Milutin Tadic • Vesna Kekovic

Zavod za udzbenike i nastavna sredstvaPODGORICA,2013.

11 1- UVOD __

Geografija nekada i sada 8Geografska karta - znak prepoznavanja geografije 10Podjela geografije 11Fizicka geografija 12Veze fizicke geografije sadrugim prirodnim naukama 12Geografija i zastita zivotne sredine 14

e 11 - KOSMOS I ZEMLJA

Galaksija i galaksije 16Kako je nastao kosmos 18Suncev sistem 19Sunce 19Planete i sateliti 20Asteroidi. komete i meteoroidi 21Sazvjezda 23Sjevernjaca i sjeverna tacka 24

e 111 - PLANETA ZEMLJA

Oblik i velicina Zemlje 26Zemljina lopta 26"Dolje" i "gore" na Zemljinoj lopti 26Geografski polovi i ekvator 27Kontinenti i okeani 28Globus - model Zemljine lopte 29Unutrasnja grada Zemlje 29Vrste stijena 30Litosferne ploce 32Zemljotresi 33 _Vulkani 34 •Reljef 36Planine i ravnice 36Oblikovanje reljefa spoljasnjim silama 39Kako rijeke oblikuju reljef 41Kako morska voda oblikuje reljef 42Kako voda svojim rastvarackim dejstvom oblikujereljef 42Kako vjetar oblikuje reljef 43Kako led oblikuje reljef 43Kako Ijudi preoblikuju reljef 45

4

IV - PREDSTAVUANJE ZEMUINEPOVRSINE (KARTOGRAFIJA)

Odredivanje polozaja tacaka na Zemljinoj lopti 46Geografska mreza 46Geografska sirina i geografska duzina 48Nadmorska visina 50Geografska karta 51Elementi geografske karte 51Matematicki elementi karte 51Razmjer karte 52Ram geografske karte 52Kartografska mreza 53Geografski elementi karte 53Kartografsko uopstavanje geografskog sadrzaja 55Kartografski znaci 55Predstavljanje reljefa na karti 56Kombinacija izohipsi i boja 57Podjela geografskih karata 59Podjela karata prema sadrzaju 59Podjela karata prema namjeni 60Podjela karata prema obuhvatnosti prikaza 60Podjela karata prema razmjeru 60Mjerenja na kartama i razmjernik 62Orijentacija u prostoru 64Odredivanje strana svijeta pomocuSunca i sjenke 64Odredivanje strana svijeta pomocu kompasa 65Orijentacija pomocu GPS uredaja 66Orijentacija pomocu karte 67Orijentacija karte 67Odredivanje stajne tacke 68Uporedivanje sadrzaja karte sa okolinom 69

V - ZEMLJINA KRETANJA

Obrtanje Zemlje - rotacija 70Smjena dana i nod - posljedica Zemljine rotacije 71Zonalno vrijeme 72Datumska granica 73Okretanje Zemlje oko Sunca - revolucija Zemlje75Posljedice revolucije Zemlje 77Promjena duzine obdanice i nod 77Polarni dani i polarne nod 78Smjena godisnjih doba 80Toplotni pojasevi 83

I VI - VAZDUSNI OMOTAC ZEMLJE(ATMOSFERA)

Vazdu~ni omotac Zemlje 86Kako atmosfera ~titi Zemlju 87Vrijeme 89Temperatura vazduha 89Dijagram temperatura vazduha 90Vazdu~ni pritisak 91Vjetar 92Trajanje Suncevog sjaja 93Voda u atmosferi 94Vlaznost vazduha 94Oblad 95Padavine 96 eDijagram padavina 97Vazdusne mase i promjena vremena 99Prognoza vremena 99Klima 102Kako geografska sirina mjesta utice na klimu 102Kako blizina i udaljenost od mora utice na klimu 102Kako morske struje i vjetrovi uticu na klimu 103Kako reljef utice na klimu 103Klimatski tipovi 105Zagadenje atmosfere i promjena klime 111Efekat staklene baste 111Kisele kise 112Ozonske rupe 112

VII - VODE NA ZEMLJI(HIDROSFERA)

Vode na Zemlji 114Kruzenje vode u prirodi 115Svjetski okean 116Svojstva okeanske vode: slanost i temperatura 117Kopno u Svjetskom okeanu 119Ostrva i poluostrva 119Dijelovi Svjetskog okeana: okeani. mora i zalivi 120

Okeani 120Mora i zalivi 121Kretanje vode Svjetskog okeana 124Morske struje 124Morske mijene (plima i oseka) 125Talasi 126Privredni znacaj okeana 128Zagadenost Svjetskog okeana 129Podzemne vode 130Rijeke 133Jezera 137Led na Zemlji 139

VIII - BILJNI I ZIVOTINJSKI SVIJET NAZEMLJI (BIOSFERA)

Prirodne zone 142Tropska kisna suma:neizmjerno bogatstvo zivog svijeta 143Savana: travnato "more" zarkog pojasa 144Pustinje: najsusnije oblasti na Zemlji 145Stepa: travnato "more" umjerenog pojasa 147Sredozemna suma: zimzeleni pokrivac 148Listopadne i mjesovite sume 149Tajga: nepregledna hladna suma 149Tundra: zamocvarena golet 149Polarne pustinje: najsurovije oblasti na svijetu 150Zemljiste 152Geografska zonalnost 154Visinska pojasnost 155Ukratko 0 tome sto smo saznali 0 Zemlji 158Lektira 160Rjecnik 161