli idi".

Konfigilrasyonel YaklasimBu yaklasim, kiiltiiriin temel kisilik tiplerini, onun temel konfigii-

rasyonlan ile baglamaya cahstr. Bashca temsilcileri Ruth Benedict veMargaret Mead'dir. Benedict, bir kiilturiin temelini olusturan konfi-gurasyonun kisiligin belirgin tipi ile iliskili oldugunu onerir ve bu kon-figiirasyonun bu nedenle kiiltur icindeki bircok cesitli elemaniann seci-mini, gelismesini, degistirmesini etkiledigini iddia eder. Genellikle bukonfigurasyonlan, psikologlann bireylere uyguladiklan kavramlanbtitun toplumlara uygulamak suretiyle tammlar". "Patterns of Cul-ture" isimli yapitmda Dobulan "paranoid" .ve Kwakiutlulan ise "Me-

29. Cf.Margaret Mead, "The Implications of Culture Change for Personality Deve-lopment," American Journal of Orthopsychiatry, XVII, 1947, s.633-646.

30. Cf.Erich Fromm, The Sane Society, Routledge and Kegal paul, London, 1956,s.79-80.

31. Cf.John M.W.Whiting and Irvin L.Child, Child Training and Personality: ACross-Cultural Study, Yale University Press, New Haven, 1953, s.2.

32. Ruth Benedict, "Configurations of Culture in North America';" American Anth-ropologist, XXXIV (1932),24: "Kultur cok buyuk boyutlar ve UZLm bir zaman suresi.veri-lerek perdeye yansrtilnus bireysel psikolojidir." Bununla beraber bu tur tammlamalar ka-IIp yargi olmaya tehlikeli brcimde yaklasirlar.


14/23

270 MAHi\IAT TEZCANgalomanyak paranoid" olarak smiflandmr. Aynca Zunilere "Apollo-nian" ve Plain Indianslara ise "Dionysian" der.

Mead, her kulttirde pek cok kisilik tipi oldugunu kesfetmistir.Halbuki, Benedict her ktiltiirde tek kisilik tipi oldugunu savunur ".Her kiiltiirde bir dizi mizacsal tipler, jenetik ve yapisal tipler dogdugu-nu ve bunlann 0 ktlltiiriin temelsel konfigiirasyonuna uygun olan bir-ka9111111elismesine musaade edildigini soyler, Sonne olarak, degumsirasmda oldukca plastik olan karakterler, 0kiilturtln egemen kisiliktiplerine gore yugrulurlar ve bu suretle yetiskinlerin cogu kulturiingerektirdigi tiplereuyarlar."

Modal YaklastmAbraham Kardiner gibi kimi yazarlar, temel kisilige, kiiltiirun ege-men degerlerine uyan bit psikolojik tip gozuyle degil, daha cok, cocukyetistirme yontemleri ve aile organizasyonu gibi ktiltiiriin birincil ku-rumlan tarafmdan bicimlendirilen bilincsiz yeteneklere (ozellikle ana-babaya karst) dayanan tipler goziiyle bakar." Bu durumlar butunyasam boyunca surer; baska insanlara ve baska durumlara ve sanat,din, hukuk, devlet, mitoloji gibi ktiltiirtin ikincil kurumlannm icineyansitihr.Bununla birlikte, daha onceden Ralph Linton, temel kisilik olgu-sunun bir yetiskin kisi olarak iizerine aldigi statu ve roller tarafrndandegistirilebilecegini ileri stinnusttr". Gercekten bu statii ve roller,kulnirun belirgin kisiliginin birbirinden farkh alt tiplerini veya degis-kenlerini yaratabilir. Boylece her birey, cocuklugunda ogrendigi ktil-

33. Margaret Mead, Male and Female: A Study of the Sexes in a Changing World,Morrow, New York, 1949.

34. Olusumsal yaklasim, tasvip edilen bir veya birkac kisilik tipini vurguladigi ve birkultiirun kabul ettigi, bireysel davrams cesitlerinin degerini vercmcdigi icin elestirilrnistir.Baknnz, Melville J.Herskovits, Cultural Anthropology, Knopf, New York; 1955, s.3. Bu-nunla beraber Mead ve Benedict'in ilke! kulturlerden bahsettiklerini belirtmek gerekir.

35. Abram Kardiner, The individual and His Society: The Psychodynamics of Pri-mitive Social Organization, Columbia University Press, New York, 1939, and The Psyc-hological Frontiers of Society, Columbia University Press, New York, 1945, Aynca bakt-mz: Melville J.Herskovits, Cultural Anthropology, Knopf, New York, 1955, s.337.

36. Linton'un 1936'da "The Study of Man" isimli yapitmda isaret ettigi gibi her bi-rey muayyen bir "statu" veya toplumsal konuma sahiptir. Ornegin ogretmen, avukat, babagibi. Toplum, bir statuye sahip kimseden rolunun gerektirdigi davrarusi bekler, Insanmyasnun arnsiyla birlikte statiiler bebeklikte cinsiyete, daha soma belki kardesleri arasmdakiyeri, sirnfr ve kazandigi digcr statu ve rollere gore tarumlamr. Bazi statuler "edinilrnis",yani sabit ve degismez ; digerleri "basanlnus", yani bireyce se9iI111i~e bir caba ile elde edil-mistir.


15/23

271ttinin mevcut seylerinden olusan bir "Temel Kisilige" ve herhangi oy-nadigi role uygun birtakrm "Statii kisiliklere" sahiptir".

Toplumsallasma Ya kla 1 11 1 1 - David Riesman'm karakter tipolojisi,simdiye degin sozunu ettigimiz yaklasimlann etkisini yansitir. Ciinktiyetiskin kisiligin, cocuklugunda ve ergenliginde uygulanan toplumsal-Iasma kahplan tarafindan tayin edildigini ileri surer. Bunlar ise ktiltti-rim istemlerini yansitir". "The Lonely Crowd" isimli yapitmda sa-nayilesmenin baslangicmda olan toplumdan, refah toplumuna gecisintoplumsal ve psikolojik sonuclarmr inceler, Bu sonuclar, kentlesmisAmerikan orta snuflannda acikca gortiliir. Refah toplumunda anababalann cocuklan iizerinde daha musaadekar ve daha az dogrudandenetimde bulunduklanm kaydeder. Boylece cocuk; ana babasmdanhicbir kati degeri benimsemeyip daha cok arkadas grubunun standart-lanm almaya egilim gosterir. Iyice koklenmis ahlaksal ilkelere sahipolmayan bir yetiskin durumuna gelir ve az cok tam olarak ait oldugugrubun geleneklerini kabul eder.

Riesman, uc cesit toplum tarafmdan yaratilan u < ; karakter tipiniayirt eder. "Geleneksel dogrultudaki insan" (en saf bicimine ilkel asi-rette rastlamr), toplumundan ayn olarak bir birey oldugunun farkmavarmaz. Kendisinin niteligi, toplum tarafmdan belirlenir. Keza neyegereksinimi varsa onu hemen hemen tamamen toplum gosterir, 19.ytlzyilrn burjuvazisi gibi "k dogrultulu insan", kiiltiirel normlan evdeve okulda benimser ve onlan yerine getirmeye butun gtlcuyle cahsrr.Amerikan orta snufmda ve bir dereceye kadar da diger sanayilesmistoplurnlarm orta smiflannda bulunan "Baskalartna dogrultulu insan"tipi, degerlerini cagdaslanndan elde eder. Insanlann arzuladiklan btl-ttin amaclan kulturlerinden dogar fakat ic dogrultulu ins an, bu amac-

37. Ralph Linton, The Cultural Background of Personality, Appleton-Century, NewYork, 1945, s.130: Bir kiilturde " ... karakteristik kisilik alt tipleri, belirli bir grubta farkhrolleri oynayan kisilerin yasamlannm farxh durumlanndan gelisebilir" Linton bunlara"statu kisilikleri" del' ve "stattiye bagh cevap bicimleri" olarak niteler.

38. Tam olarak bir antropolog olmamakla beraber Riesman, antroplologlann buyukilgisini cekmistir. Bunun nedenlerinden biri, Amerikan ulusal karakterinde bir konu olaraktarumladigi "ic" ve "baskalanna dogrultulu" kavramlan bizim Amerikan kulturel davra-msmi anlarnamizda onemli bir katkidirlar. Diger neden ise, onun varsayumru kurmak icindikkatli olarak secilmis deneklere uyguladigt mulakat yontemidir ki bu yontem antropo-loglann kullandrgi samimi olmayan bicimde bolup porcuk materyal ve birkac canh denek-ten yeniden kurduklan kulturel butunlere vans yollarinm benzeridir. Bakunz: MargaretMead, "National Character and the Science of Anthropology", in Seymour Martin Lipsetand Leo Lowenthal, eds., Culture and Social Character: The Work of David Riesman Re-viewed, Free Press of Glencoe, New York, 1961, s.15-26.


16/23


17/23

273

lak olarak onlara uygun karakterlere sahip olmadan da bu ornekleregore hareket etmeleri olanagnu dikkate almazlar". Bundan baska,bir toplumun gereksinim duydugu kisilik tipini elde edememesi de ola-naklidir". Antropologlarca cesitli kiHtiirlel'inegemen omeklerineait verilere dayanarak terkip ettikleri temelse1 kisiliklerin, gercekte hie-birinin grublann cogunlugunu olusturdugu goriilmemistir". Hattahicbir toplumda, 0 toplumun istatistiksel bakimdan 0 grubu temsiledecek toplulukta hicbir zaman temelsel kisiligi saptanmanustir diyen-ler vardir, Bundan baska, olciilecek degiskenlerin cok fazla oldugun-dan temel ki~i1igin karmasik modern toplumda nasil oldugunu gormek'giictur".

Geleneksel yaklasimlar, ayni zamanda kulturun (hie degilse kimiktilttirlerin), bireyin kendine ozgti gizil guclerini gelistirmeyi ne dere-ceye kadar sagladignu kucumserler. Ktilttlriin olumsuz ve smirlayiciyonlerine fazla onem vermekle bu yaklasimlar, bu ktiltunin.kendi ken-dini yaraticrhk icin bireye verdigi olanaklan yeterli bulmazlar",Bundan baska, butun bir toplumda, cocuk yetistirme yontemlerindebenzerlikler uzerinde cok durarak, her ana babanm ktilturtinti birazfarkh bir bicimde cocuklanna aktarmakla onun .karakterini bicimlen-diren bu c;e~itliligi gozontinde bulundurmazlar. Ayni zamanda, her bi-reyin aldigr kiiltiirii, kendi karakterinin ve kisisel gelismesinin rsigmdayorumlamasi gercegini de yeter derecede belirtmezler". Aktanhrlar-

41. Robert Gutman Ve Dennis Wrong Riesman ve Fromm'un bu elestirisini "DavidRiesman's Typology of Character" isimli yazida yaparlar. ibid, s.306-307.

42. lbid., s.303.43. Milton Singer, "A Survey of Culture and Personality Theory and Research" in

Bert Kaplan ed., Studying Personality Cross-Culturally, Row, Peterson, Evanston, illi-nois, 1961, s.40-41: Genellikle temel kisilik yaprsi, bicimsellestirilmis kisilik ve temel kisi-ligin kiiltiirel verilerle toplumsal kurumlardan deger sapmalanm gecerli krlmaya yonelenprogram, ilk beklentileri hayal kmkhgma ugratrmstir. Bireysel kisilikler konusunda sunu-Ian psikolojik veriler bir kulturdeki bireyler kitlesinin ya da bunlann buyuk cogunlugununegemen kisiligeuyrnadigun gostermistir. Psikolojik veriler, bazi ortalama egilimlerin var-hguu ortaya cikarnustir, Ancak "Modal tipler" ekseriya bireylerin cogunlugundan daha az-dir ve tiplerdeki bireysel cesitliliklcr de benzerlikler kadar gaze carpicidm.

44. Bak Alfred R.L.Lindesmith and Anselm L.Strauss, "A Critique of Culture andPersonality Writings," American Sociological Review, XV, No.5 (October 1950), 587-599.

45. Cf.Gordon W.Allport, Becoming: Basic Considerations for a Psychology ofPersonality, Yale University Press, New Haven, 1955, s.34.46. Allport der ki:Bircok kimsenin ahlaksal anlayisi ve yasann usluplan ilk blcimlendirildikleri ev ve

cevre torelerinin simrlannm 90k otesine gider. Eger bakislanrmzi icimize dogru cevirecekolursak kabilesel ahlakiyatirruztn bize kendi kisisel butunlugumtiziln biraz kenarinda kal-


18/23

274 MAHMA'l' 'l'EZCANken bu degisiklikler diger degisiklikler icin bir yo1 acar. Cunku herkes,ana baba, ogretl'nen, rehber veya isveren olarak baskalarmm toplum-sallasmasma yardim eder".

Ge1eneksel yaklasrmlar, ayrn zamanda, bireyin davrantsmi etkile-yen toplumsal cerceve iizerinde -yani farkli roller ve durumlann is-temleri- yeter derecede durmaz. Ornegin ogretmen1er, mesleklerininozelliklerini iizerine almaya egilimlidirler. Gercekten ogretmen1er, og-rettiklerinin etkisinde kahrlar. Boylece, 11111111utuma sahip bir i1kokulog1etmeninin, bir siire soma, bu tutumu, kisiliginin bir parcasi duru-muna gelir. Ortaokul ogretmenleri, toplumsal bakimdan olgun olduk-Ian icin kolayca korkutulamayan, duygu1anna hitap edilebilmek icinyeter derecede cocukluktan cikmamts ogrencilerle temas etmekten is-yana karst tetik bu1unma (giiclukler karsismda uyanik olma) niteligi-ni iceren bir kisilik ozelligi gosterirler, Daha yuksek smiflardaki ogret-menler, otorite1erine daha az meydan okunuldugu icin daha yumusakve daha sakindirler".

yeni YaklasnnlarGeleneksel yaklasnna etkin bir bicimde meydan okuyacak yeni,belli bir akim hentiz ortaya cikmamistrr, Bununla beraber, son yillar-

diguu goriiruz. Gercekten de alcak gonulluluk gorgU ve kendi kendirnizi denetirn gorenek-lerine uyanz. Ayrtca, bizi, evirnizin sunfirmzrn ve uygar yasarn bicimlerinin aynadaki imge-leri olarak bicimlcndiren pek cok ahskanhklanmrz da vardir, Ancak butun bu tarzlan be-lirli derecede secim, yeniden bicimlendirme ve aktanrn surecinden gecirdigimizi biliriz. Vetekrar; kiiltiirel yaklasim, yadsima olanagmnz bulunmayan degerli olgular ortaya cikanr.Cunku kulttir varhgm ternel kosuludur. Ancak kisisel butunlesme, daima, daha ternel ger-cektir. Belli degerleri uygun ya da kendi kisisel varhgirmz olarak kabul etmernize karsinherbirimizin isyankar sapici ve bireyselci oldugumuz da aym derecede dogrudur. Kulturu-muzun bazi ogelerini tumuyle reddederiz; cogunu salt firsatci ahskanhklar olarak benim-seriz ve ictenlikle benirnsedigimiz ogeleri bile kendi kisisel yasam tarzirmza uydurmak uzereyeniden bicimlendiririz,

47. Clyde Kluckhohn and Henry A. Murray, "Personality Formation: The De-terminants", in Clyde Kluckhohn, Henry A.Murray, and David M.Schneider, eds., Per-sonality in Nature, Society and Culture, Knopf, New York, 1959, s.59; Kultur yalmzcabireyin bir grubun uyesi olarak ogrcndiklerini saptar. -Belli bir birey olarak ya da belli birailenin uyesi olarak ogrendiklerini degil- Bu ozel deneyimler ve olusumlar nedeniyle herkisinin kulturel ogretimlerden sectikleri ve onlara tepkileri bireysel bir nitelik tasir ... fakat


19/23

2 7 5

da, hem bir kiiltilrde kisilik tiplerinin farkhhgi ve hem de bireyin be-nimsedigi kultiirel normlara yorumlama kapasitesi uzerinde duran yenisesler isitilmeye baslanmistir. Burada, her ikisi de antropolog ~lan Ge-orge Devereux ve Anthony F.Wallace ve psikolog Gordon AUport'unyaklasrmlarrm ele alalrm.

Geleneksel goriise karsit olarak kiiltiirel bakimdan kabul edilebilirdavranis, cocukluk ve ergenlik cagmda kulturel normlarm benimsen-mesinin bir sonucudur. Devereux'ya gore belirli bir faaliyetin, orneginkiliseye gitmenin, tek basma bir durtuyii veya kiiltiirel yoldan telkinedilmis bir durtuyii doyuma yonelik olmayabilir", Gercekte bircoksubjektif diirtuleri doyum saglamaya yonelik olabilir. Ornegin cesitlidurtuler bireysel Macarlan 1956 yilmda Ruslara karst ayaklanmayayoneltmistir. Bunun gibi bir veya birkac diirtii, kiiltiirel bakimdan uy-gun gorulen birtakrm cesitli faaliyetleri harekete getirebilir. Eger kiil-tiirel uygunluk, benimsenmis normlardan degil de kisisel dtirtiilerdenortaya crkabiliyorsa, bu taktirde, dolayisiyle 1'01 davramsi dahi sadecerollin kendisinin kosullan tarafrndan degil, fakat ayru zamanda birsua giidiiler tarafindan uyanlabilir". Ornegin bir ogretmen, okulsaatleri disinda yiizme antremani yaptirryorsa bunu sadece kendisin-den beklenen program disi bir eyleme girmek icin degil, fakat ogrenci-leri ile dinlenmekten hoslandrgi icin veya eve gitmek istemedigi icin,yahut gencligini hatirladigi icin veya diger bircok nedenlerden dolayiyaptmyor olabilir,

49. George Devereux, "Two Types of Modal Personality Models", in Bert Kaplan,ed., Studying Personality Cross-Culturally, Row, Peterson, Evanston, Illinois, 1961, s.236-238': Gerek orgiitlenmis, gerekse kendiliginden olan toplumsal hareketlerle sureclerinmeydana gelmesi yalmzca bunlara katilan bireylerin benzer bicimde (sosyolojistik olarak)gudiilenmis olrnasmdan oturu. degildir. Fakat ayru zamanda gercek oznel gudulerin bircogunun ayru tip kitlesel etkinlik icinde


20/23

276 l\1AHMUT TEZCAN

Anthony F.Wallace'a gore kiiltiirel uygunlugun temel kosulu, ilgi_veya diirtii birligi degil, fakat her bireyin cesitli kosullar altmda kendi-sinden istendigini bilmesi ve buna uygun davranmasidrr. Bu, bir top-lumun iiyelerinin ortak bir kiiltiire ve egitime bagh olmalanndan ilerigelir. Kulturtm ozel goruntimlerini farkh olarak yorumlayabilmelerineragmen, benzer seyler ogrenir ve kulturlerinin 'benzer goruntisttnu pay-lasirlar. Wallace'm deyimiyle bunlar, ayru ayarda "Labirent yollart"(mazeways) paylasirlar. Bir labirent yolu ise, "Bir bireyselorganiz-manm bir belirli anda icersinde korudugu ogl'enilmi~ anlamlann 01'-gutlenmis toplulugudur - baska deyimle, bireyin ozel dtinyasmm aldigrveya ammsadigi uyanlara dogal olarak tahakkuk eden bireysel ozeldiinyast haritasidir." Eger uyelerinin labirent yollan (mazeways) ozdes(birbirinin aym) standart uyanlar icin esit anlamlariceriyorsa 0kiiltiiriyi calrsiyor demektir", Wallace'm kurami, geleneksel yaklasimlaranazaran, birey icin daha genis olciide ozgurhige yer verrnesi baknnm-dan daha onernlidir. Bireye daha az olciide kiiltiirselce kosullanmisvebinaenaleyh daha genis olciide rasyonel karar verebilen goziiyle bakar.

Cocuk deneyiminin bicimleyici etkisi iizerine onem veren gelenek-sel goruse karst Gordon Allport, bireyin ktllttirtinun. normlanru veyamodelini kabul etmesinin tic asamasi oldugunu onerir, 1) Kiiltiirelmodelin kabulii ; 2) ona karst tepki; 3) gozden gecirilen modelin yetis-kin kisiligin ilk elden uygunlugu olarak birlestirilmesi". Orneginbes ve on yaslan arasmdaki bir cocuk sert bir ahlaksalhk egilimi gos-terir; her oyunun kurallara uygun olarak oynanmasi ve her oyktinundaha once anlatrldigr gibi anlatilmasi gerektiginde direnir. Diger yan-dan, ergenlik cagmda, genellikle ana-baba, ogretmen ve diger yetis-kinlerin davramslanna karst cok sert bit bicimde tepki gosterir, Yetis-kinlik


21/23

277gerekir. Cocuklugunda hUti.iri.ini.in damgasmi iyiee almiscocuk henuzkulturiinun sahk vermedigi degismelere karst direnebilir ve diger yan-dan eta kultiiriin uygun buldugu degismeleri iyi karsilayabilir. Yine,kiiltiirel degismelerin, egitimcilerin kendilerine verebildigi herhangidegisiklikler dahil, bu kisilik tipleri tizerindeki etkilerini de bilmemizgerekir. Bunu anlamak icin, orgiin egitim gibi sonradan ogrenilenlerinne kadanmn kisiligi degistirebilecegi ve bilincli orgun egitimden on-eeki ogrenmenin nekadannm kisiligi bicimlendirdigini bilmek gerekir.

Egitimcilerin buyiik cogunlugu, evden soma okulun kisilik tiple-rini kiiltur yoIuyia degistirme bakimmdan baslica etkileyiei arac oldu-guna inarurlar, Bununla beraber egitimciler, okulu, bu bicimde, anababa kulturu iizerinde soyut ve hesaplanrrns basan olarak etkisini eleaimak istiyorlarsa antropologlann hemiz gosteremedikleri dereeedekilltiir ve kisilik etkilesimini acik ve daha kesin olarak ele almalan ge-rekir, Bundan baska baslica Amerikali kisilik tipleri sonul (nihai) birbicimde yerlestirildikten soma eger yerlestirilirse -ki bu cok giic bit'gorevdir- onlan degistirmenin arzulanrr olup olmadigrna karar ver-mek egitimcilerin isi olacaktir.

Bugun egitimciler, hem arzulanan ve hem de mumkiin olan kisi-lik tipleri hakkmda anlasmaktan uzaktirlar. Ornegin ilericiler, cabukdegisen bir kulture uygunlasrms bit' degisken kisiligin meydana gelme-sini isterler. Tutueu egitimciler ise, degismenin cabuklugu ve kapsarn-lihg; karsismda dengeli bir kisiligin herzamandan daha gerekli oldugunusoylerler.

Bununla beraber, kiiltiir ve kisilik, daha onceki cocuk yetistirme-nin bicimsel etkisi iizerine asm derecede agrrhk verme gorusundenuzaklasarak, daha sonraki kurumlara ve yasam kosullarma daha genisyer verme gorusune dogru kayrnaktadir. Bu gorus kaymasi, kiilturilndiger gorunumlerinin degismedigi siirece, egitimin bir ktiltiiriin karak-teristik tip veya kisilik tiplerini degistiremeyecegi tarusmasmi destek-ler. Ornegin Kluekhohn, daha genis kiilturu degistirmeksizin Amerikankisiliginin kalIb1111degistirmeye calisan ilericiligi itham eder. Sonucolarak ogrenciler, ya okulu terkeder etmez ilerici gorii~ti silkip atar,yahut da bir btitun olarak kiiltiire karst yararsiz bir miicadeleye giri-sirler". Ornegin yanscilik .bazan yanhs gorulebiliyor, Fakat egitim-

53. Clyde Kluckhohn, Mirror for Man: The Relation of Anthropology to ModernLife, Whittlesey House, New York, 1949, s. [99-200: Cocuk yetistirrnc yontemlerinde kul-


22/23

27 8 MAHMUT TEZCAN

eiler, yansmaci olmayan bir kisilik yaratmamn 0 kisiligin hayatta ka-labilecegini bekleyemezler. Cunkii yansmanm Amerikan yasam bici-minde son derece derin kokleri vardir.

Kultur ve kisilik incelemesine geleneksel yaklasim, belirli bir 110k-tada cok ilerici egitimcilere uyar. Onlann inancina gore orta ogretimden90k ilk ogreti1l1, kisiligin gelismesinde cok yasamsal bir donemdir, Buyaklasim, diger bakimlann cogunda ilericilige yabancidir. Ozellikle,cocugun kiiltur tarafrndan 0 ktilttirtin gereksinimlerine gore bicimlen-dirilecegi ve cocugun kendi kisisel ilgilerine gore gelismek icin az frrsatbulacagi varsayimi. Geleneksel yaklasrm, cocugun cevresi tarafmdankosullandinldigi ve kendini yoneltmede cok az firsat buldugu konusun-daki bilimsel naturalist ve davramsci gorusle ayni dustlncededir. Gele-neksel yaklasnnm, her kulttiriin bireyin gereksinimlerini karsilayanayrrdedici bir kisilik gelistirdigi hakkmdaki relativistik gorus, esas-clhga belki uyar ama daimicilige uymaz'",

yeni yaklasim, hem ilerici hem de varoluscu egiticilere uygundur.Cunkil yeni yaklasim, kisiliklere ktiltiiriin verebilecegi degisikliklerturun genel vurgusundan soyutlanrms olarak yapilacak hicbir keyfi degisme, yetiskin kisi-liklerine derhal istenen yonde degistirme sonuclarrm vermeyecektir. Bu, ilerici egitim hare-ketinin kimi gorunumlerinin altmdan giden yanhs bir varsayimdi. Bu okullarda cocuklar,sadece bazi egitimcilerin hayallerinde yasattiklari bir dunya icin yetistirilmekteydiler, Gene-ler okullanru bitirdikleri zaman ya ailelerinde okul oncesinde benimsernis olduklan yasarngorusiine donduler ya da daha genis bir toplum modeline gucsiiz bit bicimde karst gelerekenerjilerini bosuna harcadilar.

54. Temel esascihk (Essentializm), tek bir filozofiye bagh olmayan, egitimin edinilenbir konu oldugunu aciklayan bir egitsel dusunce aknnidir. 1930 ytllanndan once ortayakonmus olup, temsilcileri William C.Bagley, Frederick Breed ve isaac L.Kandel'dir. 1950'-lerin egitimindc tutuculugun canlamsi sirasmda yeniden onem kazanmistrr. Ktsa fakatotantik bir inceleme icin bakmiz William W.Brickman, "The Essentialist Spirit in Educa-tion," School and Society, LXXXVI (October 11, 1958). Brickman, temel esascihgm ruhu-nun bir orgiit veya hareketten 90k, bireysel ogretmen veya yoneticinin amac ve dusuncc-lerinde yer aldrgim belirtir. Bu gorusu gunumuz icin yeniden kaleme alan Brickman: Te-mel esascilik, zihnin durumudur ki ogrenenlerin kapasitesi ve ilgilerinin bilinmesi gereksi-nimi kadar egitim programmm ozunu olusturan belirli bir konunun roliinii tamr, Egitselevrenin merkezinde ogrctmen yer ahr, Bu ogretmen liberal bir ogretime sahip olmahdir,ogrenme alamnda genis bir kiiltiire sahip olmahdir, cocuk psikolojisi ve ogrenme surecini90k; iyi anlamalidir, gene kusaga olgulan ve idealleri aktarabilme yetenegine sahip olmalt,egitimin tarihsel ve felsefi temellerini degerlendirebilmeli, kendini isine ciddi olarak verme-lidir. Ulusun gencligine boyle ogretmenler temel bir konunun esaslanni insancil, toplum-sal, bilimseI, estetik kultur mirasmi ogretmek uzere gerektigi gibi yetistirilmislerdir, OkulunSI1111' cizgisi dtsmda kalan diger beceriler en iyi donatilnus kururnlar ve bireyler tarafindanogretilmelidir.


23/23

279iizerinde fazia durur 55. Kosullanmaya az onem verdigi ve kisisel seci-me agirlik verdigi olcude, kapah olarak kisisel gelismede sagduyununroluniin uzerinde durur (Bu, ozel olarak Wallace icin dogrudur) veboylece daimicilikle uyusur.

55. Varolusculuk, modern kita Avrupa dusunce sistemidir ki kokeni 19. ytizyil du-sunurleri arasmda yer alan Soren Kierkegaard ve Friedrick Nietzsche'nin cahsmalarmadayarur, Onculeri ise Martin Heidegger, Karl Jaspers, Gabriel Marcel ve Jean Paul Sart-re'dir. Temel ilkelerinden birisi, kisinin tum secimlerinden tamamen sorumlu oldugudur.Varolusculugun egitim icin anlammt "Existentialism ve Egitim" isimli yapitrmda tartistun.Philosophical Library, New York, 1958 ve Science Editions, Wiley, New York, 1964.

kültür ve kişilik 1

Documents