АқылдАстАр АлқАсы:

Ерлан Арын Мұзафар Әлімбаев Қалмұқан ИсабаевАхат ЖақсыбаевЖабайхан ӘбділдинЗайролла Дүйсенбеков Ғарифолла Есім

редАкциялық кеңес:

Ақын Алақанұлы Арман ҚаниҒалымбек ЖұматовВиктор СемерьяновНаум ШаферОльга ГригорьеваАсыл ӘбішевЮрий ПоминовМұхит Омаров

Мазмұны:Парасатты ойӘбділдин Жабайхан МүбәрәкұлыМемлекет тірегі – кісілік . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

ПрозаЛихолетьеКанат Рахимжанов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

ПоэмаЗекебай СолтанбаевБала дастан немесе, солай, Әбе! . . . . . . . . . . . 57

ПоэзияТатьяна Окольничья«И приходит озаренье…» . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Светлана ДенисоваСолнечный свет . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Сейсенғали Тіленбаев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Валентина КузьминаМоя закатная заря . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Масгут НурмагамбетовДетективные рассказы . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Студент дәптері

ӨлеңдерБекзат Смағұлов«Ұлттық рухым – қалқаным, найза тілім» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

3

ӨлеңдерАқбөпе Марат«Жастары жанып тұрған жалын елім» . . . . 137

ӨлеңдерЕрмұрат Рамазанұлы«Өмірде барлығы тұрақсыз» . . . . . . . . . . . 143

Әлем әдебиетіВашингтон ИрвингАраб жұлдызшысы туралы аңыз . . . . . . . . 146

Әйел . Бақыт . Көктем .Олжабай Темірханов Әйел жүрегі - бақыт бесігі . . . . . . . . . . . . . . 165

МнениеОльга Григорьева«Блок-пост» Александра Лейфера . . . . . . . 177

«Деген екен . .»Шәкен Аймановтың айтқандары . . . . . . . . . 183

Мерейтой «Өлеңменен бірге туған өзге жанмын»Нұтфолла Шакенов – 85 жас . . . . . . . . . . . . 186

4

Әбділдин Жабайхан Мүбәрәкұлы (Павло-дар облысы, Май ауданы, Майтүбек ауылын-да 16.02.1933 жылы туылған) – ғалым, фило-софия ғылымының докторы (1968), профес-сор (1970), Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі және вице-президенті, Қазақстандағы диалектикалық ло-гика мектебінің негізін салушы.

– Тәуелсіз ел болу халқымыздың ежелгі арма-ны еді . Сол мақсатқа біздің бабаларымыз, отар-шылармен арыстандай алысқан, өзінен күші ба-сым жаулармен шайқаста жан алып, жан беріскен талай арыстарымыз жете алмай кетті . «Тәуелсіз ел болдық» дегенде бәріміз де жүрегіміз жарыла қуандық . Өзімнің сол кезде берген сұхбаттарымда «тәуелсіздікті тек атқан таңмен, шыққан күнмен ғана салыстыруға болады, тәуелсіздік – үлкен бақыт» дегенім есімде . Содан бері 20 жыл өтті . Жалпы, халқымыздың мақсаты, үміті бір де-сек те, елімізде әртүрлі әлеуметтік топтар бар екенін ескермеуге болмайды . Қазақ жерінде тәуелсіздік таңы атқанда солардың әрқайсысы өз үмітін үкіледі . Демек, жалпыға ортақ, баршаны

Әбділдин Жабайхан

МеМлекет тірегі – кісілік

Парасатты ой

5

қанағаттандыратын жауап табу қиын . Мысалы, қазір бизнесте жүрген, байыған, жолдары болған жігіттерді алсақ, қоғамдағы өзгерістер оларға бәрін – дәулетті де, билікті де үйіп-төгіп бере салды . Олар «өз мүмкіндігімізді 200 пайыз пайдаландық» десе, қателеспейді . Себебі, олардың қолына бұрын болмаған байлық шоғырланды, бұрын қиялына да кіріп шықпайтын билік тиді . Айта берсек, тәуелсіздіктің оларға әкелген игіліктерін тауыса алмайсың . Келесі бір топ – ғалымдар, жа-зушылар, композиторлар сияқты шығармашыл адамдар . Оларды кеше «халық зиялылары» деп төбесіне көтеріп, төріне отырғызған . Басқалармен салыстырғанда кеңес заманында олардың қоғамдағы рөлі, тұрмысы жоғары болды . Содан да шығар, жұрттың барлығы «ғалым, жазушы бол-сам» дейтін . Мысалы, өзіміз бала күннен бастап жазушы болсам, ақын болсам, ғалым болсам деген арманның жетегіне түстік . Соған ұмтылдық, бәрін білімнің жолына салдық . Бұл топтың өкілдерімен сөйлесе қалсаң, тәуелсіздіктің арқасында шекеміз шылқыды деп айтатындары сирек шығар . Де-мек, олардың үміті толық ақталған жоқ . Ғылым тоқырауға ұшырады, абырой, беделі төмендеп кетті . Ғалымдардың алатын жалақылары мардым-сыз болғандықтан, ғылыммен айналысушылардың қатары сиреді . Бұрын Ғылым академиясы болушы еді, – одақ сияқты, оның да шаңырағы шайқалды .

Тәуелсіздік таңы атқанда ауыл тұрғындарының да «дербес мемлекет болдық» деп бөріктерін аспанға ата қуанғандары шындық . Алайда, кешікпей олардың көңілдері су сепкендей басылды . Ауылдағы бұрынғы шаруашылық құрылымдары қирады, елді жұмыссыздық жайлады, халық қатты қиналды, мүмкіндігі барлар аудан орталықтарына, қалаларға көше бастады . Жастардың көбі қалаға тартты . Сондықтан бұл сауалға әркімнің жауабы әртүрлі, үзілді-кесілді тұжырымнан бойды аулақ салып, басқалармен, мына іргедегі көршілермен салыстырғанда жалпы ғылыми тұрғыдан, мәселені біртұтас алып қарағанда, біз қалаймыз деу дұрыс сияқты . Егер осы жағынан келетін болсақ, әрине,

6

Қазақстан, менің ойымша, тәуелсіздік жылдары қарыштап дамыды . Ең бастысы, мемлекет ретінде қалыптасты . Нарықтық экономикаға ендік, оны біршама меңгердік десек те болады . Өзіміздің жеріміздегі байлығымызды – мұнайымызды, га-зымызды, көмірімізді, мысымызды, басқа да қазбаларымызды ел игілігіне жаратып жатырмыз . Инвесторлар келді . Олардың бізге көп көмегі тиді . Өндірісіміз тұралап жатқан кезде олар бюджетке көп қаржы түсірді . Инвесторлардың келмей қалуы да мүмкін еді . Әлі күнге олар ат ізін салмаған елдер аз емес .

Қазақстанды Қырғызстан, Грузия, Армения, Молдова сияқты елдермен қатар қоюға болмайды . Қазақстан – Ресей сияқты табиғи ресурстары мол мемлекет . Соны пайдаланғанымыздың арқасында біздің жалпы жағдайымыз жаман емес деп есептеймін . Әрине, басқалармен салыстырғанда . Дегенмен, тәуелсіздіктің арқасында қолымызға ти-ген мүмкіншіліктерді толық пайдаландық деп айта алмаймыз . Даму барысында қателіктерге де жол берілгені шындық . Оның бәрін айтып шығу үшін көп уақыт керек . Бір ғана жайға тоқталайын . Мен осы күндері ауыл шаруашылығын басынан бастап басқаша құру керек пе еді деген ойға жиі орала-мын . Өзің білесің, кезінде жақсы-жақсы кеңшарлар болды, олардың материалдық-техникалық база-сы мықты еді . Соларды быт-шыт қылып таратып жібердік . Оларды «көлденең көк аттыға» ұстата салғаннан гөрі, сол қалпында сақтау керек пе еді?! Формасын сақтай отырып шаруашылықты жүргізу әдісін заманға бейімдеуге болатын еді ғой . Егемендіктің алғашқы жылдары саңырауқұлақтай

7

қаптаған ұсақ шаруа қожалықтары Қазақстан үшін тиімсіз болып шықты . Ал оны түсініп, қорытынды шығарғанша қанша уақыт кетті . Сол сияқты кез келген саланы реформалауға көзді жұмып қойып кетпей, дайындалуымыз, басқалардың тәжірибесін ескере отырып кірісуіміз керек еді .

Енді Қазақстан жаңа еңсесі биік ел болды ма десек, одақтан бөлініп шыққан кезде бәрімізде де әртүрлі ойлар, қауіп болды . Себебі, социализмнен капитализмге көшудің ешқандай теориясы жоқ . Мысалы, капитализмнен социализмге көшу жол-дары ілімде негізделген . Бұл жөнінде Маркс те, Ленин де іргелі еңбектер жазған . Ал социализм-нен безініп, аттың басын капитализмге бұру деген бұрын-соңды кездеспеген құбылыс . Сондықтан да экономикамызды құрып, саясатымызды жасап, өз алдымызға жеке ел бола аламыз ба деген қауіп болды . Сол кезде қиындықтар бастан асып жат-ты . Соның бәрін жеңе білдік . Сөйтіп, бүгінгі таңда Қазақстан әлем танитын, бәрінен асып кеттік деп мақтанбайық, басқалармен қарым-қатынас жасауға қабілетті тең әріптеске айналды . Әрине, Америка, Англия, Германия сияқты дамыған мемлекеттер-мен иық тірестіре алмаймыз, ал енді өзіміз қатарлы елдердің ешқайсысынан қалып қойған жоқпыз . Жақында ғана жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша әлемнің 144 мемлекеті ішінде 51 - орынға көтерілді біздің Қазақстан . Бұл – біздің асқар биігіміз .

Алда кезегін күтіп тұрған шаруалар аз емес . Біз қазір жол басында тұрмыз . «Индустриялық ел бо-луымыз керек» деп Президент те айтып жүр . Басты мақсат осы деп есептеймін . Жоғарыда шикізатымыз бар екенін айттым, соның арқасында біраз мәселені шештік . Ал енді оның да таусылатын күні болады . Тіпті, таусылмағанның өзінде өркениетке ілесу үшін өндірісті дамытуымыз, немістер, ағылшындар, жапондар, француздар сияқты өз өнімдерімізді шығаруымыз, сатуымыз керек . Мынау Қазақстанда шығарылған өнім, мұны қазақ жасаған, сапасы өте жоғары деген деңгейге көтерілсек, әңгіме бір басқа . Басқалармен бәсекеге түсуіміз керек . Оған

8

біздің мүмкіндігіміз мол . Қазақ ешкімнен кем емес . Ақылымыз да, әлеуетіміз де жетеді . Ептеп бастап та жатырмыз . Әрине, оған уақыт қажет . Мен ойлай-мын, келешекте біз жай индустриялық емес, нағыз индустриялық елдердің қатарына қосыламыз .

– Аға, дұрыс айтасыз . Басты мақсат дегенді бір ғана сөзбен түйіп тастауға болмайды ғой . Жаңа ай-тып отырсыз, индустриялық-инновациялық жолды таңдаған, бәсекеге қабілетті, дамыған елу елдің қатарына қосылу – біз үшін басты мақсат . Менің де айтып отырғаным, жақсы тауарлар шығарсақ, «қазақ шығарды» деген ұғым қалыптасса, ұлттың мәртебесі, ұлттың абыройы көтерілер еді ғой .

– Мен сізге мынаны айтайын . Лондонда Олим-пиада өтті . Сонда біздің спортшыларымыз жеті алтын медаль алған кезде төбеміз көкке жеткен-дей қуандық . Қазақстандық қолтаңба, қазақтың атын шығару деген, міне, осы! Егер Қазақстанда жасалған машина немесе басқа бір дүние осын-дай жағдайға әкелсе, бұл біздің бәріміз үшін үлкен мақтаныш, өсу-өркендеу нышаны болар еді . Өз та-уарларымызды өзіміз тұтынып жатсақ, ол да жақсы емес пе?! Қазір сырттағылардың бәрі бізге сын көзбен қарап отыр . Мына халық не жасай біледі, дүние базарына не ұсынар екен деген сияқты .

– Жетпіс жыл бодан болдық деп жүрміз ғой . Ра-сында да, бәрінен айырылып қала жаздадық . Қазір жоғалтқанымызды түгендеп жатқан жайымыз бар . Қазақ боламыз деп біраз істі қолға алдық, «Мәдени мұра» бағдарламасын қабылдадық . Осылардың бәрі ұлттық мемлекетке іргетас бола ала ма?

– Бұл арада ара-жігін ажыратып алатын бір мәселе бар . Шындығына келгенде, біз патшалық Ресейге бодан болдық . Біз жақсы ниетпен жақындасқан едік, ал олар бізге колония деп қарады . Бізді бұратана халық деп есептеді . Қазақты орыс азаматымен тең санаған жоқ . Мынандай бір мысал келтірейін . Мұстафа Шоқай мектепті кілең беске бітіреді . Оған алтын медаль берілуі керек . Алайда, аттестатты тапсыруға тиіс генерал-губер-натор: «Бұл болмайды, жабайы халықтың өкілі қалай алтын медаль алады? Сондықтан да алтын

9

медальды орысқа беруіміз керек», – деп алтын ме-дальды күміске іліккен орыс баласына ұсынады . Көрдіңіз бе, қазақты қалай кемсіткен?! Сол сияқты ХІХ ғасырдың аяғында патшаның қазақ болыс бо-луы үшін орыстың тілін жетік білуі керек деген заңы болған . Мұны Міржақып Дулатов жазды . Біз Ресейдің боданы болдық . Бұған дау жоқ . Ал енді Кеңес өкіметінің кезінде жағдай басқаша сипат алды . Біз Кеңес Одағының азаматы болдық . Өзімізді орыстардан кем сезінген жоқпыз . Игіліктерді бірдей пайдаландық . Мысалы, мен өзімді бодан елдің азаматымын деп есептеген жоқпын . Шетелге барып баяндамалар жасап жүрдім . Кеңес Одағын қаралай бермей, бір мезгіл шындықты айтсақ, сол дұрыс болады ғой деймін .

Ал енді «ұлттық мемлекет» дегенді мен былай түсінемін . Бұл мәселе төңірегінде біз Тәуелсіздік декларациясын қабылдағанда біраз айтысып-тартысқан болатынбыз . Ұлттық мемлекет деген ол – Қазақстанда мемлекетті қалыптастырған негізгі халық бар . Уақытында мемлекеті болған, ғасырлар бойы тәуелсіздігі үшін күрескен . Соны біз дәлелдеп шықтық . Расында да, ХІХ ғасырдың 80-ші жылда-рына дейін Қазақстанда бір ғана қазақ ұлты тұрған . Бәленбай көтерілістің барлығын жасап жүрген сол қазақтар .

Алайда, біз Қазақстанды мекендеп жатқан басқа да ұлттар бар екенін естен шығармауымыз керек . Бірақ олар – Қазақстанда тұрғаннан кейін Қазақстанның азаматы . Қазақстанның азаматы болғаннан кейін оның құқы қазақтың құқымен бірдей . Мысалға қазақтың құқы ананыкінен артық деп айтатын болсақ, ол демократиялық мемлекет құрамыз деп жатқан ұмтылысымызға сай болмай-ды . Бірақ жер қазақтікі, ел қазақтікі болғаннан кейін осы жергілікті халықтың мәдениетіне, тіліне, басқа да құндылықтарына басымдылық берілуі ке-рек . Одан басқалардың ештеңесі кеміп қалмайды . Себебі, қазақтың басқа отаны жоқ, мәдениеті бір-ақ жерде, осы жерде ғана .

– Қалай десек те, мемлекеттік мәртебеге ие болған тілімізді өз деңгейіне көтере алмай ба-

10

сымызды тасқа ұрғандай болып отырғанымыз шындық қой .

– Рас, мемлекеттік тілдің даму барысына кейбіреулердің көңілі тола қоймайды . Біз бәрі тез шешілсе екен деп ойлаймыз . Ал менің өзімнің пайымдауымша, мұның бәрі шешілетін мәселе, ұлттық мемлекет болғаннан кейін қазақтың тілінің қолданыс аясы жылдан-жылға кеңи береді . Сөйтіп, бара-бара біздің тіліміз басымдық алады . Оған алғышарттар жасалды, барлық жағдай бар . Туған тілімізге алдымен біз өзіміз қамқор болуымыз ке-рек . Осыны түсіне алмай келеміз . Ұлттық сана қалыптаспай жатыр . Мемлекеттік тілін бекітіп алған барлық елдер осы жолдан өткен . Бір заманда Лат-вияда тіл төңірегінде үлкен дау туындапты . Себебі, қаланың бәрі, зиялылардың бәрі неміс тілінде сөйлеген . Латын тілі тек қана деревняның тілі бо-лып қалыпты . Содан елдің зиялылары бізге латын тілінің керегі не, жердің жүзі білетін тіл – немістің тілі, соған көшейік дейді ғой . Ел тұрғындары дай-дай болып айтысып жатқанда, Кант деген ғұлама төрелік айтып: «Латынның тілін қалдыру керек . Ұлт тілінен айырылса, мінезінен айырылады . Мінезін жоғалтса, ұлттық қасиеттерінен айыры-лып қалуы мүмкін», – дейді . Ақыры, бәрі осы сөзге тоқтайды . Бұл дұрыс шешім болды, қазір мемле-кетте барлығы латын тілінде сөйлейді, неміс тілін білетін адамдар бар шығар, бірақ латын тілімен тең емес . Осы сияқты жағдай басқа елдерде де болған .

– Жабайхан Мүбәрәкұлы, қоғамның қазіргі да-муына зер салып, зерделеп отырған адамдар бар ма? Мұны сұрап отырғаным, мемлекеттің дамуы, қай саланы алмасақ та, ғылыми негіздерге арқа сүйеуі керек қой . Бізде осы жағы қалай?

– Дұрыс айтасыз, бір нәрсені жасау үшін бәрін алдын-ала ойластыру, ақылға салу керек . Оның теориясы болу қажет . Өкінішке қарай, жаңа сізге айтқанымдай, социализмнен капитализмге көшудің ғылыми теориясы болған жоқ . Оны ойлап, теория-сын жасаған да ешкім жоқ . Кеңес өкіметі құлады . Оған басқаруда жіберілген қателіктер себеп болды . Оның барлығын тізіп шығуға болады . Ол бірақ ұзақ әңгіме . Енді біз тәуелсіз ел боламыз, нарық жолы-

11

мен жүреміз, демократияны дамытамыз дедік . Біз ғана емес, Ресей де, Украина да, барлық одақтан бөлініп шыққан елдер осылай бастады . Міне, осы кезде бәрі қат-қабат қолға алынды . Өйткені, жағдай күрделі еді . Сырттан кеңесшілер шақырылды . Президент өз бағдарламаларын ұсынды, жыл сай-ын халыққа Жолдау арнады . Конституциямыз-ды қабылдадық . Осылардың барлығын жаңғырта отырып, біз ғалымдардың ойларына, жазған-сызғандарына тікелей сүйеніп алға жылжыдық деп айту қиынырақ . Себебі, ғалымдар да заман үрдісіне ілесе алмай жатты . Сондай-ақ, олардан «не айтасыңдар, қандай ойларың бар?» деп сұраған да ешкім болған жоқ . Өркениетті елдер осылай жасаған деп сол бағытпен жүрдік . Осы жайларды таразы басына тарта келіп ой түйсек, бір жағынан біздің іс-қимылымызда ғылыми негіз болды дей ала-мыз . Дегенмен, ауқымды зерттеулерге, талдауларға сүйене отырып алға жылжыдық деп айтсақ, артығырақтау болады . Президенттің уақытында экономистерді, басқа ғалымдарды сынағаны есте . Енді мен ойлаймын, осыдан әрі қарай шамамыз келгенше қателік кетпеу үшін қолға алатын ісімізді ғылыми негіздеп алып қана қимылдауымыз керек .

– Сіз ғалымсыз ғой, ғалым болғанда да, елді бы-лай қойғанда, кезінде Одаққа танылған ғалымсыз, ғылымның қазіргі жайына ойыссақ . Бұл күнде екінің бірі – ғылым докторы немесе ғылым кан-дидаты . Соған қарағанда, біз үшін бұл саланың ашылмаған қыры мен сыры қалмаған сияқты . Бірақ осы мәселеге тереңірек үңілсек, ғылымның құр сүлдері ғана қалғанын көреміз . Өз басым соңғы 20 жылда ғалымдарымыздың елді елең еткізген бір жаңалық ашқанын естімеппін .

– Шынында да, кандидат, доктор дегендердің санымен ғылымның даму деңгейі сәйкес келмейді . Одақ ыдыраған соң, диссертациялардың барлығын өзімізде қорғайтын болдық . Өзімізде кеңестер құрылды, өзіміздің ВАК болды . Кеңес заманын-да ғылыми атақтар тек Мәскеуде не Ленинградта қорғалатын . Тіпті, өзімізде қорғағанның өзінде ВАК Мәскеуде болатын . Демек, әр диссертация мұқият

12

қаралатын, сүзгіден өтетін . Мұндай жұмыстардың жауапкершілігі өте зор болды . Өкінішке қарай, билік өзімізге тигесін, бұрқыратып жұрттың бәрі қорғай бастады . Анау да кандидат, мынау кан-дидат, анау да доктор, мынау да доктор деген сияқты . Қазір қарасаң, әкімдердің, министрлердің, депутаттардың көбі – доктор . Осылардың ішінде өмірінде бір мақала жазбаған не ғылыми мекеме-де бір күн жұмыс істемеген адамдар бар . Осылай ғылыми атақтарды беруге талап өте төмендеп кетті . Оның ақыры ғылым докторы, кандидат дегендер-ден бас тартуға әкеліп соқтырды . Әрине, ол атақтар кінәлі емес, кінәлі – талапты төмендетіп жіберген біздің өзіміздің ғылыми кеңестеріміз .

Ғылымның рөлінің төмендеп кетуіне әсер ет-кен тағы бір мәселе, оны қаржыландыру назар-дан тыс қалды . Ғылымға көңіл бөлінеді, шетел-дермен байланысымыз жақсарады деген үмітіміз ақталмады . Бұл үлкен қателік болды . Соның сал-дарынан 90-шы жылдардың басында аға буынды өкшелеп келе жатқан толқын, оларға ерген жас жігіттер – солардың барлығы ғылымнан кетіп қалды . Билікке, бизнеске ауысты, депутат болды . Ғылымнан береке кеткенін осыдан-ақ аңғаруға бо-лады . Біздің елімізде қазір де ғылымға ұмтылыс өте нашар . Мен 20-30 жылдай аспирантураға сабақ бердім . Аспиранттардың арасынан шығады ғой ғалымдар . Бұрын аспиранттардың дені ер адам-дар болатын . Мысалы, мен оқыған кезде олардың 90 пайызы жігіттер болса, қыздар 10 пайыздан аспайтын . Ал енді кейінгі 20 жылда жігіттердің саны бес пайызға жетпей қалды . Жастардан: «Сен-дер неге ғылымға бармайсыңдар?» деп сұрасам: «Ғылымда біз отбасымызды асырай алмаймыз» деп жауап береді . Халық арасында осындай ұғым, осындай сана қалыптасты . Олар ғылымға барғысы келмейді . Көпшілігі ақша тапқысы, бай болғысы келеді . Ғылым деген оңай емес, инемен құдық қазғандай . Мысалы, ғылым кандидаты атану үшін кем дегенде үш-төрт жыл отыру керек . Ал нағыз доктор болу үшін бері салғанда он жыл уақытыңды жұмсайсың . Доктор болғаннан кейін саған лайықты

13

қызмет, пәтер бере қоятын, ізденістеріңді әрі қарай жалғастыруға жағдай жасайтын ешкім жоқ . Осын-дай көзқарас ғылымның аяғына тұсау болып отыр .

Ғылымды көтеру үшін нақты қадамдар, шы-найы қамқорлық керек . Ғылымның абырой-беделін көтеруіміз қажет . Сөз емес, іс болғаны дұрыс . Ғылымды өз деңгейіне көтермесек, біз бәсекеге қабілетті бола алмаймыз . Мен 1958 жылы Мәскеуден келдім . Сол кезде Қаныш Сәтбаев бастаған топ, жетісегіз адам әлемде бірінші болып металлогендік картаны жасады, Лениндік сыйлық алды . Бұл Қазақстанның керемет жетістігі болатын . Сол сияқты, 48-49-шы жылдары «Біржан-Сара» операсы тұңғыш рет қойылды . Бұл еңбек Сталин сыйлығына ие болды . Ол енді қайталанбайтын сәт қой . Қазақ тыңдаса да, шетелдегілер тыңдаса да біздің операның ішіндегі ең кереметі сол . Одан кейін Мұхтар Әуезовтің «Абай» романы жарық көрді . Лениндік сыйлыққа ілікті . Байқайсыз ба, сол кезде осындай елдің, қазақтың атын шығарған дүниелер көп болды . Бұл арна болашақта да кемімеуге тиіс . Ол үшін жастарымыздың бетін ғылымға бұруымыз керек . Мектеп қабырғасында жүрген бала арман-шыл болады . Қоғам оларға бағыт-бағдар беруі,

14

ғылым туралы жақсы пікір қалыптастыруы керек .– Осы арада бір сұрақ, «Ғылым туралы» Заң

қабылданды ғой . Осы заң ғылымның дамуына тың серпіліс әкеледі деп ойлайсыз ба?

– Өзіңіз білесіз, мен көп жыл депутат болдым . Мемлекет заңмен жұмыс істеуі керек . Заң деген – үлкен нәрсе . Бірақ жалғыз заңмен бәрі орнына келе қалмайды . Тағы да айтамын, бүгінгі ғылым қаржылай қолдауға мұқтаж . Жуырда мұсылман елдерінде «Ғылымның деңгейі қандай?» деген үлкен конференция болды . Сол бас қосуға мен де қатыстым . Сонда сөз алғандар өз елдеріндегі ғылымның деңгейіне, мемлекет ғылымға қандай көмек жасап жатыр деген мәселелерге тоқталды . Біздің елдің өкілдері Қазақстан мемлекетіндегі ғылымның жетістіктерін тілге тиек етті . Оның ішінде Назарбаев Университетінің ашылғанын айтты . Негізгі баяндамашы иорданиялық ғалым ғылымның жалпы мәселелерінен гөрі ғылымға қай мұсылман мемлекеті қанша қаржы бөледі дегенді нақты түрде экраннан көрсетті . Сонда қарасақ, басынан аяғына дейін айтқаны екі-ақ ел . Бірі – Малайзия, екі пайыздан асады . Сосын – Түркия . Басқаларының ғылымға беретіндері бір пайыздың айналасында . Ал Орта Азиядағы мемлекеттер жайында бір ауыз сөз айтпады . Не Қазақстан, не Өзбекстан аталмады . Сонда біз бір пайызын да бөле алмай отырмыз . Мұндай жағдайда қанша үгіттесең де, тұралап қалған нәрсені түзей алмайсың . Бізде әлі, құдайға шүкір, ғылымға еңбегі сіңген ақсақалдар бар . Талантты жастар оларды білулері, олардың ісін әрі қарай жалғастырулары керек .

Президент «біз ғылымсыз, ғылымды дамыт-пай алысқа ұзай алмаймыз, ешнәрсе жасай алмай-мыз, әрі қарай дами алмаймыз» дегенді айтуын-дай айтып жатыр . Жақында оқыған интерактивті дәрісінде де осы мәселеге жан-жақты тоқталды . Соны төмендегілер құлаққа ілсе, кәне?! Ғылым қаржыландырса ғана дамиды . Мысалы, «Болашақ» деген бағдарлама – өте тамаша жоба . Осы бағдарламаны ұсынып, Президент жақсы іс жасады . Бірақ шетелде оқығандардың ғылымға келгендері жоққа жуық, бәрі билікке, бизнеске, жан-жаққа

15

кетті . Кезінде Кеңес өкіметі де біліктілігін артты-ру үшін жастарды шетке жіберген . Бірақ көп адам жіберген жоқ . П .Капицаны атақты ағылшын физигі Резерфордтың лабораториясына орналастырған екен . Ландауды Копенгагенге жіберген . Сол сияқ-ты, өзін-өзі көрсеткен жас ғалымдарды үш жылға, бес жылға шет мемлекеттердің лабораториялары-на жіберіп отырған . Сол жерде олар ғылымның ең алдыңғы қатардағы тетіктерімен етене таны-сып, өздері әрі қарай дамытатын деңгейге жет-кен . Солар келіп соғыс кезінде Кеңес өкіметінің барлық технологиясын жасап берді . Ал біздің жас- тарымызды шетелге жібергенде олардың алды-на нақты міндеттер қойылмайды, олардың дені шетелдің университеттерінде білім алады, тіл үйренеді, сол елдің тіршілік-тынысымен таныса-ды . Бірақ нағыз үлкен ғылымның маңайын да бас-пайды . Сондықтан, олар ғылымнан ат-тондарын ала қашады . Келмейтін себебі – ғылымның беделі төмен . Олар министрлікке барса, жап-жас бала вице-министр болып шыға келеді, болмаса департаменттің тізгінін қолға алады . Пәтер, тағы басқа осы сияқты жеке басына қатысты мәселелер бәрі шешіледі . Мен өзім оптимиспін . Түбінде бұл мәселелер бәрібір орнына келеді . Тек уақыттан ұтылып қалмасақ болғаны .

– Ғылыми айналымда матрица деген ұғым бар ғой . Сіз қалай ойлайсыз, біз қазақ матрицасын қалыптастыру ауылына қаншалықты жақындадық . Әлде ол біз үшін құр елес пе?

– Қазақ ғылымының негізі бар, оған дау жоқ . Тіпті, 50-ші жылдардың аяғында біз геологиядан Кеңес Одағында көш басында болдық . Металлур-гия да бізде өте жақсы дамыды . Химия да әжептеуір деңгейге көтерілді . Молекулярлық биология-да Мұрат Айтқожин деген ғалымымыз Лениндік сыйлықты иеленді . Тіпті, диалектикалық логика жөніндегі зерттеулеріміздің өзі үш рет Орталық комитеттің баяндамасына енді . Кеңес өкіметінің кезінде қазақтың ғылымы Ресей, Украинадан кейін үшінші орында тұрды . Өкінішке қарай, соңғы 20 жылдың ішінде біз осы матрицаны шайқап жібердік .

16

Мен шенеуніктермен, депутаттармен сөйлесіп көрсем, олар «академиясы жоқ елдерде де ғылым дамып жатыр ғой, қажет технологиялардың бәрін шетелден сатып аламыз» дейді . Біз алға басамыз десек, өзіміз ғылыми жаңалықтар ашуымыз керек . Өйткені, шетел бізге жақсы нәрсесін сатпайды, бәсекеге қауқарсыз болып қалған дүниелерін ғана береді . Өзіміздің де бір нәрселеріміз болуы керек емес пе?!

– Сіздің жауаптарыңызға қарағанда, әлі де көп мүмкіндіктерді пайдалана алмай жатқан секілдіміз бе, қалай? Міне, осындай сылбырлықтардың та-мыры отарсыздандыру үдерісінің жүрмеуінде деушілер бар . Сіз осыған келісесіз бе?

– Бодан болу, құл болу, тәуелді болу дегеннің бір жаман жері бар . Ол адам өзіне сеніңкіремейді . Біреу не айтады екен дей береді . Біз бір нәрсе жасасақ, «сен қалай қарайсың, бізді шетелден біреу мақтады ма, біздің жасаған жұмысымызды біреу жақсы деп айтты ма, анау өзі біз жөнінде не деп жатыр, мынау ел не деп жатыр» деп ылғи біреуге жалтақтаймыз да отырамыз . Біздің бойымызда ер-теден қалған осындай сезім бар . Әлі де болса сана-мыз жетілмей жатыр . Оған кінәлі – сол бодандық зардабы . Өзіндік сана-сезім дегеннің негізгі фор-муласы «мен-мен» деген сөз . Махамбеттің «мен, мен едім…» дегені сияқты . Ал біздің жетім бала сияқты біреуге жалтақтауымыз көбірек . Мысал айтайық . Президентіміз бір тамаша ой айтады . Не-месе жақсы бір нәрсе жасап жатырмыз, тіпті өзге жұрттан бұрын жасап жатамыз . Соны қалай екен дегенде, бір елдің ортанқол ғалымынан, Ресейдің немесе басқа бір елдің қатардағы саясаттанушысы-нан: «Сіз қалай қарайсыз?» деп пікір сұрап жата-мыз . Ол бізге бәрі жақсы дейді . Жаман деудің өзі қиындау ғой . Осындай жалтақтау бізге жараспай-ды . Мен ешкіммен сөйлеспе, араласпа демеймін . Біреудің, әсіресе, мықты адамдардың, айталық, Но-бель сыйлығы лауреаттарының, әлемге танылған ірі экономистердің, ғалымдардың, тәуелсіз ойы бар адамдардың пікірін білу керек . Әйтпесе, көшеде жүрген екінің бірінен доктор, саясат-кер, журналист екен деп пікір сұрау дұрыс емес .

17

Бұл жағынан біз ағылшындардан үлгі алуымыз керек . Олар бір халықтан «менің осылай жасап жатқанымды дұрыс көресің бе, көрмейсің бе?» деп сұрамайды . Ағылшын бәрін өзінше жүргізеді . Қай нәрсе болатын болса, оның өзінің пікірі бар . Мен енді ағылшын сияқты бол деп айтпаймын . Олай болудың өзі кішкене қиынырақтау да шығар .

Сол сияқты, сабақ беруге шетелден ғалымдар шақыру керек деген ойлар айтылып жүр, ал-дырып та жатырмыз . Менің ойымша шетелден ғылымға қосқан үлесі бар тамаша мамандарды ғана шақыруымыз керек . Біздің студенттеріміз, профессорларымыз, ғалымдарымыз үйренетіндей адам келсе, құба-құп . Ал енді мен байқаймын, кей уақытта өзіміздегі бар адамдардан төмен адамдардың аузына қараймыз . Сосын оларға пәленбай теңге, біздің профессорлардан екі-үш есе көп ақша төлейміз . Біздің өзімізде де кере-мет ғалымдар бар . Өзіміздің мамандарымызды, құндылықтарымызды қадірлеуіміз керек емес пе?!

Құлдық сана дегеніміз, кішкентай бала күнімде естіп едім, адамның сүйегіне түскен таңба сияқты екен . Сен әлі кемсің, сен әлі өркениетті емессің деген отаршыл елдің пікірі талайдың сүйегіне сіңіп кеткен болуы керек . Сондықтан бұдан құтылу үшін уақыт керек, жұмыстар керек . Мы-салы, ағылшындар бір күнде осындай деңгейге көтерілген жоқ . Олардың Бэкон, Локк деген фило-софтары өз заманында біздің Абай сияқты қоғамын қатты сынаған . Феодалдық заманда олардың ойла-ры да, стереотиптері де дұрыс болмаған . Біздің ескі сананы сынаған Абай мен Мағжан ғана . Олардан басқа біздің санада мынадай кемшілік бар, мына-дай кертартпалық бар, мынадай тоқмейілсу бар дегенді ешкім айтқан жоқ . Сондықтан да, мен ой-лаймын, бізге ұлттық сана, өзін өзі түсінетін сана керек . Біз соны уағыздауға тиіспіз .

– Зиялылар бізде мемлекеттік идеология жоқ дегенді жиі айтады . Осыған байланысты сіздің ойыңызды білгім келеді .

– Меніңше, мәселе тек идеологияда емес . Бір идеологияны ұстанып отырған мемлекеттер бар,

18

оларды тоталитарлық деп санайды . Мәселен бұ-рынғы Кеңес Одағы, Қытай секілді елдер . Бұларды бір идеология билейді . Дүниеге сенің көзқарасың сол идеологиямен анықталады . Ал демократиялық елдерде көп партия, әртүрлі топтар болады . Олардың ұстанымдары үйлесе бермейді . Міне, осындай жағдайда Кеңес Одағында басқаша ойлай-тын адамдарды қуғын-сүргінге ұшыратты .

Мемлекет барлық азаматтарына бір болғаннан кейін елде бір идеология емес, бір идея болғаны дұрыс деп есептеймін . Қарапайым мысал келті-рейін . Елде мемлекеттің көзқарасымен үйлеспейтін теріс пікірлер айтатын адамдар болса, біздің құндылықтарымызды, тарихымызды бұрмалап, жоққа шығарып жатса, оларға қарсы уәжімізді ашық білдіріп, пікір сайысына түсуіміз, түсіндіруіміз, сөйтіп көзқарастарын өзгертуіміз керек .

– Қалай десек те арқаны кеңге салып, өзімізді-өзіміз қамшылай алмай отырғанымыз анық . Кеңес өкіметі жылдарында біздің қаламгерлеріміз қанша дүние жазды . Әлі күнге соны азық етіп келеміз . Ал соңғы 20 жылда ел мақтанатындай дүние өмірге келді ме?

– Расында, бір ғажабы, біз Кеңес өкіметі кезінде репрессияға да, аштыққа да ұшырадық, соғысты да бастан кештік . Көрмегенді көрдік . Біз бұрын, өндірісті былай қойғанда, бір роман жазбаған, бір операмыз, бір симфониямыз, балетіміз болмаған ел едік . Өткен ғасырдың 20-30-шы жылдарынан бастап, әсіресе, 40-50-ші, 60-шы жылдарда бізде мәдениет, өнер саласында үлкен өзгерістер бол-ды . Тіпті Мағжанды, Міржақыпты, Жүсіпбекті айтпағанда, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов сынды ірі қаламгерлер ел мақтанышына айналды . Мұхтар Әуезовтің «Абай» романының өзі неге тұрады . Осылар бұрқырап шықты . Біз осыған дейін айтарын айта алмай булығып келген, кенет тілі шыққан халық сияқты болдық .

Ал қазір, құдайға шүкір, барлық жағдай бар . Тәуелсіз ел болдық, бізде цензура деген жоқ . Не

19

жазсаң жаз, қандай ойың болса айт, не басқың келсе бас, не шығарғың келсе шығар деп жатыр . Ол жағынан келгенде ешкім сенің аузыңа қақпақ бола алмайды . Бірақ, шындық сол, кейінгі кезде не ақындарда, не жазушыларда, не композиторларда жарқ еткен, халық мақтап жүретіндей еңбекті көре алмай жатырмыз . Бұл бір таңғаларлық жағдай . Бұрын «компартия шектемесе, цензура болмаса, айды аспанға шығарар едік» деп айтатын жұрттың бәрі . Кей уақытта ойлаймын, соның бәрі қайда? Меніңше, мұның да бір себебі бар . Себебі былай: Кеңес өкіметі қанша қысқанмен, шығармашылыққа қатты көңіл бөлді . Жазушы, ақын, композиторға қамқорлық жасады . Олар елдегі ең сыйлы адам-дар болатын . Сол кезде ең бай адам Әуезов деп еститінбіз . Оның кітаптары үсті-үстіне көп тара-лыммен шығып жатты .

Ал енді біз тәуелсіздік алғаннан кейін не жазсаңдар да жазыңдар деп бәрінің ноқтасын сы-пырып қоя бердік . Кітаптың саны көбейді . Жазу-шымын дегендер де жетіп артылады . Қазір екінің бірі кітап жазады . Ол қандай кітаптар? Қаражаты бар адам бір жазушыны немесе журналисті жал-дап, менің әкем керемет, кеңшардың директоры болған, ұжымшардың бастығы болған, бухгалтері болған, соғысқа қатысып бәрін қиратқан дегендей

20

кітап жаздырады . Сондай-ақ, кеше райком секрета-ры болған, ұжымшар басқарған шалдар да «мен ке-ремет болдым» деп бұрқыратып жазып (жазғызып) жатыр . Ондай кітаптар өте көп . Оның көркем әдебиетке еш қатысы жоқ . Ал енді нағыз әдебиетке, нағыз композиторлар мен ақын-жазушыларға келсек, әлі іліп алар ештеңе жоқ . Өйткені, жұрт қызығып оқитын мықты роман өзінен-өзі тумайды . Бұл ретте талант та аз . Дарын иесіне жағдай жасау, ынталандыру керек . Мысалы, кесек және құнды роман жазу үшін бес-алты жыл, одан да көп уақыт отыруың керек . Бәрін ұмытып, сенің ойыңда тек қана сол дүние болу керек . Оны жағдайың болса ғана істей аласың . Ал біздің жазушыларымыз бен композиторларымыз жазған дүниелеріне мардым-ды қаламақы алмайды .

Әлі есімде, аспирант боп жүргенімде, 1957 жылы Е .Бекмахановтың Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы 40 баспа табақтай кітабы басылып шықты . Соған ол қырық мың рубль қаламақы алды . Ол бес

21

«Волганың» құны еді . Ал былтыр мен 40 баспа табақ кітап шығардым . Соған небәрі 150 мың теңгедей қаламақы алдым . Ол ақша «Оқжетпеске» он күнге баруға да жетпейді екен . Ал жаңағы 40 баспа табақ шығарма – көп жылғы ізденістің, үлкен еңбектің жемісі . Сондықтан ойыңа қанша еркіндік берген-мен, экономикалық жағынан қыспақта болсаң, шығармашылық қуатыңды таныта алмайсың . Күнделікті күнкөріс мәселесі алқымнан алып жа-тады . Үлкен туындылар туу үшін мәдениетті, ғылымды аямай қаржыландыруымыз керек . Бізде осы жағы жетіспей жатыр ма деймін?!

– Қоғамды демократияландыру бағытында жасалған қадамдар бар . Оның барысына біреулер қанағаттанып отырса, енді біреулер қамшыны баса түсу керек дейді . Сіз 2010 жылдың тамыз айын-да «Конституция – мемлекеттің демократиялық дамуының негізі» деген тақырыпта өткен халықаралық ғылыми-практикалық конференция-да осы мәселеге байланысты біраз ойларыңызды ортаға салған едіңіз . Орынды пікірлер айттыңыз .

22

Содан бері де біраз уақыт өтті ғой . Не өзгерді?– Осы мәселеге кеңірек тоқталғым келіп отыр . Біз

– нарықтық экономиканы құрып, демократиялық бағытта дамып келе жатқан ұлттық мемлекетпіз . Әрине, бәрі оңай болып жатқан жоқ . Демократиялық жолды таңдағанмен, оны жүзеге асыру да жеңіл дүние емес . Әсіресе, 1994 жылдан бастап экономи-камыз быт-шыт болып, тұралап қалды . Ақша жоқ . Зейнетақы, мұғалімдерге, ғалымдарға, бюджет қызметкерлеріне жалақы төленбей қалған кездер болды . Сол уақытта біздің Президентіміз «ең алды-мен, экономика мәселелерін шешіп алайық, сосын саясатқа көшеміз» деді . Бұл сол кезде өте дұрыс шешім еді . Өйткені, экономиканы дамыта алмасақ, өндірісті жүргізбесек, инвесторлар келмесе, мемле-кет құра алмай қалатын болсақ, қайдағы демокра-тия?! Сондықтан да Президенттің ойын академик Салық Зиманов та, мен де, басқалар да қолдадық . Сол расында дұрыс болып шықты . Біз сол жолмен жүріп отырып қазіргі үлкен жетістіктерге жеттік . Енді қазір «нарықтық экономикасы бар елміз» деп нық сеніммен айта аламыз . Дағдарыстан шықтық .

Гегельдің мынадай бір ойы бар: «Ешнәрсе бір орнында тұрмайды . Бүгінгі жақсы нәрсе ертең жақсы болмауы мүмкін» . Бұл – диалектиканың мызғы-мас заңы . Басқарушы жүйе өмірдің талабын ескеріп отыруы керек . Тіпті алдын-ала алмасақ та, содан қалмай ілесіп отырсақ, ұтамыз дегенді жиі айтып келеміз . Бүгінгі тамаша нәрсе ертең тамаша болмай қалуы мүмкін . Ал осы тұрғыдан келетін болсақ, жаңағы Президенттің айтқан ойы уақы-тында дұрыс болды . Бізді сырт елдер де танитын болды . Бірақ, жоғарыда айтқанымдай, қазір бізде үлкен өзгерістер болып жатыр, жаңа қайшылықтар туындап жатыр . Өмір деген өзі солай болады . Даму қарқыны жоғары елде жаңа проблемалардың тууы – табиғи нәрсе . Қайшылықсыз өмір жоқ . Соны уақытында байқап, шешіп отырған абзал .

Бізді кейінгі кезде алаңдататын жағдай – заңдардың ойдағыдай орындалмайтыны . Екіншіден, адамдардың, әсіресе, басқару жүйесі маңындағы адамдардың, министрлердің, департаментте жүрген

23

адамдардың белсенділігі мен жауапкершілігі дұрыс емес . Барлығының айтатыны: «Президент тапсыр-ды . Соны орындап отырмыз» дейді . Президенттің ақылды болғаны – халықтың бағы . Бірақ оның айналасындағылардың да өз ойлары бар, белсенді, мәселені өздері шеше алатын тұлғалар болуы ке-рек қой . Баяғыда Лұқпан хакім баласын ұрып жа-тыр дейді . Көлденең кісілер: «Ақсақал, балаңызды неге ұрасыз?», – десе, ол: «Бұл айтқанды істейді», – деп жауап береді . «Айтқанды істеген жаман ба?!» . Лұқпан хакім: «Мен хакім болсам, менің балам айтқызбай істеуі керек», – деген екен .

Бізді сыбайлас жемқорлық жегідей жеп жатыр . Ұрлық-қарлық көбейді . Осындай уақыт ұсынған түйткілдерді шешу үшін, мен ойлаймын, эконо-миканы дамытуды тоқтатпай әрі қарай жылжыта отырып, мемлекеттік саяси жүйені жетілдіруіміз, демократияны дамытуымыз керек . Ол – бүгінгі күн тәртібінде тұрған нәрсе . Бір кезде «Конституцияда жазып қойдық» деп, ол жөнінде азырақ ойлансақ, қазір оның уақыты келді .

Өз басым Президентті сыйлаймын, халық та сый-лайды . Ол кісі – бәрін тереңнен ойлайтын көреген, ақылды кісі . Бірақ Елбасының жұмысты тапсырған шенеуніктерінің үлкені де, кішісі де «Президент айтты, біз істеп жатырмыз» деп жауапкершіліктен жалтарады . Сонда олардың өздері не тындырып жатыр, елдің дамуына қандай үлес қосуда деген ойлар көңіліңе келе ме, келмей ме?

Біз демократия дегенде, ағылшындар былай екен, француздар былай екен, басқа бір ел былай екен деп солардың басқару үлгісіне еліктегенді қоюы-мыз керек . Демократияның теориясын ұлылар жасап кеткен . Алдыңғы қатарлы елдер сол тео-рияны басшылыққа алып, бүгінгі жағдайға жетті . Біз де өмір сынынан өткен теорияға сүйенуіміз, белгілі бір елді модель қылып алмай, заңдылыққа бағынуымыз керек .

Бүгінгі таңда экономикамен бірге демократия мәселесіне қатты көңіл бөлу күн тәртібінде тұр . Осыны жасай аламыз . Біз осыны уақыт оздырмай қолға алып, ойдағыдай шешсек, бізде биліктің ең

24

жоғарысы – заң болса, барлық басқару тетігі заңға бағындырылса, біз өркениетке экономикамызбен бірге әрі саяси жүйеміз сайма-сай ел боламыз . Халқымыз да өседі, азаматтарымыз да өседі деп есептеймін .

– Қалай десек те, елдің дамуы көп жағдайда мемлекет құраушы ұлтқа байланысты ғой . Осы тұрғыдан алғанда, тәуелсіздік жылдары қазақтың өз бойында қандай өзгерістер болды? Абайдың қара сөздеріндегі, Мағжанның жырларындағы бейғам қазақтың бейнесі көмескіленетін, келмеске кететін мезгіл жеткен сияқты . Ал біз болсақ, әлі сол бабалардың алдында қызарақтап тұрғандаймыз .

– Абай да, Мағжан да, Міржақып та «қазақ бейғам деп, қазақ сахарада ұйықтап жатыр» деп қиналған . Бірақ Кеңес өкіметінің кезінде біз ептеп ұйқыдан ояндық . Кешегі соғыста да өзімізді көрсеттік . Өндірісте де, ғылымда да, білімде де қазақ осал емес екеніне өзімізбен араласып жүргендердің көзі жетті . Бірақ қазақтың 73 пайызы ауылда тұрды . Ол кезде елді бір-ақ партия басқарды . Бір партияның бір жаман жері халықта партия бізді жетектеп ком-мунизмге алып бара жатыр деген сана қалыптаса бастады . Халықта бір нәрсені жасайын, менің тұрмысым өзіме байланысты ғой деген ой болған жоқ .

Заман өзгеріп жатыр . Заман өзгергеннен кейін адам да өзгеруі керек . «Заманың түлкі болса, тазы болып шал» деп бекерге айтпаған ғой . Әрине, жи-ырма жылдың ішінде біздің қазақ өзгермей қалған жоқ . Өзгерістер бар . Біз өзі – ежелден жеріміз кең, байлығымыз мол халықпыз . Осыған байланысты болу керек, жайбарақаттық біздің халқымыздың қанына әбден сіңген .

Ал енді қазіргі заман біздің бұрынғы көзқарасымызды көтермейді . Бұл заманда бәсеке деген мәселе алдыңғы қатарға шығып тұр . Оның үстіне қазақта бұрынғыдай ауыл жоқ, көпшілігі қалаға көшуде . Қалада жұмыс бар . Бірақ оған ма-ман жұмысшы керек . Мысалы, зауытқа бірден кіріп кете алмайсың . Оған маман қажет . Ол мал-ды былай айдап тастап, сыртынан қарап отыра-

25

тын жұмыс емес, мұнда сағат, минут дегендердің барлығы есептеулі . Қазақтың психологиясында, оның болмысында, дүниеге көзқарасында, әсіресе, жұмысқа көзқарасында өзгерістер болу керек . Бәрінен де не де болса бір нәрсеге жетсем, соның тетігін тауып, маманданып, еңбек етсем деген ой болу керек . Жуырда Президенттің айтып жатқаны, еңбекке ерекше көңіл бөлу керек дегені өте дұрыс, мен оған қос қолымды көтеріп қосыламын . Расын-да да, ең алдымен жұмысқа кірерде туысқаныңды, нағашыңды, жиеніңді деген сияқты іздемей, өзіңе сен . Жұмыстың бәрі жақсы . «Жаман жұмыс болмайды . Жаман жұмысшы болады . Жаман мамандық болмайды . Жаман маман болады» деп айтты ғой Нұрсұлтан Әбішұлы . Қазақтың бәрі портфель ұстағысы, интеллигент болғысы келеді, көбі жоғарғы мектепке ұмтылады . Бірақ олардың бәріне қызмет қайдан табылады?! Сондықтан да, менің ойымша, балаларды мамандыққа ерте баулу-ымыз керек . Қазаққа пісіп, жетіліп, бәсекеге лайық болу үшін әлі де біраз тер төгу қажет . Оның пайда-сын өзіміз де, мемлекетіміз де көреді .

Ал қазіргі заманда белсенді болмай, еңбекқор болмай, жауапкершілікті арттырмай, мамандықты меңгермей нағыз нарықтың қаһарманы болу, жақсы өмір сүру өте қиын . Нарық заманын-да ешқандай үкімет, ешқандай партия ешкімнің қолын жылы суға маламын деп айтпайды . Олар тек жағдай туғызуға уәде береді . Демек, барлық мәселе адамның жеке басына, өзінің белсенділігіне тіреліп тұр . Сен белсенді болуың керек, өзіңді-өзің дұрыс тануың керек, отбасыңа, әйеліңе, бала-шағаңа жағдай туғызуың керек . Қаржыны өзің табуың ке-рек . Қаржының көзін өзің іздеуің керек . Бір сөзбен айтқанда, бүгінгі бәсекеге дайын болуың керек . Әрине, бәсеке деген біреудің аяғынан шалу емес, өзіңнің біліктілігіңді арттыру деген сөз, біреумен тең болу, одан асып түсу деген сөз . Зауытта болатын болсаң жанындағы орыстан, кәрістен кем істемеуің керек . Меншік иесі жұмысты жақсы істейтін сені алғысы келуі керек . Күшіңмен де, ақылыңмен де басқалардан кем түспеуің керек . Естіп жүрміз ғой,

26

қазір жұмысқа қазақты алғысы келмей, немісті, қытайларды алғысы келетін меншік иелері бар . Біз осы көзқарасты өзгертуіміз керек .

Өзгерістер жоқ емес, әрине, бар, ептеп біздің азаматтар үйреніп келеді . Зауытта да, өндірісте де, шетелдің компанияларында да қазақтар жұмыс істеп жатыр . Бірақ бәрі бірдей емес, олардың арасында шикілері көп . Бір мысал келтірейін . Жақында Женевадағы Руссоның музей-үйінде болдым . Соның алдында тас жол бар екен . Кеше салынған сияқты жайнап тұр . Шыдай алмай қашан салынған жол деп сұрадым . «200 жыл бұрын салынған» деді . Сенерімді де, сенбесімді де білмедім . Мен өзім «Нұрсая» деп аталатын тұрғын үй кешенінде тұрамын . «Бәйтеректің» қасында . Сол жердің өзінде кеше ғана төселген кафельдер ертең келсең, быт-шыты шығып жатады . Соны қайта-қайта қопарып жөндеп жатқандары . Сол сияқты, үйлердің сылағы түсіп жатыр . Өйткені, қалай болса солай салады . «Үй алған да арманда, алмаған да арманда» демекші, барлығы жиған-тергенін салып, бір пәтерге қолым жетті ме, жетпеді ме деп отырғанда, әлгіні қайта жөндеу керек бола-ды, не ол суық болып шығады . Осының бәрі біздің адамдарымыздың жұмысқа деген көзқарасы мен жауапкершілігінің әлі төмен екенін көрсетеді . Егер осы жағдайды түземесек, біз нағыз өркениетті ел бола алмаймыз .

Сұхбаттасқан Жарасбай СҮЛЕЙМЕНОВ.

27

дед

Он никогда не отличался словоохотливостью . Скорее, наоборот: дед был очень скуп на слова и, обычно, если бабушка начинала свои бесконечные разговоры, он старался, либо отмолчаться, соглас-но кивая ей головой, либо поскорее скрыться с ее глаз . Собственно, мне он и не приходился родным дедом, он был всего-навсего младшим братом деда, умершего в 30-х “голодных” годах . . . Не при-ходился, но был роднее родного . . .

Именно ему довелось вырастить и дать возмож-ность получить образование моему отцу, оставше-муся сиротой в неполные семь лет . Чтобы сделать это, дед после войны остался служить на Дальнем Востоке еще три дополнительных года: офицер-ский аттестат старшего лейтенанта военной контр- разведки (СМЕРШа) тогда дорогого стоил . Бабуш-ка рассказывала мне о том, как она шила из при-сланного им парашютного перкаля сорочки, а затем продавала их, чтобы выслать вырученные деньги отцу, учившемуся в те полуголодные годы в столич-ном юридическом институте . Но к сорок восьмому терпение деда иссякло: он прислал отцу письмо, в котором писал о том, что решил вернуться, пото-му, что уже начал скучать по семье, а оставшийся четвертый год – “вместе как-нибудь уж дотерпим” .

Канат Рахимжанов

лихолетье(Журнальный вариант)

Светлой памяти отца Рахимжанова Хисмета Абдуахитовича

посвящается.

28

Поэтому и разница между первым и вторым его сы-новьями составляет добрый десяток лет…

По возвращении домой дед снова удивил и дру-зей, и сородичей своим решением пойти в школу, где он преподавал, а не работать в органах, куда уговаривало перейти его районное начальство . В этой школе он и протрудился тридцать с лишним лет – до самой своей пенсии .

Помню, что, вернувшись как-то откуда-то из-под Семипалатинска, дед с увлечением рассказы-вал отцу, что нашел родственника . Потом он долго распутывал этот родственный узел, объясняя, кто, кому и кем приходится . Отец как-то упрекнул его: “Зачем вам это, аксакал, – тратить время и деньги? Они нам за седьмым коленом родственники…”, на что он, нахмурившись, ответил: “Не твои деньги трачу и не твое время”, а потом, увидев меня, до-бавил, что это нужно детям…

Он, всякий раз навещая нас, просил перечислять род до седьмого колена . Детская память схватывает быстро, а потому я ему бойко и без запинки пере-числял всех своих предков . А потом, став старше, в классе, наверное, десятом, подзабыл это и один раз при очередном его вопросе сбился на пятом или шестом колене и при его окрике возмутился, зачем де надо знать всех . Он не обиделся, а лишь тихо промолвил: “Вот у тебя будет сын, и ты расскажешь ему о своей родословной, он научит своего, и тогда ты проживешь намного больше отпущенной тебе жизни, потому что будешь жить в памяти своих по-томков – не восемьдесят лет своей обычной жизни, а все двести лет их памяти…” . Сейчас я понимаю, как он был тогда прав, сто и тысячи раз прав!

Я рос худым, поэтому летом отец с матерью обычно отправляли меня к нему в Майкаин, что-бы там, на свежем мясе, айране и коже, я мог по-правиться, ибо сами, как истые горожане, даже в районе не держали коров или овец . Каждый день я выпивал как наказание большую пиалу айрана, но дед к вечеру ощупывал мой череп и обычно про-возглашал, что ямка на нем не заросла еще, а пото-му к моему наказанию добавлялась еще и вечерняя

29

чашка того же самого айрана…Потом утром он брал меня на выпаса . Стадо то-

ропливо разбегалось по сторонам, и он начинал рассказывать разные истории об учебе в педучили-ще, хотя я, конечно, просил рассказывать о войне . Но тему войны он как раз обходил стороной .

Однажды он сказал, что ему довелось видеть вещи пострашнее войны . “Что же может быть страшнее войны?” – изумился я . На мой вопрос он ответил вопросом:

– Знаешь ли ты, где могилы твоего деда, твоей бабушки? Где похоронено тело моего отца, а твоего прадеда? Где покоятся брат и сестра твоего отца? И многие наших родичи? Не знаешь, конечно, никто тебе не расскажет об этом . И в учебниках об этом голодном времени не напишут, хотя это трагедия целых народов… И нашего в том числе! Мы обяза-тельно съездим туда – в Сибкрай, где покоятся твои дедушка, бабушка и многие наши родственники .

Мы поехали туда в шестьдесят восьмом . Впяте-ром – дед, его сын, отец, я и водитель отца . Могилы нашлись не сразу – дед ходил по пшеничному полю и отыскивал только ему известные приметы . Потом к нам присоединился комбайнер, который, сначала сурово посмотрев на бесцельно бродивших по полю людей, хмуро поинтересовался, что это мы ищем . Узнав, в чем наши проблемы, смягчился и позвал бригадира . Дед объяснил последнему – немолодо-му мужчине с пышными усами, что ищет дуб, воз-ле которого были могилы казахов, умерших в годы коллективизации . Тот понятливо кивнул головой и сказал, что надо подняться выше и даже сел с нами в машину, чтобы показать это место . Дед, отыскав дуб, отмерил десять шагов на север и остановился у небольшого клинышка невспаханной земли…

– Здесь, здесь, – согласно покивал бригадир на него . – Много тогда народу полегло . Я же местный – отец показал . Потом, когда начали здесь пахать, я попросил наших хлопцев объезжать могилы .

Дед плакал открыто, отец – по-мужски скупо, время от времени поднося к глазам платок . Мы сто-яли рядом, но не плакали, ибо просто воочию не

30

знали тех, кто лежал под придавленным временем в землю бугорком, а их имена нам ни о чем не гово-рили, не плакали, хотя и чувствовали, что что-то с отцами нашими происходит .

Мы не знали, что памятью своей они возвраща-ются в тот страшный голодный тридцать второй…

Потом все вместе съездили в Хабары – порас-спросить местных бабушек и дедушек о тех собы-тиях .

Одни неуверенно пожимали плечами и разво-дили руками, ссылаясь на то, что приехали поз-же, один дед махнул рукой – мол, кому это сейчас за давностью прошедшего надо, только бабуля у крайней избы вспомнила, что да, жили такие:

– Делились, чем могли, но у нас самих-то негус-то было . Выскребли все подчистую под хлебозаго-товки…

Словом, вернулись, как говорится, не солоно хлебавши . Мы не смогли найти людей, знавших их . Кто переехал в город, кто-то уже покинул брен-ный мир . Единственное, что смогли, – отдали дань уважения их памяти: спустя годы на месте брат-ской могилы отцом, сыном деда, его внуком был поставлен поминальный камень с перечислением имен тех, кто погребен . Это нужно было не только им, это было нужно и нам, живым…

После этого у меня было немало бесед с дедом о годах голодного лихолетья казахского народа . Мало отложилось в тогда еще детской голове . Многое за-былось за давностью лет, многое пополнил отец, и потому я не могу претендовать на полную исчер-панность темы, правильность названия каких-то фактов или точность топонимов: ведь в написан-ном большей частью превалирует художественное, чем хроникальное, хотя без элементов хроники не-возможно обойтись . Говорят, что совесть у каждого своя, впрочем, как и, правда . Но только благодаря документальным фактам, мы можем судить об ис-тинных героях, а также о подлости тех, кто заварил эту страшную кровавую кашу на казахской земле .

Кстати, о совести и чести . . . Даже по рассказам и воспоминаниям очевидцев можно составить пред-

31

ставление, насколько жестоким испытанием яви-лось это время для заставших его людей . Одни из них ломались под ударами судьбы и теряли свой человеческий облик (и их не осудишь за это), дру-гие достойно прошли по всем кругам этого ада и сохранили свое человеческое имя .

Оставить на произвол судьбы престарелых роди-телей – у казахов, как и у всех народов, считается одним из самых страшных, непрощаемых грехов . Сын, оставивший в дни опасности породивших и вырастивших его отца с матерью, навечно остается “карабетом”, и даже после смерти ему не отмыть-ся от этого позора . Может, поэтому глубоко запал в мою душу рассказ деда о двух наших сородичах . Об одном он вспоминал со светлой грустью – “ Омиржаным-ай! Как мало ты пожил на свете”, о втором, закончив свой рассказ, он, горько усмех-нувшись, добавил, что все время до войны мечтал съездить в Алма-Ату только ради того, чтобы плю-нуть ему в лицо: “Клянусь, я бы пальцем его не тронул – плюнул в лицо и ушел бы . . .”

оМиржАн

Тревожную весть о родителях привез Омиржа-ну осенью его нагашы Халел, дядя по материнской линии, приехавший в город по своим делам . Он нервно теребил окладистую бороду, гулко откаш-ливался в кулак, переминался с ноги на ногу, рас-спрашивал о том, о сем, прежде чем приступить к главному .

– Съездил бы ты, Омиржан, домой, – вдруг пре-рвав свои расспросы, будто выстрелил он, отводя глаза в сторону . – Понимаю, что занятой ты чело-век, но все равно съезди!…

– Что-то случилось, нагашы? – похолодело под сердцем у Омиржана – Что-то с родителями?…

– Заезжал на днях к твоим – совсем плохи их дела: отец твой обезножел: ноги от голода распух-ли . Мать двигается еще, но, на сколько ее хватит, один Аллах знает, – сообщил, глядя куда-то вбок нагашы и поинтересовался: – Давно ли последнюю

32

весточку из дому получал?– Месяца полтора назад Хамза салем от родите-

лей привез: сообщали, что все живы-здоровы, что-бы ни о чем не беспокоился…

– Хлебопоставки, будь они неладны! – в безыс-ходной злости хлобыстнул стол кнутовищем камчи аксакал, – Все, что было, съели!… Осталось у тво-его отца с десяток овец, так он и их в Каркаралы сменял на зерно, чтобы налог покрыть . Аулсовет грозился, что тебе на работу напишет, будто отец твой злостный неплательщик…

– На что же они живут? – посерел лицом Омир-жан .

– На что? – горько усмехнулся старик . – Где и что подадут – на то и живут, но ведь и у людей в сунду-ках пусто… Голод в аулах, Омиржан, большой го-лод, и, боюсь, дальше только хуже будет . Ехал сюда через Койтас, а там, если помнишь, мои сваты жи-вут – старшую туда отдал . Заехал – дай, думаю, поз- дороваюсь . В доме темно, смрадом несет… Стару-ха, кудаги моя, одна в углу сидит . Не узнала меня . Объяснил, кто я и откуда, поздороваться, мол, при-шел . А она… “Здоровайся, – говорит, – вон они все в углу лежат под чием, а я, – говорит, – как дойду, сама добреду до них и рядом лягу” . Я к углу подо-шел: все шестеро лежат – сват мой, сын его, дочь моя и трое наших внуков…

– Не надо соболезнований, Омиржан! – протес-тующе поднял ладонь нагашы, остановив припод-нявшегося было юношу, – Свыклись мы, пусть Ал-лах нас простит, со смертью… От Жанажола до города три десятка трупов насчитал – по обочинам дороги лежат, а в душе нет ни ощущения горя, ни сострадания, как будто выгорело все в груди…

… Дядя давно ушел, оставив за собой острый за-пах конского пота и какое-то ощущение неизбеж-ности надвигающегося всенародного горя, а Омир-жан все еще сидел за школьным столом и, обхватив голову ладонями, пытался осмыслить сказанное им . Последние слова нагашы – “Торопись, сынок, может, еще, даст бог, застанешь их живыми!…” – прощальным набатом звучали в ушах .

О том, что творится в аулах, Омиржан знал не

33

понаслышке . Город в последнее время начал запол-няться голодающими, потерявшими человеческий облик доходягами из близлежащих аулов . Одни из них копались в помойках, пытаясь найти что-нибудь съедобное, другие просто вырывали то, на что глаз упадет, и тут же спешили скрыться . Осо-бенное внимание они уделяли привокзальному ба-зарчику, где полуживые трупы хватали все, что ни попадалось под руку, с прилавка и разбегались . Но если разъяренным торговцам удавалось схватить кого-нибудь, то жалости ждать этим несчастным не приходилось: забивали насмерть . Милиционе-ры, дежурившие на станции, были тоже разными: одни, привыкшие к нашествию этих почти голых, обтянутых кожей скелетов, наблюдали за свалкой, добродушно посмеиваясь, другие отворачивались, чтобы не видеть той жестокости, от которой стынет кровь . А поутру то тут, то там обнаруживали трупы этих несчастных, и кривоногий глухонемой старик на саврасой лошадке грузил их на свою тележку и увозил их в какую-то, только ему известную, яму, в которой им предстояло навсегда раствориться бес-следно для родных и близких . Все это Омиржан знал, но, наверное, это неотъемлемое чувство че-ловеческой души – надеяться на лучшее, на то, что беда обойдет тебя стороной, что такое произойдет с кем угодно, но не со мной… К сожалению, нет – не обошла…

34

После рассказа Омиржана директор педтехни-кума Степан Григорьевич Бунеев озадаченно потер затылок .

– Конечно, родители – дело святое, – после не-долгого размышления прогудел он прокуренным голосом, – Но, ты сам посуди, – занятия только на-чались, а ты… Может, к зиме, когда посвободней будем?…

– К зиме уже не нужно будет, Степан Григорье-вич, – упавшим голосом ответил Омиржан, осоз-навая, что директор ищет причины, чтобы мягко отказать ему .

– К зиме снова паек урезать будем, – вставая из-за стола, сообщил Бунеев . – Как продержитесь на нем?

– Продержимся .Директор саженными шагами мерил свой каби-

нетик, поглядывая то на убитого своим горем мо-лоденького преподавателя, то на портрет Сталина, висевший на стене за его столом – решение дава-лось с трудом: отпустить – завтра свои же напишут, что отпустил во время учебного процесса, не отпу-стить – значит, окончательно добить этого, понуро свесившего голову и ни на что уже не рассчитыва-ющего юношу .

– За десять дней обернешься, Турлыкожин? – приняв наконец решение, пытливо взглянул он на Омиржана .

– Быстрее обернусь! – радостно вскинулся Омир-жан, все еще не веря своему счастью .

– Десять дней, – хитро прищурил глаз Бунеев . – Меньше нельзя . Заодно проверишь, как наши выпускники в районе устроились . Командировка, считай, тебе выпала . Как раз думал, кого послать . Возьмешь нашу трашпанку .

– Спасибо, Степан Григорьевич! – вскочил с мес-та Омиржан, у которого от благодарности к этому большому и сильному человеку, за глаза именуемо-му Медведем, на глаза навернулись слезы .

– Погоди благодарить-то, – благодушно махнул рукой директор, – еще будет за что . Пойдем ко мне .

Директор жил тут же, в техникуме: две комнаты

35

в конце коридора считались его квартирой .В комнате Бунеев снял со стены свое старень-

кое ружье с расколотым прикладом и протянул его Омиржану .

– Держи . Неспокойно нынче в степи – не поме-шает . Патронов, уж не обессудь, всего два, но для устрашения сгодится . С утра пораньше и выезжай . Сухпаек сегодня получи у завхоза – я отпишу . Да, – невольная улыбка тронула губы директора, – там из мяса в наличии лишь свинина . Но ничего – вы-меняешь на что-нибудь, хотя что уж там… Не до жиру – быть бы живу . И еще: постарайся по дороге не заезжать никуда, так, пожалуй, и для тебя без-опасней будет: если уж у пригородных аулов такое творится, то, наверное, представляешь, что в глу-бинке происходит .

Омиржан, следуя совету Бунеева, выехал по-раньше . Пока скатывал по крутому откосу приста-ни повозку и переправлялся через Иртыш на паро-ме, было еще серо, но где-то там, далеко за рекой, уже поднималось солнце и уже вонзало свои глу-бинные лучи в подернутое хмарью небо . И стоило трашпанке пересечь водную гладь Иртыша и углу-биться в бесконечную степь, как оно выскочило и захлопало своими золотистыми крыльями, тотчас оживив все вокруг: курчаво порыжевшие головки низкой полыни, небольшие озерца луж, оставших-ся после вчерашнего ливня .

… И снова степь лениво катила под колеса по-возки, а Омиржану казалось, что нет ей конца . Степь с пожухшей травой и небольшими пропле-шинами коричневой земли обступала его со всех сторон . Она наказывала его своей безмолвностью, которая лишь изредка нарушалось курлыканьем отлетающих журавлей . Она поражала его своей бесцветностью и безжизненностью, и как бы он ни вглядывался вдаль, не за что было зацепиться взгляду – лишь изредка мелькали вдалеке кривова-тые ветки арчи .

Вечерело, и когда он добрался до места первой ночевки, на быстро темнеющем небе зажглись пер-вые звезды, . Он не случайно выбрал для ночлега

36

холм возле аула Кырык уй (Сорок домов): в степи страшит не только безлюдье, но и вой голодных волков, переставших бояться людей, да и на душе легче, когда рядом люди .

Вот лошадь вкатила повозку на бугорок, с кото-рого, как на ладони, видны белеющие в темноте юрты аула . Но, сколько ни вглядывался Омиржан в этот некогда многолюдный и шумный аул, ни од-ного признака жизни не зафиксировали его глаза: не носилась по аулу неугомонная детвора, не суети-лись возле земляных печурок женщины, не мычала скотина…

Странная безжизненность аула встревожила Омиржана, и он, взяв в руки самодельный ширак (факел), спустился вниз .

Белые парадные юрты стояли в четыре ряда и по десять в каждом ряду . Омиржан подошел к крайней и на плохо прибитой и раскачиваемой ветром до-щечке над дверью прочитал, что этот ряд именует-ся “улицей Л . Кагановича” . Далее следовали улицы Л . Рошаля, Ф . Голощекина и Парижской коммуны .

Улицы были, но не было людей . Между улицей Рошаля и Голощекина лежал на боку еще доброт-ный бесик, на улице Кагановича скрипела на ветру распахнутая дверь…

Удивленный увиденным, Омиржан с высоко поднятым над головой факелом начал обходить дом за домом в надежде, что где-нибудь отзовут-ся . “Странно, – думал он, – если аул откочевал, то почему оставлены юрты, утварь? Как будто джины посетили аул и разом унесли всех аулчан” .

Он был у последнего дома, когда ветер поменял направление, и ему в нос ударило смрадом гние-ния . Одна из дочерей этого когда-то богатого аула была замужем за родственником Омиржана . От нее он знал, что за аулом есть глубокий овраг, в который сбрасывались все нечистоты . Теперь юноша понял, что именно оттуда ветер доносил этот непереноси-мый запах . Пересилив стремление убежать, зажав нос двумя пальцами, Омиржан подошел к оврагу .

Никакой джин не посещал этого аула, и кочевать аулчане никуда не собирались: они лежали здесь, в

37

овраге, лежали и стар, и млад вперемешку…Факел выпал из рук потрясенного картиной гибе-

ли целого аула юноши и покатился в овраг, а сам он бежал в спасительную темноту ночи…

Затем он, дрожа, как в лихорадке, лежал на по-возке, тщетно пытаясь ответить на мучившие его во-просы – почему и зачем . Вновь и вновь вспоминал увиденное и потрясшее его: изломанные смертью тела, среди которых особо поразили его юноша и девушка, лежавшие с краю и соединившие пальцы рук в последний миг перед вечной разлукой . Кому и зачем были нужны их юные жизни?

… Вечером следующего дня Омиржан добрался домой . Он застал их живыми, хотя отец был совсем плох и не сразу признал его . Мать, шатавшаяся от голода, тихой тенью ходила за ним, все еще не веря, что сын вернулся . “Бог сподобил перед смертью нам увидеть тебя, – плакала она, пододвигая к нему луч-шие куски из привезенного же им, – теперь и уме-реть спокойно можно” . Он же, прижимая к груди ее невесомое тельце, шептал ей в ответ: “Нет, нет!… Теперь будем жить!” .

Он постарался побыстрее закончить свои дела, чтобы пораньше выехать . Но школы, которые он должен был объехать, были раскиданы по всему району, поэтому Омиржан с утра до позднего вечера мотался по своим командировочным делам . То, чему он стал свидетелем при объезде, настолько глубоко потрясло его, что по возвращении ему необходимо было отлежаться несколько часов, чтобы отойти, от-мякнуть душой .

Секретарь района, помнивший его комсомольство и участие при конфискации в 30-ых, попытался уго-ворить его помочь местным комсомольцам в сборе семфондов, но он отбился, сославшись на занятость .

Таким образом, выехали они только через пять дней . Хотя нет плохого без хорошего: отец за эти дни немного оправился, стал подниматься в посте-ли, а речь его приобрела былую осмысленность . Мать тоже малость окрепла, опухоль с ног начала сползать и меньше стало слез и разговоров о смерти .

Выехали по утреннему холодку, и лошадь, будто

38

почуявшая, что путь лежит домой, бежала доволь-но резво .

К обеду вышли к Койтасу . Воздух в беспредель-но расстилающейся степи все больше и больше це-пенел от почти летней жары и тишины . Омиржан не любил жары: ничего хорошего она не предвеща-ла, к тому же у отца начало ломить кости .

Облака, до сих пор вразброд ползавшие каждое само по себе, собрались в одну грозную тучу, сухо треснул гром, зигзагообразные молнии прочерти-ли вмиг посуровевшее небо, и на лицо Омиржана упали первые капли дождя . Он оглянулся назад – отец и мать лежали вытянувшись, отрешенно глядя куда-то наверх . Юноша снял пальто и набросил его на стариков – отец промолчал, мать же бурно за-протестовала: “Простудишься же!…” .

К ночи добрались до планируемого места ночле-га . Омиржан преднамеренно обогнул Кырык уй и остановился на километров пять выше . На скорую руку перекусили, Омиржан выжал мокрую одежду, и все легли спать…

Беда пришла утром . Из серой дымки тумана выс- кочили с десяток всадников и, подбадривая себя выкриками, погнали лошадей к подводе . Полусон-ный юноша все же успел выхватить ружье и вы-стрелить в воздух . Второго выстрела ему произ-

39

вести не дали: подскакавший с размаху огрел его соилом по плечу, ружье вырвали из рук, которые тут же скрутили за спиной .

Здоровый с оспинами на лице бородатый казах сразу занялся подводой, столкнув с нее беспомощ-ных стариков и беззастенчиво перебирая их вещи . Его напарник – скуластый джигит с подковообраз-ной щеточкой усов - направился к поверженному юноше и, обыскав его, вытащил комсомольский билет и командировочное удостоверение и подал их назад мужчине, восседавшему на белом аргама-ке . Сам же начал стягивать сапоги с Омиржана…

– Агатайлар, – взмолился юноша, увидев, что его грабят свои же казахи . – Можете забирать все – оставьте только подводу: родителей, больных, до города довезти . Погибнут же без нее . К тому же, государственная она . Комсомольский билет верни-те – осудят ведь за потерю…

– Тебя не спросим, что оставлять, – ощерился в злой ухмылке снявший с него сапоги бандит . – Спа-сибо скажешь, если в живых тебя оставим . Снимай свои гимнастерку и галифе – наносился уже…

Наблюдавшие за всем с седел остальные всадни-ки, чувствуя, что могут остаться без своей доли до-бычи, торопливо спешились, чтобы тоже принять участие в грабеже . И вот уже один примеряет на себя пальто Омиржана, другой дрожащими руками расстегивает пуговицы на меховой безрукавке отца, а третий выгребает сложенные в дорожную сумку продукты . Только один, тот, которому передали до-кументы, не покинул седла, внимательно наблюдая с высоты за бесчинством своих спутников .

Омиржан, которому солнце светило в лицо, не смог его хорошо разглядеть, но, судя по тому, как уверенно держал себя всадник, можно было до-гадаться: он и являлся главарем банды . Поэтому, сжимая онемевшее от боли плечо рукой и пошаты-ваясь, подошел он к нему .

– Агай, тогда пожалейте нас и прикажите убить . Все равно мне не довезти родителей без подводы, а их смерть – это и моя смерть . А за утерю билета меня ждет домзак…

40

Главарь ничего не ответил юноше . Спустя не-которое время он властно поднял вверх ладонь, и все бандиты начали спешно собираться . Рябой су-етливо начал привязывать своего верхового коня к подводе, скуластый, поглядывая на вожака, начал подхлестывать камчой запоздавших с выполнени-ем приказа .

– Ты не узнал меня, комсомол? – вдруг донесся до Омиржана тихий голос главаря . – Тебе, комсомол, жалко, наверно, подводы, ружья и одежды? Сейчас ты другой – смирный и смерти просишь… Почему же ты в прошлом году, когда с Кожаком меня разо-рял, таким смирным не был? Вы же тогда всю мою жизнь под откос пустили, а я ведь просил, по-че-ло-ве-чес-ки просил . Ты о жалости просишь, а мою жену, а моих детей вы пожалели?…

Голос говорившего сорвался от волнения, и Омиржан, которому солнце било в лицо, сделал шаг в сторону, чтобы получше рассмотреть его лицо, но вожак медленным шагом проехал мимо него, оттол-кнув его конем . Чуть отъехав в сторону, он остано-вился и бросил на землю его документы .

– Возьми, комсомол, свои бумажки – они мне без надобности… – устало сказал он и пришпорил коня, нагоняя удаляющихся всадников .

Через некоторое время послышался приближаю-щийся цокот копыт .

– Астапралла! Убить нас решили, – вздохнул отец, взглянув на сидевшего рядом и равнодушно уткнувшего голову в колени сына .

Подлетел бандит и швырнул старику его безру-кавку и какой-то промасленный сверток .

– Кафыры! – пробормотал он, зажимая ладонью багровеющий через все лицо рубец, оставленный камчой . – Свинину кушаете, какие же после этого мусульмане?

– А уж ты у нас какой правоверный! – вскинулся отец . – Как умрешь, так прямиком в рай попадешь, бандит .

Омиржан плохо слушал их препирательства: в ушах его все звучал тихий голос вожака, и он пы-тался вспомнить, когда и где переплелись их доро-

41

ги . Потом он вспомнил, и помогло ему в этом упо-мянутое бандитским главарем имя Кожака…

В начале зимы тридцатого года многих партий-ных и комсомольских активистов вызвали в окруж-ком партии, где секретарь окружкома Масанчи объ-явил решение бюро о создании бригад уполномо-ченных, предназначенных для раскулачивания баев и о том, что раскулачивание должно проходить под вывеской “помощи в проведении весенней по-севной кампании” . Решение “о помощи” удивило многих, ведь казахи – кочевой народ и никогда не сеяли зерновые, а требуемые в хозяйстве пшеницу и просо закупали на ярмарках и больших городах в небольших объемах . Но не нашлось смельчака вы-ступить с осуждением директивы окружкома . Тут же началась комплектация бригад, во главе кото-рых ставили опытных партийцев со стажем .

В одну из таких бригад попал и Омиржан, тог-да еще студент педтехникума . Как и многие дру-гие молодые комсомольцы, он воспринял свое на-значение как “знак доверия партии” . В техникуме в последнее время наизусть заучивали брошенный партией клич – “перейти от политики ограничения и вытеснения кулачества к полной его ликвидации как класса” . Газеты, комбедовские агитки, антику-лацкая пропаганда по радио, передавая сообщения о непрекращающихся убийствах из-за угла, о воо-руженных вылазках богатеев, делали свое дело, так что никого не надо было агитировать в идти про-тив кулака и приравненного к нему бая . Если срав-нивать готовность комсомольцев к походу против баев и кулаков, то правильней было бы сравнивать с пороховой бочкой, к которой достаточно было поднести спичку . С другой стороны, они искренне верили в то, что совершают благое дело, что идут они на это раскулачивание во имя самих раскула-чиваемых, ибо не знают они – бай и кулаки, что, освобождаясь от всего неправедно нажитого, дела-ют шаг к новой жизни, в которой не будет духа стя-жательства, жадности и других пороков, которым подвержен человек .

Потом был митинг, на котором собралось очень

42

много народу . Провожали торжественно: сменяя друг друга, выступали работники окружкома, под-черкивая важность акции, связанную с обострени-ем классовой борьбы, давали свои наказы и напут-ствия участники гражданской войны . С ответным словом выступил и представитель уполномочен-ных, речь которого состояла из набора лозунговых фраз, типа: “Смерть баям, кулакам и подкулачни-кам!”, “Никаких поблажек врагам Советской вла-сти!”, “Уничтожим бая как класс!”, “Мобилизуем классовую сознательность!” и т .д .

После прибытия бригады в райцентр ее руково-дитель Газиз Тлешев провел подробный инструк-таж, из которого следовало, что если кто из баев, обозначенных в разнарядке, не сдаст установлен-ной нормы зерна, то у него конфискуются весь скот и имущество . Всякая нерешительность в раскула-чивании будет рассматриваться как пособничество и саботаж с вытекающими из него последствиями . Затем он выдал каждому из уполномоченных раз-нарядки со списками раскулачиваемых по достав-шимся им аулам .

– Товарищи! Чтобы провести в темпе кампанию, опирайтесь на комбеды и мобилизуйте сочувству-ющих . Уверен, что в каждом ауле найдутся тако-вые, – напутствовал он на прощание уполномочен-ных, – По распоряжению райкома члены комбедов попадают в ваше полное распоряжение до конца раскулачивания . Никакого снисхождения к классо-вому врагу!

Когда все начали расходиться, Тлешев окликнул по фамилии Омиржана и попросил его задержать-ся .

– Сложный аул тебе достался, товарищ Турлыго-жин, – сочувственно поцокал он языком, пододви-гая к себе разнарядку со списком из семи человек .

– Нет, с первыми шестерыми никаких проблем – это же баи, на которых клейма ставить негде . А вот седьмой… – Тлешев поднялся и, хрустя рем-нями портупей, крест-накрест перехлестнувших грудь, прошелся по кабинету, а затем, вернувшись

43

к столу, подчеркнул ногтем под седьмой фамили-ей: – Седьмым у тебя – Серке Успанов, в прошлом красноармеец, именное оружие за гражданскую имеет . Но сейчас переродился и в баи подался . Это факт: одних коров у него три десятка . Перерожде-нец, одним словом . И есть у меня подозрение, что просто так он в руки не дастся, потому как грамот-ный очень . Скот перепрячет по потайным местам и будет сидеть и посмеиваться . Потому возьмешь с собой милиционера и еще одного человечка, кото-рый этого Успанова как облупленного знает . Кста-ти, близкий родственник его . Он тебя в коридоре дожидается .

В коридоре, ожидая его, переминался с ноги на ногу низкорослый губастый паренек в лисьем тре-ухе и заношенном до дыр тулупчике . Так познако-мились Омиржан с Кожаком .

Кожак по дороге к райкому вкратце рассказал историю своей полной страданий и лишений жиз-ни . С трех лет сирота, намыкался в батраках, по-скитался по чужим углам, последние двенадцать лет из прожитых двадцати только и занимался тем, что пас чужой скот . Гордо похвалился, что в про-шлом году принял участие в раскулачивании Аль-гожи-бая, у которого за еду и кров пробатрачил три года .

– Советская власть, тысячу благодарностей ей, уравняла его, волостного, и меня, последнего бед-няка, которого он на порог своего дома не пускал, – повлажнели глаза Кожака . – Я наказал его по-своему: прошел на тор и заставил его байбише мне, батраку, чай налить .

– У Успанова тоже батрачил? – поинтересовался Омиржан .

– Нет,– мотнул головой Кожак . – Серке при-ходится мне дядей – брат моей покойной матери . Всегда помогал, чем мог . Хотя до Советской власти и у него ничего не было . Это сейчас он прочно на ноги встал .

– Почему же тогда?… – искренне удивился Омиржан .

– Серке – враг Советской власти, а значит, и мне

44

враг, – жестко оборвал его незаданный вопрос па-ренек и, немного подумав, добавил: – За Советскую власть, которая меня с колен подняла, я, если надо будет, не задумываясь, жизнь отдам .

В райкоме их уже дожидался прикомандирован-ный к ним вооруженный винтовкой милиционер, поэтому, несмотря на уговоры райкомовцев вые-хать с утра, решили тут же ехать, благо расстояние всего в каких-то пятьдесят с лишним километров на резвых лошадях вполне преодолимо . Но в до-роге все карты спутала непогода: если к полудню еще светило солнце, то к вечеру разыгрался нешу-точный буран . Они проехали две трети пути, когда темнота навалилась со всех сторон . Да и невозмож-но было в этом метельном сумраке разобрать, где какая сторона . Буран усиливался, а они продолжа-ли кружить на одном месте – взад-вперед, направо-налево, но нигде не было спасительного огонька, признака человеческого жилья . Через пару часов бесцельного блуждания вконец вымотались . По-тихоньку сладкая истома начала обволакивать по-степенно деревенеющее тело . Но нельзя было под-даваться слабости: не то скрутит и усыпит навечно под слоем плотного снега .

– Не стойте на месте и не ложитесь! – пытаясь перекричать вой метели, теребил всех Кожак . – Хо-дите, ходите!…

Потом он скрылся в снежной круговерти . Мили-ционера после его ухода сразу же сморил сон, и он лег в снег, подогнув ноги и прижав к груди винтов-ку . Омиржан тоже почувствовал, как тяжелеют его веки и медленно угасает сознание, погружаясь в глубокий сон…

Пробуждение было внезапным – шершавые от мозолей мужские ладони растирали снегом его ноги .

– Как я здесь оказался? – оглядывая освещенное тусклым светом керосиновой лампы комнату, спро-сил пришедший в себя Омиржан .

– Подобрал я тебя с милиционером, – улыбнул-ся мужчина и, кивнув в сторону головой, добавил . – Вон моему жиену (племяннику) спасибо скажи,

45

что отыскал меня . Вас занесло уже – еле нашли .– Так вы – Успанов? – еле ворочающимся языком

спросил Омиржан, увидев безучастно сидевшего в углу Кожака (мысленно протянув от него нить к своему спасителю) .

– Успанов, – кивнул мужчина, накрывая его ту-лупом . – Спи, давай, завтра поговорим…

Но поговорить утром не удалось, ибо, когда они проснулись, хозяина и след простыл .

– Скот прячет, – догадливо улыбнулся Кожак .Затем пошли по разнарядке . Зашли в первый

дом .– Ойбой! – ахнул рыжебородый великан, схва-

тившись за голову, когда узнал, какое количество зерна он должен . – Никогда у меня столько зерна не было .

– Саботаж! – взвизгнув, подбежал к нему Кожак . – Против Советской власти пошел! . . . Милиционер, джигиты, арестуйте его .

– Ты что, инишек (братишка) говоришь? – про-лепетал перепуганный хозяин, возвышавшийся над подскочившим Кожаком на добрых полторы голо-вы . – Зачем арестовывать? Бери все, только оставь меня в покое .

Дальше пошло легче . Слух, пущенный свидете-лями-комбедчиками о том, что за сопротивление уполномоченным арестовывают, а то и стреляют на месте, сделал свое черное дело .

Рев уводимой скотины, плач женщин, понурые головы молчаливых мужчин, торжествующее лицо Кожака, шагающего во главе активистов комбеда – все это отложилось в голове Омиржана как страш-ный сон .

К вечеру раскулачивание было закончено . Пос-тавив охрану у трещавшего по швам загона со ску-ченной мычащей и блеющей скотиной, Омиржан с милиционером отправились к Успанову .

Серке сидел за маленьким казахским столом и пил чай .

– Наработались? – весело поинтересовался он у вошедших уполномоченных и пригласил их за стол . Последние не заставили себя долго уговари-

46

вать – за день основательно продрогли на холодном ветру, поэтому и подсели к столу с фырчащим па-ром тульским самоваром .

Успели опрокинуть по паре кесешек горячего чая, когда в дом в сопровождении активистов вор-вался с лихорадочно горящими глазами Кожак .

– Как же так, товарищ Турлыгожин, – с порога крикнул он . – В доме классового врага чаи распи-ваем, вместо того, чтобы раскулачивать его .

– Уймись, Кожак, – начала увещевать его жена Серке, увидев, как смущенные таким поворотом событий вскочили на ноги оба уполномоченных, – ведь он твой нагашы .

– У вечного батрака Кожака не может быть дя-ди-бая . Он – бай и классово чуждый нам элемент, а потому мы его выкорчуем с корнем, чтобы и следа от него не осталось .

Напряженную тишину, повисшую в комнате пос-ле слов Кожака, разрядил сам вставший из-за стола Серке .

– И вправду, гости дорогие, чего нам ругаться? Раз есть я в вашей разнарядке, давайте раскулачи-вайте . Зерна у меня, естественно, нет, есть скот: в загоне две лошади, пяток коров и три десятка овец . Забирайте в счет погашения, джигиты .

Омиржан переглянулся с милиционером и сог-ласно кивнул головой, но не тут-то было .

– Он водит вас за нос! – закричал Кожак, тыча пальцем в грудь Успанова . – Утром он перепрятал скот и думает, что обманул нас . Не пройдет! Я все его потайные места назубок знаю . Идемте, джиги-ты, раскулачим его до конца . . .

Омиржан тогда поразился той быстроте, с какой Серке извлек одной рукой наган из кармана полу-шубка и ткнул дуло в лоб племянника, а другой вы-рвал из рук растерявшегося милиционера винтовку .

Положение спасла заплакавшая жена хозяина .– Пожалей нас, Серке, – плача, умоляла она, при-

жимая к себе испуганных детей . – Как мы без тебя, если что случится с тобой? Не бери греха на душу – брось оружие .

Серке, взглянув на нее и детей и немного поколе-

47

бавшись, бросил оружие на пол .– Он хотел застрелить меня – уполномоченного,

– завизжал пришедший в себя Кожак . – Сопротив-ление, угроза оружием плюс укрывательство скота . Я доложу товарищу Изгарину, и он сгниет в тюрь-ме . Милиционер, немедленно арестуй его .

Милиционер, подобрав винтовку, решительно шагнул к отошедшему к жене Серке .

– А может? . . – придержав его за плечо, предло-жил Омиржан .

– Нет, – отрезал милиционер и, показав глазами на Кожака, добавил . – Такой обязательно донесет . А у меня шестеро дома . Кто их кормить будет? Да и этот пусть посидит, тогда, может, остынет .

Успанову связали руки и, подталкивая в спину, вывели из его же дома, и он исчез из жизни Омир-жана зимой тридцатого года . Но видно, воистину неисповедимы судьбы человеческие, раз пересе-клись их пути в голой степи в осенний день трид-цать первого . . .

Омиржан очнулся от воспоминаний: чья-то рука легла на плечо . Он поднял голову: рядом стояла мать .

– Сынок, не заболел ли ты часом? – вглядываясь в его отрешенное от всего лицо, участливо спроси-ла она . – Не стоит так переживать из-за всего . На все воля Всевышнего, может, образуется все как-нибудь…

“До города еще верст семьдесят, а у нас ничего: ни лошади, ни подводы, ни еды . Чем же мне по-может твой Всевышний?” – с нарастающим внутри раздражением подумал юноша . “Но нельзя этой бе-зысходной злобе взять над собой верх”, – подумал он, встал и огляделся: кругом разливалась безгра-ничная желтизна осенней степи . Мать уже хлопо-тала около лежавшего на спине, задрав к небу ку-цую бороденку, старика, заботливо подтыкая под его спину клочки соломы, выброшенной грабите-лями с подводы .

Омиржан, сжав от бессилия кулаки, подошел к ним .

– Ничего, сынок, – чувствуя настроение сына,

48

нерешительно пробормотала мать, не поднимая глаз, – может, проедет кто на арбе из близлежащих аулов…

Арба… Перевернутая арба в Кырык уй возле ов-рага, – стукнула запоздалая спасительная мысль в голову юноши . – Ведь до него пять-семь киломе-тров . А что, если? . .”

– Вы подождите меня здесь, – бросил на ходу Омиржан родителям . – Постараюсь что-нибудь раздобыть .

Никогда, ни за какие посулы не вернулся бы юно-ша в мертвый аул, но выбирать не приходилось . Ве-тер шел со стороны оврага, и запах гниения настиг его уже на подходе к аулу . Он плыл над лишенными жизни юртами, он один властвовал над этим аулом, убитым в странной войне государства с собствен-ным народом

Он не сразу нашел арбу, на которой, возможно, этих несчастных возили к этому глубокому оврагу . В тот приезд она валялась на краю оврага, но про-шедшие ливневые дожди, наверное, подмыли края откоса, и оттого она съехала вниз . Ему пришлось спуститься вниз, в этот ад, наполненный мертвы-ми телами, и выкатывать ее наверх . Затем он захо-дил в мертвые, уже не пахнущие кислым молоком и кумысом дома . В одном из них он взял текемет, которым застелил широкое днище арбы, в другом запасся длинным арканом, в третьем разжился тол-стым корпе-одеялом, чтобы накрывать родителей . На душе было муторно: он чувствовал себя послед-ним негодяем, обиравшим мертвых, которые уже не могли защитить себя .

Он вошел в четвертый, чтобы взять посуду, в ко-тором намеревался набрать воды из родника, ибо впереди колодцев уже не предвиделось . Откинув полог юрты, он протянул руку, чтобы нащупать два торсука, стоявшие с правой стороны двери . Но рука нащупала лишь пустоту . Озадаченный юно-ша шагнул внутрь дома и буквально остолбенел от представшей перед ним картины: посреди дома на войлоке лежало скорченное предсмертной мукой тело мертвой женщины . В окостеневших пальцах

49

она сжимала наполовину полную посуду с водой, а голова с остекленевшими глазами была вывернута куда-то в сторону дальнего, темного угла, где около второго торсука слышалось копошение и писк за-бежавших в дом мелких грызунов .

Десять дней назад, когда Омиржан был в этом ауле, в этой юрте, как и во всех домах мертвого аула, было пусто . Возможно, эта одна из тех многих не-счастных, которые в тщетной попытке спастись от голодной смерти, брели в сторону большого города в призрачной надежде обрести хоть какую-то рабо-ту, а вместе с ним и постоянный кусок хлеба, кото-рый дал бы шанс пережить это суровое лихолетье . Впрочем, всему этому уже не суждено было сбыть-ся, и смерть застала ее в одном из домов убитого системой и голодом аула, аула, каких было тысячи в казахском краю .

Вырвать посуду из руки женщины юноша не решился, поэтому, закрыв ей глаза, он поплелся в дальний край дома . То, что он увидел, войдя в этот темный угол, поразило его еще больше: за торсуком сидела прикрытая материнским камзолом девочка лет трех-четырех и большими от испуга глазами смотрела на него . Она не закричала, – возможно, на это уже не осталось сил, а только продолжала тихо попискивать, глядя на приближающегося незнако-мого мужчину .

Вся картина произошедшего мысленно проплы-ла перед глазами Омиржана: безымянная мертвая женщина до последней минуты боролась за жизнь дочери . Голодная, она отказала полностью себе в еде (и без того скудной), перебиваясь одной водой .

Омиржан взял на руки притихшую девочку, ко-торая, возможно, поняв, что пришелец не сделает ничего плохого, перестала хныкать и доверчиво прижалась к его груди, подхватил посуду и двинул-ся к выходу, где он оставил арбу .

Родители удивились, когда он подошел к ним с девочкой на руках . Но после того как он объяснил, где и как ее нашел, мать захлопотала, разворачи-вая сверток, чтобы накормить найденыша . Отец, приподняв голову, проворчал, что негоже кормить

50

девочку свининой, на что мать, рассердившись, пригрозила самого его накормить вечером этим же салом . Ситуацию разрешила сама виновница спо-ра, которая начала торопливо глотать мелко наре-занные матерью кусочки сала вперемешку с кусоч-ками хлеба .

… А потом был долгий, мучительно долгий бег по степи, где колючая стерня больно колола босые ноги . Оглобли арбы были расставлены широко, поэтому приходилось прилагать дополнительные усилия, чтобы сводить их . К тому же они были не струганы, и это стоило сотен впивающихся в ладо-ни больших и маленьких заноз, отчего ладони го-рели одной ноющей болью .

Мать, пожалев сына, сошла с телеги и пошла рядом . Но, отшагав несколько километров, выби-лась из сил, села на землю и горько разрыдалась . Она попросила сына оставить ее здесь – все равно будет для них обузой, но он, не слушая ее просьб, уложил ее на арбу рядом с отцом и девочкой .

И снова был бег, мучительный и изнуряющий… Его шатало из стороны в сторону, ноги подкашива-лись от усталости, а в голове большой острой за-нозой засело желание – лечь и больше не вставать . Но он тут же отбрасывал ее: он был не один, и если не станет его, то не будет их . От этой мысли ноги и руки обретали силы, а в голове рассеивался не-нужный сумбур .

Он бежал и про себя считал километры, он бе-жал и глядел – не мелькнет ли вдали полоска реч-ной глади . По его подсчетам, от места его старта до реки оставалось около сорока километров, а там они обязательно устроятся на ночь, передохнут, приведут себя в порядок . От реки до города око-ло тридцати и значит, завтра к вечеру он успеет к парому . Но как далеко еще было до этой заветной реки… . Следующий день должен быть легче, пото-му что путь будет идти по правой стороне Иртыша . Но сегодня надо дойти до нее к вечеру, до захода солнца…

А с неба мудро смотрело на маленькую, качаю-щуюся из стороны в сторону от усталости фигурку

51

маленького человечка, тащившую за собой огром-ную арбу с грузом на ней, багровое, будто рас-плющенное молотом на наковальне, солнце . Оно многое видело на своем веку за годы бесконечного блуждания по небесной сфере: видело и китайских кули, тащивших на горбу неподъемные грузы, и индийских рикш, пробегавших за день километры по пыльным улицам . Оно понимало, что не от хо-рошей доли и не для собственного удовольствия делают они это . Понимало оно и его, поэтому и не торопилось покинуть горизонт .

До реки они сумели добраться, когда сгустились сумерки .

Омиржан устал настолько, что сразу повалился на траву и тут же уснул, и уже видел и не видел того, что мать собрала сушняк, а затем развела ко-стерок, не чувствовал тепла материнских рук, когда она бинтовала лоскутками его ободранные ладони . Сон, могучий и тяжелый, поглотил его полностью: он спал тем спасительным сном батыров, которые после тяжелого поединка восстанавливают свои силы, и стоит ли удивляться тому, что утром ма-тери с трудом удалось растолкать его, плеснуть в лицо воды, но и тогда, когда его удалось заставить проснуться, он еще долго сидел, раскачиваясь в раздумье: не завалиться ли обратно . Окончательно он проснулся, ополоснувшись холодной речной во-дой . Возвращаясь назад, он увидел взмытые вверх оглобли арбы и содрогнулся только от одной мыс-ли, что после всего вчерашнего снова возьмется за них .

Наскоро перекусив остатками посылки Серке, они тронулись в путь .

…И снова был изнурительный бег, которому, ка-залось, никогда не будет конца . Но напрасно вчера он думал, что сегодняшний день будет легче, по-тому как поедет он по проложенной колее, а не по тряской степной бездорожице: тучи, равнодушно плывшие по небу, вдруг начали собираться, образуя одну большую тучу, набухающую дождем . В возду-хе запахло преддождевой угрозой, а затем тишину надвое расколол гром…

52

И разверзлись хляби небесные, и хищно рину-лись потоки воды на землю, перемешиваясь с пес-ком и превращая накатанную многими колесами дорогу в единую вязкую жижицу, каждый метр ко-торой требовал к себе уважения .

По телу Омиржана безжалостно хлестали как плетьми капли дождя, непослушные ноги то и дело грозили разъехаться и не слушались его, как у только что родившегося теленка, оглобли сколь-зили в мокрых ладонях . С перекошенным от на-туги лицом, на котором шевелились только губы, беззвучно выплевывавшие все приходившие на ум ругательства, он упорно отвоевывал у бездорожья метр за метром . Мать время от времени спрыгивала с арбы, когда та в очередной раз вязла, и пыталась помочь сыну вытащить ее из грязи, подталкивая арбу сзади . Но на действенную ее помощь юноша не рассчитывал, поэтому, достав из арбы аркан и перетянув ею оглобли, впрягся, как вол в ярмо, и потянул, налегая грудью на аркан, свою ношу .

Но даже сила имеет свои пределы, поэтому неу-дивительно, что, выбившись совсем из сил, юноша споткнулся на одном из бесчисленных бастионов грязи . Режущий грудь волосяной аркан властно от-бросил его назад, и он упал, ударившись затылком об колесо арбы, которая, почувствовав свободу, зас-кользила назад, оставляя его одного на дороге .

Юноша привстал на коленях, затем встал, чтобы идти к арбе, но, может, впервые нервы, натянутые струной, не выдержали, он поднял кверху лицо, омытое водой и слезами, протянул кулак и закри-чал:

– Что творишь, бездельник! Неужели мало тебе людского горя в этот проклятый год? Почему ты никак насытиться не можешь?

Он сидел на коленях в грязи и хлестал кулаком землю вокруг себя, приговаривая “Проклятый год! . . Проклятый год! . .”, а земля виновато отвечала раз-летающимися в разные стороны брызгами корич-невой грязи .

Испуганная мать подбежала к сыну, но, так ни-чего и не сказав, опустилась в грязь, обняла сына

53

за шею и заплакала . С арбы сполз на землю отец и тоже заплакал, размазывая по лицу воду и слезы .

… Была уже ночь, когда они добрались до ниж-ней переправы . Правильней, конечно, было бы идти к верхней, где и народу проезжает больше, да и работает она круглые сутки . Но выбирать не при-ходилось: после обильного ливня заболел отец, и его надо было бы показать врачу или хотя бы при-строить в тепло . Жар, прерывистое дыхание отца, то и дело переходящее в глухой кашель, подтолкну-ли Омиржана согласиться на нижнюю .

Паромщика нашли быстро, благо изба его сто-яла рядом . Но паромщик, сутулый бородатый ста-рик, наотрез отказался переправлять их, ссылаясь на приказ начальства, но при этом было видно, что он согласен переправить, если… при ярком лунном свете тускло блестели браслеты на руке матери, на которые он посматривал с вожделением . Браслеты матери достались от бабушки Омиржана, и она ими очень дорожила и часто говорила, что подарит их только новой келин (невестке) . Но иного выхода не было: она решительно сдернула их с руки и протя-нула паромщику .

Паромщик высадил их на противоположном без-людном берегу и тут же отплыл .

Омиржан, удовлетворенный столь благоприят-ным исходом переправы, некоторое время просто-ял на берегу, вглядываясь в крупные, перемигива-ющиеся звезды над головой, поэтому не сразу до-гадался окликнуть паромщика и попросить помочь выкатить арбу на крутой, почти отвесно уходящий вверх склон, а когда осознал это, было уже поздно .

Для того, чтобы убедиться в невозможности сделать это одному, достаточно оказалось одной попытки . После двадцати шагов арба потянула его вниз, а потом, выскользнув из онемевших рук, сползла, оставляя за собой глубокий след на рых-лом после дождя песке .

Юноша чуть не заплакал от досады: пройти все и остановиться у самой цели – у переправы, ко-торой главным образом пользуются степняки из аулов, редко ездившие в город по своим нуждам .

54

И маловероятно, что завтра им улыбнется удача у крутого склона, который невозможно преодолеть . Да и к тому же с больным отцом на руках . И словно подслушав его мысли, завозился, закряхтел отец, лежавший на арбе .

Юноша подошел к нему и положил руку на горя-чий лоб . В это время отец открыл глаза .

– Жаным, – прошептал он прерывистым шепо-том, – тебе не в чем себя винить, ты полностью ис-полнил свой сыновний долг . Раз так случилось, зна-чит, так угодно Всевышнему – на все его воля . Если бы я мог тебе чем-то помочь,…но эти проклятые ноги… Я и так долго был вам обузой – не хочу быть ею сейчас . Так что, прошу, не задерживайся ради меня . Бери мать и девочку, и уходите .

Утомленный столь долгой речью, отец вновь зак-рыл глаза . Омиржан, обойдя арбу, подошел к мате-ри, которая сидела у правого колеса, прижав к гру-ди уснувшую девочку .

– Апа, приглядите за ним . Смачивайте лицо хо-лодной водой, –попросил он ее . – А я сейчас…

Не договорив, он махнул рукой, повернулся и на-чал подниматься по склону .

Очевидцем и участником последующих собы-тий дед был сам, поэтому правильней считаю вести рассказ от его имени .

“Была уже ночь, когда вдруг залаяли собаки, – рассказывал дед, – потом кто-то стал стучать в за-пертые ворота дома, в маленькой времянке которого в то время я квартировал . Обычно хозяева на такое не отзывались: для этого существовал квартирант . Квартирант не спал и при свете керосиновой лампы просматривал лекции .

Стучать не переставали, поэтому я, подхватив “керосинку”, пошел к воротам .

– Кто там? – спросил я, зябко кутаясь в чапан .– Открой, Муса . Это я – Омиржан .Я отодвинул засов и распахнул дверь . Взглянул

на пришельца и удивился: решительно ничего об-щего у него не было с Омиржаном . Передо мной стоял босой оборванец с перебинтованными рука-ми и головой, одетый в разное тряпье, сквозь мно-

55

гочисленные дырки которого проглядывало голое тело . Мой друг же был всегда подтянут, одевался с некоторой даже претензией на щеголеватость и о том, чтобы посреди осени он разгуливал босым, ка-залось, не могло быть и речи .

– Муса, это я – Омиржан, – догадавшись, что его не узнали, дрогнувшим голосом повторил пришед-ший .

Я поднес лампу к его лицу . Да, это был он . Во всяком случае, на меня глядели глаза моего друга и сородича, хотя и в их выражении неуловимо, но что-то изменилось .

– Омиржан, что случилось с тобой? – с испугом спросил я .

– Потом расскажу . Муса, мне нужна твоя по-мощь . Одевайся .

Мы зашли домой, и я начал переодеваться .– Я не сразу узнал тебя, – извиняющимся голо-

сом сказал я ему .– Я бы сейчас и сам себя не узнал, – невесело

усмехнулся Омиржан . – У тебя какой-нибудь обуви нет?

Вдвоем мы выкатили арбу наверх . Затем мы дол-го добирались до города . В городе отыскали боль-ницу, куда сдали отца Омиржана и лишь затем по-ехали ко мне .

Был там один случай в самом начале . Ты знаешь, я и сейчас вроде бы неслабый, а тогда-то… Двад-цать лет, кровь вовсю играет: если надо, горы свер-нешь . Ну, вот я и решил, что смогу и один довезти арбу до городу . Так не поверишь: после первого ки-лометра она меня свернула . Такая тяжелая…

А он один прошел с нею семьдесят километров . Понимаешь, что такое – семьдесят километров по бездорожью, по распутице . Это какую силу духа надо иметь…

Потом мы все вместе во времянке пили чай . Ради них я не поленился сходить к хозяевам и попросить хлеба .

Разморенные теплом, чаем, мать и сестренка (так он назвал ее) уснули, а мы с Омиржаном выш-ли во двор и до утра говорили . Хотя большей ча-

56

стью говорил он, а я слушал . Глубоко запала мне в душу тогда случайно ли оброненная им фраза о том, что стоит ли тот светлый мир, который строят большевики, тех неимоверных страданий, которым подвергается народ при его строительстве . Он го-ворил о своей поездке, о полуголодных учителях, об учениках, которые приходят на уроки ради вы-даваемых в школе ста граммов хлеба .

Мы проговорили, а утром он ушел на работу, откуда его забрали в районное отделение НКВД, где он в течение двух дней писал объяснительные о том, при каких обстоятельствах лишился подво-ды с лошадью . Хорошо, что директор вступился за него, благодаря его ходатайству Омиржана выпус-тили . Правда, по понятным причинам, оставаться на прежней работе он не мог .

Он заехал за матерью и сестрой, когда я был на учебе, поэтому попрощаться с ним я не смог . Уехал в дальний Майский район директором школы, где и работал до своего ареста в тридцать седьмом . Там он женился, познал радость отцовства . Когда до Майкаина докатилась весть о том, что Омиржана признали “врагом народа”, то никто из нас не по-верил в этот хабар . Да и сейчас не верим, слишком светла наша память о нем…” .

Потом была война . Страшная, но не страшней ада тридцатых, потому как было все понятно: белое было белым, черное – черным, то есть враг перед тобой, и ты должен его уничтожить . В тридцатых же было непонятно, кто и за что тебя убивает, не щадит ни детей, ни женщин, ни стариков . Вроде бы партия боролась с баями и кулаками, а оказалось, что воевала против своего народа и уничтожала свой же народ…” .

Несмотря на все пережитое, забыв поистине не-человеческие страдания и горечь, этот народ без промедления пошел воевать за Родину, вынес на своих плечах самую страшную войну – войну про-тив фашизма, победил, приняв на своей земле и эвакуированных, и спецпереселенцев из объявлен-ных Сталиным “неблагонадежных” народов . Еще этот народ пережил целину . А еще…

Этот народ жил, жив и будет жить… Должен .

57

Бұл шығарма тақырыбының екіұшты аталуының өзара қашықтығы шалғай жатқан Жаңаарқа ауданының – Әбдірайымов Әбдікәрім, Байбатыров Жәнібек және Баянауыл ауданы – Солтанбаев Зекебай, Байдильдин Егінбайдың арасында бала күннен жалғасқан достық, студенттік өмір, азаматтық бірлік, үзілмеген сыйластық, ұстаздық жолдар сөз болады. Сол уақыттың харекетін бүгінгі жастар салысты-рар деген оймен жолдап отырмыз.

Автор

Ойхой, Әбе! Ойхой, ханым, Мархаба!Кімдер кетіп, кім келмеді Арқаға?!Сендер ерек жан едіңдер басқадан,(Біреу үшін біреу бейнет тарта ма?)

Студент шақ әлі есімде ап-анық .Сөз байлауға қалған кезің тақалып .Күні бұрын босаттық та бөлменіБіз жер аудық, сендер қалдың маталып .

Екі күндей ұмыттық та ел бетін,Көрмей қалдық Мархабаның келбетін .Пай-пай, қандай, сол кездегі ибадат,Бүгін басты ұятсыздық жер бетін .

Зекебай Солтанбаев

БАлА дАстАн неМесе,

солАй, ӘБе!

Поэма

58

Сол бетпенен жарты ғасыр жасырдың,Көрсетпестен нұрлы жүзін асылдың .Жоқ еді ғой дымың құрып тұрса да,Ол уақытта бірге біреу масыл күн .

Жатақхана стадион қасында,От жоқ, су жоқ: бейнет көрдік басында .Өңшең ұлдар бір уақытта жылытып,Іше алмайтын дайын тұрған асын да .

Стансадан түнде көмір ұрладық,Сабақ ауыр, былай мойын бұрмадық .Түйреуішпен тоқты жалғап шнурдан,Шай қайнаттық, өлеміз деп тұрмадық .

Бес минут те қала алмайсың сабақтан,Мейлі, төрт пар аш қалсаң да тамақтан .Староста – Әбдірайымов деген,Қашарыңды біліп қояд қабақтан .

Әбдікәрім көне салар қай бір жан .Кім сұранса уайымдап қайғырған .Есімде жоқ қалай болды қыздарға,Ал, ұлдарға кем тимейтін айғырдан .

Ұстаздардың Фатима еді мықтысы,Ұлдарды да, қыздарды да ұқты іші .– Әбдікәрім, түгел ме – деп – балалар? –Сұрайтұғын, жоқ адамдай түк күші .

Жуан қоңыр дауыспенен байсалды,Бастайтұғын . Лекцияға жайсаң-ды .Ұл біткенді еркелете сөйлетіп,Қыздарға өш ед, қағып тастап сайтанды .

Тас-талқан ғып сөйлемдерді талдайтын .Бірде-біреу бос отырып қалмайтын .«Былай айтты – дейтін болсақ – Қалжекең»Сөзімізді ылтипатқа алмайтын .

Дау шығарса Сәтекбай мен Жәнібек,«Сонда қалай, мына сөздің мәні?», – деп .

59

Сөз табына сақылдатып талдайтын,– Ал болды! – деп, тұжырымдап, мәлімдеп .

Сонда алатын еңбектері қанша екен?Дегендік қой ғылым нұры жанса екен .Кейде күліп: «Байбатыров, қой!» – дейтін,«Қалай десе, солай болад Қалжекең!»

Ырысалдин Жиенбегің осал ма?(Қастарында олардың біз бос арба) .Төлегеннің ариясын салғанда,Жүрек болсын құлағыңды тосарға .

Жаңаарқаның жігіттері сері деп ек,Олардың біз шаңына да ермеп ек .Арқасында қабілетті солардыңТатырғанға құлашты кең сермеп ек .

Жәшік-жәшік алып келіп сайғақты,Еш адам жоқ көріп тұрған айғақты .Ішімізде ең кішіміз Егінбай,Тұздап, қақтап, мен білмеймін, жайлапты .

Жіліктері, дәлдеп айтсаң, жарты кез .Тығынды, ұрлық – не істесең арты тез .Есік жауып плитаға ет астық,Ортада үстел, нан оқтаулап жатқан кез .

Баймурзин мен Мамыраев тым жетік .Аралауда қаққанда есік бір шекіп,Ойсыз барып, есікті ашып дамбалшаң,Кіргенде олар, шықты Жәмбек жылп етіп .

Басы – Әбе, өзің болып тік тұрдық .Хал-жағдайды жасырмадық, ұқтырдық .Ойлы жүзбен, күйінішпен тыңдады:– Солай . . .– деді . Нағыз батыр! . . Мықтылық!

Кипяток аз, стақан шай ішпейміз,Қара нанды қантша шекіп тістейміз .Сол уақытта арамызда есеп жоқ,

60

Базар тартып, трамвайдан түспейміз .Дүкендерді аралайтын – Егінбай,Мен бармаймын, берем десе тегін, жай .Әбдікәрім, бастығымыз, жүре ме?Тек: «Әкел», – дейді – «Шұрылдаған шегім-ай» .

Ас істерлік Жәнібек қай икемді?Күлкіменен күйретеді жүйкеңді .Бір көзі жоқ . «Соқыр – деуші ек – Құнанбай» .Керек қылмайд ыза болып күйгенді .

Қажымайтын әзіл, ойын, қулықтан .Ойдан ойды туғызатын шулыққан .«Өзімізден . . .шайыңдай . . . – деп көрсетіп,Селкілдейтін күлкіменен булыққан .

Әбең боқтап: «Көзіңді . . .» деп сыбайтын,Жәкең шайды іше ме деп сынайтын .Қайран құрдас, сыйластардың қылығы-ай,– Сен ішпесең, маған бер! – деп сұрайтын .

Әбең шайын бере салад, итеріп .Жәкең ішед, отырғандай сый беріп .Көзімізден жас аққанша күлеміз,Ісімізге жас баладай үйреніп .

«Тарқ» теткізсе, әдейі әбес «зия» қып .– Ұялмайсың, – деуші ең – соқыр, тый, анық!Сонда Жәнібек жәйіменен дейтұғын:– Не қыл дейсің, отырмын ғой ұялып .

Балалық қой, соны ойын қып күлеміз .Дауласамыз адырайып күреміз .Қалай болсын сұрақ тұрад кеудеде,Ертеңгі күн қалай өмір сүреміз?

Соңғы парда Егінбайың жоқ болад,Қарсы алдынан тұрса-дағы оқ борап .Бізден бұрын қант пенен шай, нан әкеп,Біздің бөлме елден бұрын тоқ болад .

61

Үйден келген бір-бір қарын құрт, қоспа .Жетіп жатад қалай жесін төрт досқа .Әбдікәрім, Жәнібегің – бір патша:Жаңаарқаға барып келмейд құр босқа .

Сабақ қатты, таңнан таңға атырып,Әбең жазад лекцияны қатырып .Жәнібек те осал емес, бір журналЖазып тастайд, айтақтатып, жапырып .

Үйде, дүзде – дуылдаған бір думан .Болып кеттік секілді жан бір туған .Артық әрі кем-кетікті білмейміз:Ол уақытта бай адам жоқ ақшаға .

Кету үшін сабағына тың тұрып,Асығамыз бар жұмысты тыңдырып .Жалғыз шалбар астына сап төсектің,Ап киеміз күнде қырын сындырып .

Бес-алты қыз отыз ұлдың ішінде,Бірінде жоқ сын мен сипат, пішін де .Бірі – опақ, бірі – сопақ, әйтеуір,Біле алмайсың көзге түскен ісін де .

Мінез деген бәрінде де тамаша .Киім бар ма шыққан үлгі жаңаша?Мен ибасыз көре алмадым бір қыздыЖүретұғын жігіттерге жанаса .

Кім біледі қыздың сырын, қатпарын?Оқымасаң ұстап алып хаттарын .Біреу білсе Әбең біледі солардыңБастан аяқ бұлжытпастан аттарын .

Тұңғышбаев Қалжан ағай қиялыҚандай терең, құлағыңа құяды .Әңгімені ұлдарға айтып, аяулыЖас қыздардан сақтандырып тияды .

62

– Отыз ұлсың, отыз тұзақ пішеді .Отыз қақпан құру қанша күш еді?Байқұс қыздар қайда барып құтылсын,Аңдаусызда біріне кеп түседі .Ду етеміз, жамырай кеп күлеміз .Қалжекеңнің көңілін де білеміз .– Ата-анасы тосып отыр бұлардыТиыш жүріңдер! – деген сайын ілеміз .

– Құра берсін бұлар-дағы қақпанын,Қарсы емеспіз, қақпанының шапқанын . . .– Қой, қойыңдар, күтіп отыр ата-ана,Қыздарының жолына сап тапқанын .

Дейді-дағы сылдыраған дауыспен,Лекцияны бастап кетед ауыс, кем .Тәртіп қандай, ол күндегі, шіркін-ай,Бүкіл ел боп күресті ғой жау іспен .

Шашау сөздер, асау кездер болмайды,Ол жөнінде тартқан халық мол қайғы .«Аузы күйген үріп ішіп» қайда да,Біреу айтса, дұрыстықты қолдайды .

63

Соғыстан соң елге түскен күйзеліс .Қай бола қойған жоқ та күнкөріс .Қарағанды дүркіреді көтеріп,Одақтағы үшінші орын – өндіріс .Түн ішіңде лапылдайды дала оты .Гүжілдеді «Пархоменко заводы» .Өз қалпына халық шаруашылығынКелтіруге жұмылды жұрт тағаты .

Азық-түлік арзандала бастады .Тамақ болса: қоя тұрдық басқаны .Бейбіт күнде белсенділік күшейіп,Екпінділер елге үндеу тастады .

Студенттер бөлді көңіл ғылымға .Болатұғын жаман емес бұрын да .Аяғында семестрдің жанталас:Су жетпейтін келді кезі мұрынға .

Усик жасап емтиханның кестесін,Баймурзин кеп, бар тұсауын кескесін .Әлжанов пен Қасеновтер, КелтеновҚалай ғана мәселені шешпесін?!

Орыс-қазақ группасы қат-қабат .Қайсы мықты сенімдерін ақтамақ .Ұлдарға емес, жақсы оқитын қыздарға –Тәртіп шықты қойып беру автомат .

Қазақ тілі факультеті ең алда .Дегендейін: «бас, қарышта, дем алма .Қазақ әдебиетінен семинар –Көлзақова Бағдат ашты кең арна .

Мәшһүр-Жүсіп, Қарашовқа соқпадық,Сәл-пәл ғана Сейфуллинге тоқтадық .Сұлтанмахмұт шығып қапты бір жола,Амал қанша, іштей жылап жоқтадық .

64

Жас тарихшы Жуасовтың білімі-ай!Сөздерінің бірі – ет, бірі – май .Манабаев Сағат жүред еліктеп,«Жатқа айтады – деп, – неткен память, тілі бай» .

Жалғыз-ақ қыз сонда біздің Баяннан,Туысы бір, жанды-жақты таянған .Білетіндер «боевой» деп мақтайтын,«Қарашолақ – деп тұрғандай – аянбан» .

Секілденген біздің ұстаз Фатима,Өжет қыз ед Мұқышева Сәкина .Оқыды орыс тарихшылар тобында,Дейтін: «Сөзім таңдайыңа тати ма?»

Жоламайтын бірде-бір ұл жақындап,Жауап қатса, тойтаратын нақылдап .Айтысқандар «әупірімдеп» кететін,Айтқандарын амалсыздан мақұлдап .

«Теңдік» барсам, қандай шама жасқа енді,Бұйрықты қой, ойлағандай мәс келді .Ұлдарды бет қаратпайтын СәкинаТауып апты менің досым Мәшкеңді .Киім, мансап, дәулет, пайда қумадық,Өйткені біз мол заманда тумадық .Түлкі құрсақ, сұлуынан жылуы,Ар сақтадық, бетті жаспен жумадық .

Әбдікәрім, солай біздің жастық шақ .Есімізден қалған емес аштық шақ .Тарих куә: қандай соққы көрмедік,Амандық қой жүргеніміз басты бақ .

Бір сөз қалып барады айта алмаған,Қыс оқып, жаз үйге қайта алмаған .Мұрт тебіндеп бір-ақ білдік шыққанын,Өтті жас шақ, біз пайымдап қалмаған .

Стипендияны келер айғыға,Жеткізсек деп бататынбыз қайғыға .Уайымдап ойламаймыз басқаны,

65

Жеуге үйрендік маргариндей майды да .

Сөйлемеуші ек көңілге ой қондырмай .Әзілдерің отыратын тоңдырмай .«Әбдировтен» пәткер алып кеттіңдер,Қимастықтан жанды жедік оңдырмай .

Бірге оқыдық, біте қайнап екі жыл,Сыйластықпен жүректерде бекіп сыр .Зәлімдік пен зұлымдықты білмедік,Сол ғой бүгін отырғаны жетіп жыр .

Содан бері елу жеті жыл өтті .Бойдақ едік, көрдік талай түлекті .Қалай дер ең марапаттап бағалап,Айнымаған біздегі пәк жүректі .

Сонда-ақ айқын қасиетің көрінген,Мінезге бай жібек жіптен өрілген .Жігі едің салауатты, салмақты,Жүрегімнің орын берген төрінен .

– Әшки, шәріп – Сәтекбайдың сәні, – деп,Дүниеден өтті бірге Жәнібек .Ойға алсам Жаңаарқаны – тұрғандай,Құлағыма Жиенбектің әні кеп .

Солай, Әбе, дос-жараңнан арылмақ .Бірте-бірте уақыт қысып тарылмақ .Аман болып артта қалған ел-жұрты,Өздеріне иман берсін жарылқап .

Сөйлегенім түптен тартып әріден –Ыстық күндер бізге жақын бәрінен .Балапандай ұядағы ұйлықтық,Қатал тағдыр-замананың зәрінен .

Оқу-құрал атымен жоқ, жетімсіз .Көре алмаймыз кітапхана шетін біз .Жаз жарымда ораламыз үйге әрең,Ылауменен тамағыңды ап, кетіп күз .

66

Лекциядан қалмай жазып алысып,Қолың талад, жаны кетіп қарысып .Бірімізден-біріміз ап көшіріп,Түні бойы жанталастық жарысып .

Мұғалімдер қатал болды, тым қатты,Обзор жасап, тезистерді тыңдатты .Үш сұрақтан қырық билет дайындап,Тырп еткізбей өткізетін сынақты .

Басталатын дәл тоғызда емтихан .Бір үстелге екі ұстаз тең сыйған .Араласқан төңкерулі билетті ап,Отырады үш студент мықшиған .

Біреу тұрад жауап беріп дәл, айқын,Сұрағына мұғалімнің қалайтын .Төзіміміз неткен темір, сірі еді,Үш пен төрт те зорға бітіп тарайтын .

Орнында еді кімнің болсын, ой, есі,Артық айтсам, тоқтатайын, «қой!» деші .Сол уақыттың ауырлығы емес пе?Өтпеді ғой «выпускной той» кеші .

Қызметсіз қалу деген мүлде жоқ,Уайымсыз көңіл-күйің күнде тоқ .Студенттер бітіруді ойлайды,Ар жағында не болады: білген жоқ .

Госемтихан шығарады жаныңды,Бір-ақ айда сорып алып қаныңды .Күндіз күлкі, түнде ұйқыдан айырылып,Құдай ғана білер сенің халіңді .

Бітірдің бе, жолдамамен кетесің,Еш бөгетсіз сол орынға жетесің .Үш жыл істеп уақытыңды өткеріп, Қызметтің сындырасың шекесін .

67

Қайда болсын қадаласың қағазға,Оңай тимейд ауру-сырқау, қаны азға .Үш жылғы еңбек, мінездемең, диплом –Дәулетіңдей артып алған КамАз-ға .

Солай, Әбе, біздің жастық шағымыз,Артық екен Сіздің бедел, бағыңыз .Мен – Омбыға, Егін кетпек Ақтөбе . . .Оңай болса, ал іздеп көр, табыңыз .

Жеткен жерің өз Отаның – Жаңаарқаң,Бөлек-салақ ештеңе жоқ жаңарған .Қаз-қалпында, бәрі көздің алдында,Өкінерлік енді қандай бар арман?

Жесір анам жалғыз қалған үйімде,Жүрдім дейсің қай бір жақсы күйімде .Пәтер іздеп, күнде бір үй тентіреп,Тіленшілеп зорға жеткен түйінге .

Таттым дәмін Есілкөлдің, Қасқаттың,Мен әкемнен он бірімде жас қаппын .Қан майданда қаза тапты ол байғұс,Маңдайымда табы қалды қаспақтың .

68

Анасынан ерте айрылған Егінбай,Қайдан келсін қазы, қарта, желін май .Жалғыз қалған қарт әкесі оның да,Жүру жоқ қой қашан болсын көңіл жай .

Олай болды, бұлай болды, Әбе аға!Жылдар жылжып, айлар түсті араға .Қанаттасып жұбымызды жазбадық,Түссек-тағы жау менен жат жалаға .

. . . О, Жаңарқа, дархан дала, ақын текҰл-қыздарың жанып туған отың бе ед?Алтын жігіт – Күлейменов Жұмабек,Бір-ақ курс бізден төмен оқып ед .

Ақадыр мен Ақшатаудың түлегі –Мұстаяпов Хайдарды кім біледі?Шығар еді шырқау шыңға ендігіТоқтамаса бір қарсаңда жүрегі .

Бірді айтып, бірге кетем ауысып,Көңіл көшіп, сөйлей алмай тауысып .Қасиеті біздің жастық ғұмырдың –Көрген жерде жатуымыз қауышып .

Дос-жарандық ниет онда мөп-мөлдір,Әрбір жастық көкірегі – көктем, гүл .Ашығынан жарылатын сырласса,Бүгінгідей жоқ болатын көп көлгір .

Қасқырбай мен Хауадамов Кәмәлхан –Жігіттер ед нұралық деп атанған .Қошанов пен Ескендіров, ХопиндерГруппада қалмайтұғын қатардан .

Иманқожа әнші еді, жап-жақсы,Өнерпаздар би тобына жалғасты .Тәшібаев Қоспан озат оқыды,Госэкзамді «беске» берді, алға асты .

Егінбай да ойлай-ойлай жалықты,Қашағанның қызы болған парықты .

69

Жүзкеева, Бабақова, Ғабдуллин,Айтжамал мен Қамар есте қалыпты .

Қалғандарын жаза алмадым, таппадым .Ғафу етсін, бала болды баққаным .Өлгеніне иман беріп, тірігеАмандықпен сыйласа екен ақ таңын .

Қалып барад бір әңгіме айтылмай,Оқиғаға болсын аяқ қайтымдай .Сізге таныс барлығы да, Әбеке,Бере аласыз анықтама айқындай .

Мың тоғыз жүз тоқсан тоғыз, сірә, бұл,Қарашада соғып өткен сұрапыл .Түпкір үйде жатыр едім ауырып,Көзімді ашсам, аяқ жақта сұрақ тұр .

Андатра . Күзгі пальто белбеулі .Қиық көз . Мұрт . Таныс танау делдеулі .Мен жатырмын кім болды деп таңырқап,Анау білмейд: «Неге жатсың, кел!» – деуді .

«О, құдірет . . . Әбдікәрім болар ма?»«Жолаушы ма келіп тұрған қонарға?»Шымыр етіп, ыстық сезім туды да,Алып кетті бойды билеп мол арна!

Ұшып тұрдым, о да ұмтылды қабысып,Қалды мұрт пен мұртсыз ауыз жабысып .Елу жылда Әбдікәрім – ЗекебайҚұшақтасты, тап осылай табысып .

Түсінуге керек сәл-пәл шегініс .Жарты ғасыр емес қой бұл тегін іс .Ойда жоқта көзіңнен жас шығарған,Оңай боп па, ақсақалдық егіліс .

Артықбаев Жамбыл және ТәліптерАралаған Жаңарқаны дәріптер .Ел аузының әңгімесін жинаған,«Қайда бар? – деп – сөзге жүйрік, кәніктер» .

70

Тыңдасаңыз, былай болған, нақ кепті:Бөлінгенде студенттер ап шепті .ҚарГУ-дегі маған бөле қарындасӘбекеңнің тура үйіне тап кепті .

Сұхбаттасып, кезек қойып сұрақты,Білген кезде қай ел, қай жер тұрақты .«Менің елім – Баянауыл», – дегендеЖалт қараған Әбең қадап құлақты .

– Сұрақ туды, сәл, қарағым, аялда!Солтанбаев деген бар ма Баянда?– Зекебай ма? – деп қалды да ойланды .Білетіні көңіліне аянды .

– Иә, иә, Солтанбаев Зекебай!– Баян емес ол кісіде мекен-жай .Тұрады ғой ол ЕгіндібұлақтаМамамдарға жақындығы болғандай .

– Онда, мына хатты апар да, табыс ет!Студенттік туыстай дос, таныс ек .Болған шығар көрмегелі елу жыл,Бөлді тағдыр жол қатынас алыс кеп .

Жазғы хабар күзде тиді қолыма .Қарамай-ақ мен уақыттың молына:Қанат байлап ұшып кеткім кеп тұрды,Опалы жан, достық жүрек жолында .

Менің бөле қарындасым – Арайлым .Маған берген суретіңе қараймын:Студенттер ортасында отырсың,Кілем тұтқан хан тағындай сарайдың .

. . . Қуанышты хаттар жалғап араны,Сағыныштың оты лаулап барады .Хат арқылы үзілеміз үздігіп,«Көріссек! – деп, улап әбден сананы .

. . . Қарағанды, Әбең келген дәрігерге,Көрінген ғой онда-мұнда, әр жерге .

71

«Анализдер дүйсенбісіз бітпейді», – деп,Бір-ақ тартқан Баянауыл – біздерге .Бағана айттым: аттан түскен келбетін,Көрмесе де бұрын ешбір ел бетін .Даңғыл көңіл даналығын жасады,Тура танып дос пейілін, еңбегін .

Өлген адам келгеніндей тіріліп,Таңғажайып қуат бітті ірілік .Сенбегендей қайта-қайта қараймын,Асыққандай кету үшін бірігіп .

Амандығын отбасының, баланыңҚалап сұрап, қадап жауап аламын .О да біліп, таңырқайды үй-ішін,Бәйбішеме: «Ден сау ма? – деп – қарағым» .

Ет болса да бір балабай сойылды,Арақ біткен түр-түрімен қойылды .– Шөлмектердің көзін жоғалт, алып кет! –Деп тас-талқан етті менің ойымды .

Дәрет алып жайнамазды сұрады,Галош, мәсі . Мәсих тартты .Ұнады .Елу жылдай қалған ойды шашылып,Екі тәулік үзбей сөйлеп құрады .

Егінбайға хабар беріп, алдырғам .Қуанышты көрдім жүрек жандырған .Қалды айқасып ағалы-іні құшағы,Білек шаршап, қарды үзіп талдырған .

Сөз қозғалды, бергіден де арғыдан .Балалық шақ есте әбден қалдырған .Он сегізде ед, ол диплом алғанда,Студенттер ішіндегі «балдырған» .

Сол кездегі тек өзіне тән қылық,Айтылғандай жаңа шыққан ән қылып .Әбдікәрім мәз боп күле береді,Отырған жұрт бірге күледі мәңгіріп .

72

Көрдік мұндай жігіттерді дос-ғашық,Екі күнде екі қой жеп басы ашық .Автобусқа бардық-тағы шұбырып,Шығарып сап қала бердік қоштасып .

Біздер тұрсақ бүгінгі күн тепсең де,Сол Әбекең келген шығар сексенге .Күтіп жүрміз, тосып жүрміз әлі де,Көзімізге көріне алмай еш пенде .

Мұның бәрі белгісі ғой қимастық,Енді, қазір көп боп барад қиғаштық .Қазағымның қасиеті табиғи:Азаймасын қадір, құрмет, сыйластық .

Жаһандану қайда бізді апарад?Ақыл, есті тастамаса тапалап .Келер ұрпақ, жойып алма ұлтыңды,Аунамасын халқымыздан бата, бақ!

Солай, Әбе, қарасайық мұңдыға,Бармай-ақ қой пейіліңді бұлдыға .«Көйлек жақын денесіне әркімнің»:Батаңды бер, қолың көтер, қыл дұға!

Тапсырмаңыз кеш берілді асығыс,Қайғы керіп кеткен кезде жасып іш .Сөзің жерде қалмасын деп қолға алдым,Болғаннан соң әуелденгі машық іс .

Жігіттік шақ – бала күндей досым ең,Студенттік бас құраған қосы кең .Ұрпағымыз таныс жүрсін жалғасып,«Бала дастан» болсын тәмам осымен .

Алла бізді фазылына ап аясын,Мырзалықпен аямасын саясын!Дем біткенше тілеуқор боп тұрайық,Белгілі жай: бір-ақ күнде таясың .

Эпилог

73

Мен үшін Егінбайдың ерек жолы,Жетілді көз алдымда оң мен солы .Інімдей бірге туған болды қымбат,Қандай іске болса да жүрдек қолы .

Адал ғой, адалдығы елге мәлім,Ақ көңіл, биік пайым айтсам дәлін .Химия, қазақ тілін қолмен қояд,Отыз жыл облыста көрсетті әлін .

Суретші, тамаша ақын, қаламға үстем,Айырған бір өткенде-ақ қарап үстен .«Дом совет» деп атайтын мұғалімдерРиза боп көмегіне қалап іштен .

Амал не, Кәмилажан кетті ерте,Отбасын ойсыратып, етті келте .Бағумен балалардың қас-қабағын,Егін-жан қала берді бұзбай терте .

Сынға салды саясат салғастырып,Сүрінбедік: кеш жаттық, ерте тұрып .Алпыс үш жыл бір ауыл, бір мектептеҰстаздықты келеміз жалғастырып .

Солай, Әбе, біздің жай, өткен өмір,Бүгінгілер айдап тұр өктем көңіл .

74

Қыздан зият сақтадық ар, абырой,Сыйлау қайда жігіт боп көктемде гүл .

Барлық мақсат: күн көріс, болу адам,Қарап тұрар күн қайда палубадан .Дос-дұшпанды білмедік екеуіміз де,Жоқ заман ғой бір-бірін торулаған .

Өлмелі қарт екі үйде . Екі жалғыз .Ақыл шықты дейтұғын: «Келін алғыз!»Мен бірінші үйлендім, ағамын ғой,Бізден бұғып қалған жоқ елден бар қыз .

Тымаргүл, Мұрат даусы шықты қатар,Кезін білмей таң атар, күннің батар .Жалғасты бауырлары өмірге кеп,Ел болдық қызғалдақты ақар-шақар .

Туғандай тіреуіш боп артымдағы,Егінжан айтар сөзден тартынбайды .Суреті түспей құрмет тақтасынанМектептің маясы боп жарқылдайды .

Ер жетті ұл мен қыздар өріс-қоныс,Құда, жекжат, құдандал дейтін болыс .Бәріне де жол тартып, уақыт тапты,Тарап жүрді алдынан талай зор іс .

«Егін» қалды, бұл күнде дейді: «Еге!»Бүкіл ауыл шәкірті деме: «Неге?» .Тәуелсіздік, молшылық келе жатырАс құятын астауға, тегенеге .

Сұрай бер деген Мәшһүр ақылында,Түйін бар бұл поэма нақылында .Бәйділда Қалыпбаев ақсақалдыңТілегі қабыл болды ақырында .

Солай, Әбе, тоқсанға келдің тіреп,Жаңарқаның жырларын шертіп шіреп .Әңгімелеп Баянда екі шал жүр,Амандығын ер-жұрттың күнде тілеп .

75

городу МоеМу

Иду к тебе, мой старый Павлодар,Саманный, деревянный город детства .Не ведал о заборах наш квартал,И было близким дальнее соседство:Тогда тебе не заслоняли сердцаСлои бетона – ты тогда дышалСвободной грудью степью изумрудной,Где ветры пряны от дыханья трав .А как гулял по праздникам квартал! –Живёт во мне той радости наследство:Тех песен и частушек шквал –Гармонь с домброю по соседству!

* * *

Как окошко жизнь раскрытаПрямо в утро, прямо в лето,С маковки до пят облитаЗолотистым мёдом света .Как душист, как звонок, лёгокЭтот свет – душа взлетает!И, спустившись на ромашку,Словно карамелька, тает .

Татьяна Окольничья

Поэзия

«и приходит озАренье…»

76

горницАВ горнице дома Павла Васильева

Ах ты, горница-солнцеВ четыре оконца! –Образа и бумажныеРозы в углу .Раствори мне окно,Моя звонкая горница,Я к рассветной рекеБосиком убегу .Мне прошепчут черёмухиВозле колодцаТо, что кроме меняНе понять никому:Они учат меня,Как весеннее солнце

77

Превращать в лепесткиИ в цветы, и в листву,Как – корнями с землёй –В мир, как в небо, глядеться –Они учатПростому на вид волшебству:Как строку напоив,Жаром щедрого сердца,Ветки первых стиховПрорастить в синеву .

у БюстА пАвлА вАсильевА

Красный сок гвоздик замёрзших,На граните в бронзе – ты .В декабре тебе приносятЭти красные цветы .С них, оттаявших весною,В снег, как кровь, стекает сок .Ты ж – весь бронзовый – спокоен,Будто яростным прибоемСтих не бился о висок .Было так: палач и жертва,Кровь и боль, и волос сед…На скаку умолкло сердцеВ 27 полынных лет .Смолк твой сочный мощный голос,Стих в ночи твой смертный крик,Будто солнце раскололось,И, пронзая чёрный космос,Лик сияющий возник .

поЭт

А у птиц не бывает морщин:Птичье сердцеОт взлёта до взлёта .Птичью кровь,Как крылом ворошит,Голубым продолженьем полёта!

78

внАчАле всё же Было слово…

Восстань, пророк, и виждь, и внемли,Исполнись волею моейИ, обходя моря и земли,Глаголом жги сердца людей.

А. С. Пушкин

Вначале всё же было слово,Во тьме сверкнувшее, как нож, –Не сказанное всуе слово:Произнесённое есть ложь!Прекрасен замысел Господен –Небесным оком обозрим –Где мысль сверкнула третьеводни,Возник из слова Божий мир .Разъединились темень с светом,Заголубели небеса,И если б не был Бог Поэтом,Он жизни бы не написал!И кто поэт? – Творца творенье,Провидца даром наделён,Он – божий сын? Земной ли гений,Он – ангел света? Демон он?!Приходят в мир земной поэты,Его пророки и творцы,Чтоб на земле медвяным светомСияли божьи бубенцы,Чтоб на лиловых струях ветровСверкала молний мишура —Влетают в мир земной поэты,Как искры божьего костра .Влетают в мир земной Есенин,Цветаева, Васильев, Блок –В мир этот радостно-весенний,Где был поэтом первым Бог!

к книге стихов ольги григорьевой«вечный сюжет”

Вот книга стихов . Вот «Вечный сюжет”

79

– Кто автор их?– Женщина с именем Ольга .– Княгиня, святая?– Нет . Просто – поэт .А это всегдаГде-то рядышком с богом!

Какая чистая и ясная душа,Какая мудрость!Как трепетно, светло и грустноКоснулись сердца крылья строк .Как хорошо мне – видит Бог!Так тихо люстраВ конце спектакля освещает зал, –А в нём ещё страстей накал,И не уходит потрясённый зритель .Тихонько кто-то слёзы вытер,Волнуется оваций шквал,И тянутся к сердцам незримо нити .И пусть не нов сюжет стихов —Сюжет их вечен .В них жизнь земная и любовь,Как в храме свечи .И в вязкой тине дел и днейСтихи - как праздник .Как хорошо мне – ей-же-ей!На сердце радость .Как хорошо мне – видит Бог:Коснулись сердца крылья строк .

Берёзы

Моей маме Окольничьей Тамаре Михайловне

Он является не многим,Он слетает с дальних звёзд,Этот чудный иноходец,С чёлкой, сотканной из грёз .Прихотлив, как мир поэта,Волен, как поэта мысль,Он рождается из света,

80

Пьёт из лунных чаш кумыс .Он проносится над степью,Не касаясь сонных трав,В бег свой звон тысячелетий,Словно музыку, вобрав .И когда в окно влетаетСквозь времён седые мхи,У поэта расцветаютВ сердце песни и стихи!Сквозь берёзовые веткиВесь февраль гляжу на небо .Я совсем как птица в клеткеВижу небо сквозь ажур,Где оранжевой креветкойСолнце плавает в лазуриИ качается на веткахСонный лунный абажур .Две берёзки, две соседки –Чистота и озаренье!Я ловлю, я пью мгновеньяЭтой звонкой чистоты .И на ум приходят горы:На скале крутой и голойВ круговерти всех ненастий,Напружинясь как струна,Тихий свет струит берёза,

81

Так доверчиво и просто,Будто все людские слёзыУтолить должна она! . .Так я думаю в ненастье,Примеряясь к слову «счастье”,В ожидании откровеньяНа извечный сей вопрос .И приходит озаренье,Как языческой простушке,Что как вдруг святые души,Что слетают с дальних звёзд,Чтобы мир земной послушать,Чтоб подать пример смиренья,Стали душами деревьев,Стали душами берёз?!

синий коньБахытжану Канапьянову

В полуяви, в полудрёме,В полугрёзе, в полуснеУ скирды ржаной соломыСиний конь приснился мне .– Синий конь, а птице синейВы, случайно, не родня? –В незаконченности линийПрофиль дивного коня .Покосился влажным глазом,Веком бархатным моргнул –Заискрил восточной вязьюТонкий месяц возле скул .Этот конь – шальной, крылатый –В гриве звёзды и цветы –Он к тебе влетает, брат мой,Из вселенской темноты .

кисловодскАя легендАНауму Григорьевичу Шаферу

Вечерело в Кисловодске,Пел шарманщик возле дачи,И ему с его шарманкой

82

Мало верилось в удачу .Пел шарманщик, и шарманка,Словно старый шкаф, скрипела .Пел шарманщик, и шарманкаДумала, что тоже пела .Потускнела позолота,Поистёрлась бахрома –Знать, шарманкина работаНедоходная весьма .Хоть пестрит народом площадь, –До артистов дела нету .Разве только вон извозчикКинул мелкую монету .Тут в ответ на скрип шарманкиЗаскрипела вдруг калитка,И к шарманке - оборванкеГосподин пошёл не прытко .В белой чесучовой паре,Шляпа, трость – богатый барин!– Ну, гляди, шарманка, в оба –Видно, знатная особа .Господин серьёзно слушал,Шляпу снял и глаз прищурил .Будто глядя песне в душу,Брови светлые прихмурил .А когда замолкла песня,Господин сказал басисто:– Вот, дружок, возьми на память –Как артисту от артиста!Ты меня до слёз растрогал .От души дарю, ей-богу!– Нищему зачем брильянты?Мы – ночлежные таланты .Не возьму, брильянт, простите –Лучше чаркой угостите!– Ну, тогда, что делать, знаю –Песней заплачу за песню .Что ж, шарманка дорогая,Будешь петь со мною вместе?Ты играй, играй, шарманка,В жизни раз бывает случай .У шарманки-оборванки

83

Собралась народу куча .Словно тройка громыхнулаВдоль по Питерской – Ямской,И «Дубинушка” дохнулаЧеловеческой тоской .А потом, взяв шляпу в руки,Господин пошёл по кругу .– Эх, какую кучу денегЗаработали мы вместе!– И теперь одна забота –Поделить их честь по чести!– Всё твоё, что в этой шляпе!– Ну, спасибо . Сам-то кто ты?– Сам я – вроде как Шаляпин –Твой коллега по работе .А толпа рукоплескала –Зной взрывался от оваций!И от криков «бис” и «браво”Осыпался цвет с акаций .

лучик

Галине Беспаловой,павлодарской художнице

Тараканом рыжим солнцеСоскочило с края тучи,И на скатерти смеётсяКрохотный, но дерзкий лучик .Ты следишь за ним тихонько,Лишь бы только не спугнуть!Он по ниточке по тонкойВытанцовывает путь .Он тебе устроил праздникЭтот маленький проказник,Он тебя как будто дразнит:Белый, синий, жёлтый, красный…Вот скользнул на край мольбертаВ непросохшие мазки .И свернулся вдруг креветкой,

84

Как вопрос в конце строки .Лучик радостного солнца —Дуновенье вдохновенья!И, как вздох со дна колодца,Кто-то властный – разум вспенил!И оркестр палитры грянулПод рукою дирижёрской .На холсте мазки от «piano”До «пронзительно и остро”!В круг языческие богиСдвинулись, сверля очами,В пляске яростной и строгой,То ль в восторге, то ль в печали .Кисть в немом забилась крике .Роем – лица, светом – лики!Жемчуга, браслеты, кольцаВ стоне росных колокольцев!И, расписывая лики,Кисть художника взлетает .На цветах и листьях – блики,Над холстом сам Бог витает .И когда черным чернееНочь примчит с куском сангины,Звонким светом обогреетЛучик, впаянный в картины .

художникПавлодарскому художнику

В. М. Мартынцеву

Свечи сгорают,И вянут цветы –Хрупок, не веченМиг красоты .Только художникС мгновеньем «на ты” –И на холстеНе завянут цветы,И не погаснетЗажжённая свечка:Миг красоты ихПродлён в бесконечность . –

85

Миг озаренья,Служенья, горенья, –Сплав вдохновенья –И краски чисты! –И не утраченМиг красоты,–Если художникС гореньем «на ты”!

рождение Музыки

Ларисе Лобченко,музыканту, композитору,

обаятельной женщине

Оттого ль, что медь браслетовЖарко тлела на запястьях,И стонали кастаньетыВ брызгах огненного счастья,Рассыпался смех гитарыРазноцветным монпансье,Пёстрой шалью с кистью алой,Яшмой, яхонтом, опалом,Жарким шёпотом перстней .Словно вихрь душа взлетала –Ей всё было мало, малоКрасок пепельных рассвета,Где превыше всех запретовРтутью медленно стекалаСтрасть по шёлку одеяла .И искрилось, и звенелоВ синих звуках скрипки тело!Из намёков, из проклятий,Волхвований и объятий,Из молитв и откровений,Из восторгов и сомнений —Вдруг – в безмерности мгновенья –Точно выстрел! Озаренье!И – рутинная работа:Сердце положить на ноты .

86

87

МечтА

Стежок к стежку плывёт иголкаПо глади шёлка неспеша;И песня на устах не молкнет,Звучит, так дивно хороша!

И солнца луч скользит по тканиКак нить, продёрнутый в ушко .Душа мечтать не перестанет,–Мечтать о счастье так легко!

А песня эта, чудо – песня,Она пленит и небеса,–Пусть на земле людей воскреснут Святых живые голоса!

И лик рождается, как солнце,И солнце – этот лик святой…Весь мир ликует и смеётся,Весь мир от счастья – золотой!

путь

Ночь закончилась рассветом –Шелест листьев, птичий гам .

Светлана Денисова

солнечный свет

Поэзия

88

Расцветай, моя планета –Росы пали на луга .

На восход легла дорога –Неизменна жизни суть .Неприложно, свято, строгоНачинается мой путь .

Ярок свет у горизонтаИ пропели петухи .Вон за тем за поворотомМне отпустятся грехи .

Вон за тем за поворотомСолнце встанет в полный рост .Велика его работа –Над мирами строить мост .

Не беру земного хлеба,–Сбылся самый дерзкий сон:Исполняю волю неба –Ухожу за Горизонт .

***

Опять – мечта, опять – полет,Опять безудержность восторга!Куда весна меня зовет,В какую даль, какой дорогой?

Какую песню напоёт Задира – ветер, соловей – разбойник,Когда прокатит небосводОгромный шар, любви подобный?

Куда загонит дождь шальной,Под крышу чью, в чей мир зелёный?Я околдована веснойИ что скажу о ней влюбленно?

89

Сегодня по подоконнику застучала капель . Не-часто и робко . Но вдруг – порыв ветра! И закру-жило, замело . Ну что же, пусть . Ведь ветер-то по-весеннему мокрый и свежий . Всё равно знаю, идёт кто-то сейчас по улице и напевает: «Звенит капель целый день с утра… .» Все равно, знаю, что скоро среди ночи, меня разбудит дождь . Озорной и беззаботный, он будет биться в окна, звать, ма-нить куда - то . И я, лёжа в тёплой постели, захочу петь . Но только тихо-тихо, чтобы никто не услы-шал, стану читать стихи . О чем? Ну, конечно же, сначала о дожде . А потом? А потом обо всем, что знаю и помню .

А после дождя, когда сойдёт снег, жизнь откро-ется в таких неожиданных и удивительных мело-чах, что будет невозможно усидеть дома . Но самое необыкновенное – это глаза . Если зимой они были спрятаны под надвинутые на лоб шапки, поднятые воротники, прижатые к носу рукавицы, то теперь – смотри! Сколько их?! Голубых, карих, весёлых, грустных, сосредоточенных, шаловливых, таких разных, но таких похожих друг на друга неулови-мым намёком или загадкой . Да весна же, весна! Вот все намёки, разгадки . Но пока это не вырва-лось наружу, а где-то внутри тихо живёт, ласкает и греет . И потому все становится близким и до-ступным . И потому настроение и даже характер другого человека можно понять по движениям рук и плеч .

– Своей улыбки не тая,Девчонка в розовом берете,Куда спешишь ты, в чьи края,Когда весна на целом свете?!

– Я по весне ищу Его,А он, быть может, рядом бродит .О нем не знаю ничего,Меня он тоже не находит .

90

Прозрачных дней круговорот,Пожар закатов и рассветов…Я верю, он меня найдет,Узнает по улыбке этой .

А потом, когда солнце обрушится на деревья прозрачными и сияющими брызгами, когда воздух станет так чист и свеж, что издалека увидишь зна-комую улыбку и услышишь приветствие: «Здрав-ствуй! » – я буду идти по городу навстречу милым синим глазам и захочу кричать наперекор шуму ма-шин и многоголосной толпе: «Люди, вы меня зна-ете? Я иду по городу, всё вижу, все чувствую, все понимаю . Я люблю . Я счастлива . Я – Человек!»

***

Горы солнечного света –Горы в солнечных цветах .Где живет мечта поэта?На земле иль в небесах?

91

И куда мечте поэта,В сон какой, какую явь,В час заката иль рассвета,Через сушу или вплавь…

Уведёт дорогой звёзднойИли солнечным лучом,Слишком рано или поздно?Не судите ни о чем!

Всё коряво и нескладно?Не болела б голова! . . .Вы довольны? Ну и ладно…Но размётаны слова!

Горы солнечного света –Горы в солнечных цветах .Где живёт мечта поэта?На земле иль в небесах?

***Этот свет велик настолько,–Нету сторожа стеречь .В этом свете тьмы нисколько,–Как молитва, льётся речь .

Это плавное теченье,Как реки вселенской век .Изначальное реченье:«Светоч века – человек» .

Сколько света в человеке, Что верша извечный путь,Опускает солнце веки,Чтобы ночью отдохнуть .

Миг, века, века и векиПрямо в свет смотрящих глаз .Столько силы в человеке,Что теряешься подчас .Целой вечности не хватит

92

Восхищённо речь вести .Лишь превысшее охватитТо, чему в веках цвести .

Бездной глаз, смотрящих в небо,Всех цветов вобравших цвет;Будет сыт не только хлебомСвято помнящий завет:

«Этот свет велик настолько,Нету сторожа стеречь» .В этом свете тьмы нисколько;Как молитва, льётся речь .

***

Солнце смеётся с небес надо мной, –Где не посмотришь, всё лужи и лужи .Вдруг почему-то я этой веснойСтала, ну просто совсем неуклюжей!

А миллионы сквозных ветерков –С плечь на лицо или с крыши на крышу .Вижу, что прыгать не так далеко,Но… Как же достичь мне желанную сушу?

Или виною всему каблуки – Слишком высоки и слишком нестойки? Блики от солнца проворно легки,Или до меня дела нету нисколько .

К чёрту предательство всех каблуков!Разом все лужи сейчас одолею .Прыгну я выше любых облаков,И опуститься на землю сумею!

Кажется мне, будто все по плечу,Что для полёта и силы найдутся…Я разбегусь! Ну, а вдруг не взлечу?Что же, пускай все вокруг посмеются .

93

Мы с тоБой

Мы с тобою сноваВстретили рассвет,Вновь свершилось слово:«Воссияет свет!»

Все четыре стороны Озарил до дна .Наша речь нескораяМузыкой полна .

Мы в разгаре летаВ верности клялись .Мир обласкан светом,Звучен, ярок, чист .

Торжествуя славу,Всюду бьется жизнь,–И цветы, и травыСолнцем налились .

Шуму леса вторитПтичий пересвист,Как волною моряПляшет каждый лист .

В этом гимне света,Множась во сто крат,Полонит нас лето…Где пути назад?

Нет превыше счастья,Чем встречать зарюТаинствам причастья:«Я тебе люблю» .

94

свет

Мы над временем паримВне пространственных течений .Свет, един и неделим,Нам дарует откровенья .

Раскрывается цветокПо велению вселенной,Даже каждый лепестокСущностью своей нетленной .

Всем миром принадлежит,Все миры цветенье множит .Отрешась от гнёта лжи,Свет познать не так уж сложно .

Чтобы каждый, как с листа,Смог прочесть всех таинств знаки,Стань же, сердце чистотаДивным светочем во мраке!

Мы с тобой – в руке рука .Пусть же в нас любовь пребудет .Пусть срастаются века,Пусть стремятся к свету люди .

***В ночь повсюду звенит многозвучный апрель .Снова солнцу навстречу распахнута дверь .Пусть закружит весна в хороводе дома .Первый танец начну я сама, я сама .Пусть не будет на улицах шума машин,Ты за мной в хоровод, поскорей поспеши .Светофоров глаза – не найти зеленей .Посмотри же, как много весною друзей!Каждый жест, каждый взгляд – для тебя, для тебя,И дробится капель, частой дробью дроби!

95

Это сердце, как песня, ликует в груди:«Шире круг! Шире круг! Выход! Выходи! »Вот и солнце, забыв свой обыденный ритм,В небесах, подбоченясь, такое творит:В плясовую пошло – вензеля и круги .Ой, боюсь, не отбило б оно каблуки!

*** Снег стал дряхлым, ноздреватым, До самой земли осел!Мы с тобой не виноваты,Что всему есть свой предел,

Что нельзя на миг помедлить На излучине времён .Нам с тобою не измеритьГолубой весенний звон .

А зима была счастливой,Снежной, солнечной – большой:Белизной необозримой,Нашей любящей душой .

Мы, с тобою всё приемляСчастья ждем со всех сторон .Из глубин пронзает землюПламя будущих знамён .

96

Қазақстан Суретшілер Одағының мүшесі

1957 жылы Ақтөбе облысы, Шалқар ауылын-да туған. Ақтөбе мәдени-ағарту училищесін суретші-безендіруші мамандығы бойынша бітірген.

Суретшінің шығармашылығына тән ерекшелік бейне-кескіндемелерінің табиғилығы. Туындыларының тақырыптық негізі туған өлке, адамның табиғатпен бірлестігі ар-насына тоғысады. Авторлық ізденісінің түп-тамыры қазақтың дәстүрлі өнерімен үндестігінде. С.Тіленбаевтың «Кешкі сауын» (1986), «Көкпар» (1986), Динараның портреті (1983), «Түн» (1983), «Байқоңыр» (1987), «Зайыбының портреті» (1988) , «Кездесу» (1993), «Жазғы күн» (1994), «Жайылымға» (2000) секілді таңдаулы туындыларымен өнер суйер қауымға кеңінен таныс.Көптеген халықаралық, республикалық,облыстық көрмелерге қатысқан. Туындылары Қазақстан, Ресей,Алмания, Швейцария елдеріндегі көрмелер мен жеке қорлардан орын алған

СейсенғалиТіленбаев

97

98

99

100

Моя закатная заря…В её палитре столько красок!Она, как сполох сентября –Миг сколь прекрасен, столь и краток,

У горизонта на краю,Где стражник вечности не дремлет,Я изумлённая стою,Там, где закат целует землю .

Раз в бытие вошла не зря,То и грустить мне не пристало,Когда волшебная заряСвоим накроет покрывалом .

И пусть я с нею догорю,Доверив жизнь благой минуте,Но обо всём договорю,Чуть задержавшись на распутье…

* * *

Город дождём умыт,И умиротворёнОт минаретных молитв,Да под церковный звон .

Валентина Кузьмина

Моя зАкАтнАя зАря

Поэзия

101

Есть города и крупней,Но за тебя молюсь,Чудо степных огней –Город Экибастуз .

Дел тут невпроворот,Но и делам под стать,Здесь трудовой народДолго не любит спать,

Есть города и крупней,Но я тобой горжусь,Город судьбы моей –Город Экибастуз!

Есть у тебя ресурс,Цели твои просты,Быть тебе, Экибастуз,Краше самой мечты .

Верить, чтоб всё сбылось,Вместе с тобой учусь,Ты – воплощенье грёз,Город Экибастуз .

**** Осень листопадная,Вьюг седых предвестница,Ты зиме параднуюВыстилаешь лестницу .

Ткешь самозабвенноЗолотом кленовым,Чудо – гобеленыПо ступенькам снова .

На убор свой лучшийСлавным оберегом,Опрокинешь тучиПеред самым снегом .

102

Перелётным птицамДальнею дорогой,В лето возвратиться Приказала строго .

Сказка златокудраяИ меня задела –Не скупясь, припудрилаИзморозью белой .

И неотвратимоНа роскошной лестнице,Прочишь встретить зиму,Как свою ровесницу .

рАсстАёМся с тоБой, осень

Годы сметая,Ты прощальную грустьНе скорбя, пригуби .Запредельной тропой,В синей дымке растаяв,Я однажды вернусь Песней вечной любви .

103

Соберу по пути Звездопадную россыпь,Прозвучит она в тактСокровенности грёз .Вожделенный мотивРазрешит все вопросы,Чтоб попавши впросак,Не сойти под откос .

Стосковавшись в векахПо лесам и озёрам,К ним найду колеюОт разлуки прозрев .Напою облакаУпоительным сбором,И на землю прольюДрагоценный напев .

А сегодня постой,Не спеши, если можешь,Словно листья в садуОсыпаются дни .За последней чертойВспоминать буду тоже,Как с тобою в ладуДушу грели они .

*****Не верю в смутные намёкиКликуш из глубины веков,И в современных лжепророков,Грешащих тьмой обиняков .

Им за слепые предсказаньяВсему живому на беду,Готовят черти в знак признаньяМеста вакантные в аду .

Но мудрый дан совет был мне –Жить, будто день последний прожит,И, добродетель приумножив,Воскреснуть вновь в грядущем дне .

104

« Мировой кризис»

Сезон спектаклем открывает Век,Но фабула достойна пересудов –В заглавной роли прошлогодний снегВ театре нескончаемых абсурдов!

Развеял пращур грешный свой посев –Инцестом искорёженные гены .Взошли ростки, духовно не созрев,В Содоме, как предтеча Карфагена .

Низвергнут был с высот растленный Рим,Не просто так исчезла Атлантида,Такой финал и впредь не оспорим,Пока порок за добродетель выдан .

А нынче вновь на сцену рвётся тать,Спешит сыграть у бездны злую шутку,Стараясь пожирнее куш урвать,Страдая несварением желудков .

МАринины зори

Светом таким горишь!Хватит на две зари,Слышу, как говоришь:«Чтоб не истлеть – твори!И через пропасть летВот тебе мой совет –Если возврата нет,То придержи билет .Благодарю сестру,Что не ко мне укор,Раз моему перуВновь посвящён костёр .Благословясь на жизньВ час, когда кружит смерч,В вихре не закружись,Чтобы любовь сберечь!»

105

Вправе сказать могла –«Чтобы не тлеть – твори!»И вознестись стремглавВ алые две зари . *****Мой символ – горькая рябина .Наверно, так уж сужденоТаить в себе её горчину,И быть рябиновым вином .

Ты пригуби вина немного,А пригубивши – помолчи,В себе душевную тревогуОгнём волшебным залечи .

Грустит рябинушка о лете В чужом лесу совсем одна,Резные листья кружит ветерИ горьких ягод гроздь полна .

Зато, когда мороз - проказникОбнимет горькую красу,Не будет ягод слаще в праздникВо всём заснеженном лесу .

пАМяти влАдиМирА высоцкого

Не спешите его за паденья судить ,Он земному суду не подсуден,Лишь за то, что сумел души разбередить,Воспаряя над серостью буден .

Он в искусстве за совесть стоял не за страх,Продираясь сквозь косность на нервах,Жизнь прожил, словно шёл в самых первых рядахПод кинжальным огнём в сорок первом .

Был он сворой, что песню гнала на флажки,Беспардонно и подло искусан,

106

Но им выбран маршрут для свободной строкиДо вершины седого Эльбруса .

И не стоило всуе за слабость судить,За глоток эфемерной свободы –Ведь никто не сумел честным словом ссудить Без него пролетевшие годы .

*****Благостью над сквернойХлёсткая строка,Звук гитары вернойБьёт наверняка .Темы нет закрытой,Сердце в лад стучит,Всё, что пережитоПесней зазвучит .

107

А слова, как стрелы,Если был бы цел,Многое успел бы,Взять под свой прицел .Совесть душит в клинчеКуршавельный блуд,Но, про то уж нынчеЗдесь не пропоют .

Рвался быть свободным,Званий не носил,Шёл по шатким сходнямНа пределе сил .Дорогого стоилВ Вечности аншлаг,Потому покояНе найти никак .

***** В сознании невеждКругом все виноваты,Умение прощать –Упущенный урок .В крушении надежд –Незыблемость расплаты .Нет смысла вопрошать –За что карает рок!

И как не пожелатьБезумству фанатизма,За Бога не решатьЕго земных проблем .И что природа-матьУроком катаклизмов,Ответит не греша –Кто правый на земле .

108

проколы и Блеск сыскА

Мелодичные звуки гитарных струн размягчали сердце, вливали в душу порции неги, романтики и добра, а ритм ударника придавал приятные толчки суставам, заставляя тело расслабляться и дергаться в такт музыке . Ох, как давно со студенческих лет Манур не играл в такой инструментальной группе! Репетиция проходила на третьем этаже ДК, в пус-той комнате . Это была идея нового участкового, прибывшего в поселковое отделение милиции из областного центра после окончания Алма-Атин-ской школы милиции . Он хорошо управлялся на ударнике, а Манур и еще трое подростков, распре-делив между собой гитары разных калибров, маза-ли по серебряным струнам на разный лад – кто на что горазд . И казалось, что каждый играл правиль-нее и лучше остальных, а, может, со стороны на суд специалиста, это было смешно по-крыловски: «как бы вы, друзья, ни садились, все же в музыканты не годитесь!» . Но в том-то и было волшебство музы-ки, что она ограждала развесёлое сознание музы-кантов от критики суровости и создавала иллюзию превосходства каждого .

Четверо подростков, однажды случайно увидели это занятие и попросились составить сотрудникам милиции компанию . Последние, в свою очередь, с

Масгут Нурмагамбетов

Детективные рассказы

Проза

по лезвию совести...

109

радостью пошли им навстречу, так как любой кон-такт с подростками, будь то на спортивной площад-ке, или в художественной самодеятельности, давал им большие возможности неназойливо проводить среди них работу профилактического характера – это была одна из многих граней милицейской ра-боты . Пацаны играли не профессионально, но не допускали срывов репетиции и приходили точно в назначенное время . Во время небольших переры-вов, сотрудники (а бывали там кроме участкового и инспектор уголовного розыска, милиционеры, охрана) непроизвольно переходили на обсужде-ние оперативных вопросов . В то время в поселке начались какие-то квартирные кражи, которые со-вершались очень профессионально и оперативни-ки никак не могли раскрыть эти преступления . А они совершались один раз в неделю, не больше и не меньше . Казалось, что вор работал по строгому графику, что наталкивало на версию наведывания в поселок гастролера . Отставив в сторону гитару, сотрудники тут же начинали спорить, отстаивая каждый свою версию или отметая чужие . Обста-новка вне служебного помещения, когда все были расслаблены, и каждый сидел или стоял где хотел и как хотел, придавали дополнительный стимул соз-наниям, которые барражировали на пике фантазии и романтики . Все они уже были профессионалами и находились на службе даже во сне .

А кражи продолжались с удивительной монотон-ностью . Менты не на шутку забеспокоились, когда была совершена кража у работницы бухгалтерии Рудоуправления – исчезли с квартиры на пятом эта-же золотые женские украшения . Но потерпевшие понесли не столько материальный ущерб, сколько моральный: незадолго до этого семью постигло не-счастье – утонул во время рыбалки на озере глава семьи . Осиротевшие мать и дочь, еще не полно-стью пережившие горечь потери любимого чело-века, столкнулись с еще не меньшей жестокостью людей – издевательством, насильственным вторже-нием в жилище, унижением достоинства .

При осмотре места происшествия никаких сле-

110

дов взлома обнаружено не было, но в последние минуты участковому удалось найти зацепочку – свисающий у балкона пятого этажа плетеный алю-миниевый трос, конец которого уходил под чердак . При осмотре чердака было обнаружено, что конец троса был накрепко привязан к балке . Вор спустил-ся с крыши на балкон, оттуда, через незакрытый на замок дверь проник в квартиру и совершил кражу . Все просто! Но надо быть профессионалом, чтобы рассчитать все это и иметь силу воли и крепкие нер- вы, чтобы спуститься с крыши пятого этажа на балкон, рискуя в любой момент быть замеченным людьми со двора, а главное, рискуя сорваться вниз . А это, если не смерть, то явная инвалидность .

Следующая репетиция сотрудников милиции уже не была похожа на встречу поклонников искус-ства . Все они обсуждали последнюю кражу, снова версии, но никакого позитива в деле сыска не про-яснялась . В оперативном плане они были слепы и глухи, никакие сведения и информации ни откуда не поступали . Чтобы влить в оперативную сеть но-вую свежую струю, Манур, как начальник подраз-деления, предложил участковым и инспектору уго-ловного розыска использовать подростков-гитари-стов . Но дотошный инспектор угрозыска, выпуск-

111

ник тоже Алма-Атинской средней школы милиции, категорически был против, так как, подростки - не-совершеннолетние, во-вторых, эти дела письменно оформляются на основе специальных секретных приказов . Манур резко осадил инспектора, мол, волков бояться – в лес не ходить! Не надо быть формалистами и бюрократами, а надо раскрывать кражи . Подростки были смышлеными и умными, и ему казалось, что, если их правильно сориенти-ровать на кражи, то они добудут нужные им опера-тивные информации . Ведь они такие вездесущие! Одним словом, начальник уговорил своих подчи-ненных и подтолкнул их на противоправное реше-ние – использовать несовершеннолетних в опера-тивной работе! Вот до чего может иногда довести сумбурный энтузиазм, когда спешно ставишь теле-гу перед лошадью! Главное раскрыть кражи, от-рапортовать наверх! А как этого достичь, не имеет значения . Подростки буквально загорелись детек-тивной идеей! Они задавали ментам уйму вопро-сов, и, как опытные сыщики допытывались у них: какие улики с места совершения краж они уже име-ют . Милиционеры, в свою очередь, дотошно посвя-щали их в результаты осмотра мест происшествий, на какие версии наталкивали эти результаты .

Но кражи не раскрывались . Сотрудники уже за-бросили репетицию и полностью включились в оперативную работу, так как не на шутку встре-вожились оперативной обстановкой, хотя не все кражи были ими зарегистрированы . По книге уче-та происшествий проходили только три кражи . По остальным потерпевшие заявления не давали, так как имущественные ущербы были небольшими .

Но кражи тоже вдруг прекратились . Побегав не-много по поселку, отобрав встречные заявления от потерпевших, инспектор угрозыска сумел все-таки отказать по этим фактам в возбуждении уголовного дела . А раз уголовного дела нет, то нет и преступ-ления! Нет нераскрытых дел – «висячек» . Показа-тели поселкового отделения милиции были нор-мальными! Все пришли к мнению, что случайно забрел в поселок гастролер, позабавился немного и

112

уехал . Ну, дай бог! Чтобы твои ноги больше на на-шей территории не появлялись! Они возобновили репетицию .

После первой репетиции – снова заявление о краже! Тут уже менты окончательно прекратили репетиции . Манур не на шутку рассердился на сво-их подчиненных и заявил: если в кратчайшее вре-мя кражи не будут раскрыты, то уберет из отделе-ния инспектора УР и участкового! Подростки тоже подключились к оперативной работе и буквально завалили оперативников информациями, представ-ляющие оперативный интерес . Но отработка этих сведении никаких результатов не давали, только напрасно время потеряли . Встревоженный проис-ходящим, Манур сам начал полный анализ всех последних краж, стоивших им столько нервов: по мелочам расписал все почерки, по минутам рас-чертил все происшествия . И, как результат скру-пулезной аналитической работы, вышел на един-ственную логично сотканную картину: все кражи совершались на следующий после репетиции день! Изумила строгость совпадении! Как будто, кто-то ехидно смеялся над ними: вот вам моя музыка на вчерашнюю вашу! Вот, вам, вашу мать!

Тут Манур стал замечать, что инспектор угро-зыска замкнулся в себе . Постоянно на оперативке сидел угрюмый, вопросов не задавал . Сам он тоже никаких версии не выдвигал, часто закрывался в своем кабинете, а когда уходил на отработку по-селка, никого не брал с собой и не говорил о сво-ем маршруте . Манура стали преследовать какие-то неприятные ощущения . И эти ощущения вывели его на еще более неприятную ступень в их взаи-моотношениях . У начальника возникло подозре-ние к оперу, к своему первому заместителю по оперативной работе! Это было против здравого смысла! Часто в мозгу Манура стали появляться эпизоды из прочитанных детективов, когда рядом с рыцарями чести бок о бок сотрудничали предате-ли, шпионы, оборотни . Он отгонял эти страшные мысли, но поведение его заместителя упорно шло на таран с его действиями: Манур вдруг отчетли-

113

во ощутил, что и опер подозревает его, своего на-чальника! А вот в чем подозревает – было за семью печатями самых потайных уголков прожженного опера . В отделении произошел полный психоло-гический раскол, что даже это стали ощущать на себе другие сотрудники . Они просто замкнулись в себе и не знали, перед кем откровенничать: перед начальником, или опером? Манур чувствовал, что в своих подозрениях заходит слишком далеко, но, передаваемое черт-те из каких глубин истории тай-ных служб сыска, камень недоверия не давала ему раскрыться откровением перед подчиненным . Вот до чего может довести с годами спрессованная в мозгу и душе чувство ревнивого искажения тайны оперативной деятельности! А любое подозрение, как болезнь нервной системы, обволакивается ми-ражом вымысла и воображения, усугубляя психо-логическое состояние подозревающего и углубляя это подозрение . Человек, не противостоящий чув-ству подозрения, идущий на его поводу, может по-терять чувство объективной реальности . Манур понял, что с ним случилось именно это . Поразмыс-лив над создавшейся ситуацией, он решил в откры-тую переговорить с опером . Но опер опередил его . После вечерней оперативки хмурый сыщик задер-жался и, когда закрылась дверь за последним вы-ходящим сотрудником, сел напротив начальника и, глядя прямо Мануру в глаза, сказал:

– Все же, Вы не решились на откровенность! Как начальник, Вы должны были сделать первый шаг!

Манур опешил от такой прямоты . Его сразили наповал ум, чутье, открытость и смелость своего подчиненного . Эти слова опер вонзил в него как шпагу! Манур понял, что оперативник эти дни му-чился теми же мыслями, что и он .

– Спасибо за откровенность! Прости, что под-крадывался к тебе со своей слизью подозрения!

– Вы просто устали! А, когда оперативник уста-ет, его способность спокойно мыслить иссякает и он ищет легкий версионный путь – своим воспа-ленным мозгом начинает подозревать кого угодно . Я не обижаюсь на Вас . Я же вижу вашу нагрузку . А

114

я, вот, сумел сгруппировать свой головной аппарат и отрабатывал один за другим реальные версии . И одна оказалась объективной – это наши пацаны-музыканты творят все дела!

– Не может быть?! – у Манура, наверное, от шо-кирующей версии челюсть отвисла, что опер пред-ложил:

– Выпейте воды . Вы аж, побледнели . Я так и знал! Вот почему я скрывал от вас свои отработки, боялся, что Вы помешаете .

– А чем ты закрепишь сказанное?– Познакомьтесь, – с этими словами оператив-

ник вытащил из коричневой затасканной потрепан-ной папки из кожзаменителя подшитый материал и с уверенным жестом положил его перед начальни-ком .

Манур молча начал знакомиться с материалом .– Я выйду? Если надо будет – вызовете .– Нет . Сиди!Начальник, бегло осмотрев материал, понял, что

оперативник раскрыл и профессионально закрепил все улики . Даже успел изъять кое-какие вещдоки!

– Когда ты успел! Почему мне не сообщил?– Боялся, что помешаете…, – оперативник смот-

рел на Манура с такой усмешкой, будто тот выпач-кался в дерьме и не знал теперь как отмыться .

– Вот, черт! Я, наверное, начинаю сдавать! Это мой прокол!

– Да, ну, Вы что! Я же сказал, просто устали . А, вспомните, как Вы буквально за считанные мину-ты раскрыли изнасилование, не вставая даже из-за обеденного стола! Это же просто легенда!

И тут Манур вспомнил тот случай, этот прекрас-ный пример аналитической способности оператив-ника создавать в своей голове мозговую картотеку учета криминальных элементов…

… Не успел тогда Манур сесть за ужин, как заз-венел телефон . Говорил дежурный офицер лейте-нант Козбев:

– Товарищ, майор! Изнасилование!– Что, потерпевшая сама заявила или просто зво-

нок?

115

– Она, вот, лично пришла . – Дайте ей трубку!Голос женщины в трубке слегка дрожала, но

она спокойно и обстоятельно пояснила, что рабо-тает техничкой на одном из цехов Рудоуправления . В конце уборки, когда в цеху никого не осталось, вошел молодой парень, среднего роста, плотного телосложения . Без всяких слов набросился на нее, повалил на опилки и изнасиловал . От шока женщи-на даже не смогла никого позвать на помощь – го-лос осел . Мгновенно в мозгу Манура высветился портрет потенциального подозреваемого:

–У него темные волосы и короткая стрижка?– Да .– На нем был зеленый свитер и синяя болоньевая

куртка?– Да .– А на ногах были сапоги?– Да .–Передайте трубку дежурному .– Слушаю, товарищ, майор!– Немедленно пригласите начальника паспорт-

ного стола!Через несколько минут в трубке послышался го-

лос начальника паспортного стола .– Слушаю!–Товарищ капитан, найдите фотографию Бук-

кенова (фамилия изменена), в числе других фото-графии предъявите на опознание потерпевшей . Все строго в рамках УПК, Вам не объяснять!

Бывший следователь, бывалый, опытный ак-куратный сотрудник – капитан Шалгимбаев Куат Абильдинович с полуслова понял начальника .

Через полчаса капитан позвонил начальнику до-мой и доложил, что потерпевшая опознала подозре-ваемого, все процессуальные действия закреплены должным образом .

Манур дал указание инспектору уголовного ро-зыска и участковому . Через пару часов они задер-жали подозреваемого, который от изумления, что так быстро его вычислили, дал полное признатель-ное показание…

116

–Это был блеск сыска! – оперативник смотрел на Манура с нескрываемым восхищением .– Да, то был особый случай! – Манур был благодарен свое-му оперу, что он так умело и тактично вывел его из неловкого для него положения . Просто психолог! – Спасибо тебе!

Манур по-мужски обнял своего подчиненного и прижал к груди, как родного брата .

А подростки-гитаристы, действительно, призна-лись во всех своих похождениях . Правда, отдела-лись они рассмотрением материалов в комиссии по делам несовершеннолетних и постановкой всех на профилактический учет . И «оркестр» тоже распал-ся .

Прошли годы . Все те подростки стали взрослы-ми, прошли армию, кто институт . Все сейчас ста-ли папами . Но Манур до сих пор не перестает по-ражаться их своеобразному мышлению, которые, как партизаны, вечерами забавляли оперативников гитарой, одновременно присутствуя при их «сове-щалке» и знакомясь с ходом розыска . А на следую-щий день шли на «дело» . И тут же чувством удов-летворения Манур вспоминает членов комиссии по делам несовершеннолетних поссовета во главе с председателем – Никишовой Светланой Сазонтов-ной, которые сумели отстоять этих ребятишек и переправить их мышление в нужное русло .

дорогА

Старый, двадцатилетней давности «Форд» несся по трассе со скоростью 140 км в час . Для Манура эта скорость была больше, чем лётной . Манур то-ропился с областного центра обратно в город уголь-щиков, где в реанимации лежал внук, достав через знакомых необходимую дефицитную сыворотку, он мчался назад . Зима была в разгаре, когда все води-тели с генералом Мороз находятся на «Вы» . Время давно перевалило за полдень и, неуклонно присе-дающее к горизонту диск солнца, уже не радовал, а, подавляя оптимизм, подспудно усиливал смутную тревогу . А тревога касалось одного – страх перед

117

усиливающим морозом, как бы машина не под-вела . Ситуация была почти экстремальной и, как человек, не раз в жизни сталкивавшийся с такой ситуацией, Манур давал волю мозгам, которые на-перегонки со стрелкой спидометра отщелкивали и прорабатывали вероятные осложнения этой ситуа-ции, где главным осложнением могла быть полом-ка автомашины . Манур – неплохой водила, но ник-чемный технарь . При поломках автомашины кроме открывания капота и закрывания его, сопровождая свои действия крепким матом, ума и знания его ни на что не хватало . Это в относительно теплое время года . А сейчас ситуация была особой – за стеклами трещал 30-градусный мороз, если не больше .

Вообще, добрая часть современных людей в жизни часто рискуют . Но это не оттого, что жизнь стала такой опасной – просто люди сами создают эти условия по своей беспечности, халатности, по-верхностного подхода к своей судьбе . Взять хотя бы отношение людей к технике, к этой самой ав-томашине . Рискуя жизнью, люди ездят на неис-правной технике, создавая угрозу жизни и здоро-вью окружающих людей, да и для себя лично . Не зная материальной части техники, не имея навыков для осуществления мало-мальского ремонта при случайных и несложных поломках, бросаются на автомашине в путь-дорогу в зимнюю стужу, как де-лает это сегодня Манур . Или же в теплый летний день на исправной автомашине развивают непо-зволительно высокую скорость и рискуют в любой момент превратиться в фарш среди груды искоре-женного металла…

…Что такое?! Автомашина резко потеряла звук, Манур мгновенно, автоматически нажал на педаль сцепления и перевел рычаг скоростей на нейтраль-ное положение . Автомашина неслась по инерции, и Манур, плавно нажимая на педаль тормоза, че-рез сотню метров остановил автомашину . Автома-шина полностью заглохла . Манур повернул ключ зажигания влево, затем вправо на завод . Двигатель молчал, будто отсоединили аккумулятор . Вышел из

118

машины, трасса встретила его раскаленным мороз-ным воздухом . Открыв капот, Манур убедился, что клеммы на аккумуляторах были на месте, потрогав их пальцами, ощутил их прочное соединение . От двигателя несло теплом, отчего не хотелось закры-вать капот, но, все же пришлось захлопнуть капот и сесть снова за руль . В салоне стало прохладно, от-чего похолодело в груди . Только тут, молнией уда-рило в голову жалящее сердце отрывочная череда мыслей: Поломка! Мороз! Внук! Кровь ударила в висок, и лоб Манура покрылся испариной . Да, – это был СТРАХ! В первую очередь страх шкурный – я могу замерзнуть на трассе! А потом уже: если я замерзну, то, что будет с внуком?! В панике Манур снова и снова поворачивал ключ зажигания, пыта-ясь завести автомашину, но все было тщетно . До наступления темноты оставалось не так уже много времени, и Манур вышел на трассу, опустил ушан-ки шапки, надел на руки перчатки . Со стороны об-ластного центра автомашин не было видно . Сразу пришла в голову мысль: сесть на любой транспорт, в любом направлении, если попасть обратно в об-ластной центр, то можно приехать в свой город на автобусе или на поезде . И, как бы прислушавшись к его решениям, впереди – со стороны встречной

119

полосы показались две автомашины . Они быстро приближались, и Мануру показалась, что перед-няя была похожа на джип . Он выбежал на другой край полотна дороги и начал махать рукой, давая понять, чтобы остановились . Но несущиеся на-встречу лимузины не сбавляли хода, наоборот, Мануру показалось, что они демонстративно при-бавили газу . Через несколько секунд две шикарные автомашины, обдав Манура снежным вихрем, про-неслись в сторону областного центра . Да! Времена другие! И нравы другие . Раньше в сознании людей работал Закон дороги! …Снова похолодело в груди . Тут Манур вспомнил о сыворотках и кинулся к ма-шине . В салоне уже было холодно, от его дыхания сразу запотело смотровое стекло . Манур вытащил из бардачка завернутые в салфетку две стеклянные бутылочки с сыворотками . Разорвав салфетку на две половины, аккуратно обмотав ими бутылочки, он рассовал их во внутренние карманы пиджака . Так они не замерзнут . Манур снова выбрался из машины . Мозг лихорадил! Он уже переключился на возможность пешего спасения, воистину пра-вильно сказано: спасение утопающих – дело самих утопающих! Впереди до ближайшего населенно-го пункта было километров 10-15 . По армейскому расчету это расстояние можно преодолеть марш-броском за час – час полтора . Больше ничего не оставалось делать…

Но фортуна улыбнулась Мануру . Да еще как! . . .Желто-розовый КамАЗ, как НЛО из других

планет, медленно тормозил, прижимаясь к правой бровке дороги . Манур даже не успел поднять руку для голосования . Он просто опешил, не поверил случившемуся и стоял, как вкопанный и таращил глаза на автомашину . Открылась дверца кабины со стороны трассы и на землю легко спрыгнул здо-ровенный детина . На ногах его были унты, лисья шапка с завязанными сверху ушанками была лихо сдвинута набок, что говорил о веселом нраве вла-дельца . Водитель с широкой улыбкой на еще более широком лице шел прямо к Мануру . Приблизив-

120

шись, он вытянул правую руку для приветствия, а левой – поддержал Манура за его правый локоть . От молодца повеяло спокойствием и уютом, что Мануру показалось, будто от расслабления, аж, ноги подкосились .

– Здравствуйте, здравствуйте! Я Вас сразу узнал! Что с машиной?

Манур, достав из кармана шубы ключ от маши-ны, молча протянул его водителю . Водитель еле втиснулся в салон «Форда», но его попытки за-вести автомашину не увенчались успехом . Он, не выходя из «Форда» спросил: трос есть? Только тут Манур вспомнил, что не заглядывал в багажник уже несколько дней . Но трос, точнее капроновый веревка-аркан наподобие троса у него в багажни-ке был . Водитель молча вылез из машины, подал свой КамАЗ задом к «Форду» и, достав из багаж-ника веревку-аркан соединил обе машины тросом, который не внушал Мануру никакого оптимизма . Почему-то казалось, что тросик этот порвется, и КамАЗ не заметив это, уедет дальше, унося с собой последнюю его надежду . Тревожные мысли Ману-ра перебил бас водителя:

–КамАЗ можете повести?– Конечно! Только покажите, как скорости вклю-

чать? – Как включать?! Просто! Надави на сцепление

и включай! Вы же начальник милиции! Как же Вы наказываете водителей, если сами ничего не знае-те? Залезайте в кабину за руль, – с этими словами водитель поднялся в кабину с пассажирской сторо-ны и преподал краткий курс включения передач .

Сам водитель сел в «Форд»:– Только предупреждаю, таким буксиром мы ко-

робку можем повредить, но больше нет выхода . Ки-лометров 12, надеюсь, выдержит .

Манур завел КамАЗ и на пониженной скорости начал трогаться . Одубевшие от холода ноги не слу-шались и не поддавались плавным движениям . Тем не менее, легкий толчок дал понять, что трос вклю-чился в работу . Сквозь смутное чувство радости и эйфории в сознание робко стучались вопросы: кто

121

он такой, откуда меня знает? Но не это было глав-ное . Стабильно обдающее с панели теплый воздух быстро обогрел Манура .

Через полчаса они добрались до ближайшего по-селка, откуда был сам водитель .

– Зайдите в дом, чайком побалуемся, а может, еще чем покрепче!– улыбка красила этого богаты-ря .

– Нет, что Вы! Мне срочно нужно в город . Внук в больнице . Если можно, поскорее бы починить «Форд» .

– Поскорее тапочки можно починить . А это тех-ника, да еще не русская каприза!– с этими словами водитель отцепил трос от КамАЗа и скомандовал:

– Садитесь!Манур интуитивно понял: он хочет на своей ма-

шине отвезти его в город . Это выход! А о судьбе «Форда» обсудим по дороге . Манур рывком под-нялся в кабину КамАЗа, машина резво тронулась с места и через несколько минут она мерно неслась по трассе .

В кабине было жарко, и Манур снял шапку . Во-дитель, продолжая улыбаться, все смотрел на Ма-нура:

– А Вы почти не изменились!Манура уже начала злить эта загадочная улыб-

ка и эти признания в знакомстве . Он его почти не знал . Совершенно незнакомый ему человек . И тут Манур подумал, может он его путает с кем . Манур решил играть в молчанку, пока не разгадает хотя бы приблизительный образ неожиданного знакомого . Но, ведь, он сказал, что Манур начальник милиции . Значит, это связано с прежней работой Манура . Но, ничего, связывающего с этим человеком, Ма-нур так и не вспомнил .

– Вы еще работаете или на пенсии?– Да, в отставке .– Наверное, полковник!– Да . . – Манур тут же покраснел, что наврал,

благо в кабине было темно и водитель не заметил этого . Но, тут он чуть не расхохотался, представив строгое лицо супруги, которая не терпела фальши,

122

зазнайства, как будто она съязвила: а почему сразу не генерал?

– А тогда Вы были капитаном . Тогда было лето, Вы были в милицейской форме, но Ваше лицо я за-помнил на всю жизнь!

«Ну, где же я его видел? При каких обстоятель-ствах с ним встречался? Вот будет позорно, если несправедливо поступил с ним!» Манур уже ут-вердился в мысли, что он был у него «на ковре» . Но при каких обстоятельствах?! На нарушителя он не похож . Степенный, порядочный . О таких говорят: правильный человек, твердо держится на земле .

– Если бы Вы меня тогда посадили, то судьба моя, наверное, сломалась . Ведь те ребята, которые повезли меня на кражу мотоцикла, позже все-таки сели . Некоторые и по сей день продолжают игру в разбойников . А ведь тогда я был совсем маленький, ничего не понимал…

Тут Манур вздрогнул! Как будто открылся пред ним занавес из облаков времени, и яркая вспышка памяти бросила его в прошлые милицейские буд-ни…

– Что не ешь? Уже девятый час, наверное, про-голодался?

Вопрос жены вывел Манура из раздумья .– Жанна, заверни что-нибудь перекусить, там, у

нас задержанный – несовершеннолетний сидит .– Что потащишься в милицию со свертком? Что

люди скажут? Да тебя свои же сотрудники завтра на смех поднимут! – но супруга осеклась, встретив-шись с твердым взглядом мужа . Молча завернув в салфетку пару кусочка мяса, хлеба и еще чего-то, положила в спортивную сумку . Взяв сумку, Манур пошел в отделение .

… Еще вечером, уходя домой, как принято, за-шел в дежурную часть, где за клеткой обычно шу-мели и матерились задержанные: пьянчуги, дебо-ширы, хулиганы . Но в этот раз в дежурной части было тихо . Пожилой и располневший старший сержант дремал в старом деревянном кресле, что не заметил, как начальник вошел в дежурку . За клеткой, как будто никого не было, но раздавалось

123

какое-то сопение или всхлип . Манур нагнулся и увидел мальчика лет четырнадцати, который сидел, прижавшись в углу .

– Что за ребенок?– Это бандит, а не ребенок! Кража со взломом!

Участковый посадил, – сержант это высказал с та-ким тоном, что можно было понять: Вы целыми днями сидите в кабинете, болтаете по телефону, а мы здесь ведем борьбу с преступностью!

– А где материалы?– А откуда я знаю!? Спросите у участкового или

инспектора УР .Манур краешком глаза уловил, как мальчик под-

нялся и, подтягиваясь к верхней планке решетки, подставлял ушки к решетке, чтобы получше слы-шать . И в этом тихом, робком стремлении это-го маленького создания к проснувшейся вдруг в его душе надежде, Манур физически ощутил его желание: желание быть услышанным, понятым и прощенным! И на его нежную душонку, эта метал-лическая решетка, покрашенная в легкий светло-голубой цвет, давила как черный чугунный свод .

Манур со слов дежурного ознакомился с фабу-лой происшествия: несколько несовершеннолет-них взломав гараж, пытались угнать мотоцикл . Но, увидев их, сосед владельца мотоцикла предотвра-тил кражу, и ему удалось поймать одного из них . Сообщил в милицию, и приехавшие сотрудники поместили мальчика в «аквариум» .

Шагая домой в «Шанхай», Манур нервничал, клеймя свое бессилие как начальника, что до сих пор не может навести порядок в дежурной комнате, ибо по инерции (или традиции?) сотрудники про-должали помещать за клетку в дежурной комнате любого задержанного без надлежащего оформле-ния своих действий . Главное закрыть! Потом раз-берутся! Материалы можно после собрать (или сфабриковать?!) Вот действительно: был бы чело-век – статья найдется!

… И теперь Манур шел к этому «задержанному» с «передачей» .

Зайдя в дежурную комнату, Манур подчеркнуто

124

с дежурным не стал вести разговор, просто кивком головы поприветствовал двоих дружинников и ми-лиционеров ОВО, которые весело хохотали после очередного анекдота . Начальник, молча открыл дверцу клетки, вывел всхлипывающего мальчика и повел к себе в кабинет . В кабинете раскрыл сум-ку и, постелив газету на стол, положил содержимое перед мальчонком . Мальчик сразу все понял и без приглашения бросился есть .

Манур сидел в своем кресле и решал дилемму: оставление на ночь мальчика в дежурной комнате без соответствующих материалов, значит, без вся-ких основании – нарушение закона; отпустить про-сто так, после совершения ими правонарушения – тоже нарушение .

Мальчик закончил есть и начал потихоньку икать . Манур дал ему из графина воду .

– Ну, не бойся ничего . Только расскажи мне все подробно, ничего не скрывай и неправду не говори . Понял?

Мальчик вяло кивнул головой . И начал расска-зывать . Почему-то Мануру вспомнился сирота из к/ф Сергея Бондарчука «Судьба человека»…

Похождения юнцов иначе, как выходку любой шпаны, воспринимать было трудно . Ну, никак на действия организованных преступников, их посту-пок не смахивал . Сбежали из дома в поисках при-

125

ключении из поселка, расположенного недалеко от областного центра . Решили в Майкаине угнать мо-тоцикл, доехать до Джасыбая и спрятать его там . Несколько дней отдохнуть и по пути оставить мо-тоцикл около заправки . Прямо как в кино «Бере-гись, автомобиля!» И даже не думают, что на трас-се их остановит первый милиционер, не говоря о работниках ГАИ . Одно ребячество! Начальнику все было ясно . Вот, только с позиции УПК, конеч-но, были загвоздки . Но перед ним был живой чело-век, причем несовершеннолетний!

Манур взял мальчика с собой и на дежурной ав-томашине поехал к владельцу мотоцикла . Уважа-емый горняк после ужина занимался хозяйством . Увидев их, подошел к начальнику милиции, поздо-ровался, и смеясь, повернулся к мальчику:

– Что, разбойники, попались!? Да, отпусти их, начальник! Все мы были такими . Мотоцикл цел и невредим, только замок от гаража поломали . Ну, он уже старый, весь ржавый . Так, что, никаких пре-тензии не имею .

Все сошлось . Манур и рассчитывал на доброту горняцкого сердца, отчего стало легко в груди и ве-село в душе .

– Давай, хозяин, черкани заявление, что у тебя все в порядке и никаких претензии по поводу мото-цикла ни к кому не имеешь .

Через несколько минут процедура «помилова-ния» была закончена, а еще через полчаса милици-онер охраны посадил мальчика на попутный транс-порт и отправил его домой .

…Вот как обернулась к Мануру его собствен-ная доброта и понимание! Подросток навсегда за-печатлел в своем мозгу образ своего «спасителя», поэтому он и узнал его на дороге . И тут из глубин памяти проснулась древняя притча:

«Богатый юноша, живший во времена Иисуса, влюбился в случайно встретившуюся ему на пути девушку и женился на ней . У девушки не было од-ной кисти, и она стыдилась юноши . Бог услышал ее молитву и восстановил ей руку . Когда супруги вернулись домой, однажды за обедом они услыша-

126

ли голос дервиша . Жена взяла два куска хлеба и хо-тела дать их нищему, но муж ей не разрешил . Она подумала, что он скупой, и заплакала . Но он сказал: «Этого мало, дай ему полную тарелку» . Она взгля-нула на нищего и увидела, что это ее первый муж, из скупости ставший нищим . Тогда она рассказала юноше свою историю . Её первый муж был чрезвы-чайно скуп . Однажды, когда его не было дома, она дала нищему курицу, в которую спрятала дорогое кольцо . Вернувшись, муж очень разгневался, раз-велся с ней и изгнал из города, отрубив ей кисть . Тут юноша заплакал и сказал, что этим нищим был он, – золотое кольцо дало ему богатство» .

… – Вспомнил! Вспомнил! Я только что вспом-нил все подробно! Уже столько воды утекло! Я рад за тебя, дорогой! И, спасибо, тебе!

– Да это Вам, спасибо! . . . Ха-ха-ха! Спасибо! Спасибо, что не сломали мне судьбу! . . .

– Ха-ха-ха! Браток! Тебе спасибо! Ты меня бук-вально сегодня спас! И не только меня . .! Ты . . Ты…

…И в этом дуэте обоюдного восхваления, в этой симфонии счастья и радости, в этом лучистом море Доброты, которая швыряла свои золотистые брыз-ги через стекло автомашины в морозную темень, Манур, осоловев от тепла кабины, впал в усталый, счастливый сон…

10 руБлей…

…В Доме культуры поселка предновогодние ме-роприятия были в разгаре . Заканчивался 1981 год . Горняки Комбината, весь трудовой коллектив по-селка, с присущей всем советским людям открыто-стью, радостью и оптимизмом, готовились к встре-че Нового года . Уже прошли в трудовых коллекти-вах собрания, которые подвели итоги года . Руко-водство, Партком и Профком комбината совместно с поселковым Советом провели торжественные со-брания в Доме культуры, где награждались грамо-тами и премировались денежными премиями луч-шие работники и специалисты комбината, педагоги

127

и врачи поселка . В те времена такие торжественные собрания, обязательно завершающиеся концертом художественной самодеятельности, проводились в преддверии праздников 1 мая, 7 ноября, Нового года, а также Дня металлургов . Эти мероприятия благотворно влияли на самочувствие многотысяч-ного коллектива поселка, как бы, волшебной па-лочкой снимали накопившиеся от праздника до праздника стресс будничных трудовых дней .

В один из тех декабрьских вечеров в Доме Куль-туры проходил очередной бал-карнавал . Как обыч-но, личный состав отделения милиции в пред-праздничные и праздничные дни находились «на казарменном положении», то есть все сотрудники сутками несли службу по охране общественного порядка, отлучаясь домой только для приема пищи и для короткого сна . Такие меры предпринимались из-за малочисленности сотрудников и в целях по-вышения их готовности для оперативного реагиро-вания на любые происшествия .

Время уже перевалило за полночь, дежурный по отделению сообщил, что молодежь расходится с бала-карнавала без особых эксцессов и наруше-ний общественного порядка . Манур засобирался домой, когда в кабинет зашел инспектор уголовно-го розыска и заплаканная женщина с дочерью 7-и лет . За ними маячил дежурный . Оперативник в двух словах пояснил, что женщина работает гарде-робщицей в Доме культуры, и не смогла уследить, когда толпа подвыпившей молодежи ринулась в гардероб за верхней одеждой . Кто протискивался к вешалкам сам, другие, расталкивая окружающих, совали ей номерки . И, когда через полчаса, толпа почти рассосалась, оказалось, что у одного парня исчезли ондатровая шапка и шуба - дубленка . Мо-лодая женщина – мать-одиночка, работала недавно, как только приехала из России .

– Пожалуйста, умоляю Вас, найдите шубу и шапку! У меня сейчас денег нет, даже квартиру еще не получила, проживаю у знакомых с дочкой, – почему-то слезы на глазах женщины еще больше подчеркивали красоту этих голубых глаз .

128

– Успокойтесь! Все образумится, – главное надо было успокоить женщину, хотя Манур интуитив-но чувствовал, что эта кража – чистая «висячка», почти, что искать иголку в стоге сена . Грабеж легче раскрыть, чем такую кражу, совершенную в много-людном месте, используя суматоху .

– Вы ничего подозрительного не заметили?– Нет . Да, там голова кругом пошла! Такая толпа!

Даже ваших милиционеров оттеснили за барьер .– Хорошо . Вы, идите домой, уже поздно, ре-

бенку надо спать, – и, обернувшись, к дежурному распорядился: – Отвезите их домой, и, заодно, на дежурной машине подбросьте до дома и потерпев-шего, не пойдет же он ночью домой раздетым .

Когда все ушли, Манур спросил у своего главно-го помощника:

–Найдешь?– Честно сказать, не уверен! Может, шуба с

шапкой уже в городе, окраиной которого мы уже стали . Начну с утра, но не знаю, что получится . Манур с пониманием смотрел на своего подчинен-ного . Он уже неделю работал круглосуточно, а про-шлой ночью смог вздремнуть пару часов на старом диване в своем кабинете . Манур это знал со слов дежурных . Но у ментов, какой-то свой дурацкий порядок – никогда не хвалить подчиненных . Такая показная, деланная суровость, наверное, демон-стрировалась с целью не дать расслабляться со-трудникам .

– Ладно, иди, отдохни . Утро вечера мудренее…Оперативник ушел . Манур стоял в своем слу-

жебном кабинете у темного окна, за которым, наки-нув на себя ярко-звездную шаль, висела тихая зим-няя предновогодняя ночь . Он смотрел на звезды, и легкая грусть обволакивала грудь . За несколько лет службы, Манур так и не смог привыкнуть к нарас-тающей массовой эйфории предпраздничных дней, когда все кругом расслаблялись и веселились . Это было тягостно чувствовать, если принимать во вни-мание, что лет 15 назад ты сам был разнузданным студентом и, приезжая в поселок на праздники, вместе с друзьями устраивали на улицах, в ДК и

129

ресторане настоящие оргии . И роль Манура в этих кутежах была не последней, так как с его рук почти никогда не сходила гитара . Бывали и стычки среди молодежи . Бывало, что и залетали в поселковую милицию . А сегодня хулиганистый, вчерашний юнец, стоял на страже общественного порядка по-селка, охраняя покой трудящихся . Кстати, то, что они были в юности хулиганистыми, часто забав-лялись вином и дрались, впоследствии помогало Мануру в милицейской работе, в основном в про-филактике правонарушении, в перевоспитании тех же хулиганов, «бакланов» . Дело в том, что Ману-ру были понятны их поступки и, работая с ними в режиме профилактики, он тонко чувствовал их психологию, мотивы их поступков, что позволяло ему умело и своевременно отсекать их от тех на-правлении, которые вели к криминалу . На хулигана не надо давить, а надо играть на их чисто мужских чувствах . Не надо их воспитывать на глазах толпы, где они лидируют . Просто надо один на один, с гла-зу на глаз разъяснить парню, что такое настоящее мужество, а что – простая дешевая бравада, что такое настоящая смелость, а что – подлость . Если бы Манур за все время своей милицейской службы придерживался бы только карательного уклона, то сломал бы немало судеб, и поселок бы превратил-ся в рассадник рецидивной преступности . Потому что, отбывшие срок, едут обратно домой и часто, не с далеко лучшими впечатлениями и навыками . И всю эту братву, постоянно кучкующуюся, раз-бирающуюся, дерущуюся, ненавидящую «ментов» и дружинников надо было не «карать и сажать», а целесообразнее было проводить среди них кропот-ливую индивидуальную работу, потихоньку и по-степенно переманивать их в спорт, в ОКОД и так далее .

Как не вспомнить здесь великое своей просто-той стихотворение актера Валентина Гафта «Хули-ганы»:

Мамаша, успокойтесь, он не хулиган,Он не пристанет к вам на полустанке,

130

В войну Малахов помните курган?С гранатами такие шли под танки .Такие строили дороги и мосты,Каналы рыли, шахты и траншеи .Всегда в грязи, но души их чисты,Навеки жилы напряглись на шее .Что за манера – сразу за наган,Что за привычка – сразу на колени .Ушел из жизни Маяковский хулиган,Ушел из жизни хулиган Есенин .Чтоб мы не унижались за гроши,Чтоб мы не жили, мать, по идиотски,Ушел из жизни хулиган Шукшин,Ушел из жизни хулиган Высоцкий .Мы живы, а они ушли туда,Взяв на себя все боли наши, раны…Горит на небе новая Звезда,Ее зажгли, конечно, хулиганы . И, как бы ни было трудно, все же ответственная

служба, особенно в праздничные дни, эти бессон-ные бдения порядка в поселке ощутимо возвышали Манура в своих же глазах, перед собственной сове-стью . Он даже вывел свою формулировку Счастья – это твоя Великая Совесть перед чаяниями народа и Великая Ответственность перед этой Совестью . Часто, возвращаясь домой в предрассветные су-мерки, по безлюдным улицам поселка, после рас-крытия преступления, или просто после очередных оперативных мероприятий, когда население посел-ка пребывало в глубоком безмятежном сне, Манур, под звуки собственных шагов, ловил себя на возвы-шенной волне благородного чувства, что ты чест-но выполняешь свой долг и оправдываешь доверие народа . И еще . Насчет опасности профессии . Да, милиционер – это не работник райсобеса: вал нега-тивной ауры, исходящей от антиобщественных эле-ментов, просто кромсают нервы сотрудника мили-ции . Взять, хотя бы один выезд на место происше-ствия, когда ты глубокой ночью, прервав сладкий сон на белоснежной простыне, через несколько ми-

131

нут копошишься у кровяного месива, осматривая труп… Но опасные для жизни ситуации возника-ют не часто, хоть и неожиданно . Проанализировав количество несчастных случаев по стране за опре-деленный период (из газет и теленовостей), Манур пришел к выводу, что профессия милиционера не самая опасная – на первое место он бы вывел про-фессию шахтеров и ряд других мирных, но техни-ческих профессии . И в жизни часто бывает так, что в лучах славы подвига одного милиционера-героя всегда пытаются окунуться тысячи бездельников-милиционеров .

А, вообще, характер человека формируется и бе-рет начало из чистых истоков . Название ему – дет-ство . Именно друзья детства – это, то единственное общество ангелов на земле . Здесь все искренно, все чисто, когда любой укус, любой толчок проходит бесследно, безобидно, зато детская душа густо за-растает благородством и состраданием, когда он вытаскивает занозу из босых ног друга . Это потом, кто-то споткнувшись о порог златорусла, гоняясь за богатством, превращается в беса, а кто-то до старости не теряет свое скромное одеяние ангела и остается почитаемым в обществе .

Пребывая в таком лирическом раздумье, Манур подошел к столу, сел в кресло и не знал, раздеться снова или идти домой . Так просидел минут пять . Что делать? Кого он в ночь будет искать? И, вдруг, пришла в голову дерзкая, но не очень чистоплот-ная мысль . Манур вышел из здания милиции, сел на дежурную машину и поехал по знакомому адре-су . Не доехав, за квартал оставил машину с водите-лем, и постучался в окно одного из домов . Старый знакомый еще не спал, хотя был слегка выпившим . Манур вкратце рассказал ему о случившемся, и попросил его помощи в розыске вещей . Подумав, рецидивист, цокнул языком и произнес:

– Хорошо . Долг платежом красен . Отработаю я тебе свой должок . Только, начальник, никаких писулек . Я свои действия припорошу какой-либо лапшой, но дельца я не выдам . О нем знать тебе не стоит . Договорились?

132

–Договорились!–Манур уехал домой . Было уже третий час ночи .Утром в 8 .15 Манур был на работе . В начале

десятого звонок: – Начальник, забирай шмотки!Через пол часа, шуба с шапкой уже находились

в кабинете начальника . Вызванная в кабинет, женщина сияла от радости:– Большое, Вам, спасибо! Не знаю, как Вас от-

благодарить! – с этими словами женщина подошла к Мануру, и начала совать в его нагрудной карман форменной рубашки деньги – красную 10 рубле-вую купюру . От неожиданности Манур вспотел . Схватив руку женщины, в которой она держала деньги, он произнес:

– Прекратите! Это же наша работа!–Да, не стесняйтесь, Вы, я же от чистого сердца,

– женщина все пыталась всучить ему эти 10 рублей .–А ну, прекратите! Не то я привлеку Вас к ответ-

ственности за дачу взятки! – голос Манура прозву-чал резко и громко, обе свои руки он отводил назад, как будто боялся их запачкать чем-то .

Тут женщина отступила .– Хорошо . Извините! Спасибо, Вам, за все!Медленно повернувшись, женщина вышла из ка-

бинета . Вызвав оперативника, Манур распорядил-ся, чтобы он под расписку выдал вещи владельцу .

…Прошло несколько лет . На одном из заседаний Координационного Совета по профилактике право-нарушении, Мануру необходимо было выступить с докладом о соблюдении законности сотрудниками милиции, о долге и чести работников правоохра-нительных органов . Доклад его получился пламен-ным, эмоциональным! Вообще по натуре Манур неисправимый романтик . Он действительно верил в Коммунизм! Он действительно считал, что все коммунисты – это элита чистоты, что все сотруд-ники уголовного розыска – самоотверженные бес-сребреники . Даже в свои 65 лет, когда он поет под гитару песни Пахмутовой, он возносится над на-стоящим и переносится в романтическую юность, что аж, нос щекотит «запах тайги», уши ласкает

133

«смех берез», а иногда он «швыряеет камушки с крутого бережка далекого пролива Лаперуза…» .

Когда Манур закончил свой доклад и обратился к присутствующим, имеются ли к нему вопросы, то увидел среди членов Координационного Сове-та ту самую женщину-гардеробщицу, которая уже занимала должность заместителя Председателя профкома Рудоуправления . В советское время та-кие явления были нормой: вчера доярка – сегодня председатель, вчера сталевар – сегодня партком . Их взгляды встретились . В ее глазах Манур увидел полное горячее одобрение и искреннюю поддерж-ку . И тут он вспомнил те 10 рублей . И подумал, а, если бы он тогда поддавшись слабости, взял бы эти 10 рублей? Не такая уж большая сумма, но, всё же, взятка . Какими глазами сейчас он бы смотрел на нее, да и посмел бы смотреть? А что бы она поду-мала? «Ври, начальник! Знаем мы Вас . Нет у Вас никакой чести и совести!» – вот, что бы она поду-мала .

И Мануру стало так легко и хорошо, такая из-нутри поднялась светлая волна благодарности и признательности к самому себе, что он мысленно был на седьмом небе! От гордости за себя, оттого, что слова его, слава Богу, не расходятся с его по-ступками! И в этот самый миг душевного подъема, он, наверное, избавился от десятков очагов потен-циальных болезней, которые обычно сопутствуют человеку . И это было гораздо выгоднее, чем те 10 рублей…

134

АрМАн еткен АзАттықтың Ақ тАңы!

Бабасы – сақ, бабасы – Ғұн, Күлтегін,Жаужүректі, жылқы мінез жұрт едім .Қойдай ығып, қалтыраған шағымдыҚарт-уақыт шапаныңмен бүркедің .

Сар даламды мекен еткен көшпелі ел,Халық емес дұшпанына дес берер .Мейірімін төккен жерге гүл өніп,Қақаған қыс қаһарынан сескенер .

Сабақтасқан алма-кезек текті жұрт,Ерлік даңқын тасқа қашап жеткізіп .Кешегісін келешегі жалғағанТағдыр-қайшы ара қылын кетті үзіп .

Жүрдім талай жанарымды жуып мұң,Уақыт-емші ұмыттырдың, ұмыттым .Жүрегімде тамырларын таратыпБәйтерегі бас көтерді үміттің .

Бекзат Смағұлов

«Ұлттық рухыМ – қАлқАныМ, нАйзА тіліМ»

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік

университетінің 4 курс студенті

Студент дәптері

135

Қазақ күткен азаттықпен атып таң,Түсі – мейір, сәулелері бақыттан .Тілсіз кеткен бабасының баласыСыбағасын алып жатыр уақыттан .

Тәуелсіздік , азаттықта еркін ел,Иелігім – алып дархан жер түгел .Өз тұрағым, қазығым бар қадаған,Жұрт емеспін панасыз боп тентірер .

Қалқасында қанатының Самұрық,Тыныштықтың бөз көрпесін жамылып .Қанша құздан ақтабан боп төрінеАсан-Қазақ жетті, міне, талығып .

Жеттің, міне, Асан-Қазақ асылым,Алшысынан түсті бүгін асығың,Алтын күнді қанатыңа қондырғанМынау менің ғасырым!

Ұлттық рух

Тән жылуы жүректей патшалықта,Билеушісі сорайып жатқан ықта,Жалғыз ұлтшыл бөтенсіп күй кешедіҚұндылықсыз, мүсәпір жат халықта .

Тәңір басқан мөрі бар маңдайында,Тәтті үміттің дәмі бар таңдайында,Хал жайында жаны – құл, тәні – ауруСалды ғой сол, мені де сан уайымға .

Сүйектес қандасым бар жат саналы,Көкейтесті ойлары – ақша, наны,Ұлттың жаны емес қой жұрттың қамыҚоғами игілік бұл жақшадағы .

136

Дүрдараздық билеген заманда бұл,Уақыт қыстап, таппайды адам дамыл .Туған жерін сатып та жібередіАйыр тілді, қу жылан пара алған ұл .

Ұлттық рухым – қалқаным, найза тілім,Тот басқан қалып жатыр жайда тыным .Қажет етем қаруды қоймадағыЗар болғандай сәулелі айға түнім .

Ұлт пен рух – тумасынан егіз ұғым,Қос тірегі адамзат негізінің .Кіндіктен ажыраған қаңбақ тірлікБұлдайды кештім деген не қызығын .

Тірлік кешпей сұрықсыз, самарқау бір,Тұрған шақта демеу боп сан арқау кіл .Бір күндері ашуын ақтаратынҰлттық рух ұйқыдағы жанартау-дүр .

137

елБАсы

Ғасырда көтерілген намыс тудай,Алаштың бағы жанбас арыс тумай.

Арналса ұлықтаған ұлтқа арманы,Ол азамат ісінің құпталғаны .Тегіне тартып туса тегін емесБіз білетін қазақтың Нұрсұлтаны .

Көңілге сәуле құяр сарай нұры,Елбасы – ел тірегі, ел айбыны .Кемері шалқып жатқан ҚазақстанМұхиттың аласұрған көк айдыны .

Көрдің де басшылықтың белестерін,Бұл кешегі Бұқарлармен теңескенің .Кемеңгерлігің емес пе кемел ойлыЕлбасы боп ел жайын көтергенің .

Аршында шығар, қазақ, үніңді асқақ,Кім сені тоқтатады бүгін жасқап?!Еліміз еңселі ғой бүгін, міне,Айбынды Нұрсұлтандай ұлың бастап!

Ақбөпе Марат

«жАстАры жАнып тҰрғАн жАлын еліМ»

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік

университетінің 1 курс студенті

138

Отырсақ өзге жұрттан аса қарап,Қонғаны бақ пен дәулет қоса қабат .Ерлігі Елбасының жарқырап тұр,Бұлт қалай күннің көзін тасаламақ?!

Көрмедім ұлы көшті басқа мұндай,Бүгінгі батырлықтың дастанындай .Келеді тәуекелдің тауын асып,Асқардан бабалардың асқанындай .

Жолының дәлелдеді туралығын,Тарихтың толғағынан туған ұлың .Ардақтап, асылыңды аялай біл,Астынан су жүгіртпей сырмағының .

Елбасы – арқа тірек, алтын діңгек,Алыптың халқы ғана нарқын білмек .Қарғаның қарқылдайтын әдеті ғой,Қыранның аспандағы даңқын күндеп .

Құдайым бәрін бермес сұрағанның,Бақытын мыңға балар бір адамның .Ішінде сайыпқыран көсемдердіңШоқтығы шоқ жұлдыздай Нұр-ағамның!

Ғаламның тыныштығын бұзған қайғы,Қасірет кеңістікті сызғылайды .Алайда, Европа, Азияны Жалғаған алтын көпір мызғымайды!

Тіл көзден аман қылсын Тәңір оны,Бесік боп берекеге қалың елі .Арқасы ерендік пен кемелдіктің,Тынысы бостандықтың кеңігені!

Түтінің қай қашанда түзу ұшсын,Мәңгілік маздай түссін жаққан отың .Туыңда Алтын күнді арқалаған Қыранның жеңістерге қақ қанатын!

139

респуБликАМ – МӘрт АнАМ

Республикам – арай тұнған күн шуақ,Кең төсінде – ырыс, бақыт, ынтымақ .Келелі іске, кең өріске ұмтылып,Жаңаруға таба білдің тың қуат .

Республикам – мейір толы мәрт ана,Тосқауылды бұзып өттің қаншама?! Қазыналы ұлан байтақ өлкегеБүкіл ғалам көз тігеді тамсана .

Заманамен бірге түлеп жаңғырған,Жеңістерің жатты есінен тандырған .Дос дегенде жайып аппақ дастархан,Құшағыңды тостың оның алдынан .

Жігеріңді мұқата алмай сан сынақ,Жүздің өрге намысыңды қамшылап .Тарихымның жаздың жаңа беттерін,Көне ғасыр қатпарларын аршып ап .

Бодандықтың тас бұғауы түскелі,Арқаланып, ел еңсесін тіктеді .Қазағымның талай ғасыр зарығып,Тәуелсіздік шуағы еді күткені .

Топырағыңмен тамырласып кіндігім,Қуаныштан жүрек толқып тұр бүгін .Нығайтамын елдігімнің тұғырын,Берік ұстап Тәуелсіздік тізгінін .

Ұқсатамын топтан озған саңлаққа,Мақтанышың – ұл-қыздарың марқасқа .Ортасынан елу елдің еңселіТалпынасың ойып орын алмаққа .

Шежіресін шертсе күй ғып көне жер,Ертеңіне, өркеніне сене бер .Дүниені дүбірімен таңдантқан, Міне, осындай Қазақстан деген ел .

140

қАзАқтың жері

Шеті мен шегі қанатын құстың талдырып,Төсінде өткен аласапыран сан бүлік .Кірпік ілместен өтіпті аттың үстінде,Қорғапты жерін бабамыз таңды таңға ұрып .

Қазақтың жері – қазбауыр бұлттар қалқыған,Жұмақтың төрі, жусанның иісі аңқыған .Найзаның ұшы, білектің күші жерді ұстап,Ғасырлар бойы жалғасқан баба салтынан .

Болса да жер кең күпінбей өткен төсті ұрып,Төрткүл әлемнің төртбұрышын түгел көш қылып .Тұран ойпатын жайлаған ержүрек елдің,Тұлпарларының дүбірі тұрған естіліп .

Қағынған қалмақ сойқанға тап боп, арандап,Жастанып жауын көз жұмған екен кәрі аруақ .Қан төккен бабам көк туым желбіресін депҚазақтың жері – қастерлі, мәңгі маған бақ!

сӘлеМ, ххі ғАсыр!

Міне, тағы өткердік бір ғасырды,Артқа тастап белесті жиырма асуды .Сәлем, жиырма бірінші алтын ғасыр,Сеніменен жөн көрдім сырласуды .

Өтті жылдар, кезеңдер сағындырған,Өтті алапат бұлттардай сабылдырған .Мыңжылдықты бастасақ тайпа болып,Бүгінде елміз ғарышты бағындырған .

Үйсін, Алаш, түркі тіл, қалың елім – Бақытым, шыққан күнім, таңым менің .Бір Алладан басқаға бас имегенЖастары жанып тұрған жалын елім .

141

Жылдар жылжып өтеді қарайласып,Күнім нұрлы, аспаным арайлы, ашық .Екі мыңды атқарып, енді үшіншіМыңжылдыққа келеміз қадам басып .

Өтер уақыт кезеңмен зырылдаған,«Бақыттысың» дейді өмір бүгін маған .Сәлем, ғасыр, құт болсын мыңжылдығың,Қарсы алсын елім әрбір күніңді аман!

қАзАқ БолсАң...

Қазақсың ба? Қазақ болсаң тыңда бір,Қағайын деп отырғам жоқ тың дабыл .Аршын қанат қырандарды көріп пе ең?Ұшатұғын қомақтанып шыңға кіл .

Қазақсың ба?Қазақ болсаң тік қара,Әлді екен деп әлдекімді ықтама .Қазақтың өз дәстүрі бар, тілі бар,Ол – құдірет, оны төмен ұстама .

Қазақсың ба?Қазақ болу – міндетің!Қалмау керек ешқашан да тіл жетім .Қазақтығың отбасынан басталып,Қазақы боп тұру керек келбетің .

Өз тілінде еркін сөйлей алмаса,Мен қазақпын деудің өзі далбаса .Өзің қазақ болғаныңнан не пайда,Үй-жараның түгел қазақ болмаса?!

Қазақ болсаң – болу керек шын қазақ,Қазақ халқы қаһарман ғой шын ғажап .Ана тілін, ата салтын білмесе,Бір қазаққа татымайды мың қазақ!

142

Қазақсың ба?Қазақ болсаң, таза бол,Таза қазақ болмағандар – мазақ ол .Қазақпын деп қазақ атын қорлама,Бір бетіңе қазар болсаң азап-ор .

Таза қазақ болсаң мақұл жіктеме,Бірлігімен қазақ талай шықты өрге .Кешегі өткен үш алып би кезіндеБұл қазағым айналған-тын мықты елге .

Айналайын,қазағым-ау, қазағым,Өз қаныңды қорлағаның таза мұң .Әр төбеге жеке шығам деп жүріп,Бір күн соның тартып қалма азабын!

жАн АнАМ

Төрт гүлің бар құшағыңда, төрт тілек,Төрт тұғырың, болат берік төрт тірек .Жазғы күннің ми қайнатар отынан,Ана, сенің махаббатың күштірек .

Сенен артық іздемеймін саяны,Сен деп білем бақытымның баяны .Шаш сипаған жазғы ерке самалданАна, сенің алақаның аялы .

Асулардан асып өтсем көк сеңгір,Таласқандай боласың-ау көкпен бір .Күнге ойнаған таңғы таза шықтан даАна – сенің мейірімің мөп-мөлдір .

Отырасың тағдырыма бақ тілеп,Ұшқындайды жанарыңнан шаттық леп .Бал татыған таудың кәусар суынан,Ана, сенің махаббатың тәттірек .

143

АдАсқАн МАхАББАт

Кімнен іздедің бақытты?Менен бе . . .Сен олай өзіңе алданба .Бақ деген адасып келер ме,Адасқан пендеге жалғанда .Мен өзі жүрексіз адаммын,Шын айтам, мейлің, нанбағын .Жаныма серік боп қалар мұң,Сені емес, иә, мұңды тыңдадым . . . .енді сен маған ән шырқама,Бұлбұлым, бозарған таңдағым .Қош деймін . . .Қоштасар сәт туды .Өмірде барлығы тұрақсыз,Басқамен сен енді бақ қуғын .Ал мені жадыңнан бірақ сыз,Ойлама мен жайлы кешкілік .Аймалап ажарсыз ай төсін,Тірілсе сендегі ескі үміт,Жаныңды ауыртар, қайтесің?Болды енді, қиылып тұрмайық,

Ермұрат Рамазанұлы

«ӨМірде БАрлығы тҰрАқсыз»

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік

университетінің 4 курс студенті

144

Жазылмас біз жайлы жыр-гүлсім .Көзіңнен көшсе де нұр ғайып,Жолығар бақытың, кім білсін . . .Бақытты бол . . .

қорқАМын...

Түршігіп түндер . . .Қиналам, меңзең ой .Елес боп гүлдер,Еліне ертегінің Бір сәтте жетсем ғой .Қиялым . . .Сағынышпен Көз жасымдыТеңіз ғып .Тиямын . . .ЖалынышпенЕркіме серік,Егіз ғып .Сия мұң . . .Кебін киіп . . .Қыршыңнан қиылғанҚиярдың .Қорқамын . . .Жетімкөлдің жағасындажалғыздайынжортамын . . .

ШеБеріМ!

Шеберім!Сенімім тасқын-теңіз сенерім,Шектелген бізге жолы сын .Тастақ тас тағдырға енерің,Жаратылдық, асып тағы шың .

145

Нағылсын!Дінсіздер көзден таса ағылсын,Өткінші өмірде өтеп айыбын .Аллаға тәу етер тәж тағылсын,Бақи құшқанда болар қайырың .Қанағат,Рақым, әсте қақым жоқ, жамағат,Қалқалаған мызғымастай аманат .Имене исламмен шын иман ғып,Жүрген жоқпыз жұмақты жағалап . . .Кешіре гөр!

Иілем!Бір күні алдында намазға килігем,Қыламын бір Аллаға шүкіршілік .Жұмада еріп, көрінем Алла үйінен,Кетпесін тентек ойдан пікір шығып .

МеңіреуОйлар да, меңзең боп көкірек те,Серік қоспай, Тәңірге өкіл етпе .Күнәнің түндігінде түнемей,Арзу шын иманмен сөгіп өтпе .

Раббыңа лайық!Етсеңші мінажат,Шеберге шен бітірмей шерменде .Шайтани кінарат,Таптырмай кісен кілтің пердең де .

Қатпарлы қабығындай қарағайдың,Күнәңді аршып өсір, жан арайын .Құбылаңды құбылтпай, ей, жамағат,Намаз оқы төсінде аппақ айдың .

146

Ертеде бұдан жүздеген жыл бұрын Абен Абус есімді Мавританның сұлтаны Гранаданы басқарған екен . Ол дамыл таппаған шапқыншы болса керек . Жас шағында көршілеріне тігерге тұяқ қалдырмастан талан-таражға салып,тонап алатын . Ал қартайып, күші қайтқан тұста тыныштықты аңсап, жұрттың бәрімен тату-тәтті өмір сүруге шешім қабылдады .

Даңқымен қу жанын алаңсыз қызықпен өбектегісі келді, алайда осы тұста ізгі ниетті бейбіт кәрі билік иесінің қайдан шыққанын кім білсін, бұрын-соңды беймәлім жас бәсекелестері пайда болды . Өз кезектерінде олар кәрі билеушінің атақ-даңқын шектеп және әкелерінің өсиеттері бойынша есеп айырысуды аңсады . Жас күнінде тығырыққа тіреген оған қарасты мекендегі аймақтар ол қу жанына тыныштық тілеген тұста бүлік шығарып, айдың, күннің аманында астананың өзін қоршап алуға шақ қалған . Жаулар тұс-тұстан Гранаданы қоршап тұрған тіп-тік жартастарды паналады . Бей-шара Абен Абус дұшпандарының қай тұстан арыс-танша атылып тап беріп, талқандайтынын білмей дал болды . Үрейі ұшулы еді .

Ол таудағы бақылау мұнарларын текке-ақ

Вашингтон Ирвинг

Араб жұлдызшысы туралы аңыз

Әлем әдебиеті

147

салдырған екен . Барлық әскери тұрақтарға жау көрінсе, түнде отпен, күндіз түтінмен белгі беруге текке бұйрық берген екен . Жылпос өжет жаулар оны үнемі алдап соқты . Олар кенеттен әлдебір белгісіз тар кезеңнен шыға келіп, танауының астындағы оған қарасты елді талап, ақырын тұтқындарымен, қолға түскен олжаларымен біртіндеп тауға сіңіп кетеді . Бейбіт өмірді жан дүниесімен қалайтын жанды тыныштық кезеңінде дәл осындай қырсық шалуын кім естіп біліпті .

Осы уақытта берекесі безіп есі шыға бастаған тұста Абен Абустың ауласына әлдебір кәрі араб тәуіп келіп кірген еді . Оның ақ сақалы кеудесінен төмен түскен және өңі қуарыңқы еді . Алайда Мы-сырдан ақ таяғына сүйеніп, жаяу келген жолаушы туралы қауесет оның алдын орап келіп жеткен еді . Оның аты – Ибрагим ибн Аюб, ол Мұхамметтің көзі тірісінде туған десті . Мысырға ол бала кезінде жеңімпаз Амрудың әскерімен бірге тап болыпты . Бақытсыз бейшара сан жетпес жылдар бойы қара кітапша бойынша білім алып, бұл аз болса, ол өмірді ұзартудың тәсілін ашқан екен . Оның бұл екі жүз жылдан аса өмір сүріп қартайған шағында ашқан жаңалығы болса керек . Оның шашының ағарып, бет-аузын әжім басуы да содан десті . Сұлтан осы бір таңқаларлық қарияны құрметпен қарсы алды . Барлық қартая бастаған ел басқарушылары сияқты ол емшілерге аса ниетті болатын . Оны өзінің сарайында-ақ жайғастырар ма еді? Алайда жұлдыз шыға Гранада түбіндегі құз жанына жайғасу жай-лы көрінді . Сөйтіп ол Альгамбра ірге тепкен тауға жайғасты . Ол құзды кенейтіп, оны кең және терең шыңырауға айналдырып, тіпті тападай тал түсте аспан жұлдыздары көрінетіндей етіп жасауды бұйырды . Қабырғаларын Мысыр жазуларымен, Каббала белгілерімен, жұлдызнама таңбалырымен бейнелуді тапсырды . Жұлдызшының айтуымен Гранада қолөнершілері жасаған қондырғылар өте көп еді . Алайда бұл қондырғылардың не екенін, не үшін пайдаланатынын жұлдызшының тек өзі ғана білетін .

148

Көп ұзамай-ақ данышпан Ибрагим мемле-кет басшысының бірден-бір кеңесшісіне ай-налды . Әлдене бола қалса, оған ақыл сұрауға жүгіріп келетін . Бірде Абен Абус көршілерінің әділетсіздігіне деген өкпесін айтып, олардың ша-буылынан қорғануға мәжбүр екендігіне шағынды . Ол сөзін аяқтаған тұста жұлдызшы аз уақыт үнсіздіктен кейін жауап қатты:

– Әміршім, Мысырда таңқаларлық бір нәрсе көрдім . Онда көне тіл пірәдарлы өте ертеде салынған Борса қаласы бар . Оның жанында тау бар, осы таудың екінші жағында ұлы Ніл алқабы жатыр . Таудың үстінде белдікке бекітілген қой, оның үстінде әтеш тұр, ол елге әлдекімдер қауіп төндірсе, басын дұшпан келе жатқан жаққа бұрып шақырады . Сол-ақ екен, қала тұрғындары қауіп ту-ралы, оның қайдан екенін біліп, қорғанып үлгереді .

– Алланың ұлылығында шек жоқ, – деп тамсан-ды бейбітшілік сүйгіш Абен Абус . – О-о, таулардың айналасын жіті бақылап тұратын, шабуылды ал-дын ала ескертетін сондай қой маған да қажет, қауіп төнген сәтте шақыратын әтеш қандай қазына десеңізші! Аллах Акбар, төбеде күзетшілерім бол-са, мен хан сарайында қалай қамсыз ұйықтар едім .

Жұлдызшы Сұлтан тынышталғанша тоқтай тұрып, сонан соң сөзін жалғастырды .

– Жеңімпаз Амиру, жаны жаннатта болсын! Мы-сырды жаулап алғанда, мен сол ел абыздарының арасында тұрып қалдым . Салт-дәстүріне салтанат-ты мінәжат етуіне назар аударып, олардың даңққа бөленген сиқырларының сырын меңгеруге тыры-стым . Бірде мен Нілдің жағасында кәрі абызбен әңгімелесіп отырдым . Ол маған шөлдегі тауларға ұқсайтын қуатты пирамиданы көрсетіп:

– Біздің саған үйретіп жүрген барлық ғылымымыз ана қуатты құрылыста құпия сақталған . Біліммен салыстырғанда, ештеңеге тұрмайды, – деді . – Сол пирамидада осы ұлы құрылысты салдыртуға зор ықпал еткен жоғарғы абыздың мумиясы бар . Оны-мен бірге білімнің сиқыры және өнердің кітабы жерленген . Бұл кітап адамға күнәға батқаннан кейін

149

табыс етілген . Оны қолдан-қолға өткізген . Сөйтіп ол ақылгөй патша Сүлейменнің қолына тиген . Ие-русалим соның көмегімен салынған . Ал оның пира-мида салушылардың қолына қалай түскені жалғыз жанға ғана мәлім .

Мысыр абызының сөзін естігеннен кейін менің жүрегімде осы кітапты қолға түсіру оты алаула-ды . Маған көптеген біздің әскерлер мен біршама мысырлықтар бағынышты еді . Жұмысты бастауға нұсқау бердім . Пирамидадағы көптеген ғасырлар бойы жоғарғы абыздың мумиясы жатқан көрханаға жеттім . Саркофагты сындырдым . Сансыз ораулар-ды шешіп, ақыр сонында, марқұмның кеудесіне қойылған оролиантқа жеттім . Қолдарым қалтырап, кітапты алып, пирамидадан шықтым . Мумияны қараңғы және үнсіз көрханада өлі аруақтардың тірілуін және қорқынышты сотты күтуге қалдырдым .

– Абу Аюбаның ұлы, – деп үн қатты Абен Абус . – Сен – ұлы саяхатшысың және көптеген таңғажайып жайларды көрген жансың, алайда пирамида және данышпан Сүлейменнің сиқырлы кітабында менің не шаруам бар?

– Міне, мен сізге сол туралы айтып тұрмын, әміршім . Мен бұл кітапты зерттедім . Сиқырдың кез келген түрі қолымнан келеді . Ал жындар – менің қол астымда . Оларды мен өз мақсатыма жету үшін жеге аламын . Сол сияқты Борса қаласындағы таңғажайып қойдың құпиясы мен үшін тіптен де жұмбақ емес . Бұл сияқты таңғажайып нәрселерді жасау менің қолымнан келеді . Қаласам, мен бұдан да асқан таңғажайыптарды жасай аламын .

– Абу Аюбаның данышпан ұлы! – деп шаттана тіл қатты Абен Абус . – Сол сияқты бір қой таудағы сансыз бақылау мұнарлары мен шекара бекеттеріне қарағанда әлдеқайда пайдалы ғой, маған сондай күзет мұнарасын істеп беріңізші . Шығыны үшін алаң болма, менің қазынамнан қанша қажет болса, сонша ал .

Жұлдызшы сол сәтінде-ақ мемлекет басшысының көңілінен шығып, оның тілегін

150

қанағаттандыру мақсатында жұмысқа кірісті . Ол Альбайсин төбесінен, жанында тұрған сарайдың үстіне биік мұнара орнатуды тапсырды . Мысыр-дан әкелінген пирамидадан алынған тастардан қаланды делінетін . Мұнараның үстінгі қабатында шағын бөлме орналасқан . Оның әйнектері кемерді барлық тұсынан көрсетіп тұратын . Дөңгелек залдың әйнегінің алдында үстелдер тұр . Шахмат тақтасының үстінде атты және жаяу әскерлердің пішіндері қойылған . Олардың басында сол иеліктердің перісі және барлығы ағаштан ойылып жасалған әр үстелде бізге ұқсаған кішкене най-за жатыр . Ол қалдей жазуымен өрнектелген . Бұл залдарға мыстан жасалған үлкен болат құлыпты есіктер бастайтын, олардың кілттері сұлтан Абен Абуста сақтаулы еді .

Мұнараның ұшар басында сүмбілге бекітілген салт аттының пішіні тұрды . Оның үсті қоламен көмкерілген еді . Бір қолында қалқан, екінші қолында өткір жүзі жоғары қараған найза ұстаған . Салт атты жауынгердің жүзі қалаға қаратылған, бы-лайша айтқанда, қаланы қадағалап тұрғандай әсер қалдыратын . Тек әлдеқайдан жау қауіп төндірсе, салт атты сол жаққа найзасын көлденең ұстап, на-зар салып, айқасуға әзір тұрғандай көрінетін .

Осы бір сиқырлы құрылыс салынып біткенде Абен Абус оның ерекшелігін сынап көргісі келіп шыдамсызданған . Бір кезде тыныштықты қандай көксесе, енді шабуылды сонша аңсаған . Көп ұзамай оның тілегі орындалды да .

Бірде таң сәріде мұнараны бақылауға қойылған күзетші – қола салт аттының Эльвир таулары-на бұрылып, найзасының тура Лопе асуына бағытталғанын жеткізді .

– Барабан соғып, кернейлетіп, барлық Гранада-ны қолға қару алуға шақырыңдар! – деп бұйырды Абен Абус .

– О, әміршім! – деп тіл қатты жұлдызшы, – сен қала тыныштығын сақта және өз сарбаздарыңды да мазасыздандырма, сенің жауларыңды олардың көмегінсіз-ақ жайратып саламыз . Нөкерлеріңізді

151

босатыңыз, ал біз мұнараға құпия барайық .Кәрілік жеңе бастаған Абен Абус мұнара

баспалдақтарына өзінен жасы әлдеқайда үлкен Ибрагим ибн Абу Аюбаның иығына сүйеніп, әрең дегенде көтерілді . Олар мыс есіктерді ашып кірді . Лопеге қараған әйнек .

– Қауіп мына жақтан жылжып келеді, – деді жұлдызшы . – Жақыңдаңыз билеушім, құпияны көріңіз .

Абен Габуз ағаш мүсіндері тізілген шахмат тақтасы тәріздес үстелге жақындады . Мұндағы мүсіндердің барлығы бірдей тірі адамдардай . Қозғалып тұрғаны таң-тамаша еткен еді . Аттар ауыздықтарымен алысып, жер тартып, жауын-герлер найзаларымен қылыштарын сілтеуде, ба-рабандар мен трубалардың ақырын сыңғырлаған аттардың кісінеген үндері құлаққа келіп тұрды . Тек осының бәрі қатты емес, тіпті айырып болғысыз еді . Жарым күнгі көлеңкеде қалғыған жалқаудың құлағына келетін араның ызыңы не шыбынның ұшқаны тәріздес еді .

– Әміршім, сенің дұшпандарыңның саған қалай қарсы топтасқанын өз көзіңмен көріп тұрсың, – деді жұлдызшы . Шынында да, олар тау ішінде Лопе асуымен келе жатыр, әміршім . Олардың ара-сында қорқыныш үрей туғызып, зәрелерін ұшырып қантөгіссіз шегінуі мен шешілгенін қаласақ, фи-гураларды сиқырлы найзаның өткір жағымен ұр . Егерде жанжал және қантөгіс қажет десең, онда ұра бер .

Абен Абустың жүзі күреңітіп, ол найзаны дірілдеген саусақтарымен ашқарақтана бас са-лып, бурыл тартқан сақалын селтеңдетіп, үстелге жақындады .

– Абу Аюбтың ұлы, – деді, – бәлкім, аздап қан төгермін, – деді қырылдай тіл қатып, – солай, – деп сиқырлы найзамен бірнеше қуыршақты шаншып, енді біразын ағашпен соқты . Олар болса өліп түсті . Ал қалғандары бірін- біріне жалт қарасып, өзара қырқысып кетті . Осы сәт жұлдызшы бейбітшілік сүйгіш мемлекет басшысының қолын дұшпандарын

152

тігерге тұяқ қалдырмай, қырып тастатпай ұстай алды . Және оны мұнарадан кетуге Лопе асуына барлаушылар жіберуге көндірді .

Христьян әскері тереңдей еніп, тіпті Гранада көрінетін жерге дейін жеткен екен . Тек кенеттен олардың арасында жанжал шығып, ағайындар өзара қырық пышақ болып қырқысып қан төгілгеннен кейін шегінген екен деген хабар жеткізді . Абен Абус оның бойтұмары қаншалықты сенімді екенін білгенде шаттыққа бөленген еді .

– Ақыр соңында, – деп қайталады ол, – мен тыныш өмір сүріп, барлық жауларымды ашсам – алақанымда, жұмсам – жұдырығымда ұстайтын болдым . Абу Аюбтың данышпан ұлы, саған мен қандай құрмет көрсетіп, сый берсем екен?

Қария және пәлсапашының тілегі көп емес, саусақпен санарлықтай және олары сондай қарпайым болатын .

– Сұлтан, менің үңгірімдегі құпия отыратын орнымды жабдықтауға қаражат бөлсеңіз, сол да жетеді .

– Бұл неткен орынды талап, нағыз данышпанның қарпайымдылығы ғой?! – деп шаттанды Абен Абус . Іштей осының бәрі соншалықты арзанға түскеніне риза еді ол . Қазынашыны шақырып, Ибрагимнің отыратын құпия орнын жабдықтауға ақша аямау-ды тапсырды .

Жұлдызшының құздан өзінің астрологиялық залымен жалғасатын бөлме тесіп жабдықтауды, онда түріктің сәнді жұмсақ дивандарын қойып, қабырғаларына Дамаскінің теңдесі жоқ шәйірлерін ілуді бұйырды .

– Мен қартайған адаммын, бұрынғыдай тасқа жата алмаймын, мына сызды қабырғаларға шымылдықтар құру қажет .

Бұған қосымша монша салынып, әр түрлі хош иісті майлармен қамтамасыз етілді .

– Шомылу, – деді ол, – сүйектердің шамадан тыс қартайып кетуіне қарсы, дененің жасаруына ықпал етеді делінген ғылымда . Оның жататын бөлмесіне сансыз күміс және хрусталь жарық бергіштер ор-

153

натылды . Оларға көрханалардан табылған көне Мысыр рецептерімен әзірленген жақсы май-лар құйылды . Ол сөнбей жанып тұратын және күндізгідей бірқалыпты күңгірт көгілдір сәуле төгіп тұрды .

– Күн көзі, – деді ол менің нұры кеми бастаған көздерімді тіліп, тез шаршатады және пәлсапамен айналысу май шам жарығын талап етеді .

Абен Абустың қазынашысы жұлдызшының құпия отыратын орнына жұмсалып жатқан күнделікті мөлшерсіз шығынынан мезі болып, әміршіге шағым айта келді . Алайда әміршінің айтқан сөзі атылған оқ еді . Сондықтан да Абен Абус мұндайда иығын қиқаңдататын .

– Шыдайық, – дейтін ол . Шал пәлсапашының тұрағын оның Мысырдың шираған жұртындағы пирамиданың ішінен көргеніне сәйкес салдырту-ды ойлаған еді . Алайда жарық дүниеде барлығы да аяқталады . Оның да үңгірі ақыр соңында бітеді .

Сұлтанның айтқаны келді, ақыр соңында, жұмыс аяқталып, сиқыршының құпия отыратын сарайы пайда болды . Жұлдызшы енді оған ештеңе қажет емес екендігін мәлімдеді . Есігін жауып алып, үш тәулік тұтастай ғылыми еңбекке берілді . Содан соң ол тағыда қазынашыға келді .

– Маған тағы да бір нәрсе керек, – деді ол, – негізі, бұл өзі түкке де тұрмайтын бос нәрсе, алай-да онсыз ой жұмысынан тыныға алмайсың .

– О-о, данышпан Ибрагим, маған сенің жалғыз-жарым тірлігіңді базарлы да ажарлы ету, қолыңды қақпау тапсырылған еді . Саған тағы не керек?

– Бишілерім болса деп едім . – Бишілер?! - деп таң қалған қазынашы .– Иә, бишілер, – деп тіл қатты данышпан

оның сөзін маңғаздана мақұлдап . – Енді, биші болғанда, жастау бишілер болсын . Келбеттері көз тартарлықтай болса, кәрі көңілімді сергітеді, қуат береді . Бар болғаны, бірер биші, көп қажет емес, өйткені жастық пен сұлулық үндес . Мен пәлсапашымын ғой, менің талғамым қарапайым, маған ұнау жеңіл . Пәлсапашы Ибрагим ибн Абу

154

өзінің жеке жайында уақытын осылай ақылға қонымды өткізіп жатқанда, бейбітшілік сүйгіш Абен Абус өзінің мұнарасында сырттай кескілескен шайқастар өткізуде еді . Бұл күнде қозғалыс қимылы шектеле бастаған, егде тартқан жан үшін бұл тап-тырмайтын ермек болатын . Төрт қабырғаның ішінде майдан ашып, қара құрттай құжынаған әскерді жер жастандырып, қырып салуы таң қаларлықтай еді .

Алғашқы уақытта бұл оның көңіліне ра-хат сезімін ұялатқаны сондай – ол көршілеріне соқтығып, намыстарына тиіп, олардың қолдарына қару-жарағын алуға итермелеген . Алайда біріне-бірі жалғасқан сәтсіздіктер оларды сабасына түсіргендей еді . Енді олар мұның иелігіне басып кіруге батылдары жетпейтінін, мыс атты найза-сын көкке көтерген күйі бейбіт қалыпта қала берді . Енді қартая бастаған сұлтан сүйікті ермегінсіз құлаққа ұрған танадай тыныштықтан қалжырап, өтіп жатқан біркелкі күндеріне күңкілдеп, шағына бастады .

Ақыр соңында, сиқырлы салт атты кенеттен өзінің белдігінде шұғыл бұрылып, найзасын төмен түсіріп алыстан мұнартқан Гвадиса тауына қарай бағыштап қозғалыссыз қалған . Мұны көрген Абен Абус мұнараға қарай асыға аяңдаған . Тек, әттеген, сиқырлы үстел тыныш қалпында еді . Оның үстіндегі жауынгерлер қозғалыссыз мамыражай күйде болатын . Бұл жұмбақ жайды ұғына алмаған ол тауға салт атты шолғыншыларын жіберген . Олар үш күннен кейін оралды .

– Біз таудағы барлық соқпақты аралап шықтық . Тек бірде-бір найза ұстаған дұшпанды көрмедік . Тек ай десе аузы, күн десе көзі бар христьян аруы-на тап болдық . Ол тападай тал түсте шыжыған күн астында, бұлақ басында ұйықтап жатыр екен . Біз оны тұтқынға алдық .

– Көркі көз тойдырардай ару дейсіңдер ме? – деді Абен Абус таңдана үн қатып, көздерінен от ұшқындап . – Маған тез алып келіңдер, – деп бұйырды . Ару қызды ол бұйрық берген сәтінде-ақ оған алып та келді .

155

Ол арабтар жаулап алған кездегі испан Вестгот-тары арасында кеңінен тараған сән-салтанатпен киінген еді . Иығынан асыра салған алтын алқасына күміс шашбауы да ілулі тұр . Оның мойылдай қоңыр көздеріндегі жарқыл Абен Абустың қартая бастаған, әйтсе де әлі де тез тұтанғыш жүрегін от-пен шарпып өткендей еді . Қыздың мұншалықты көркемдігі мен айтып жеткізгісіз әсем қозғалысы оның көз алдын тұмандатып-ақ жіберген .

– Арулардың аруы, – деді ол таңырқай тіл қатып . – Кімсің сен, қайдан келдің?

– Мен – күні кешегіге дейін осы өлкеге әмірін жүргізген Гот Королінің бірінің қызымын . Әкемнің әскерлері осы тауларда жоғалып кетті . Ол қуғындалып, ал оның қызы, мен, тұтқындалдым .

– Әміршім, сақтаныңыз, – деп сыбыр етті Ибра-гим ибн Абу Аюб . – Бұл солтүстіктегі мен естіген көз байлаушылардың бірі болуы мүмкін . Олар тез сенгіш адамдарды еліктіріп әкетеді деп естігем . Әзәзіл екендігін көздерінен, әр қимылынан сезініп

156

тұрмын . Оның бізге бойтұмар көрсетіп тұрған дұшпанның нақ өзі екендігіне күмән жоқ .

– Абу Аюбтың ұлы, – деп жауап берді сұлтан .– Мен сенің данышпандардың данышпаны екеніңді де жақсы білемін . Солай десек те, әйелдер жай-лы тіпті түкте білмейсің, оның үстіне менімен бұл мәселеде данышпандардың данышпаны Сүлейменнің өзі де теңесе алар ма екен? Ал мына қыздан мен ешбір жаманшылықты сезе алмай отырмын . Ол – өте сұлу, оған қараудың өзі жанға жағымды . Менің жанарыма қуаныш сыйлайды .

– Тыңдашы, әміршім, – деді жұлдызшы . – Мен бойтұмарымның көмегімен сені көптеген жеңістерге жеткіздім . Алайда мен сенен үлес сұраған емеспін . Осы кездейсоқ тұтқыныңды маған сыйла, күмбірлеген күміс лирасын ойнап, ол менің жалғыз да жадау өмірімді нұрландырсын . Ал егер-де, шынында, сиқыршы болса, мен оны жеңу үшін сиқырын дуалап тастаймын .

– Не, саған тағы да әйел керек пе? – деді таңырқаған Абен Абус көңілдене көтеріліп, – сенің бишілерің бар емес пе, әлде саған олар аз ба?

– Бишілерім бар екені рас, тек әншім жоқ . Ал менің жұмыстан шаршаған тұста, ара-тұра миым-ды тынықтыру үшін бірер ән тыңдағым келеді .

– Саған, қаңғыған диуанаға, сол да жетер! – деді сұлтан тағаты таусыла сөйлеп, – дәрменсіз дәмеленбей, босат бұл қызды, мен өзім аламын . Ол маған ұнайды . Одан мен жасөспірім Сунамит-тен қуаныш тапқан данышпандардың данышпаны Сүлейменнің әкесі Давид сынды қуаныш ләззат алайын .

Жұлдызшы қанша өтініп бақсада монарх илікпеді . Астам сөйлеп, ашуланып жауап қайтарумен болды . Олар бір-біріне наразы болып, өзара келісе алмай тарасты . Данышпан өзінің жер төлесін бекітіп алып, сәтсіздігінің себебін ойлауға кірісті . Ойлану үшін кетіп бара жатып, ол сұлтанмен қоштасарда тағы да қиялын меңдеген сұлу сұрқиядан сақтануға шақырды . Әйтседе ғашық болған шалдардың қайсы ақылға қонымды

157

кеңеске құлақ асушы еді? Абен Абус та өзінің ынтық көңілін тежей алмады . Ол енді тек Гот сұлуына қалай ұнаудың жолын ойлады . Әрине, ол жас емес еді, әйтседе бай еді . Ал кәрі көңілдестер әдетте қараулыққа салынбайды . Шығыстың ең таңдаулы тауарларын табу үшін Гранаданың барлық базарларын сүзіп шықты . Жібектер, қымбат бұйымдар, асыл тастар – барлық Азияның, Африканың байлығы ғажайып ханшайымның аяғының астына төселді . Оның көңілін аулау үшін әртүрлі көріністер, мерекелер өткізілді . Ән айту-дан, би билеуден жарыс, өгіздер қақтығысы – Гра-нада енді мереке алаңына айналды . Ал Гот сұлуы мұның бір де біріне таңырқай таңғала қоймады . Ол мұндай таңғажайыптарға әбден үйренген . Мұның бәрін өзінің ұлы мәртебесіне, өзінің сұлулығына тән нәрсе ретінде қабылдайтын, өйткені сұлулық белгіліктен гөрі талапшыл ғой . Тіпті, құпия ол сұлтанның өзінің қазынасын осыншама бей-берекет шашқызғанына тірі жанға сездірмей қуанатын . Ал патшаның барлық ынта-жігері, барлық шығыны бостан-босқа кетіп жатты . Ғашық болған қария қаншама табандылық танытып, байлығын ысы-рап еткенімен, өзгені былай қойғанда, өзін сәл-пәл болсын, оның жүрегін қозғадым-ау деп үміттенуге ешбір негіз жоқ еді . Рас, ол ешқашан да қабағын түймейтін, жымиып та көрген емес . Ал ол өзінің жан сырын жайып салғысы келіп, сөз бастай бер-се, сол сәтте-ақ өзінің күміс лирасының шегін шер-те бастайтын . Аспабының дыбысынан түсініксіз таңғажайып үн төгілетін . Сұлтан сол сәтінде-ақ қалғып кететін, бірте-бірте тәтті ұйқыға бататын . Бір таңқаларлығы, ұйқы оны бір түрлі сергітіп, оның есесіне өзінің ынтазарлық сезімін уақытша ұмытатын . Бұл, әрине, өкінішті еді . Айтпақшы, қалғыған сәтінде ол ғажайып түс көретін . Ол ұйқышыл қарт көңілдің тозаңын тұтастай жұтып кететін . Ол сөйтіп, ұйқылы-ояу қалғығанда, барлық гранадалықтар оның шексіз махаббатын мазаққа айналдырып, бесік жыры жайлы күңкілдеуде еді . Ақыр соңында, оны ескертуге мұнарадағы

158

сиқырлы аттың да шамасы жетпеді . Астананың өзінде бүлк бұрқ ете түсті . Қаруланған топ сарайдың төңірегіне топтасып әміршіні, оның тұтқыны хри-стьян қызымен бірге өлтіреміз деп қорқытыпты . Монархтың кеудесінде бұрынғы шайқас ерлігінің оты ұшқындады . Ол азғана күзетшілерімен қарсы шығып, көтерісшілерді қаштыртуға мәжбүр етті . Бүлік жөргегін де жайратты . Барлығы аяқталған соң, жер астында әлі де тай қазандай өкпесін баса алмай отырған . Жұлдызшыны алып келуді талап етті . Абен Абус оны татуласуға шақырып:

– Абу Аюбтың данышпан ұлы, – деді ол, – сен мына ғажайып тұтқын қыздан маған келетін пәлені дәл айттың . Сен тек қауіп-қатерді ғана айтып қоймай, апаттың алдын алудың да жолын білесің ғой . Сен маған соның бетін алуды айтшы, – деді .

– Бұл пәледен құтыл . Бәріне осы кінәлі . – Мен одан бас тартқанша патшалығымнан бас

тартармын, – деді Абен Абус . – Онда екеуінен де айырылу қаупі төніп тұр

саған, – деді жұлдызшы . – Терең ойлы данышпандардың данышпаны,

сезімге және ашу-ызаға бой алдыра көрме, менің монарх және ғашық жан ретіндегі қасіретімді түсіне гөр, мені төніп тұрған қолайсыздықтан сақтай гөр . Мен ұлылықты да, билікті де қумаймын, мен бар болғаны жан рахатын аңсаймын . Шіркін, менде асыл жарқын дүниеде оның астан-кестен қам-қаракетінен, алқын-жұлқын мазасыздығынан өмірімнің қалған күндерін махаббат пен тыныштықта өткізетіндей әлдебір баспаналайтын жер болса ғой .

Жұлдызшы қас-қағым сәт қою түкті қастарының арасынан жарқ ете қалған жанарын оған тоқтатқан еді .

– Мен саған сондай баспана салып берсем, менің еңбегімді немен өтер едің?

– Өз құныңды ата, сен не талап етсең де менің билігімдегі нәрсе болса, ар-ожданыммен ант етемін . Ол сенікі болады .

– Әттеген, – деп тіл қатты анау, – сен менің

159

қарт пәлсапашы екенімді, маған аз нәрсенің өзі жеткілікті екенін жақсы білесің . Маған сыйлық ретінде сиқырлы қақпаға бірінші болып енетін жа-нуарды үстіндегі жүгімен берсең жетіп жатыр .

Сұлтан оның бұл қарапайым талабына қуана келісті .

Жұлдызшы жұмысқа кірісті, таудың өзі тұратын жер асты үңгірінің үстіндегі шынар биікке берік мұнара, үлкен қамал қақпасын не болмаса бар-бакан салуды бұйырды . Мұнараның алдынан биік күмбезді шағын дәліз бен айлақтың сыртқы жағындағы басты кіре берісте жұлдызшы өз қолымен үлкен кілтті бейнеледі . Басты кіреберістегі арқадан жоғары айлақтың күмбезінің қақпасын ойып алып қол салдырды . Мұның бәрі құдіретті бойтұмарлар еді . Олардың төңірегінде әлдебір бей-таныс тілде дұғалар оқыды . Аталған қақпалардың құрылысы біткеннен кейін ол өзінің астрологиялық залын екі күн бойы жауып алып, әлдебір құпия іспен шұғылданды . Ал үшінші тәулікте ол тауға көтеріліп, бар күнін соның басында өткізді, түннің бір уағында төменге түсіп, Абен Абустың алдында тұрды .

– Әміршім, – деді ол, – мен жұмысты аяқтадым . Таудың шыңында бір кездерде адам жүрегінің аңсарлы арманы болған адам ақылымен, қажыр- қайратымен жасалған таңғажайып сарайлардың бірі асқақтап тұр . Онда кең залдар, галерейлер, таңғажайып салқында саялы бақтар, су бұрқақтар, жанға жайлы моншалар, қысқаша айтқанда, тау жұмаққа айналдырған Иремдегі бақшалар сияқты бұл бақшада оның бойтұмарының құпия сырын білгісі келетін ажалды жандардың жанарларына жасырылған .

– Жетер! – деп айғай салды Абен Абус . – Ертең таң сыз бере жоғарыға көтеріліп, сол сен айтып тұрған кереметтердің қожалығына енетін болайық .

Сол түні бақытты монарх тіпті көз ілмеді . Сьер-ра Неваданың қарлы шыңдарына күн нұры төгіле бастаған тұста, ол атына мініп, жақын- жуықтарымен тіп-тік және тар соқпақпен тауға көтеріле бастады .

160

Оның қасында ақ атқа мінген ханшайым келе жат-ты . Оның қымбат тастар қадаған көйлегі ұшқын шашып тұрғандай еді . Қызыл алтының тізбесіне ілінген таза күміс ханымның мойнына ерекше сән беріп тұр . Екінші жағында өмірі атқа мініп көрмеген жұлдызшы аса таяғын таяныш етіп келе жатты . Абен Абус тағатсыздана сарайдың жалт-жұлт еткен мұнарасы және трассаның биігінде жиі отырызылған бақша көрінбес пе екен деп айнала төңірегіне тімтіне көз алмады .

– Бұл жердің құпиялығы және алдырмайтын беріктігі сонда, – деді жұлдызшы сұлтанды ты-ныштандырып, – сиқырланған қақпадан өтіп, са-рай тұрған жерге жеткенше, барлығы да көзден таса болып тұрады . Қақпаға жақындағанда тоқтаған жұлдызшы сұлтанға айлақтағы және биік қақпадағы құпия қолымен кілтті көрсетті . – Міне, жұмаққа кіретін жолды жауып тұрған бойтұмарлар – осылар, – деді ол, – қашан қол төмен түсіп кілтті ұстағанша адамның сөзі де, сиқыршының өнері де бұл таудың билеушісіне шамасы жетпейді .

Абен Абус аузын ашып, көзін жұмып, кере-мет бойтұмарларға тіл аузы байланып қарап тұрғанда, ханшайымның жорғасы алға шығып, кіре берістің қақпасы арқылы өзінің үстіндегі жүгімен барбаканың ішіне кіріп те кеткен еді .

– Қара! – деп айғай салды жұлдызшы, – міне, уәде етілген сый . Сиқырлы қақпадан үстіндегі жүгімен бірінші өткен жануар .

Бұл сөзді қарияның әзілі шығар деп ойлаған Абен Абус жылы жымиған . Ал оның шын айтып тұрғанын аңғарған сәтте ашудан сақалы селтеңдеп шыға келген .

– Абу Аюбтың ұлы! – деді ол қатқыл үнмен . – Мұның ақылға қонымсыз, атыңа лайықсыз әрекет . Мына қақпаға өзінің үстіндегі жүгімен бірінші болып кіретін жануар жайлы сен менің уәдемнің мән-мағынасын жақсы түсінесің . Менің қашырларымның жақсыларын ал . Оларға қазынамдағы қымбат бағалы дүниелерімді қалағаныңша арт, соның бәрі сенікі болсын . Тек

161

жүрегімнің қуанышына айналған жанға шыққыр көзіңнің сұғын қадауға батылың бармасын .

– Маған байлықтың қажеті не?! – деді жақтырмаған жұлдызшы . – Әлде менің Сүлей-меннің данышпандық кітабын меңгергенім шын емес пе?! Соның арқасында жердің барлық байлығы менікі емес пе? Ханым тек маған ғана тиесілі деуге қақылымын . Мен мұны талап етуге құқылымын . Өйткені сен оны маған беруге уағда еттің ғой . Міне, сондықтан оны өзімнің меншігім ретінде талап етемін .

Ат үстіндегі ханшайым жерде тұрған оларға биіктен қарап отырды . Күміс сақалды қариялардың жастық пен сұлулыққа ие болмақ болған таласта-ры оның шидей еріндеріне кекесін күлкі үйірген . Монархтың ашуға булыққаны соншалық – тіпті әдеттегі иба сақтауды да ұмытуға мәжбүр еткен .

– Әй, қарғыс атқан шөл даланың бейша-ра бейбағы! – деп айғайлады . Сенің сиқырдың көптеген түрін еркін меңгергеніңе күмән жоқ . Тек мен сенің әміршің екенімді ұмытпа . Өзіңнің әміршіңді алдап соғамын деп есептеме .

– Әміршім, билеушім! – деп жаңғырықша қайталай берді жұлдызшы . – Көртышқан інінің әміршісі Сүлейменнің бойтұмарына әмірі жүрген адамға бағынуды талап етеді . Хош бол, Абен Абус! Өзіңнің тананың көзіндей хандығыңа ие бол, ақымақтар жұмағында сайран сап, тойлай бер! Ал мен болсам өзімнің пәлсапалық жалғыз басты жекешелігімде саған шегім қатқанша күлетін бола-мын .

Осы сөздерді айта келіп, ол ханшайымның жорғасын тізгінен ұстап, өзінің аса таяғымен жерді салып қалды . Сөйтті де онымен бірге барбекеннің ортасындағы жер астына түсіп кетті . Жердің ойы-лып, олардың түсіп кеткен тұсында тіпті кішігірімде із де қалмады . Таңырқап есі шыққан Абен Абус біраз уақыт сөйлей алмай қалған еді . Өзіне-өзі келген соң мыңдаған жұмысшыларға қайла мен күрек бергізіп: «Жұлдызшы мен ханшайым түсіп кеткен жерді қазыңдар!» – деп бұйырды . Олар қанша қазса да,

162

одан ештеңе шықпады . Таудың тасты жер қойнауы жұмсалып, жатқан күш-қайратқа өнімсіз қарсылық білдірумен болды . Тіпті жер қазушыларға аздап болсын тереңірек қазу сәті түссе, сол сәтте-ақ жер қайтадан тұтасып шыға келді . Қазған ұралардан шығарған топырақтарының орны қайтадан толу-мен болды . Абен Абус тау шатқалындағы үңгірге кіретін жер іздеді . Бұрын бұл кіретін жер өкшесінің астында болатын . Ол жұлдызшының жер асты ба-спанасына бастайтын . Оны да таба алмады . Бір кезде саңлау болған тұста, енді бір тегіс қуатты тау жынысы көрініп тұр еді . Ибрагим ибн Абу Аюбтың жоқ болуымен бірге бойтұмарлардың ізгілікті қызметі тоқтаған еді . Ал мыс салт атты бетін тауға қаратып қимылсыз тұрды . Оның қолындағы найза-сы жұлдызшы жоқ болған жерге тура бағытталып, сұлтан Абен Абустың қас дұшпаны осы арада жа-сырынды деп тұрғандай еді .

Ара-тұра әлдеқайдан жер астынан музыканың күңгірт үні және әйел даусы естілетін . Бір шаруа бірде сұлтанға өткен түні ол жартастан жарық жер тапқанын, сол арқылы ішке көз тастап, жер астындағы жасырын жер төлені және жұлдызшыны, оның кең диванда күміс лираның үніне елтіп, қалғып отырғанын көргенін айтты . Бұл лира шал пәлсапашыға әдеттен тыс өктем билік күшіне ие екендігі байқалатындай .

Абен Абус жартастың жарық жерін іздеуге кірісті, бірақ оның бұл әрекеті нәтиже бермеді . Ол қайта-қайта бақталасын жер астынан суырып алуға тырысты . Іздеуді жалғастыра берді . Тек бәрі де бе-кер болды . Қолдың және кілттің сиқыры адам күші жетпейтіндей ерекше еді . Ал уәде етілген таудың сарай және бақша болады деген жері қаңырап бос жатты . Бәлкім, бұл уәде етілген сарай мен бақша сиқырдың күшімен адамдардың көзінен таса бол-ды ма, жоқ әлде бар болғаны жұлдызшының айта салған аңызы ма екен? Ал адамдар жайбарақат соңғы қорытынды түйіндерін жасаған еді . Олардың кейбірі бұл жерді «Сұлтанның жансаясы» десе, енді біреулері «Ақымақтың жұмағы» атандырды .

163

164

Ақыр соңында, сиқырлы салт аттының қорғауында болған бақытсыз Абен Абустың жек көретін көршілері ол сиқырлы күшінен айрылған тұста, өз қалауларынша оның жеріне жан-жақтан шабуыл жасап, мемлекет басшыларының ішіндегі бейбітшілік қалайтын оның қалған өмірі тынымсыз қобалжумен, мазасыздықпен өтті .

Аяғында, Абен Абус қайтыс болып жерленді, оғанда сандаған жылдар өтті . Көптеген жайлардың куәсі болған тауда Альгамбра салынды . Онда Ирем бағының аңызға айналған сұлулығы көрініс тап-ты . Айтпақшы, көздің жауын алатын қақпа күні бүгінге дейін қолмен кілттің қамқорлығының арқасында «әділ сот қақпасы» аталып және ескі қорғанға кіретін басты жер боп келеді . Осы қорған қақпасының астында өзінің жер асты тұрағында арудың күміс лирасының әуезді үніне тербетіліп, жұлдызшы бұрынғысынша өзінің мамық төсегінде қалғып жатыр деседі .

Осы арада сағаттар бойы тұрып қақпаны күзететін кәрі мүгедектер, әсіресе жазғы түндерде әлдекімнің ән салған дауысын, музыка әуенін естиді . Соның ұйқы келтірер сазы мен өздерінің күзет орындарында маужырап ұйқыға берілетін . Ол аз десеңіз, олардың кірпіктері көбіне күндізгі сағаттарда тіпті күшті ілінеді . Әдетте олар барбаканның ішіндегі тас орындықтарда мызғиды . Не жақын маңдағы ағаштардың көлеңкесінде алаңсыз қорылға басып жатқандары . Шынын айтқанда, христьян әлеміндегі барлық күзет орын-дарынан бұл жер қалғымпаздығымен ерекшелінеді . Есте жоқ ескі күндерден жеткен әңгімелерге қарағанда, бұл ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатса керек . Ханшайым – бұрынғысынша жұлдызшының тұтқыны . Ал жұлдызшы өмірінің соңына дейін ханшайымның дуасымен ұйқыға беріледі . Тек алдын-ала дәруіштің «мистикалық» қолы кілтті бас салғанда, сол күні сиқырлы тау өзінің сиқырлы күшінен босанады .

Орыс тілінен аударған Сүлеймен Баязитов

165

Әйел жүрегі - БАқыт Бесігі

Менің тоқсан жасқа келуіме жарты-ақ жыл қалды . Өмірде көргенім, білгенім, естігенім аз емес . «Сыр ұшығын сөз шығарады» дегендей естігенімді таратып айтсам: Шәкен Айманов, Шақан Му-син, ағайынды екі Абдуллин мен Қаукен Кенже-таев сынды ардагерлерді айтпағанда, атағынан ат үркетін Бегалин Сапарғали, Дихан Әбілев, Ғабиден Мұстафин, Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов сияқты даналарымыздың, әлемнің бар байлығына ауыстырмайтындай әңгімелерін көп тыңдағаным сарайымды ашып, санамды жаңғыртқаны рас еді . Және төрт бірдей қыз тәрбиелеп өсіріп, оларды қияға қондырған әкемін . Оның үстіне, он шақты келін түсіріп, бірталай той тойлаған кісімін . Келіндерімді айтпағанда, өз қыздарымнан тоғыз немере көріп, алты шөбере сүйген адаммын . Төрт қызымызға қоса, тоғыз немерелеріміздің жетеуі қыз балалар болған соң, жұбайым екеуміз қыз ба-лалар тәрбиесіне аса көңіл бөлген едік . Оған қоса Қызыл Әскер қатарында, партия-кеңес қызметінде жүргенімде жалпы тәрбие жұмысына басшылық жасаған едім . Сол еңбегім бүгінгі күні маған әйел бақыты туралы сөз жазуыңа әбден құқың бар деп сырлы үн қатып тұрғандай сезінемін өзімді . Олай

Олжабай Темірханов

Соғыс және еңбек ардагері.

Әйел. Бақыт. Көктем

166

болса, қыз бала өмірінен бастайын .Біз, қазақ жұрты: «қыз бала жат-жұрттық, әке-

шешесіне аз күн қонақ», «қыздың жолы жіңішке», «өз үйіндегі ғұмыры қызғалдақтай-ақ», – деп жата-мыз . Осының бәрі рас .

Қыз бала бойжете бастағанда өзіне сүйікті жар іздей бастайды . Көлденең көк аттыға көз салмай-ды . Болашақ жарым адал, еңбекқор, қайырымды, әділетті, мейірімді, кешірімді болса екен деп арман-дайды . Мұндай талаптарды жігіттер де қоя алады . Бірақ, қазіргі заманда қыздардың да, жігіттердің де бойынан осындай асыл қасиеттер табыла бермейді .

Десекте, ата-ананың мейіріміне қанып өскен ұл-қыздан еш уақытта жаманшылық шықпайды . Махаббат деген де ойламаған жерден жабысатын дерт қой . Еркек пен әйелдің бәрі үлкен махаб-батпен, ыстық сүйіспеншілікпен қосылмайтыны да шындық . Өлердей ғашық болып қосылып, үйленген соң бір-бірінен қашып құтылатындар да жетіп жатыр . Бұған мысалды алыстан іздемей-ақ өз туыстарымызды айтсақ та болады . Олар: Аманкелді, Шолпан, Гуля, Нұртас . Мұны сынау-мінеу үшін жазып отырғам жоқ, тек қана басқа туыстарыма сабақ болсын дегенім ғой . Бақытты болудың алғышарттарының бірі, меніңше, некеде ұзақ тұру . Күміс той, алтын той, тіпті ғауһар тойға жетіп жатқандар да өмірде жиі кездеседі .

«Әйел бақыты» дегенде оған әйел ғана ұмтылмай, әрбір еркек өз жарын, балаларының анасын қайтсем сол қуанышты күндерге жеткізем деп күнбе-күн ты-рысуы керек . Кейбір қыздар осы заманда жігіттерді айламен қолға түсірмекші болады . Егер жігіттер айланы, арамдықты, қулық-сұмдықты өте кеш сез-се де суып, тіпті сырт айналып кетуі де мүмкін . Жігіттердің алдымен ұнату, сүю сезімін қыздардан бұрын білдіргендері дұрыс . Ұзын сөздің қысқасы «осы адаммен серіктессем, өмірде ұтылмаспын, қандай жағдайда да бір-бірімізге пана боламыз» деп анық сеніп барап қосылған жас жұбайлар өмірде қателеспейді .

Өмірде барлық нерсеге бас салып жазғыра қарамай, себеп-салдарын сұрап, соның астарына үңілу керек . Шындықтың дәмі қашанда ащы . Ал

167

сол шындықтың бетіне тура қарауға екінің бірінің дәті жете бермейді . Ерлі-зайыптылар бақытты болғысы келсе, тырнақ астынан кір іздемей ешқандай себепті сылтау етпеу керек . Сылтау ет-кен жерде махаббат түгілі, шынайы сезім де жай сыйластықта тұрмайды .

Әйелдер арман мен қиялға шебер ғой . Сүйген жарыменен отбасын құрып, балалы-шағалы болсам деп армандайды . Иә, қандай әдемі арман! Ешқандай сөкеттігі жоқ . Десекте, олардың кейбіреулері іштей ұнатпаған жанмен бас қосып, бірге ғұмыр кешу қандай қиын екенін білсе де үндемейді . Мұндай жағдайға қыздар алып қашқаннан душар болады . Осындай жексұрын әдеттерді жақтайтындарды жек көремін . Әдет-ғұрыптың озығы да, тозығы да бар екенін неге ойламайды олар?! «Барған жеріңе та-стай батып, судай сің» деген де ескірген мақал . Иә, өмір оң жамбасқа алып ұрып кете беретін көкпар емес екенін білетін уақыт жетті емес пе . «Ақымақ күйеу әйеліне ұрсады, ақылды күйеу өзіне ұрсады» деген нақылдың мәнін жетік түсінген еркек өзінің от басына емін-еркін ие болып, бақыт орната ала-ды .

Күйеуінен ажырасып кету деген әйел затына оңай тиетін шаруа емес . Еркектер мұндай жағдайда қиналғанымен екінші рет үйленіп жатады . Ал әйел байқұс қала береді . Екінші рет тұрмысқа шықса шықты, шықпаса ол да жоқ . Солай болмас үшін әйелдерді өз анамыздай сыйлай біліуіміз керек ағайын . Әйел бақыты дегеніміз – сүйікті жар, асыл ана, қадірлі келін, абыройлы қыз, ақылды әже, көргенді құдағи бола білу деп түсінемін . Ер аза-матын пірім деп санаған әйелдің бақытсыз болуы мүмкін емес . Өйткені, шаңырақтың шаттығы да, тұрақтылығы да осы сыйластықтан бастау алады емес пе?

Жас кезінде адам алып ұшқан, албырт бола-ды . Өмірді солай қабылдайды . Анау да дос, мы-нау да дос секілді көрінеді . Өсе келе жаңағы дос санағандарының арасынан сумаңдаған қуларды көріп, бармақ тістеп жатады . «Малдың аласы сыртында, адамның аласы ішінде» деген сөздің шындығына да осы кезде көз жеткізеді .

168

Абай атамыз айтпақшы: «Егер есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мәрте, болмаса айына бір рет өзіңнен-өзің есеп ал» . Бұдан артық қандай ақыл айтуға болады?!

Қыз бала тәрбиесі қай кезде де назардан тыс қалып көрген жоқ . Бірақ бүгінгідей аласапыран кезеңде қыз балаларды жан-жақты тәрбиелеу – ата-ананың басты міндеті . Менің өз басым қыз балалардың өзі туып-өскен үйінде өмірді қызықтап, жайраңдап емін-еркін жүргендерін ұнатамын . Неге десеңіз, «тұрмыс түзер ойыңды, ойың түзер бойыңды» деген сөзге сенемін . Келін боп түскен жерінде өз үйіндей жүре алмайды . Көпке дейін ата-анасын, бауырларын сағынып қабырғасы қайысып жүрері айдан анық қой .

Менің келіндеріммен өнер, әдебиет, қоғам, тіпті саясат туралы пікір алмасатын әдетім бар еді . Кей-де ол «Әйел бақыты» деген тақырыпқа да ұласып кететін . Бірде елге барғанымда, жалпы бақыт ту-ралы бәріміз қызу әңгімелескен едік . Енді содан алған әсерімді еске түсіріп көрейін .

Қайкен інімнің үйіндегі Мәриям келінім бірінші болып сөз алып:

– Әйел бақытты болу үшін алдымен еркек пен әйел бір-бірінің алдында адал, еңбекқор, қайырымды, әділетті, мейірімді, кешірімді болула-ры қажет, – деп еді, естіп отырған жұрт қол соғып оны қолдады .

Көп жыл ұстаз болған Базарбайдың үйіндегі Ма-мыр келінім: «Сіз елге келген сайын аруақты да, тіріні де түгел тебірентіп кетесіз», – деп сөзін әрі қарай жалғастырды:

– Біз, әйелдер, үш нәрсенің қадір-қасиетін уақытында терең ойлап, түсіне білмейміз . Оның біріншісі – денсаулықтың қадірі . Деніміз сау кезінде әрқашан осылайша аттай шауып жүре беретіндей, ауырып сырқаттанбайтындай бола-мыз . Екіншісі: дәулеттің қадірі . Дәулетіміз бар-да асып-тасып, ешқашан мұқтаждық, жоқшылық көрмейтіндей боламыз . Үшіншісі: жақсы жардың қадірі . Жанымызға жалау, барымызды асырып, жоғымызды жасырып отбасын айрандай ұйытып, бала-шағасын ешкімнен кем етпеймін деп барын

169

салып, сыртымыздан сүйеу, отбасымызға мерей бо-лып жүрген өз күйеулеріміздің қадірін уақытында бағалай алмаймыз . Ал қадірін білмегеннің қашанда құны жоқ . Құнсыз жерде бақыт тұрушы ма еді? – деп үлкен қоңырқай құралай көздерін төңкере та-стап, төмен қараған еді . Онысы әдеп сақтап, мені қайнаға ретінде сыйлағаны болар .

Мамырмен бір мектепте ұстаз болған Жасқайрат інімнің үйіндегі Зияда келінім:

– Қандай заман, қандай қоғам, мейлі, нарықтың қыспағы болса да, әйелді бақытты етуге болады, ол үшін ер азаматтар аянбай еңбек етулері керек, – деп қысқа қайырған еді .

Ал нағашы Қайырбай інімнің үйіндегі келінім Нұраш:

– Әйел де, еркек те өз үйлерінде жақсы көңіл-күй болуын бірінші орынға қойып, шаңырақтарының биік, керегелерінің берік болуы үшін күш-жігерлерін аямау керек . Сонда ғана, меніңше, әйел отбасында бақытты бола алады, – деген еді күлімсіреп .

Қайырбай Ленин орденін алған жылы Д .А .Қонаев атамыз қызмет бабымен Ертіс ауданының ауыл шаруашылықтарын аралап жүріп, бұл келінімнің қолынан дәм татып, ақ батасын берген еді .

Барлыбай інімнің үйіндегі Сания келінім қой ау-зынан шөп алмайтын мінезін көрсетіп:

– «Ырыс алды – ынтымақ», «Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, алтау ала болса, ауыздағы кетеді» деген мақалдарды халық бекер айтпаған болар . Бірлік бар жерде бәрі болады, – деп ақырын ғана үн қатқаны әлі есімде .

Арада көптеген жылдар өтті . «Өмір барда қаза бар» деп данышпан халқымыз тегін айтпаған ғой . Жоғарыда аттары аталған аяулы келіндерім, өздері сүйіп қосылған жан-жарларынан ерте айырылып қалып еді . Соған қарамастан олар өздерінен тараған ұрпақтарына жұрт қатарлы тәрбие беріп, өсіріп, ұлын-ұяға, қызын-қияға қондырған ардақты ана-лар атағына ие болысты . Өмір шіркін кейде біреуге бар жақсылықты үйіп-төгіп жомарттық танытса, енді біреудің басынан асатындай етіп қиындықты беретіні ежелден белгілі емес пе? Тағдырдың

170

мойындарына артқан ауыр жүгін жеңілдетуге келіндерім бір кісідей бар күштерін салды . Досқа күлкі, дұшпанға таба болмауды бір сәт ойларынан шығармады . Соның арқасында өмірдің қиын-қыстау кезінен аман-есен өтті . Осы күні бәрі бірдей немере өсіріп, шөбере сүйіп бақыт құшағында өмір сүріп жатыр . Мәриям келінім Мақыш ағамыздың үлкен шаңырағының шырақшысы атанса, Мамыр келінім Аманбай бабамыздың қара шаңырағын құлпыртып отыр . Зияда келінім Тасыбай қажыдай ардақты атамыздың шаңырағының жалғыз иесі болып қалды . Қалай болғанда да осы келінім Тасыбайұлы Қайыржан атаның атын өшірмей келеді . Мұның бәрін не үшін термелеп отырғанымның басты себебі – ұлағатты келіндерімнен жас келіндеріме үлгі-өнеге болсын деген ой . Мұндай жеңістері үшін келіндеріме рахмет пен алғыстан басқа не ай-тамын, ұзақ өмір сүрулеріне тілектеспін .

Жұбайым Зейнура екеуміздің керіскен де, келіскен де кездеріміз болды . Бірақ біз бір-бірімізге зіл сақтамадық . Өмірдің мәні мансапта емес, мақсатта екенін ертерек ұқтық . Үйлену оңай, үй болу киын екенін түсіндік, балалы-шағалы болдық . Балаларымыздың дұрыс өсіп-өнуіне ерек-ше көңіл бөлдік . Елу жылдай жұбымызды жазбай бірге тұрып, бұрыңғы кеңес одағының атақты ку-рорттары мен көркем қалаларын бірге араладық . Сондықтан біз өзімізді бақытты өмір сүрдік дей аламыз .

Өкінішке орай, 2000 жылы елу жылдық ме-рей тойымызды тойлауға үш жарым ай қалғанда, ойда жоқта жүрек ауруынан жұбайым Зейнура Ыбырайқызы дүниеден озды . Енді ол туралы біраз сөз қозғайын .

– Зейнура, сені ең алғаш түсімде көргенімде зәрем зәр түбіне кетіп, қорыққанымды несіне жа-сырайын? О, құдірет, сол түсімде сен төсегімнің аяқ жағында мүлгіп үндемей отырсың, «неғып отырсың, жатпайсың ба?» деп көзімді ашып қалғанымда, сен ғайып болып кете бардың! Менің дінмен онша достығым жоқ екенін өзің жақсы білесің, сонда да шынымды айтсам, ұйқылы-ояу жа-тып жүрексінгенім рас . Осыдан кейін сені түсімде

171

жиі көріп, өңімдегідей сөйлесіп жүретін болдым . Көрген сайын менде тағат қалмайды . Жүрегімді әлдебір сағыныш, әлдебір мұңды махаббат кер-неп, жер-көкке сыймай, айналамнан алаңдап сені іздеймін . Ерекше жаралған тұлғаң, әдемі келбетің, мейірімді мінезің мені ес-ақылдан айырып, еріксіз өзіңе ынтықтыра түседі . Бізді сағынып жүргеніңді көзіңнен ұғып, жан жүрегем елжіреп кетеді . Көңілдегі үрей мен қуаныш бірін-бірі жеңе алмай, қарадай арпалысқа түседі . Кәрі жүрегім оған шы-дай алмай, қатты соғып, ұйқыдан оятады . Ондай-да сен – тағы да ғайып, мен – пендемін . Жаңа ғана кездесіп едім ғой, неге ояндым? – деп өзімді-өзім жазғырып, – енді қанша уақыт күтемін? Қандай күйде енесің түсіме? – деп мұңайып жүргенімде, бір күні түсімде сен дауыстап сөйлеп келе жа-тып: – қапаста көп жатып қалдым, не тамақ, не су бермейді, әбден ашықтым, сендерден де ешқандай көмек болмады, – дегендей сыңай таныттың . Сенің бұл сөзің менің осы әлемнің өзінен жұмақ та, дозақ та орын алған деген ойын-шыны аралас сөзімді дәлелдей түскендей болды .

Зеке! Өзің айтқандай, қапаста жатқаныңа он екі жыл болып қалыпты . Осы уақыттың ішінде заман да, адам да қатты өзгерді . Ақша әзәзіл деген сөз рас екен . Ақша билеген заманда адам пиғылы да өзгереді екен . Адами қарым-қатынастың бәрі есеп-қисапқа құрылатын болды . Шет жағасын өзің де көріп кеттің ғой, несін айта берейін .

Біздің әулет осы уақыттың ішінде азаймаса, көбейген жоқ . Ел ағасы болған, өзің жақсы көретін қайындарың Базарбай мен Қайырбай көз жұмды, Ұлжан енең де бақилық болды . Жасқайрат, Сан-сызбай, Төлеген, Сиғабат, Жақсыбай бауырларың да дүниеден озды . Екі баласының, бір немересінің қазасын көтере алмады ғой деймін . Сүйікті Сания абысының да бақилық болды . Әлішер құдағидан да айырылып қалғанбыз . Биыл (11 қазанда) Қарлығаш қайын сіңілің де жазылмайтын ауру-дан көз жұмды . Қарлығаштың қазасына қатысып, біздің қайғымызға ортақтасып көңіл айтып жүрген ардақты Ғалия қызың мен Айман Мусахаджаеваның атасы құдамыз Асылғазы Қарлығаштың қырқын

172

берген күні жүрек ауруынан дүние салды . Мұның бәрі айтуға оңай, біле-білген адамға айтуға да оңай емес-ау! Басқаны білмеймін, өзім сай-сүйегім сырқырап ауырып, бір айдай далаға шыға алмай қалдым .

Зеке! «Өз балаларым қалай?» дедің бе әлгі бір сәтте, ести алмай қалдым . Осы күні көз көрмейді, құлақ жөнді естімейді, ішкен ас ішке тұрмайды . «Көбелектің кәрісі жоқ, кәріліктің дәрісі жоқ» де-ген сөздің жаны бар екен, оны өз басымнан өткізіп келемін . Енді сұрағыңа жауап берейін . Қыздарың өзің көргендей, тегіс аман-есен жүріп жатыр . Әлия қызың биыл зейнеткерлікке шықты . Ендігі жылы Ғалия да зейнеткер болады . Шолпан да Ресейдің заңы бойынша, Мәскеуде тұрғандықтан, ол да зейнеткерлікке ерте шығады . Айгүл қызыңнан басқасының бәрі әже болды . Әлияда үш, Ғалияда екі, Шолпанда бір, әрқайсысының осынша немерелері бар . Олардың немерелері екеуміздің шөберелеріміз емес пе? Өкінішке орай сен шөберелеріңді көрген жоқсың .

Әйел затының еншісіне ғана берілген ең үлкен бақыт – өмірге сәби әкеліп, өзінің аналық парызын лайықты атқару болып саналады . Айгүл қызымыз бұл міндетін толық атқарды деп айта аламын . Бұрын оның екі қызы болса, кейін екі ұлды болды . Үлкенінің аты Жәңгір, маған тартқан, кішісінің аты Айтуар, әкесі Романның ауызынан түскендей сап-сары, көзі көк . Бұл екі ұлға қуанғанымды екі ауыз өлеңге сиғыздым .

Айналайын, Айгүл!Тоқтамасын тіршіліктің арбасыБалаларың – өміріңнің жалғасы .Еркелеткен әкеңнің кенже қызы ең,Болдың бүгін үлкен өзен арнасы .Екі ұлың – жанып тұрған жұлдызың,Екі қызың – үлпілдеген құндызың .Тірегің де, тілеуің де осылар ғой,Дәл өзіңдей боп өссін ұл-қызың .Өзің бардағы 5-6 жастағы Айжан немереңнің

бүгінгі күні кім болғанын мына төмендегі орыс тілінде жазылған үзіндіден оқып берейін, содан білерсің .

173

«Сегодня предоставляется сцена для дебютного выступления начинающей оперной певицы . Задат-ки академического вокала проявились еще в дет-ские годы, когда она по инициативе родителей ре-гулярно выступала на различного рода мероприя-тиях . Некоторые из ее выступлений были отмечены и получили положительную оценку из уст нашей выдающейся оперной звезды Бибигуль Ахметовны Толегеновой, которая настоятельно рекомендовала ей серьезно заняться академическим вокалом» .

Зеке! Тағы не дедің? Шала естідім . Өзіңнің халің қалай дедің бе? Хал-ахуалым жақсы . Обалы нешік, өз қыздарым да, немерелерім де мен деген-де ішкен астарын жерге қояды . Жиі хабарласып, сыйлап тұрады . Жеке күтуші де жалдаған . Кей-де хабарласпай қалса, мен бар болсам да жоқпын оларға деп кәдімгідей өкпелеп, мұңайып қаламын . Мұным артықтау екенін кейін түсініп, өзіме-өзім ұрсып жүремін . Бұл кәріліктің ісі болу керек . Ұзын сөздің қысқасы, қыздарың ойдағыдай бақытты өмір сүріп жатыр . Қыздарың бақытты болған соң, күйеу балаларың да бақытты болып, шаңырақ иесі, қадірлі отағасы атанып жүр .

Тағы да жөнді ести алмай қалдым, кешірерсің, Зеке! Жаз дедің бе, нені жазайын? «Неме-ре, шөберелеріміз бізді жеті аталарына дейін ұмытпайтындай етіп жаз . Бірақ өлеңмен жазба, ол жағы қиындау тиер саған, өйткені бұл саланы тым кеш алдың ғой қолыңа, қара сөздің өзімен түйреп-түйреп жаз» дегеніңді естіп жатып оянып кеттім . Тағы да сен ғайып болдың, мен – пендемін .

Ойлап отырсам адамды бақытты етпейтін кедергі өмірде көп екен . Өтірік, өсек айту, темекі тартып, салақ, жалқаулық, арақ-шарап ішіп мас болу, жар-тылай жалаңаш жүру, т .б . Расын айтқанда, ертеден салынып қалған даңғыл жол жоқ . «Осылай жүрсең бақытқа жетесің, бұлай өмір сүрсең, бақытты боласың» деген жазбаша қағида тағы жоқ .

Бақытқа әркім өз соқпағымен, өз тар жол, тайғақ кешуімен ұмтылып жетеді . Оны өмірдің өзі әлдеқашан дәлелдеген .

Бизнеспен айналысып жүрген туыстарым ақша табу жолында жеткен жетістіктеріне жетісіп, барға

174

мастанып кетпей, қандай қиындық көрсеңдер де, неше түрлі жеңістікке жетсеңдер де, әйелдерің мен балаларың қастарыңда болып, іс-әрекеттеріңді өз көздерімен көріп, қолдарымен ұстап жүргендері дұрыс . Әйтпесе дәулет олар үшін аспаннан түскендей көрінуі мүмкін . Өздерің «дәніккеннен құныққан жаман» дегенді естеріңнен шығармаңдар . Жоқшылық, таршылық адам баласын онша бұза қоймайды . Баршылық оп-оңай бұзады . Сондықтан ұрпақ тәрбиесіне аса көңіл бөлгендеріңді қалар едік . Ұрпақтарың тәуір болып өссе, солармен бірге қайта гүлдейсіңдер, қайта шалқисыңдар . Бұл жағдай менің өз басымнан өтіп жатыр деп айта аламын . Міне, осының бәріне жету үшін шексіз еңбек, мейірім, есепсіз махаббат, үлкенге құрмет, кішіге ілтипат жасау, жетімнің маңдайынан сипап, жалғызды демей жүру қажет . Сонда ғана сөзіміздің басындағы «Әйел бақыты» деген қасиетті ұғымға қол жеткізе аласыңдар .

Ерте бір заманда бір данышпан: «Егер қандайда бір халықты төмендеткің келсе, олардың әйелдерін азғындық жолға сал» депті . Бұдан біз әйел затының өмірден алатын орындары өте-мөте жоғары екенін көреміз .

Қазақ «қалауын тапса, қар да жанады» дейді . Ерлі-зайыптылар жұрт алдында бір-біріне кісімсініп, білгішсініп, өз кемшіліктерін айтпау керек . Қайта ретін тауып, жуып-шаюға тырысқандары дұрыс . Табиғат кейбіреулерге үйіп-төгіп бәрін береді, жұрт қызығып жүрсін дегендей . Енді біреулерге қызғаныштың қызыл итін мол ғып береді . Осы қызыл ит талай жақсы мен жайсаңның обалына қалғанын тарихтан жақсы білеміз . Жиырма төрт жасында КСРО-ның халық әртісі атанған қазақтың бұлбұл әншісі – Күләш Байсейітова, әлемді әнімен таңқалдырған Әміре Қашаубаев пен суырып сал-ма, арқалы ақын Иса Байзақов т .б . осы қызыл иттің құрбаны болды . Әйел бақытының нағыз жауы да - осы көре алмаушылық .

Әке – балаға дана,Әке – балаға пана .Әке – балаға орман,Әке – балаға қорған – десек те, «Әкенің ең

175

жақсысы жездедей-ақ болады» деген данышпан халқымыздың қағидасын еске алсақ, әйелдің беделі тағы да асқақтай түседі . Осыған толық дәлел бола алатын Төле би бабамыздың төменгідей айтқан бір ауыз сөзі:

Әйелің жақсы болса,Бірінші – иманың .Екінші – жиғаның,Үшінші – ырысыңның тұрағы .Ал өз заманымыздың алыптарының бірі,

ана махаббатының құдіреті мен күшін өз шығармаларында суреттеген Еңбек Ері, академик-жазушы Ғабит Мүсірепов ағамыз былай дейді:

http://images.yandex.kz

176

«Мақтасақ – әйелді мақтайық та, құрметтейік те, әйел-ана – барлық қиындықты жеңетін сарқылмайтын күш, көзді бұлақ емес пе?!» . Бұдан артық әйелге қандай баға беруге болады!

Ер азаматтар – қыздарыңды, қарындастарыңды, әйелдеріңді өз аналарыңдай жақсы көріп, сыйласаңдар, өздерің де, олар да бақытты болатындарың айдай анық . Біздің елде менің Шөкен құрдасым бастаған он шақты әйел он, он екі баланы дүниеге әкелген еді . Оларды бақытты емес деп кім айта алады?! Білімді, тәрбиелі әйел аз нәрсені көптей қылады, көп нерсені көлдей қылады, киімдеріне кір жұқтырмайды, ерінің үйде барын, жоғын білдірмейді . Өз үйінде де қалай болса солай киініп жүрмейді, балаларымен үлкен кісіше сөйлеседі . Сіз, біз дегеннен жалықпайды .

Есімдері тарихта қалған Домалақ ана, Зере, Айғаным сынды асыл аналарымыз қоғамына билік жүргізбесе де, ақыл парасатымен ел ана-сына айналған тұлғалар еді ғой . Қазіргі аналары-мыз бар ықыласын отбасына, балаларына арнап, отағасының қас-қабағына қарап, перзенттеріне жүйелі тәрбие берсе, нұр үстіне нұр болар еді .

Өзім туралы бір-екі ауыз сөз: менің тағдырым, өмір жолым күрделі . Абай атамыздың:

Балалық өлді, білдің бе?Жігіттікке келдің бе?Жігіттік өтті, көрдің бе?Кәрілікке көндің бе? – дегені бар ғой, сол секілді

мен балалықты ауылда өткіздім . Жеті-сегіз жа-сымда 1931-1932 ж .ж . аштықты көрдім . Он екі жа-сымнан жетімдіктің «ащы дәмін» таттым . Мектеп қабырғасында жүргенімде 1937 жылы жазықсыз халық жауы болып ұсталған екі адамды көзім көрді . Оның біреуі – өзіміздің ауылдасымыз Сағитов Шәріп ағай, екіншісі мектеп директоры (атын ұмыттым) . Сол жылдардағы ел-жұрттың көз жасы мен мұңы әлі көз алдымда . Жігіттік шағым Отан соғысымен тұспа-тұс келді . Сұм соғысты Ста-линград майданынан бастап, Берлинде аяқтадым .Үш рет жаралы болдым . Осы екі арада көрмеген бейнетім шамалы . Сондықтан өзімді тар жол, тайғақ кешуден өттім дей аламын .

177

В № 4 журнала «Найзатас» за 2012 год были напечатаны мемуарные эссе Александра Лейфера – писателя, журналиста, председателя Омского отделения Союза российских писателей. Они вы-звали заинтересованные отклики многих читате-лей. Недавно в Омске вышла новая книга писателя, в которую вошли и публиковавшиеся в «Найзата-се» эссе. Предлагаем вниманию читателей мнение на книгу А. Лейфера «Блог-пост или Кровь собы-тий».

Отслеживая тенденции современной русской ли-тературы, всё больше убеждаешься в том, что сло-ва Льва Николаевича Толстого, сказанные им более ста лет назад, оказались пророческими . Он писал: «Мне кажется, что со временем вообще перестанут выдумывать художественные произведения . Будет совестно сочинять про какого-нибудь вымышлен-ного Ивана Ивановича или Марью Петровну . Пи-сатели, если они будут, будут не сочинять, а только рассказывать то значительное или интересное, что

Ольга Григорьева

«Блок-пост»АлексАндрА лейферА

Мнение

178

им случалось наблюдать в жизни» .Каким книжным новинкам радовался в послед-

нее время неравнодушный читатель? Вышли сбор-ники молодых талантливых российских писателей – Романа Сенчина и Захара Прилепина . Двухтом-ник Василия Аксёнова «Таинственная страсть» . Последний роман Владимира Богомолова (автора «В августе 44-го») – «Жизнь моя, иль ты присни-лась мне…» . Сборник очерков Владимира Крупи-на «Книга для своих» . Замечательный роман Алек-сандра Чудакова «Ложится мгла на старые ступе-ни», который решением жюри конкурса «Русский Букер» был признан лучшим русским романом первого десятилетия нового века . (Конечно, назы-ваю лишь малую часть новинок…) . Все эти книги, столь разные по стилям и темам, мировоззрению и возрасту писателей, при всей их высокохудоже-ственности – автобиографичны и документальны . Этим и интересны!

И новая книга омского прозаика, публициста, журналиста Александра Лейфера «Блог-пост, или Кровь событий» (Омск: издательский дом «Наука», 2012) естественно и логически вписывается в этот ряд . В эссе «Голубые глаза лошади» (вместо преди-словия) автор так объясняет появление сборника: «В прошлом году неожиданно стал не кем-нибудь, а … блогером . Пришли вдруг из администрации ре-кламно-информационного агентства «Омск-Пресс» и предложили: пишите, мол, для нашего сайта раз в неделю пару-тройку страниц – о чём хотите . Об окружающей нас жизни-жестянке… О культурной, в частности, её составляющей . О выходящих книж-ках… Или вспоминайте что-нибудь…»

Я читала многое из написанного в блоге автора на «Омск-Прессе», поэтому взяла в руки книжку с настроем: читаю новое (или то, что упустила на сайте), остальное пропускаю… Не тут-то было! Книга есть книга! Одно дело – читать с монитора компьютера, когда написанное всё же восприни-

179

мается в контексте «информационного агентства», злободневной информации; другое дело – то же эссе, вошедшее в общее повествование, «отлежав-шееся, отстоявшееся» и превратившееся из «ин-формации», высказанного сегодня и сейчас мнения и впечатления в нечто иное – кусочек времени, истории, жизни . Это воспринимается совершенно по разному, как, к примеру, огненный льющийся металл в «горячем цехе» (впечатляет, сама видела) и тот же металл, уже остывший и принявший нуж-ную форму (тоже впечатляет, но по другому…) .

Да, большое спасибо надо сказать «Омск-Прессу», что подвигли А . Лейфера к написанию этих очерков и эссе, как это по-современному го-ворится – «постов»! Ведь, возможно, многие из них и не увидели бы свет, лежали бы в «закромах памяти» автора, оставались памятью старых фото-графий, газетных вырезок, дорогих сердцу книг… Как бы то ни было, сборник вышел! Автор выража-ет искреннюю благодарность тем, кто помог ему в выпуске книги, а читатели к нему присоединяются, потому что это подарок не автору, а им .

Открывается новая книга А . Лейфера гербом города и надписью «К 300-летию Омска» . И если вначале, я почти не обратила на это внимание, то, прочитав сборник, подумала, что к юбилею горо-да это, действительно, очень подходящее издание . История Омска – на каждой странице . Посудите сами, какие имена: Достоевский, Антон Сорокин, Тимофей Белозёров, Аркадий Кутилов… Из совре-менных омских писателей, с многими из которых автор дружил (увы, уже очень многих нет в живых) и имена которых Александр Лейфер не даёт за-быть читателям 21-го века: Вильям Озолин, Вик-тор Утков, Михаил Малиновский, Эдмунд Шик, Геннадий Гаврилов, Борис Гвоздев, Елена Мироно-ва-Злотникова… Это такая панорама литературной жизни Омска конца двадцатого века! Кроме этого, есть «посты», посвящённые теперь уже классикам: Александру Вампилову, Белле Ахмадулиной…

180

Есть замечательное эссе о Хемингуэе («Марлин») . Есть горькая реплика «Крапивное семя» в адрес чиновников, не решающих вопрос об увековечива-нии памяти замечательного красноярского поэта, драматурга, писателя Романа Солнцева . Панорама литературных портретов постепенно выходит да-леко за омские границы, но и этим связана с исто-рией города – личностью самого автора . И в этом особая привлекательность очерков и эссе Лейфе-ра, ведь они не умозрительны, не «общи»: любой герой связан с его личными событиями, чувства-ми, встречами, переживаниями, и именно от этого «Блог-пост» читается с таким интересом!

Вот, кажется, певец Жан Татлян – ну какое он от-ношение имеет к Омску! Да, автор был на его кон-церте в 1967 году… Но такое щемящее эссе «Осен-ний свет» появилось благодаря этому имени, такая в нём атмосфера Омска конца шестидесятых, чув-ства и поступки людей того времени, молодость и безрассудство… Всё это, как поётся в старой песне, «наша с тобой биография»… А ещё в книге много фотографий, некоторые из них просто уникальны!

Я уж не говорю об очерках, впрямую посвящён-ных истории города, например, таком, с говорящим названием: «Нефтяники обожаю!» . (Этот район Омска возник благодаря строительству нефтеза-вода, судьба многих тысяч омичей, в том числе и автора, связана с «городком нефтяников») . И био-графия самого автора – коренного омича, которой открывается книга; и биографии его родителей – выпускницы знаменитого Худпрома имени Вру-беля З .В . Болотовой и заслуженного учителя Э .Я . Лейфера; и фантастические жизненные дороги деда – В .В . Болотова, который в годы первой миро-вой был в немецком плену, но сумел вернуться в родной Омск – это всё непридуманные страницы общей истории города и страны, которые волнуют душу и сердце неравнодушного читателя .

Будет ли интересна новая книга А . Лейфера «не омичам», читателям других регионов и других

181

стран? Несомненно . Во-первых, потому, что темы в ней поднимаются не сиюминутные, а вечные . Во-вторых… Об этом очень хорошо сказал Захар Прилепин . В сентябре 2012 года я была на 25-й Московской Международной книжной выставке-ярмарке, и попала на творческую встречу с этим писателем . На вопрос о том, должна ли быть по-литизированной современная литература, Захар за-мечательно ответил, что «литература должна быть не политизированной, а «местечковой» в лучшем смысле этого слова . Самая главная и самая инте-ресная литература та, которая описывает людей и события определённого места!» .

Не снижает ли художественного уровня эссе, обязательное наличие информационного повода, необходимого для публикации на сайте «Омск-Пресса» (громкое общественное событие или вы-ход новой книги, памятный день или юбилей кол-леги по перу и т .п .)? Как раз наоборот! Это только придаёт ощущение жизни, биения живого пульса времени . Не зря второе название книги – «Кровь событий», то есть, как я понимаю, не поверхност-ный вид, а «нутро», смысл происходящего…

Что касается информационного повода, и блог А . Лейфера в «Омск-прессе», и этот сборник мне ещё интересно было читать потому, что автор час-то пишет о новых книгах, сориентироваться в бурном потоке, которых сейчас нелегко, а, вернее, уследить, что стоящего из этого потока надо «вы-ловить» и обязательно прочитать . К примеру, кни-гу замечательного актёра, бывшего омича Николая Чиндяйкина с таким великолепным названием: «Не уймусь, не свихнусь, не оглохну» (М .: Зебра Е, 2011) . Или книгу омского поэта и прозаика Михаила Кузина «Я сюда ещё вернусь…» («Омск-вариант», 2011), о чеченской войне . Они, кстати, тоже из той серии книг, которым пророчил успех Лев Толстой – дневниковые, документальные, в которых авторы рассказывают о том «значительном и интересном, что им случалось наблюдать в жизни»…

182

Для мыслящего, читающего (а тем более – пи-шущего!) человека новая книжка Лейфера ещё и кладезь мыслей, умных наставлений и обобщений, которыми делились с автором его учителя, друзья, коллеги по перу, а он теперь щедро делится с нами . И суждения самого автора, всегда глубокие и ори-гинальные, с хорошим чувством юмора, западают в память . . .

Не удержусь от пары цитат . Вот строки из пись-ма В .Г . Уткова Лейферу: «Ваши беды – пустяки . Не придавайте им особенного значения… На пути на-ших кораблей столько подводных рифов и мелей, что никакая искусная лоция не спасёт от них… Са-мое главное – работать, не теряя веры в то, что твоё дело нужно, что кроме тебя никто другой его не сделает» . Из очерка о Елене Мироновой-Злотиной: «Елена считала, что спасение от жёсткости, а по-рой и циничности наступивших новых «дикокапи-талистических» времён – в Вечном – в искусстве, в стихах, в истинных друзьях…» .

Разговаривала недавно по телефону с общим зна-комым – слышал, мол, Лейфер новую книгу выпу-стил, «Блог-пост» называется? Он спрашивает: «О войне?» . Я удивилась: «Почему о войне? О мире… О современности, о литературе, об истории… О жизни, в общем…» . Потом поняла реакцию . На-звание на слух воспринимается как «Блок-пост» . Очень символично . Что такое блок-пост? Как по-ясняют словари – «заградительный контрольно-пропускной пункт, способный самостоятельно дер-жать круговую оборону» . Он и держит . Оборону против бездуховности и пошлости, равнодушия и беспамятства . И очень хочется верить, что те, кто читает эту книгу, присоединяются к автору, стано-вятся единомышленниками, входят в братство его «блок-поста», и «заградительный пункт» становит-ся от этого мощней и непобедимей… А если та-ких «блок-постов» будет всё больше, авось, и выс- тоим .

183

Әйгілі композитор Мұқан Төлебаевтың машина алғанына бірер апта болса керек . «Жақсы аттың жа-лында бесті қымыздың қызуы болады» дегендей, жаңа машинаға деген құмарлығы басылмай жүрген кез екен . Бірақ әлі қыр-сырын толық меңгере ал-май, кібіртіктеңкіреп жүрсе керек .

Осындай күйде жүріп, бірде көшеде Шәкен Ай-мановты көреді . Көреді де, дереу машинасын те-жеп:

– Ау, Шәкен, кел мін, барар жеріңе алып барай-ын! – дейді Мұқан аңқылдап .

Сонда мән-жайды бұрын да естіп жүрген, қазір де көріп тұрған Шәкен:

– Жоқ, Мұқа, мен асығыс едім, – деген екен .

***Шәкен Айманов өзінің інісі Қаукен Кенжетаев-

ты ертіп, бірде туған жері Баянауылға келіпті . Көз көрген ағайын-туған ортасында қуанышты бас қосу болады . Мұндай бас қосудың әнсіз өтпейтіні белгілі .

Ән кезегін «бас театрымыздың бас әншісі» деген көтерме сөздермен Қаукенге береді . Қаукен домбы-раны алып «Екі жиренге» салады .

Шәкен Аймановтың айтқандары

Деген екен...

184

Қаукен айтып болғанда ауылдың Шәкенмен қатар өскен бір азаматы отырып:

– Шәкен, домбыраны ұсташы, «Екі жиренді» өзіміз бір дұрыстап айтайықшы! – деген екен .

Шәкеннің айтуында «Екі жирен» әні ерекше сыр-мұңға толы рухпен естілетін болған . Мұны жақсы білетін ауылдастары «Екі жирен» әнін «Шәкеннің әні» деп айтады екен .

***Әйгілі күйші Әбікен Хасенов қайтыс болады

да, марқұмды жерлеу комиссиясын басқару Шәкен Аймановқа тапсырылады .

Шәкен Әбекеңді жерлеу рәсіміне қаржы сұрап, тиісті қызметте отырған Асқар Закаринге келеді . Жағдайды айтады да, бес мың сомға рұқсат етуін сұрайды . Сонда А . Закарин:

– Шәкен-ау, бес мың сомың бір адамға көптеу емес пе? – деп тартыншақтанса керек .

Шәкен болса іле тіл қатып:– Асеке-ау, бір бес мың сом үшін тағы да біреуіміз

өлуіміз керек пе!? – деп, қалағанына рұқсат алып шығыпты .

***Шәкен біреуді жерлеуге қатысады . Өліктің

мүрдесі лақаттап қазылған екен . Мұндай мүрдені бұрын көрмеген біреу «мұнысы қалай?» деп таңдана сұраса керек . Сонда Шәкен:

– Арғысы «спальныйы» да, бергісі «кухнясы» ғой, – деп жауап беріпті .

***Әйгілі кинорежиссер, актер Шәкен Айма-

нов бірде еңбекшілермен кездесуге шалғайдағы колхозға келіпті . Шағын ғана ауыл клубына ел толып, колхоз басқармасы жиынды ашып, біраз шаруашылықпен, ауыл адамдарымен таныстыру рәсімін жасайды .

Сөз арасында астаналық қонақтар алдында

185

көтеріле сөйлеп, шаруашылықтың артта қалғанын жуып-шайған болып, « . . .біз қадірлі қонақтардың алдында колхозымызды сексенінші жылдарға қарай миллионер колхоз етеміз деп уәде береміз» деген сөзді де айтып жібереді .

Содан сөз кезегі Шәкен Аймановқа берілгенде: – Сексенінші жылға дейін он-он бес жыл бар

екен, – деп әңгімесін бастайды . – Бұл дегеніңіз бір ғұмыр ғой . Менің есіме осыған орай мынадай бір әңгіме түсіп тұр . Ерте-ерте, ертеде, бір еріккен хан: «Кімде-кім көк есекке он жылда хат танытамын деп уәде берсе, ат басындай алтын беремін . Егер уәдеде тұрмаса басы алынады!» деп жар салады . Сонда, қасиетіңнен айналайын, Жиренше ел ішінен суырылып шығып: «Мен хат таныта аламын», – депті де ат басындай алтынды алып, көк есекті жетелеп үйіне келіпті . Мұны көрген Қарашаш: «Ойбай-ау, о заманда бұ заман, есек хат танушы ма еді, бұл не қылғаның?» деп қамығады . Сонда Жи-ренше шешен: «Бәйбіше, алаң болмай, алтынды қажетіңе жарата бер, он жылда не мен өлемін, не хан өледі, не есек өледі!», – деген екен . Сол сияқты, басқармаларыңыздың уәдесінде мін жоқ, тек әлгі Жиреншенің есебіндей болып жүрмесін! – деп, Шәкен жұртты бір күлдіріп алған екен .

186

Әке Мен БАлА турАлы БАллАдА

1Екі жан – Әке, бала –Көргенім сол: Күнде ертеңмен кетеді қолтықтасып . Бір күннің өріс алған өрнегі мол, Күнде кешке қайтады шалқып, тасып . Бірінің жұбайы жоқ,Бірінің анасы жоқ . . . Мен емен адам жанын жалған ұғар: Әкенің шор боп біткен жарасы көп, Баланың «Ана» деген арманы бар . . . . .Сұм соғыс екі бөлді үй ошағын: Әке кетіп ажалмен жағаласты . . . Ана кетті құшақтап болашағын – Сәбиін өрт ішінен ала қашты . . . .Сорлы ана мұрттай ұшты шашын ұстап, Ақ мама қанға бөгіп семе қалды . Жеті жасар сәбиі қан уыстап, Шырылдап қолдан-қолға кете барды . Әке ше?

Нұтфолла Шакенов – 85 жас

«ӨлеңМенен Бірге туғАн

Өзге жАнМын»

Мерейтой

187

Бір жығылып, бір тұрып сұрапылда, Өлімнен өмір жолын тартып алды . Кекті күнде кешірім сұрасын ба, Рейхстагта қолының табы қалды .

2

Әкенің кителінен үңілгендей, Күрестебергені мен алғаны да . Тағдыр қайта күлімдеп жүгінгендей – Әке, бала тоғысты Алматыда . Бұл қалада талай бір зәулім үй бар, Әке, бала іргесін бір тұрғызған . Жаңа шатыр көрсеңіз соған ұйғар, Сырбайларға арнайы жыр туғызған . – Терезе күңгей болып, кең келсін деп, Әке, бала тұра алмас тағат тауып . Күніміз жылымызды теңгерсін деп, Көрген жоқ уақыт өлшеп, сағат бағып . Қаланың, көшеміздің түр-түсінде Сырлар көп, маржан да көп теріп алар . Бәлкім, сіздің үйдің де кірпішінде Солардың бір сәт тамған тері болар .

***Өлеңменен бір туған өзге жанмын, Басқаға жоқ болсам да сөзге бармын . Өзім кетіп, аулақтап ұзасам да, Жүрегінде табысып кез болармын .

Жаралама жанымды жарға түскен, Қаралама арымды жалған іспен . Аз өмірге алданған мен бір бейбақ, Ащы өкініш, уы мол арман ішкен!

Сезуші ең ғой аңқылдақ мінезімді, Жүретұғын жарқылдап бір кезімді . Менің өкпем өткінші жауынмен тең, Мәңгі дос деп әрқашан біл өзімді .

188

Өкпе айтсам, наз айтсам қашқақтама ,Кінәлі боп бас исем асқақтама . Сезе білсең, жаныма сене білсең, Бөтен ойды адасқан жаңсақ сана!

Жайымыз көп біздің де ескеретін, Жазғы күнде қыс болып өзгеретін . Бала көңіл – ақынның үлкен міні, Күйініш пен күлкісі тез келетін .

Бұл сырымды әділет көремін мен, Тебірендім жанымның тереңінен . Егер мендік шын таза жүрек болса, Айырмашы, өзіңнен – өлеңімнен!

сАғындыМ

Таудағы бұлақ басында Толқынын көрдім ағынның . Болмадың ұзақ қасымда, Жан сәуле, сені сағындым .

Өзгеге оқшау білінбей, Өзіңе ғана табындым . Көктемнің нұрлы күніндей Күлкіңді сенің сағындым .

Қараймын күнде тау жаққа, Тағдырға мұнша бағындым . Бұлбұлым кетті аулаққа, Әніңді сенің сағындым .

АнАМА хАт

Мен туыппын ақ боранда, Ақ боранда қалдырдың . Сол бір күнге тап болам ба, Ғажабы ғой тағдырдың .

Ақ бораннан шықтым мен де, Арпалысып, таласып . Мұны қалай ұқсын өңге, Кете бардың адасып .

189

Кім бар еді кез келгеннен, Құшақ жайған жаны ашып? Кеттік ұзап сергелдеңмен, Кеттік ұзап адасып .

Кезбедім мен қаңбақ болып, Қоныс қуып әр сайдан . Өспедім мен жалтақ болып, Кім сипар деп маңдайдан .

190

Күңгірт тартқан жүрегімнен Нұр сәулеңді іздедім . Сен де солай, білемін мен, Сен де күдер үзбедің .

Жазы кетіп, қысы келіп, Өте берді жыл деген . Жаны сырлас кісі сеніп, Жатқа жорыр білмеген .

Жігіттіктің жеткен шағы, Жақсы болсам, сүйсінер . Жеті қат жер кетсем-дағы, Жан анамсың исінер!

Бар мен жоқтың пендесі боп, Бастан кештім әмірін . Бұл жалғанда теңдесі жоқ, Бір сен өзің – Тәңірім!

Мені күтіп тотығарсың, Жолға қарап күйініп . Үй жанында отырарсың, Ұршығыңды үйіріп .

Қанаттымен бірге дерсің, Тауып апсың көп ермек . Жыл құсымен тілдесерсің –Құлыным қашан келер деп .

Қуанарсың кеудең толып, Жер көгерсе, қар кетіп .Мен келермін көктем болып, Күн құшақтап, жарқ етіп .

Күн де әйтеуір ұршық алып, Ертелі-кеш бітпейсің . Гүл шыққанда бүршік атып,Мені сонда күткейсің .

191

Оңашада жасың тамса, Орамалға бүктейсің . Ертіс шалқып, таси қалса, Мені сонда күткейсің .

Мен келермін таңдандырып, Толқын болып, төгіліп . Қарсы аларсың таңнан тұрып, Құдіреттей көрініп .

Бар қызығы жер мен күннің, Бар қуаныш қосылар . Алдынан шық перзентіңнің, Үлкен жолдан тосып ал!

АБАй Әні

. . .Айсыз түнде дүлей желмен Қамыс басы сыңсиды . Аулақ жолда үрейленген Қыздың жасын кім тыйды?

Елегізіп, күдер үзіп, Жүрек дүркін қобалжыр . Қараңғыда тауды сүзіп, Өлең шіркін соғар бір!

Шер көңілді елжіретіп, Естіледі шалғайдан .Жеті түнде тебірентіп, Өлең айтқан бұл қай жан?

Бір желпініп, бір күрсініп, Сұлу жетім тыңдайды . Қыз түгілі қыр сүйсініп Естімеген мұндайды .

Ән самалы осы болар, Қара көзді құрғатқан . Зарлы қыздың досы болар, Бейуақытта үн қатқан .

192

Сол бір үнге қыз ілесіп, Қырға шығып қарады .Махаббаттың желі есіп, Ән қолтықтап барады . . .

Қараңғы түн ортасында Киіз үйдің түңлігі . Әлдекімнің жар басында Шығады өктем, мұңлы үні .

Жұрты мынау ұйқы бағып, Күндіз болса дау ұстар . Ойда өзен сылдыр қағып, Жалғыз серік дауыстар .

«Шеш көңілімнің жұмбағын», – деп, Сахараға үңілер . Алаулайды бір жалын леп, Елсіз емес түңілер .

Тағдыр қызды табыстырды Көлді әннің қасына . Тілек артып таныстырды:– Көз салыңыз, жасыма!

Бұл дүниеден ада безіп, Кеткен едім тау асып . Соқпағы жоқ дала кезіп, Қалдым жонда адасып .

Сол бір шақта өлең демеп, Ән шақырып әкелді . Маған да үйрет, өзің елеп, Таптым сендей әкемді!

Абай жаны егілгендей, Қыз маңдайын сипады . Жүрек нұры төгілгендей Ән ардағын сыйлады .

Бауырласты қырдың үні, Татьяна – қыз әні

193

Абай еккен жырдың гүліТамыр жайып ұзады . . . .Жасыл орман самал желмен Желпіп өткен талайды . Алыс жолдан әнмен келген Тірі деп біл Абайды .

1954.

Өлеңде ӨлМес қуАт БАр

Өлеңде өлмес қуат бар, Сезімі сергек жан ұғарТозығы жетпес бір ат бар Жасарып мәңгі жаңғырар .

Абай деген бір жан бар«Мыңмен жалғыз алысқан» . . . Менде ыстық бір қан бар,Мұра боп сонан ауысқан .

1948 – 1954.

дАуылдАн соң

Алай да дүлей шуласып, Сұрапыл дауыл айықты . Толқындар шөгіп, жуасып, Аймалап қалды қайықты .

Долы бір мінез басылып, Жайдары тартты су беті . Жалтырап теңіз ашылып, Нұрлана түсті суреті .

. . .Айдында қайық жүзеді, Қуана тілсіз ұғыстық . Дегендей қыздың жүрегі:– Жақсы едің неткен, тыныштық!

1955.

194

Өлең турАлы ӨлеңҰйқас та,Ырғағы да,түр жағы да –Бәрі әзір .Ол неге тым кешікті?Шын кәсіптібастамақ ой бар еді .Қайтер еді,таксимен жетіп барсақ, Сұрау салсақ:– Жолдас Өлең,арамыз неге алшақ? Неге сізшықпай жүрсіз? Әлде бізсырыңызды ұқпай жүрміз . Осылай өлең іздеп және күтіп, Басы артық жинап-терген ойлар бітіп, Жұтшылыққа ұшырап тұрған шақтаБіздің жаққақарт адам аяқ басты . Қырау шашты,тым сұсты,үні күшті Сол қария келді де сөге түсті: – Уа, балам,өлең іздеп күйініпсің, Киініпсің осынау ұзақ жолға –күнге, айға! Қайда? Тоқта!Столдан кейін шегін! Екі адым,дәл қасыңда келіншегің . . . Өзің аңда,Ұйқысын бұзып алма . Тыңдап көр,Соның нәзік ақ жүрегін! Сол шақта серпіп тастап ой түнегін Жарқ етіп өлең келер,еркелер алақанда!Ол сені«ақынмын!» деп атағанда,

195

Бұрылып шетке кетпей –күте біл,өкпелетпей . . .Өлең керектамаша мына өмірге, Көңілгееркін қонар,қанат болар . Өлең керек,мыңдаған, миллион гектар Поэзия тыңдарын көтеретін,Адамға адам дауысын әкелетін! Қырға шық,Үйден ұзап, Ұсақ-ірібәрі де көз алдыңда . Тез адымда,өлеңнен кеш қаласың! Даласын,адамдарың байқадың ба,– Шетінен сұлу . . . жүйрік . . . әрі өрен, Тамаша!Бұл өмірдің бәрі өлең .

1954.жүрМін-Ау, сӘулеМ,

АрМАндА

Жүрмін-ау, сәулем, арманда, Іштегі жалын байқалмай . Қоштаса саған барғанда, Қалып ем бір сөз айта алмай . . .Қайтемін, қалдым өкініп, Өзгеден өзге сыр сақтап, Тілеймін сенен өтініп, Қинама мені жұмбақтап .

Сыпайы болып көнсем де, Естігім келер құмартып . Қаншама жақсы көрсең де, «Сүйемін» деген мың артық .

1955.

196

күткен едіМ, жАнғАн едіМ тАлАй күн

Күткен едім, жанған едім талай күн, Ай жүзіңді бір көруді қалаймын! Бейуақытта жарқ еткендей үмітім, – Хат сөзіне қайта-қайта қараймын .

Қуандым да жас балаша алданып, Көп қадалдым жан сәлемін қолға алып .Өзің түгіл қызғанамын хатыңды . Отырмын мен оңашада толғанып .

Еске аламын сағынышпен сөзіне, Өкінемін алыстаған кезіңе . Жүрек берген құдіретті дүние Қанат берсе, ұшар едім өзіңе!

1955

197

ҰстАй тҰр, кӨрШіМ, итіңді

Бір өзіңде бес ит бар, Жабыла шығып үретін . Әркімге лайық кәсіп бар, Ұнатқан шығар жүрегің .

Қаптаған иттің күшігі, Алдымнан шығар жалақтап . Тағдырдың бұл қай қысымы, Көрші еткен саған сабақтап .

Мұны да көрдік, ой, Алла-ай, Аңдашы өзің тәуірін: Адам жанды бола алмай, Ит жанды бопсың, бауырым .

Итіңді мақтап не етейін, Болғанмен саған сүйкімді . Аулаңнан аулақ кетейін, Ұстай тұр, көршім, итіңді!

күн БАтАрдА

Алдымда Алатаудың шың-құздары, Күн бата құбылады құндыз жалы . Самғап бір құшатындай елегізер, Ақынның кейде сәби мұңсыз жаны .

Қиялап қызыл шапақ тау асады, Өлеңнің өрнегіне жарасады . Ақынның қиялынан биік не бар, Қай шыңы жұмыр жердің таласады?

Табиғат ғажабың көп ес білгенге, Тоя алмас қылығыңа ешбір пенде . Көк торғын шымылдығы желпілдеген Алатау ақ арудай кешкіргенде .

198

Жан жарым жаутаңдайды дәл қасымда, Ұқсап бір күнді ұзатқан жауқазынға . Басымда шыр айналған арманымдайАқша бұлт алаулайды тау басында .

Менің гүліМ

Сыншылар балықшыдай үңіледі,Қармағы әлденеге ілінеді?Көңілдің көктемінде құлпыратынӨлеңім — балапаным, гүлім еді .

Өмірде мақтанышым, бар арманым –Халқымды қуанта алса адал жаным . Адаспай ұя тапсам дос жүректен, Бақытты ақын болып жаралғаным .

* * * Қызарып барып күн батты, Сәулесі тауға асылып . Осы бір сәтте үн қатты, Қабағы қыздың ашылып .

Қымсынып неге тұр десем, Ұялтқан екен күн нұры . Шыдамың жетіп білмесең, Жұмбақшыл қандай қыз сыры .

Көлеңке таудан асығып, Аулаққа күңгірт тартады . Сыпайы жүзін жасырып, Білегін сұлу артады .

тАу ҰлыМұқан Иманжановқа

Есейіп үміт таңымен Өткіздік соғыс дауылын . Сол кезде оқшау танып ем, Еңсесі биік Тау ұлын . Бүлдіршін едік ол шақта,

1991 Т а у Ұ л ы — М. Иманжановтың әдеби псевдонимі болатын.

Қар кетіп, жаңа күн күлген . Аға мен іні болсақ та, Алшағын жастың кім білген! Жыр болып өткен талай күн, КазГУ-де, біздің бөлмеде . Таңырқап әркім қарайтын, Келер деп жиі ол неге? Құрдас боп келіп кеш түсе, Құрдас боп жүру ұнайтын . Қанатты сөзді естісе, Құнығып қайта сұрайтын . Қызуы кештің басылмас, Қызығын бірге көретін . Ақылға дарқан асыл жас, Ақылдан үлес беретін .Баладай балғын ақ жаны, Аңқау да жомарт болатын . Ортаға түсіп тапқаны, Ортамыз күнде толатын .Биіктен қолын үзбеген,Биікке мегзер ой тастап .Әзілдеп қойып бізбенен,Отырар еді байқастап .Отырар еді сәл кейін, Сезімтал, ұяң досымыз .Сыбырлап қана әншейін:– Ұнайды, – дейтін – осы қыз . Ұқсаған бір топ шоқ гүлге, Бар еді бір топ сайтан қыз .Байқасақ сол бір от күнге,Байқасақ бүгін қайранбыз . . . Кейбірі соның соқтығып, Шоқтанып қапты бұл күні . Ошақтың күлін қақсытып, Жоғалтып апты күлкіні .Тіріге өзін теңгерсем, Қартая білмес бауырым . Жарқылдап күлген жан көрсем Көргендей болам Тау ұлын!1

хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды.

редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды.

Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сәйкес келмеуі мүмкін.

«нАйзАтАс» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс.

жарияланған материалдарды, фотосуреттерді және безендірулерді көшірмелеу тек кМк рұқсатымен

жүзеге асырылады.«павлодар облысы әкімінің аппараты»

мемлекеттік мекемесі(павлодар қаласы)

«центр аналитической информации» жШс-і «найзатас» облыстық журналы

директорр. т. Билялов

Телефоны 61 81 10Бас редактор

ғ. с. жҰМАтовТелефоны 61 80 37

Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 13 .11 .2012 ж . №13192-Ж куәлігі берілген . Таралым

аумағы: Қазақстан Республикасы .Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы,

Ленин көшесі, 143 үй .E-mail: naizatas_zhurnaly@mail.ru

Журнал екі айда бір рет шығады .Таралымы 1400 дана

суреттер:Сейсенғали Тіленбаев

коллаждарды әзірлеген:Берік Төлеуғалиев

«Вестник» ЖШС-нің «PrimaLux» баспаханасында басылды .

ҚР Павлодар облысы, Екібастұз қаласы, Әуезов көшесі, 15 үй .

Телефоны: 8 /7187/ 75-50-44 .