n.odkhuu - review of geography - ub2013 ebook

_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________

0


1

АГУУЛГА

ӨМÍӨТГӨЛ 2

I. БҮЛЭГ. ГАЗАРЗҮЙН УХААНЫ ТҮҮХ 3

I.1. ГАЗАРЗҮЙÍ УХААÍЫ ТҮҮХЭÍ МӨÍ ЧАÍАР 3

I.2. ГАЗАРЗҮЙÍ ТҮҮХИЙÍ ҮЕЧЛЭЛ 5

I.3. ЭРТÍИЙ ГРЕКИЙÍ ГАЗАРЗҮЙÍ МЭДЛЭГ 7 1.3.1.Арèстарх Саìîсскèéí “Íарíы аéìаã” 8

1.3.2. Эратîсфеíы äýëхèéí хýìжèëт 9

1.3.3. К.Птîëеìеéí ãазрыí зураã 10 1.4. РОМЫÍ ҮЕИЙÍ ГАЗАРЗҮЙ 12

1.5.ГАЗАРЗҮЙÍ ИХ ÍЭЭЛТИЙÍ ҮЕ 13

1.5.1.Газарзүéí Атëасыí үе 14

I.5.2. Б.Вареíус 15

I.5.3. Уëс îрíы тîîí áèчëýã áуюу статèстèк 16

I.6. XVIII ЗУУÍЫ ГАЗАРЗҮЙÍ СУДАЛГААÍУУД 17 1.6.1. Фраíцыí хýìжèëзүéí “сì-ãраìì-секуíä(СГС)сèстеì” 18

I.6.2. Орîсыí ãазарзүéí суäаëãааíы М.В.Лîìîíîсîвыí үе 21

I.7. К.РИТТЕР, А.ГУМБОЛЬДТЫÍ ҮÍДЭСЛЭСЭÍ ГАЗАРЗҮЙ 23 I.7.1. Гуìáîëьтä-Рèттерèéí үзýë саíаа АÍУ, Фраíцаä 26

I.7.2. Сеìеíîв Тяí-Шаíскèéí ãазарзүéä îрууëсаí хувь íýìýр 28

I.7.3. 1 äаéíы үеèéí ãазарзүéí суäаëãаа - Иíкваéерè ãрупп 30 1.8. ОЛОÍ УЛСЫÍ ГАЗАРЗҮЙÍ ХОЛБОО 32

1.8.1.Газарзүéí Íèéãýìëýã 33

1.8.2.Аìерèкèéí Газарзүéчäèéí Хîëáîî 37

II. БҮЛЭГ. ДОРНО ДАХИНЫ ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ 38

II.1. МОÍГОЛЧУУДЫÍ ГАЗАРЗҮЙÍ МЭДЛЭГ 38

II.1.1. Мîíãîë ãазрыí зураã 40 II.1.2. Мîíãîë уëсаä ãазарзүéí ухааí хºãжсºí íь 42

II.1.3. Мîíãîëыí уìарä зах хязãаар íутаã – Сèáèрь 45

II.2. МОÍГОЛЫÍ ÍЭРТ ГАЗАРЗҮЙЧИД 50 II.2.1. Мîíãîëыí аíхíы ãазарзүéч, сîёí ãýãýýрүүëýãч Ц.Цýвýãжав 50

II.2.1. Фèзèк ãазарзүéч, акаäеìèч Ш.Цýãìèä 53

II.2.2. Эäèéí засãèéí ãазарзүéч, акаäеìèч Б.Гуíãааäаш 54 II.2.3. Íýрт ãазарзүéч, сîёí ãýãýýрүүëýãч О.Íаìíаíäîрж 58

II.2.4. Мîíãîëыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí саíаачëаãч С.Жèãж 60

II.2.5. Íуур суäëаач Ж.Цýрýíсîäíîì 60 II.2.6. Бурèаä Мîíãîëыí ãазарзүéч Цýвýãèéí Гîìáîжав 60

II.3. ДОРÍО ДАХИÍЫ УЛСУУДЫÍ ГАЗАРЗҮЙÍ МЭДЛЭГ 63

II.3.1. Япîíы ãазарзүé 63 II.3.2. Месîпатаì áа Еãèпетèéí ãазарзүéí ìýäëýã 64

II.3.3.Араáыí Газарзүéí ìýäëýã 66

II.3.4. Эíýтхýãèéí Газарзүéí ìýäëýã 68 II.3.5. Хятаäууäыí Газарзүéí ìýäëýã 69

Хавсралт 1. 2004 îíîîс хîéш Мîíãîë Уëсаä Газарзүéí ухааíаар

äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí ýрäýìтýä 72 Хавсралт 2. Гаäааäаä 2004 îíîîс хîéш Газарзүéí ухааíаар

äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí ýрäýìтýä 74

Х авсралт 3. Гаäааäаä Газарзүéí ухааíаар äîктîраíтурт сураëцаж áуé ãазарзүéчèä 75

Íýр тîìъёîíы таéëáар 77

Ашèãëасаí íîìыí жаãсааëт 78


2

ӨМНӨТГӨЛ

1951 îíä УБДС-ä, 1956 îíä МУИС-ä ãазарзүéч, ãазарзүéí áаãш íарыã

áýëтãýäýã ãазарзүéí аíãèéã íýýí “Газарзүéí тýíхèì” áаéãууëаãäаж èх,

äýýä сурãууëьä ìýрãýжëèéí áîëîвсрîëыí түвшèíä УБДС-ä

Б.Гуíãааäаш, МУИС-ä Г.Саíäаãжав íар “Мîíãîëыí Эäèéí Засãèéí

Газарзүé” хèчýýëèéã зааж ýхýëсýí түүхтýé.

Мîíãîë уëсыí ерºíхèé áîëîвсрîëыí сурãууëèуäыí хýìжýýíä

“БÍМАУ-ыí Эäèéí Засãèéí Газарзүé” хèчýýë зааãäаж ýхýëсýí íь

акаäеìèч Ш.Цýãìèä, Б.Гуíãааäаш, ãавъяат áаãш Б.Дîëãîрìаа, ЭША

О.Сүхáаатар, Г.Сîäíîìвааíчèã íарыí хèчýýë зүтãýëтýé хîëáîîтîé.

1972 îíîîс шèíýчèëсýí сурãаëтыí тºëºвëºãººãººр ЕБС-èéí 8-р аíãèä

“БÍМАУ-ыí ýäèéí засãèéí ãазарзүé” хèчýýë áèе äаасаí хèчýýë áîëж

îрж ýхýëсýí áаéíа. Эíý íь тухаéí үеèéí ìîíãîëыí îюуí саíааíы

хүрýýíä áîëсîí чухаë үéë явäëыí íýã áаéв.

Оëîí жèë áîäîж явсаí зүéëèéíхýý зарèìыã МУИС-ä цаãèéí áаãшаар

“Газарзүéí Түүх” хèчýýëèéã зааж áаéх үеèéí хèчýýëèéí кîíспектîí

äýýрýý туëãуурëаí íýìж áаяжууëаí ýíý ãарыí авëаãыã áèчëýý.

Газарзүé-Аяëаë жууëчëаëыí тýíхìèéí хаìт îëîí äîтîр îëîí саéхаí

áаãш, ажèëтíууä ажèëëаж, ìèíèé ажèë, аìьäраëыí түшèã туëãуур

áîëж èрсíèéã äурäахаä сýтãýëä äуëаахаí саíаãäаж áаéíа.

Эíý 2012 îíä 1956 îíä áаéãууëаãäсаí Газарзүéí тýíхìèéí ìааíь 56

жèë, МУИС áаéãууëаãäсаíы 70 жèë, Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí

хүрýýëýí áаéãууëаãäсаíы 50 жèë, Газарзүéí тýíхèìèéí аíхíы ýрхëýãч,

áас Газарзүéí хүрýýëýíãèéí аíхíы захèраë акаäеìèч Ш.Цýãìèä

аãсаíы 90 íасíы îé тîхèîсîí îëîí ºëзèé учраë áүрäсýí саéхаí жèë

áîëж áаéãаа учраас үе үеèéí ãазарзүéчèä, ãазарзүéí áаãш íартаа

áаярыí ìýíä хүрãýе.

Усаí ëуу жèëèéí íаìрыí аäаã сар


3

I. БҮЛЭГ. ГАЗАРЗҮЙН УХААНЫ ТҮҮХ

1.1. ГАЗАРЗҮЙН УХААНЫ ТҮҮХЭН МӨН ЧАНАР

Яìарч ухааíы түүхèéã таíèí ìýäýх íь уã ухааíы îрчèí үеèéí áаéäаë,

хүí тºрºëхтºíèé түүхýíä ãүéцýтãýсýí үүрýã áа ýзëýх áаéр суурь,

цаашäыí хºãжëèéí áîëîìжèт заìууäыí тухаé îëîí таëыí ìýäëýã

áүрäүүëýхýä èх ач хîëáîãäîëтîé áаéäаã.

Саëáар ухааíы түүх íь ºìíºх үеèéíхíèé аëäааíаас урьäчèëаí

сýрãèéëýãäýж, суäаëãаа зºв ýсýхèéã харууëäаã тухаéí ухааíы ашèãтаé

хýсýã áîëäîã.

Оëîí зууíы турш ýрäýìтäèéíх íь îíîëыí саíаа, суäаëãааíы

арãа, ãазарзүéí ухааíы аãууëãа èх ººрчëºëт тууëаí ãазарзүéí ìýäëýã,

ãазарзүéí үзýë саíаа тасраëтãүé хºãжèж èрсýí.

Газарзүé áусаä ухааíтаé íяãт харèëцаí уяëäаж, хүí

тºрºëхтºíèé сîёë èрãýíшèë, áүх äýëхèéí түүх, сîёëыí áîäèт хýсýã

áîëîí хүíèé íèéãìèéí хºãжëèéí îëîí таëыí үéë явцыí ерºíхèé

урсãаëä хºãжсºí áаéíа.

Газарзүéí түүх íь íýã таëаас ãазарзүéí түүхèéí таëаас íºãºº

таëаас ãазарзүé áа түүхèéí (шèíжëýх ухааíы түүхèéí) зааã äýýрх

ºвºрìºц áаéрëаë ýзýëäýã шинжлэх ухаан судлал юì. Газарзүéí

íýýëтèéí түүхèéã ãазарзүéí суäаëãааíы түүхтýé хîëьж áîëîхãүé

áîëîвч ãазарзүéí суäаëãааíы түүх íь шèíжëýх ухааíы ìºí чаíарыã

áүрäүүëýãч ãазарзүéí тºсººëºë, үзýë саíаа, áîëîí кîíцепцè áүрýëäýх

чухаë үíäýс áîëíî.

Газарзүéí ухааíы хурааíãуé èëýрхèéëýë,

ìатеìатèк заãвар áîëîх ãазрыí зураã íь äараах

áүäүүвчèéí äаãуу хºãжèж яíз áүрýýр íýрëýãäýж

èржýý. Газрыí зурãèéí хºãжëèéí түүх áîë

ãазарзүéí ухааíы түүхèéí íýã хýсýã áîëäîã

(Бүäүүвч 1).

Газарзүéí íýýëтèéí түүх íь äýëхèéí

ãаäарãыí суäаëãааíы түүхýí үéë явцыã харууëж,

äýëхèéí ãазрыí зурãèéã тасраëтãүé íарèéвчèëж

áаéäаã. Тýр íь хýí, хýзýý, яìар ãазарзүéí íýýëт

хèéсýí тухаé тºäèéãүé áас íýýëтýä хүрсýí шаëтааí

áîëîí түүхýí íºхцºë, íýýëт íь яìар үр äаãавартаé

áаéсаí, хүí тºрºëхтºíèé ãазарзүéí ìýäëýã хýрхýí

аëãуур ºрãºжсºí тухаé ºãүүëäýã. Эíý саëáар ухааíä

íутаã äýвсãýрèéí áа äаëаéí áèчëýã, áүхýëäýý ãазарзүéí íýýëтèéã

сîíèрхäîã. Дýëхèéí ãаäарãыí тухаé ãазарзүéí ìýäëýãèéí түвшèí

Бїдїївч 1.

Портолан

Карт

“О-Т”газрын зураг

Табула

а

Атлас

Хадны план зураг


4

áîëîí ãүí, îëîí таëт áаéäаë íь шèíжëýх ухааíы îéëãîëт тºсººëºë,

үзýë саíаа áүрýëäýх заéëшãүé үíäýс áîëäîã. Газарзүéí түүхèéí

аíхаарëыí тºвä íутаã äýвсãýрèéí íýýëт áèш, харèí шèíжëýх ухааíы

суурь суäаëãааíä хаìаараãäах газарзїйн онолын нээлт áаéäаã юì.

Оíîëыí íýýëтүүä íь äýëхèéí ãаäарãыã ýзýìшèх үéë явцыí заéëшãүé

аìèí чухаë зүéë áîëäîã. Оíîëыí íýýëтãүéãýýр ãазарзүéí практèк

хýрýãëýýíèé арãа, ìехаíèзìууäыã тîãтîîж чаäахãүé юì.

Газарзүéí ухааí áүрýëäýх үíäýс íь ãазарзүéí ãîë аãууëãа

áîëäîã газарзїйн мэдлэг юì. Мýäëýã íь áîäèт áаéäëыí îáьектèв

тусãаë, харèí шèíжëýх ухааíы ìýäëýãýýс ãаäíа ìýäëýãèéã îëж авах

зîхèîí áаéãууëаëт, практèк ашèãëаëтыã áаãтааäаã. Газарзүéí îéëãîëт,

тºсººëºë хºãжëèéí тîäîрхîé түвшèíä хүрч, äîîрх äºрвºí үíäсýí

шаарäëаãыã áèеëүүëсýí үеä шинжлэх ухааны мэдлэг áîëäîã.Үүíä :

1. áèе äаасаí суäëах зүéë

2. суäаëãааíы ºвºрìºц үíäсýí арãа

3. ýíý ухааíы шèíжтýé ºвºрìºц îéëãîëт, îíîëыí үíäýс

4. áîäèт íèéãýì-уëстºр, аж ахуé, сîёí ãýãýýрүүëýх үүрýã ãүéцýтãýх

Яìарч ìýäëýãèéí шèíжëýх ухааíы ýëеìеíтүүä ýхëýëèéí ач

хîëáîãäîëтîé áаéв. Газарзүéí ìýäëýã íь шèíжëýх ухааíы шèíý үе

хүртýë èхýвчëýí сèстеìчëýëãүé, хýсýãчëýãäсýí шèíжтýé, íýýãäчèхсýí

үзýãäëèéã áèчèãëýх таéëáарëах чèãëýëýýр хºãжсºí юì.

Газарзүéí íýýëттýé аäèë áаéãаëь шèíжëýëèéí суäаëãааã

үíäсýíäýý ãазарзүéч áèш хүìүүс - èхýвчëýí äаëаéчèä, аяëаãчèä,

цýрãèéíхýí хèéсýí áаéäãèéã ãазарзүéí áүрýëäýхүүíýýс хасч áîëîхãүé

юì. Газарзүéí ìýäëýã зураãзүéí áаéãууëëаãа áа èх сурãууëèéí аíãè

áèé áîëсîí XVIII зууíаас зîхèîí

áаéãууëаëтыí хýëáýртýé áîëîв. Еврîпыí Их

сурãууëèуäаä ãазарзүéí тýíхèì, ãазарзүéí

íèéãýìëýã XIX зууíä áаéãууëаãäаж

ìýрãýжëèéí ãазарзүéчèä тºрºí ãарав. Тýä

уãсаатаíзүé, ãеîëîãè, áèîëîãè, áîтаíèк зýрýã

áүх шèíжëýх ухааíä шүүí үзýх ìýäýý

ìатерèаëыã ºãсºí áаéäаã.

Газарзїйн мэдлэг îрчèí үеä ãазрыí

зурãаар èëýрхèéëýãäсýí газарзїйн соёл

áîëтëîî хºãжжýý (Бүäүүвч 2). Газрыí зураã

áîë ãазарзүéí хууëь, îíîë, ìýäëýãèéã

áаãтаасаí ертөнцийг їзэх їзлийн

илэрхийлэл áîëж áаéäаã.

Бїдїївч 2.

Газарзїйн онол

Ертөнцийг їзэх їзэл

Газарзїйн хууль

Дэлхийн газрын зураг

Газарзїйн соёл

Газарзїйн мэдлэг


5

1.2. ГАЗАРЗҮЙН ТҮҮХИЙН ҮЕЧЛЭЛ

Газарзүéí түүхèéã 4 үе шат áîëãîí хувааäаã :

1-р үе нь эрт үеэс XVII зууны дунд үе хүртэл (1650 оны

Ньютоны механикийн онол). Эíý үе íь ãазарзүéí ìýäëýã

хурèìтëаãäах ãарааíы шèíжтýé үе шат юì. Ерºíхèéäºº äýëхèéí áараã

áүх ãазрыí ãаäарãа суäëаãäсаí (тухаéí үеèéíхíèé хүрч áîëîхуéц тèéì

түвшèí). Эíý үеèéí тºãсãºëä хүí тºрºëхтºíä ãëîáаëь ãазарзүéí ìýäëýã

áүрýëäýж, äарааãèéí үеèéí ýрäýìтäèéí хºãжүүëсýí îëîí чухаë

ãазарзүéí үзýë саíаа, îéëãîëтууä áèé áîëсîí. Фèëîсîфèчäыí үзýë

саíаа äýëхèéí ãаäарãыã хувèрãаí ººрчëºх түвшèíä хүрч îчсîí. МЭӨ

VI-V зууíä Грекèéí сýтãýãч Геракëèт ерºíхèé ãазарзүé áîëîí îрîí

суäëаë, зураãзүé, усзүéí саëáар ухааíыã áèé áîëãîсîí. Ууë үүсýх үéë

явцыí тухаé Í.Стеíîíы, äýëхèéí áүтцèéí тухаé Р.Декарт,

Г.Леéáíèцèéí саíаа, äýëхèéí царцäас үеèéí тухаé Леîíарäî Да

Вèíчèéí îéëãîëт, тºсººëëүүä үүсчýý. Эíý үеèéí тºãсãºëä

хурèìтëаãäсаí ãазарзүéí ìýäëýãèéã áаяжууëсаí èхýýхýí îíîëыí

шèíжтýé Б.Вареíусыí аíхíы áүтýýë хýвëýãäýí ãарчýý. Эíý áүтýýëä

îрчèí үеèéí фèзèк ãазарзүéí áүх суурь үíäсýí асууäëыã тîäîрхîéëîí

ãарãаж ºãсºí áаéíа.

2-р їе нь XVII зууны дундаас XIX зууны дунд їе хїртэл. Эíý үеä áаéãаëèéí шèíжëýëèéí áүх ìýäëýãүүä äýëхèéí ãаäарãа,

áаéãаëь îрчèí áîë íýãäìýë ãýсýí саíаа áүрýëäýí тîãтсîí. Газарзүéí

хèчýýëèéã èх сурãууëьä зааж ýхýëжýý. Газарзүé íь íýãäìýë áаéсíаа

äîтрîî хүчтýé яëãараë үүсч ãазарзүéí кîìпîíеíтууäыã тус áүрýýр íь

авч суäаëäаã îëîí саëáар ухааí саëж хºãжèж ýхýëсýí. XVIII зууíаас

ШУТехíèк-Техíîëîãèéí äýвшèë ýрчèìтýé хºãжсºíººр ãазарзүéí

суäаëãааíä түëхýëт ºãч, ãазарзүéã áаяжууëаí, áаéãаëь шèíжëýëèéí

шèíý саëáарууä áүрýëäýж ýхýëсýí. Үéëäвýрëýëèéí ºрãºжèëт,

үéëäвýрëýх хүчíèé ºсºëт íь áаéãаëèéí íºхцºë, íººцèéí суäаëãааã

èäýвхтýé áîëãîж ýхýëсýí. Эíý үеèéí тºãсãºëä ãазарзүéä түүхèéí

хаíäëаãа èх ãүíзãèéрч áат áаéр суурьтаé áîëсîí áаéíа.

3-р їе нь XIX зуунаас ХХ зууны 20-иод он хїртэл. Эíý үеä

ëаíäшафт суäëаëыí ýхëýë тавèãäсаí. Газарзүéí ìужëаëтыí тухаé

сурãааëь áîëîí ãазарзүéí áүрхýвчèéí тухаé сурãааëèéí үíäýс

тавèãäаж, Дîкучаевыí ãеíетèкèéí кîíцепц, А.Геттíерèéí

хорологийн (орон зайн) концепци ãарч ãазарзүéí íýãäìýë áаéäаë

áүрýí заäарсаí юì. Газарзүéчäыí хувьä ºíãºрсºí үеèéí äýëхèéí

ãаäарãа, áаéãаëèéã суäëах íь èхýýхýí сîíèрхîëтîé áîëж ãазарзүéí

áүрхýвчèíä áîëж áуé áүтцèéí ººрчëºëтèéã таéëáарëах íь ãîë зîрèëт

áîëîí тавèãäсаí. Үүíèéãýý түүхèéí хаíäëаãатаé îрîí заéí аíаëèзтаé


6

хîсëууëах заìаар шèéäýãäýж ýхýëсýí. Орîсыí ýрäýìтýí

М.В.Лîìîíîсîв эдийн засгийн газарзїй (ЭЗГЗ)-ã тîìъёîëîí ãарãаж,

хºрссуäëаëыí чèãëýëýýр Докучаевыí аëäарт суäаëãааíууä хèéãäсýí.

Шèíý үеèéí ãазарзүéí үíäýс XIX зууíы 30-40-ººä îíä Герìаíы

ýрäýìтýí К.Рèттер, А.Гуìáîëьäт íарыí үзýë саíааãаар ýхýëäýã áîëîвч,

Орîст ХХ зууíы 20-30-ааä îíä ýíý үе ýхýëäýã юì.

4-р їе нь Орост ХХ зууны 20-30-аад оноос, Баруун Европт

ХIХ зууны 40-өөд оноос эхлэн одоо хїртэл їргэлжилдэг. Эíý үеä

ãазарзүéí факуëьтет, ãазарзүéí тýíхèì èх сурãууëèуäаä áаéãууëаãäав.

Шèíжèëãýý суäаëãааíы ìýрãýжëèéí хүрýýëýíãүүä áèé áîëж, ãазарзүéí

íèéãýìëýãèéí сүëжýý áүрýëäýв. Лаíäшафтыí сèстеìèéí аíãèëаë,

ãазрыí ãаäарãыã таéëáарëах зүé тîãтîë, ýкîëîãèéí саíааíууä үүсýв.

Газарзүéä áаéãаëь-íèéãýì ãýсýí сèстеìèéí хүрýýíä хºãжëèéí

туëãаìäсаí асууäëууäыã шèéääýã íèéтëýã хаíäëаãа íь ýíý үеèéí

îíцëîã юì. Дýëхèéí áîëîí саíсар îрчìыí áаéãаëèéí зүé тîãтëыã

ãүíзãèéрүүí суäëах хýрýãцýý áèé áîëîв.

Үéëäвýрëýëèéí íутаã äýвсãýрèéí зîхèîí áаéãууëаëтыí

асууäаë, ãëîáаëь хүí аìыí хºäºëãººí áîëîí íутаãшèëт, äýëхèéí áүс

íутаã, уëс îрíы íèéãýì-ýäèéí засãèéí хºãжëèéí туëãаìäсаí асууäëыã

áаéãаëèéí ухааíы шèíý îëîëт аìжèëтыí үíäсýí äýýр шèéäýх

асууäëууä тавèãäаж ýхýëсýí áаéíа.

Эíý үеä ãазарзүéí суäаëãааã цîãцîëáîрîîр хèéх хаíäëаãатаé

áîëж, ãазарзүé íь áусаä саëáар ухааíтаé èíтеãрацчèëаãäсаíаар

суäаëãааíы үр äүí èëүү үр ашèãтаé áîëж ýхýëсýí áаéíа.

Орчèí үеä ãазарзүéä суäаëãааíыхаа îáьектыã таíèí ìýäýхýä

үíäсýí ãурваí хаíäëаãа яëãарч ãарав. Үүíä :

1 – оронзайн

2 – бїс нутгийн (регионализм)

3 – экологи газарзїйн.

Эíý үеä тºв áаéршëыí îíîë, ºсºëтèéí туéë áа хºãжëèéí тºвèéí îíîë,

зýрýã îëîí îíîë, кîíцепцè ãарсаí.

ХХ зууíы 60-ааä îíîîс ãазарзүéí суäаëãааíä кîìпьютерèéí

прîãраììчëаëыã ашèãëаí ìатеìатèк áîëîí статèстèкèéí арãууäыã

èäýвхтýé хýрýãëýсíýýр ãазарзүéä “тîîíы хувьсãаë” ãýж íýрëýãääýã

îрчèí үеèéí ìýäýýëýëзүéí Газарзїйн мэдээллийн систем (ГЗМС)-

èéí үíäýс тавèãäаж, îäîî ГЗМС íь ãëîáаëь шèíжтýé íèéãýì-ýäèéí

засãèéí хºãжèëä íºëººëäºã чухаë хүчèí зүéë áîëж хувèрсаí юì.

1990-ýýä îíîîс èíтерíет-ìýäýýëëèéí ýрèí ýхýëсíýýр

“ýëектрîí ãазрыí зураã” (электрон атлас), “èíтерíет ãазрыí зураã”

(интернет атлас) ìýрãýжëèéí áа сурãаëт суäаëãааíы áаéãууëëаãууä

áîëîí îëîí íèéтèéí хýрýãëýýíä хүчтýé түрýí îрж èрëýý.


7

1.3. ЭРТНИЙ ГРЕКИЙН ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ

Саìîс араë äýýр (МЭӨ VI зууíы 2 хаãасаас - V зууí) ýртíèé ãрекèéí

фèëîсîфèéí тºëººëºãчèä хîрвîî ертаíцèéã тîãтîîí, аìьäраë ºãäºã

“төв гал”-ыí тухаé сурãааëь ãарãажýý. Арèстîтеëîîс ºìíº яìарч

áатаëãаа ãарãааãүé, ýртíèé ãрекèéí сýтãýãчäèéí хувьä ерäèéí ë зүéë

áаéсаí, äýëхèé áºìáºрцºã хýëáýртýé тухаé саíааã пèфîãîрчууäыí íýã

Э.К.Парìеíèä ãарãаí тавьсаí áаéíа.

Дýëхèé áºìáºрцºã хýëáýртýé саíааíä туëãуурëаí Парменид

Эвдокс Книдский( îéрîëцîîãîîр МЭӨ 408-355) уур амьсгалын бүсèéí

тухаé үзýë саíааã үíäýсëýсýí áаéíа. Тýр ºрãºрºã èхсýхýä äýëхèéí

ãазрыí ãаäарãаä íарíы цацраã тусах íаëуу èхýсäýãèéã тîîцîîëжýý

(“клима” ãýäýã íь ãрекýýр “хэвгий, налуу” ãýсýí үã). Э.К.Парìеíèä

сарíы хèртýëтèéí үеèéí äýëхèéí сүүäрèéí хýëáýр, тýíãýрèéí ìаíäаë

äýýãүүр îä хîéä зүã хºäëºх ºíäрèéã хýìжèж Дýëхèéí áºìáºрцºã

хýëáýртýé áîëîх áатаëãааã ãарãав. Тýр áас тýíãýрèéí áèетèéí ºíäрèéã

хýìжèх “тэнгэрийн мандал” ãýäýã îéëãîëтыã ãарãасаí юì.

Э.К.Парìеíèä аíх Дýëхèéí äуëааíы áүсèéã тîãтîîж, тýäãýýрèéí

îéрîëцîî харьцааã тîäîрхîéëж, тýрýýр хаãасáºìáºрцºã áүрт хүéтýí

áүс - 6, сýрүүí áүс - 5, хаëууí áүс - 8 áаéíа ãýжýý. Э.К.Парìеíèä аíх

уäаа ãазарзүéí îáьектууäыí ºрãºрãèéã тîäîрхîéëîхîä гномон áуюу

наран цаг хýрýãëýсýí áаéíа.

МЭӨ 384-322 îíä аìьäарч áаéсаí Арèстîтеëь геосферèéí

тухаé áîëîí дэлхийн далай нэгдмэл тухаé саíааã ãарãасаí юì.

Саëхèíы áîëîí саëхèíы зîíхèëîх чèãëýëèéí ãараë үүсýë,

харьцаíãуé äуëааí áүсèéí таëаарх ºìíºх үеèéíхíèé үзýë áîäëыã

Арèстîтеëь сèстеìчèëсýí áаéíа. Тýрýýр цаã хуãацааãаар хуурай газар

ба далайн хил болон уур амьсгал өөрчлөгдөх тухаé áèчсýí áºãººä

ãазар хºäëºëèéí шаëтãааíы тухаé авч үзсýí áаéäаã.

Яëаíãуяа ерºíхèé äýëхèéсуäëаëыí асууäëууä Арèстîтеëèéí

“Метеîрîëîãèк” áүтýýëýýс îëääîã туë түүíèéã ãазарзүéí äýëхèé

суäëаëыí чèãëýëèéí үíäсèéã тавèãч ãýж үзýх үíäýсëýëтýé юì.

Газрыí зураãтаé тºстýé зурãууä сîёë èрãýíшëèéí яìар ч

түвшèíä áаéãаа арä түìýíä áаéäаã.

МЭӨ I зууíä тухаéí үеèéí еврîпчууäаä ìýäýãäýж áуé äýëхèéí

хýсýã “îéкуìеí”-èé тухаé, ãрекèéí шèíжëýх ухааíы ìýäýж áаéсаí

áүхíèéã Страбон 17 áîть “Газарзїй” áүтýýëäýý íýãтãýí áèчсýí юì.

Газарзүé äахь ºíººãèéí ýкîëîãèéí чèãëýëèéí үëãýр заãвар íь

ýртíèé ýрäýìтäèéí газарзїйн детерменизм áîëж áаéäаã юì. Хүíèéã

áаãтаасаí áүх аìьä-îрãаíèк ертºíцºä яëаíãуяа уур аìьсãаë, хүрýýëýí

áуé îрчèí íºëººëºх тухаé áèчсýí Деìîкрèт (МЭӨ 460-370)-èéí


8

ìатерèаëèзìаас хүíèé ахуé áîëîí байгалийн детерминациéí тухаé

саíаа ýх авäаã юì.

Бүхýëäýý хүí, áаéãаëь, аж ахуé íýãäìýë áаéäаë ; ãазар ãазарт

íºхцºë áаéäаë яëãаатаé тухаé - ãазарзүéí чухаë хîёр кîíцепцèéã

ýртíèé ýрäýìтýä îëж тîãтîîжýý.

Дýëхèéã Ассèр, Вавèëîíчууä “íар урãах зүã”,“íар жарãах зүã”

хîёр хýсýãт хувааí үзýж áаéсаí уëаìжëаëыã Газар Дуíäыí Тýíãèсèéí

зүүí ýрãèéí финикїїдýýр äаìжууëаí эртний грекїїд ºвëºí авч,

Эãèéí тýíãèсýýс áарууí зүã îршèх хýсãèéã “нар жаргах зїг” ãýсýí

утãатаé “Эреб”, харèí зүүí зүã îршèх хýсãèéã “нар ургах зїг” ãýсýí

утãатаé “Асу” ãýсýí íýрèéã ºãсºí íь îäîîãèéí Азè, Еврîп хîёр тèвèéí

íýр áîëсîí áаéíа. Грекчүүä “хїйтэрдэггїй газар” ãýсýí утãатаé

“Африя” íýрèéã îäîîãèéí Афрèк тèвä ºãсºí íь îäîî ýíý тèвèéí íýр

áîëжýý. Грекчүүä îäîîãèéí Азè, Еврîп, Афрèк, Австраëè, Аíтарктèä,

Арктèк, Атëаíт ãýсýí Аìерèк тèвýýс áусаä áүх таваí тèв, хîёр äаëаéí

íýрèéã ºãсºí юì.

1.3.1. Аристарх Самосскийн “Нарны аймаг”

Страáîíы шавь Аристарх Самосский ýëëèíжсýí(ãрекжсýí ãýсýí үã)

Аëексаíäр хîтîä ажèëëаж аìьäарч áаéв. Арèстарх áîë Íар áа îäíууä

Дýëхèéã тîéрîí ýрãýäýããүé харèí ýсрýãýýр Дýëхèé áа áусаä îä ãарèãууä

íарыã тîéрäîã áîëîхыã áатаëсаí аíхíы хүí “эртний Коперник”

áаéëаа. “Нар ба сар хүртэлх зайн тухай” ºãүүëýë íь Арèстархаас

ºíºº үеä үëäсýí цîрыí ãаíц áүтýýë юì. Түүíä Сар Дýëхèé áа Дýëхèé

Íарíы хîîрîíäîх заéí харьцааã тîäîрхîéëсîí áаéäаã. Сар äýëхèéã

тîéрîх ýрãýëтèéí үеèéí (фаз) ýхíèé 1/4-ä áаéх үеä Íар-Сар-Дýëхèé

ãýсýí ºíцºã 90 хýìтýé тýíцүү, èéìä Íар-Сар-Дýëхèé ãýсýí тýãш

ºíцºãтººс Дýëхèé îрîéтîé α ºíцºã íь

áîëíî. Арèстарх α ºíцãèéã

хýìжсýí Íар Дýëхèéãýýс, Дýëхèéãýýс Сар хүртýëх заéíаас 18-аас

áаãаãүé 22-îîс èхãүé äахèí хîë заéтаé îршäîã áîëîхыã тîãтîîжýý. Гýвч

Арèстархыí хèéсýí тîîцîî áîäèт áаéäëыã èх áаãасãасаí (үíýíäýý Íар

Дýëхèéãýýс Сар хүртýëх заéíаас 389 äахèí хîë îршäîã) áîëîвч анх

удаа Нар бол Сарнаас хол оршдог áîëîхыã харууëсíаараа түүíèé үр

äүí чухаë юì.

Арèстарх Дýëхèé áа Íарíы аéìãèéí хýìжýý, áаéрëаëыí

шèíжтýé áусаä харьцааíууäыã тîãтîîсîí. Íар-Дýëхèé, Сар-Дýëхèéí

заéí харьцааã ìýäсýíýýр тýр Сар áа Íарíы хавтãаéí хараãäах ºíцãººр

Íарíы äèаìетр Сарíыхаас 18-20 äахèí тîì áîëîхыã тîîцîîëсîí юì.


9

(үíýíäýý Íарíы äèаìетр Сарíыхаас 400 äахèí тîì). Íарíы áа Сарíы

хèртýëтèéí үрãýëжëýëтèéã хýìжсýíýýр Íар-Сар-Дýëхèéí харьцаíãуé

заéã ìýäýж, Арèстарх Дýëхèé хýìжýýãýýрýý Сарíаас тîì áîëîхыã

тîãтîîсîí. Архèìеäèéí “Псаììèт” áүтýýëäýý èш татсаí “Íар

îéрîëцîîãîîр 1/720 зîäèак” (Íарíы жèëèéí турш хºäºëãººíèéã

áèчсýí тýíãýрèéí ìаíäëыí тîì тîéрîã – îäíы îрä)-аас áүрäýíý ãýсýí

íь туí чухаë äүãíýëт áаéв.Эíý íь äýýр äурäаãäсаí харьцаíãуé заé áа

хýìжýýã áуруу тîîцîхîä хүрãýсýí юì. Арèстарх áîëîí áусаä ýртíèé

ýрäýìтýä Дýëхèéí тîéрãèéã îéрîëцîîãîîр (îрчèí үеèéí уртыí

íýãжýýр ) 40-50 ìяíãаí кì ãýж тîîцîîëж áаéв. Сарíы тîéрîã тýäíèé

тîîцîîëсíîîр äýëхèéãýýс 2 äахèí áаãа, харèí Íарíы äèаìетр

Сарíыхаас áараã 20 äахèí тîì áаéв. Саíсрыí äèаìетр áуюу Íарíы

аéìãèéí äèаìетр 5-10 ìяíãаí äýëхèéí äèаìетртýé тýíцýж áаéв.

Хºäºëãººíãүé îääыí äèаìетр Архèìеäèéí áатаëж, Арèстархыí èш

татсаíаар 25-100 сая äýëхèéí äèаìетртýé тýíцýж áаéëаа.

Íарíы аéìаã íь нар төвтэй, нар бол оддын нэг, дэлхий

бөмбөлөг хэлбэртэй, тэнхлэгээ эргэдэг бөгөөд нарыг нэг хавтгайн

дагуу тойрон эргэдэг, дэлхийн хоногийн эргэлтийн тэнхлэг нь эгц

биш ãýсýí Арèстархыí суут саíааã хýäхýí хүí îéëãîж áаéëаа.

Арèстархыí íар тºвт үзýë саíаа ºрãºí тархааãүéí íýã шаëтãааí íь

ýрãýцүүëýí áîäîхîä зºрчèëтýé áаéсаíтаé хîëáîîтîé. Íар тºвтýé

сèстеìèéí ýсрýã таëыíхíы үзýж áаéãааãаар хýрýв íар äýëхèéã тîéрîí

ýрãýäýã áîë äýëхèéí тýíхëýã үрãýëж тýíãýрèéí ìаíäëыí íýã цýã –

Аëтаíãаäас îä руу чèãëýíý (ýíý íь үíýхýýр ажèãëаãäсаí), харèí äýëхèé

Íарыã тîéрîí ýрãýëääýã áîë түүíèé тýíхëýãèéí үрãýëжëýë тýíãýрèéí

ìаíäаëä тîéрîã зурах áаéв.

1.3.2.Эратосфены дэлхийн хэмжилт

Хуäаëäаа, äаëаéí аяëаë, хîжìыí ýзëýí түрýìãèéëýх äаéí íь ýртíèé

ãрекүүäèéã äýëхèéã хýìжèхýä

хүрãýсýí юì. Аëексаíäр хîтîä ãрек

ýрäýìтýí Эратосфен ажèëëаж зураãт

үзүүëсýí арãаар аíх äýëхèéã

хýìжсýí áаéíа. Эратîсфеí Сèеí

хîтîä (Оäîîãèéí Ассуаí) зуíы туéë

ºäºр íар үä äуíä чаíх îрîé äýýр

хүрäýãèéã тîãтîîсîí. Тýр Íарíы

туéë áîëîх үеèéã тîäîрхîéëîхäîî

Íèë ìºрíèé ýрýãт ухсаí ãүí хуäаã

“íèëîìетр”-èéã ашèãëажýý. Íèë

Эратîсфеíèé

äýëхèéí

раäèус îëсîí

арãа


10

ìºрíèé усíы түвшíèé ººрчëºëтèéã хуäãèéí ёрîîëä зîîсîí хýìжýýстýé

ìîä(реéк)-îîр хýìжäýã íèëîìетрèéã хýрýãëýсýí. Íар Сèеí хîтîä үä

äуíä сүүäýр үүсãýëãүé “хуäãèéí ёрîîëыã ãýрýëтүүëсýí”. Дараа íь

Эратîсфеí Сèеí хîттîé íýã ãîëäîч äýýр түүíýýс ìýäýãäýхүéц хîë

îршèх Аëексаíäр хîтîä тýр ºäºр íар чаíх îрîéãîîс хýäýí хýì заéтаéã

тîãтîîжýý. Дýëхèéí тºвººс Сèеí áа Аëексаíäр хîт уруу татсаí äýëхèéí

раäèусыí хîîрîíäîх ºíцºã íь Аëексаíäр хîтыí ýãц шуëууí (äýëхèéí

тºвèéã äаéрсаí), Íарíы цацраãèéí хîîрîíäîх ºíцºãтýé тýíцүү íь

Íар äýëхèéãýýс асар хîë áаéãааã èëтãýíý. Хýìжýýстýé äуãуéãаар

Сèеí áа Аëексаíäр хîтыí хîîрîíäîх заéã ºäºржèí явж хýìжýýä

Эратîсфеí ãýсýí харьцааíаас Дýëхèéí раäèусыã

ãýж îëсîí. Түүíèé тîîцîîëсíîîр ãîëäчèéí тîéрãèéí урт 252000

стаäèé (1 стаäèé íь 158 ì-тýé тýíцүү) áуюу 46620 кì áîëж áаéв. Бîäèт

áаéäаëä äýëхèéí ãîëäчèéí тîéрãèéí урт 40000 кì áаéãаа íь 15 %

аëäаатаé áаéëаа. Мºí Эратîсфеí äýëхèéí аíхíы ãазрыí зурãèéí íýãèéã

áүтýýсýí áаéв.

1.3.3. К.Птолемейн газрын зураг

Рîìыí үеä МЭӨ II зууíä Аëексаíäр хîтîä Кëавäèé Птîëеìеé ажèëëаж

áаéв. Бèäíèé үеä түүíèé ач хîëáîãäëîîрîî аëäаршсаí хîёр тîì

ºãүүëýë хүрч èрсýí íь Гèппархèéí ажèãëаëтаä үíäýсëýсýí Птîëеìеéí

ãазрыí зурãууä áîëîí ýртíèé îäîí îрíы сèстеìчèëсýí áүтýýë “Их

байгуулалт” áа ýртíèé ãазарзүéí ìýäëýãèéã äүãíýсýí “Газарзїйн

гарын авлага” ºãүүëëýã юì. Птîëеìеéí зураã äýëхèé тºвтýé áаéв.

Түүíèéхýýр äýëхèé áºìáºрцºã хýëáýртýé áаéëаа. Íар áа ãарèãууä

цýãýýр äүрсýëсýí жèжèã тîéрãîîр тîãтìîë ºíцºã хурäтаé тîéрîí

ýрãýäýã. Дýëхèéã тîéрîí тîãтìîë ºíцºã хурäтаé хºäëºí áуé íь (жèжèã

тîéрãèéí тºвүүä) түүíèé сýтãýëäýý äүрсýëсýí цýãүүäтýé äавхацсаíãүé.

Жèжèã тîéрãууäыã Птîëеìеé ýпèцèкë (áаãа цаãèраã áуюу тîéрîã),

äýëхèéã тîéрсîí ýпèцèкëèéã áèчсýí траектîрыã äефереíт ãýж

íýрëýсýí.Эпèцèкë áа äефереíтүүäèéí сèстеì íь тýíãýрт íар áа

ãарèãèéí хºäºëãººíèéã íарèéí áèчèх áîëîìж îëãîсîí. Тýíãýр äýх

îäíы хºäºëãººí үíýíäýý зүүíýýс áарууí тèéш áîëäîã áîëîвч ãарèãèéí

шуëууí хºäºëãººí зарèìäаа урвуу ухрах хºäºëãººíººр сîëèãääîã.

Жèшýýëáýë Бархасáаäь ãарèãèéí тîéрîã заìä 12 жèëä 12 тèéì ухрах

хºäºëãººí ажèãëаãäжýý.

Птîëеìеéí “Газарзүé”-í 8 äýвтýр áîë ýртíèé ãазарзүéí

ìýäëýãèéí äүãíýëт áаéв. I äýвтýрèéã тусãаãèéí îíîëä зîрèуëсаí.

Дýëхèé хýäèé чèíýý áºìáºëºã хýëáýртýé áаéíа áºìáºëãèéí ãаäарãыã


11

хавтãаéä áууëãах íь түвýãтýé áа äýëхèéí áºìáºëºã ãаäарãыí цýã

áүрèéã хавтãаé ãаäарãаä äүрсëýхýä тîäîрхîé äүрýì хýрýãтýé. Тусãаã

Птîëеìеéí ºìíºх үеä ч ìýäýãäýж áаéв. Птîëеìеé ºãүүëëýãтýý áүрýí

áус тусãаã саíаë áîëãîсîí ( МЭ I зууíы ýх ) хýí ч ìýäýхãүé áаéсаí

Марèíîсыã шүүìжèëсýí áаéäаã.

Птîëеìеé хîёр шèíý тусãаã áүтýýсýí. Түүíèé íýã íь ãîëäчèéí

урт íь хаäãаëаãääаã ýíãèéí кîíус тусãаã ãýж íýрëýãääýã тусãаã юì.

Зýрãýäүүä (ºрãºрãèéí äаãуух шуãаì) зºвхºí Рîäîс арëыí ºрãºрºã äýýр

хаäãаëаãääаã. Кîíус тусãаã íь äýëхèéí áºìáºëºã ãаäарãыã тîäîрхîé

äүрìýýр кîíус ãаäарãаä áууëãаí (кîíус ãаäарãаар сîëèíî ãýсýí үã)

äараа íь кîíус ãаäарãаа íýã хавтãаé áîëãîí äýëãýхýýр кîíус ãаäарãаа

зүсäýã. Птîëеìеéí хèéсýí тусãаãèéí хîёр äýх íь îãтëîãäсîí кîíус

ãаäарãа ãýж íýрëýãääýã.Эíý íь ýíãèéí кîíус ãаäарãатаé тºстýé áîëîвч

ãîëäîч íь шуëууíаар áууëãаäаããүé ìуруé ãарãаäаã. Эíãèéí кîíус

тусãаãèéí èéì áаéäëаас ãарч áîëäîããүé,èéìä хîёр äахь кîíус тусãаãèéã

îãтëîãäсîí áас “жèíхýíý áус” кîíус тусãаã ч íýрëýãääýã тусãаãыã

ашèãëаäаã.

“Газарзүé”-í II-VII äýвтýрт áараã 8000 ãазарзүéí íýр áа 400

îрчèì íýрëýãäсýí ãазарзүéí цýãүүäèéí (хîт, ãîëыí аäаã, ууëыí îрãèë,

араë) сîëèвцëыã зааж áаãтаасаí. Газарзүéí тîрëîëыí ýëеìеíтүүä

Птîëеìеéãîîс ºìíº зîхèîãäсîí áаéв. Арèстîтеëèéí шавь Дèкапарх аíх

ãазарзүéí зураãт îãтëîëцсîí тýíхëýã зурсаí íь (îãтëîëцëыí цýã íь

Рîäîс араëтаé äавхцäаã) тýíхëýãèéí íýã íь хîéä - ºìíº, íºãºº íь

зүүí – áарууí чèãëýëä äаéрч ºíãºрч áаéв.

VIII äýвтрèéí аãууëãа íь 26 хууäас äýýрх äýëхèéí ãазрыí

зураã, түүíèé зураãзүéí таéëáараас áүрäýж áаéв.

Птîëеìеéí “Газарзүé” áүтýýë вèзаíтèéí сүì хèéäýä

хаäãаëаãäаж, Вèзаíтаар äаìжèí äарааãèéí үеèéíхýíä хүрч èржýý.

Хаìãèéí ýртíèéх íь XIII зууíä хèéãäсýí “Газарзүé” áүтýýëèéí 50

áүрýí áуюу áүрýí áус хýсýã ãар áèчìýë хууëáар îäîî ìýäýãäýýä áаéíа.

11 хувь ãар áèчìýë хууëáар íь (А хувèëáар ãýж íýрëýãäýх) 26 хууäас

ãазрыí зураã, хîëáîãäîх ºãүүëáýрүүä, 5 хувь (В хувèëáар) íь 64

хууäас зураãтаé. “Газарзүé”-í ãар áèчìýëýýс зарèì íь 4 áуюу 1

хууäсаí äýýрх äýëхèéí ãазрыí зурãèéã аãууëж áаéв.

Эрт үеä ìýäýãäýж áаéсаí хаìãèéí захыí цýã íь Өìíº зүãт

Тапрîáаíа áуюу Цеéëîí (îäîîãèéí Шрè-Лаíка), Барууí зүãт Сîáачьèх

áуюу Каíарыí арëууäыã Птîëеìеé äýëхèéí ãазрыí зураãт äүрсýëсýí.

Газрыí зураã äýýрх áèчëýã Рîìыí ýзýíт ãүрíèé үеèéí ìужууäаар

хуваасаí ëатèí хýëýýр хèéãäсýí.

Эäãýýр ãазрыí зурãèéí зîхèîãч íь Птîëеìеé áаéсаí ãýäýã

ýрãýëзýýтýé. Иéìä ãазрыí зураã зîхèîãчèéí үíäсýí îрîëцîîíы хýäýí


12

хувь íь Птîëеìеéä íîãäîх вý ãýсýí асууäаë үүсч áаéíа. Гаäíах

тºрхººрºº В хувèëáар íь А хувèëáараасаа хîжуу, äаруé Птîëеìеéä

хаìаарíа. Птîëеìеéí ãазрыí зурãууä íь ýртíèé ãрекүүäèéí ãазарзүéí

ìýäëýãèéí áуюу ýëëèíèé зураãзүéí цîрыí ãаíц ìатерèаëëаã äурсãаë

áîëîí ýìхýтãýë áуюу íýвтýрхèé тîëèéã тºëººëж áаéäаã. Тýäãýýр

тусãаã, ãраäусыí тîрëîë, сîëèвцîëыí үíäсýí äýýр ºíººãèéí зураãзүé

туëãуурëасаí юì. Птолемейг “зурагзїйн эцэг” гэж нэрлэх бїрэн

їндэслэлтэй юì. Дуíäаä зууíä Птîëеìеéí íýр үíýхýýр Еврîпт

ìартаãäсаí áаéв.Түүíèé áүтýýëүүä äºíãºж ë Вèзаíтèéí зарèì íîìыí

саíãууäаä хаäãаëаãäаí үëäжýý. Зарèì íýã íь араáыí сîёëыí ºвä

îрсîí. Араáууä “Их áаéãууëаëт”, ”Газарзүé”-ã îрчууëсаí áºãººä

ýрäýìтýä íь áүтýýëäýý ºрãºí ашèãëасаí. Итаëèéí сýрãýí ìаíäаëтыí

үеä (XIV-XV зууí) Еврîпт Птîëеìеéí тухаé ýрãýí саíасаí. Түүíèé

үзýë саíаа цааш хºãжèж Кîперíèкèéí îрчëîíãèéí сèстеìèéã

áүрýëäүүëсýí шèã ãазарзүéí èх íýýëтүүäýä хүрãýсýí áаéíа.

Арèстарх, Эратîсфеí, Птîëеìеé íарыí тýíãýрèéí áèетүүäèéí

ажèãëаëт íь Дýëхèéí хýìжýý, хýëáýрèéã тîäîрхîéëîх асууäëыã

шèéäýхýä туí îéртсîí áаéëаа. Газарзүéí ºрãºрºã, уртраãèéã

тîäîрхîéëîх íь зºвхºí îäîí îрíы цаãаар хèéãääýã.

1.4. РОМЫН ҮЕИЙН ГАЗАРЗҮЙ

Эíý үеèéí хаäãаëаãäаí үëäсýí ãазарзүéí ãîë áүтýýë áîë íýрт

цуãëууëаãч Кîíраä Пеéтèíãерèéí íýрýýр íýрëýãäсýí аëäарт

“Пейтенгерийн хїснэгт” юì. Хүсíýãт 682 сì урт, 34 сì ºрãºí

îрîîсîí тууз áа 12 хууäасíаас áүрäýíý. Íýãäүãýýр хууäас хараãäах

áаéäëаар ãазрыí зураã áаéсаí áа түүíèé зîхèîãчèéí íýр áаéхãүé

áîëсîí áаéв. Газрыí зураã äýýр заì, хîт, хуäаëäааíы áîëîí цýрãèéí

тºвүүä, шууäаíãèéí ºртººã үзүүëсýí áаéв. Газрыí зураã цýрãèéí

зîрèëãîîс èëүү ýíãèéí утãа аãууëãатаé áаéв. Пеéтèíãерèéí хүсíýãт

I зууíä хèéãäсýí áîëîëтîé. Юëèé Цезарèéí зарëèãаар Рîì ãүрíèéã

зураãт áууëãах тушааëтаé ч хîëáîîтîé áаéх áîëîх юì. Уã зарëèã

Авãуст хааíы үеä цýрãèéí уäèрäаãч Аãрèппèéí уäèрäëаãаар МЭӨ I

зууíä хýрýãжсýí. I зууíä îéрîëцîîãîîр ýíý ãазрыí зурãèéí 250

хууëáар áаéж, äараа íь түүíèé 350 îрчèì засварëасаí хууëáартаé

áîëжýý. V зууíы ýцýс VI зууíы ýхýýр ãазрыí зурãèéí зах хязãаарт

Дýëхèéí äаëаéã äүрсýëсýí áаéв.Эíý үеä хаìаарах Равеííаас íýрãүé

зураãзүéчèéí áүтýýë îëäсîí íь хараãäах áаéäëаараа үр äүí íь яã

Пеéтèíãерèéí хүсíýãт шèã, IV зууíä аìьäарч áаéсаí рîìыí ãазар

хýìжèãч Кастîрèéí хèéсýí тухаé èтèíерарèéí äурсаìж áаéв. Эíý íь

IV зууí хүртýë рîìчууä зîхèîãчèéí íýр тавьäаããүé áаéсíыã


13

Пеéтеíãерèéí хүсíýãт áатëаж áаéíа. Íºãºº таëаар èтèíерарèчүүäèéí

хувь(хууëáар) äýýр Пеéтеíãерт ººрт íь хаìаарах хýсýãт хрèстîсыí

ýëеìеíтүүä тîхèîëääîã тухаéëáаë áèáëèéí Арèуí Дýëхèéã (ãазрыã)

үзүүëсýí áаéäаã. Эíý íь Пеéтеíãерèéí хүсíýãт XI-XIII зууíä

заãаëìаéтíы аяí äаéíтаé хîëáîîтîéãîîр хèéãäсýí ãýж үзýхýä хүрãýäýã.

Рîì ãүрíèé áас хîёр ãазрыí зураã хаäãаëаãäаж áаéäаã. Тýäíèé íýã íь I

зууíä аìьäарч áаéсаí ãазар хýìжèãч Хèãèíусыí ãазар хýìжèëтèéí

íîìîíä, íºãºº íь V зууíä áèчèãäсýí “Рîì ãүрíèé îëîëт аìжèëтыí

тухаé тýìäýãëýë” áүтýýëä áаéäаã. Хîёр äахь ãазрыí зураãт Íèë ìºрíèé

хºíäèé äýх цýрãèéí хуараíã тýìäýãëýсýí áаéäаã.

Лукèаí, Саëëюстèé, Ювеíаë íарыí рîìыí түүхèéí

áүтýýëүүäèéí äуíäаä зууíы хууëáарт äýëхèéí тîìãүé ãазрыí зурãууä

ºíººäрèéã хүртýë хаäãаëаãäаж èрëýý. Тýäíèé íýã íь (I зууí) Помпони

Мела-ãèéí “Дэлхий ертөнц байгаа газрын тухай” áүтýýë юì.

Эäãýýр ãазрыí зурãууä тîìãүé тîéрîã хýëáýртýé (О үсãèéã

саíаãäууëсаí), зүүí зүãт чèãëýсýí áас ãазрыí зураã áүрèéí äýýä таëä

íь зүүí зүã îршäîã áаéв.

“О” хýëáýрèéí äîтîр “Т”

хýëáýрèéí áүс áаéрëаäаã íь : Газар

äуíäыí тýíãèс, Хар áа Уëааí

тýíãèс íь хуураé ãазрыã ãурваí

хýсýãт (Азè, Афрèк, Еврîп)

хуваасаí áаéäаã. Иéì ãазрыí

зурãууä ººрèéí хýëáýр тºрхººрºº

“О–Т” хэлбэрийн газрын зураг ãýäýã íýр авсаí юì. Зураãт

äýëхèéí хуураé ãазар, усíы

харьцааã зºв ãарãахыã îãт

ýрìýëзäýããүé áаéëаа. Газрыí

зурãèéí зураãзүéí íýã ýëеìеíт ãîëäîч íь “їд дунд” ãýсýí утãатаé

“meridianus” ãýäýã ýртíèé рîì (ëатèí) үãíýýс ãараëтаé.

1.5. ГАЗАРЗҮЙН ИХ НЭЭЛТИЙН ҮЕ

Х.Кîëуìá Өìíºä Азè хүрýх зîрèëãîтîé èх аяëаëä ãарахäаа тýр үеèéí

ãеîпîëèтèкèéã явууëаãч хаìãèéí тîì тºв áîëж áаéсаí Мîíãîëыí Их

хааíä ºрãºí áарèх áèчãèéã авч ãарахыã ìартсаíãүé.

1507 îíä Лîтарèíãèéí ãазарзүéч Мартин Вальдзеемюлер

(1470-1527) “Ертºíцзүéí уäèртãаë” áүтýýëäýý áарууí зүã шèíýýр

íýýсýí ãазар Азè áèш, áèе äаасаí ýх ãазар “Шèíý ертºíц” áîëîх тухаé

Аìерèãî Веспуччèéí захèаã îрууëжýý. 1507 онд М. Вальдзеемюлер

Хар, Эг, Улаан

тэнгис mtтэнгис

Га

зры

н д

ун

да

д

тэн

ги

с

АЗИ

ТИВ

ЕВРОП АФРИК

ТИВ


14

анх “Шинэ ертөнц”-ийг “Америк” гэж нэрлэхийг санал болгосон áîëîвч уäааí хуãацааíä ýíý íýр îëîí íèéтýä таíèë áîëîîãүé, харèí

îäîîãèéí Бразèëèéã íýрëýсýí íýр áîëж áаéв. XVI зууíä космограф

ãýж îäîí îрîí, фèзèк, ãазарзүéí ухааíыã ерºíхèéä íь íýрëýж áаéв.

1.5.1. ГАЗАРЗҮЙН “АТЛАС”-ЫН ҮЕ

Герхарä Меркатîр, Аврааì Ортеëèé íарыí ãîëëаíäыí ãазарзүé-

зураãзүéä чухаë ач хîëáîãäîëтîé аíхíы атëасыã áүтýýсýí юì. XVI

зууны дундаас XVII зууны дунд хүртэл үргэлжилсэн үеийг “атласын

зуун” гэж нэрлэдэг.

Атëас íь íýãäìýë зîрèëãîä захèраãäсаí äýëхèéí атëас,

äýëхèéí áуюу уëс îрíы аëь íýã хýсãèéí ãазрыí зурãèéí ýìхýтãýë юì.

Птîëеìеéí èхýíх ãазрыí зураã ýíý шаарäëаãыã хаíãаäаã. Тýäãýýр íь

íýãäìýë зîрèëãîä захèраãääаã (íýëýýä хîжìыí хувèëáарууä íь Рîì

ãүрíèé ýзýìшëèéí тîéìыã харууëсаí) áа íýãäìýë äүрсëýëèéí хýв ìаяã

áîëîí íýãäìýë тусãаã, ìасштаáаар хèéãäсýí. Шèíý үеèéí атëас

áүтýýãчäыí äîтîр ãерìаíы зураãзүéч Иîãаíí Гîíтеруса (1498-1549 )-

ãèéí 16 хавсраëт зураãтаé “Ертºíцзүéí ýхëýë” сурах áèчèã чухаë ач

хîëáîãäîëтîé юì.

Аíхíы атëасыã Итаëèä áүтýýсýí юì. Ромын хэвлэгч Лафрери

1570-аад онд иж бїрэн газрын зураг ãарãасаí íь íýãäìýë зарчìыí

үíäсýí äýýр хèéãäжýý. Эíý áүтýýë íь мөрөн дээрээ дэлхийг барьж

байдаг эртний грекийн домгийн аварга биет “Атлас”-ын нэрийг

хавтасны нїїрэн дээрээ гаргасан нь хожим дэлхийн газрын

зургийн эмхэтгэлийг “Атлас” гэж нэрлэх эхлэл болсон áаéíа.

Шèíý үеèéí атëасыí ýцсèéí хýëáýр заãварыã Меркатор

ãарãаí ºãсºí юì. Меркатîр аëäарт “Атëас”-аа хèéхäýý цèëèíäр

тусãаãаар îëîí ãаéхаìшèãтаé ãазрыí зурãèéã áүтýýсýí туë “Орчин

їеийн зурагзїйн эцэг” ãýсýí íýр хүíäтýé цîëыã авчýý.

Иéìä îäîî ерäèéí цèëèíäр тусãаãèéã Меркаторын тусгаг

ãýж íýрëýäýã. Меркатîрыí тусãаã íь туéë рууãаа ãажèëт íь уëаì

èхýсäýã áîëîвч ýíý тусãаãт чèãëýë áүрт ºíцºã хаäãаëаãääаã саéí таëтаé.

Өíцãèéí ãажèëт Жèшýýëáýë хýрвýý ãазрыí зураã äýýр Лèссаáîíыã

Íью-Иîрктîé шуëууí хîëáîж ýíý шуãаìыí хîéä зүãтýé үүсãýсýí

ºíцãèéã хýìжèí ýíý ºíцãººр ãазарзүéí ãîëäчèéã îãтëîí чèãýý áарьж

Лèссаáîíîîс Íью-Иîрк-т хүрч áîëíî. Бүх чèãëýëä ºíцºã ãажèëтãүé туë

Меркатîрыí тусãаã ýхëýýä áүх äаëаéí усаí заìыí хîжèì аãаарыí

заìыí ãазрыí зурãèéí үíäýс áîëсîí юì. Орчèí үеèéí èрãýíèé аãаарыí

заì тýýврèéí áаéãууëëаãа Меркатîрыí тусãаãыã аãаарыí заìыí зураã

хèéх үíäýс áîëãîí авсаí. Меркатîрыí тусãаãыí ººрчèëсºí хувèëáар


15

ãýж íýрëýãääýã хºíäëºí (îãтëîãäсîí) Меркатîрыí тусãаã íь зураãзүéí

хîёр сèстеìä ашèãëаãääаã. Хîéä Аìерèк áîëîí Барууí Еврîпыí

îрíууä îëîí таëт(уíèверсаëь) хºíäëºí тусãаã(УПМ)-ã,Дîрíîä Еврîпыí

îрíууä Гаусс-Крюãерèéí тусãаã(ГК)-ã хýрýãëýäýã. Меркатîрыí тусãаã

áүтýýãäсýíýýсýý хîéш 450 жèë îршсîí тºäèéãүé аãаарыí заìыí ãазрыí

зурãèéí үíäýс áîëж áүх äýëхèéã íýãäсýí сèстеìýýр зураãëахаä

ашèãëаãäаí äахèí сýрãýсýí зураãзүéí ººр áүтýýë áаéхãүé юì.

1569 îíä Меркатîр 18 хууäастаé äýëхèéí ãазрыí зурãèéí атëас

хèéсýí íь ãазарзүéí түүхýíä чухаë үéë явäаë áîëжýý. Түүíèé атëас

тýíãèсèéí заìä ашèãëаж áîëîхîîр ºíцãèéí ãажèëтãүé áîëсîí юì.

Дýëхèéí ãазрыí зураã хèéж áаéх үеä Меркатîрт атëас хèéх саíаа тºрж,

Аíтверпеíаас èрсýí Ортеëèéтýé хаìт атëас хèéж ýхýëжýý. 1578 îíä

äýëхèéí áºìáºрцãèéí èхýíхèéã áаãтаасаí 100 хууäсыã äуусãасаí áаéв.

Меркатîр аëäарт атëасаа äуусãаж аìжааãүé áîëîвч “Атëас áа

ертºíцзүéí ýрãýцүүëýë” íýртýé 107 хууäастаé Меркатîрыí атëас 1595

îíä хýвëýãäсаí юì.

Меркатîрыí атëас îäîî ч ºíäºр үíýëýãääýã áºãººä 1979 îíä

Меркатîрыí атëасыí íýã хувь Лîíäîíãèéí äууäëаãа хуäаëäааíä 370000

фуíт стерëèíãýýр

үíýëýãäсýí íь урьä

áаéãааãүé ºíäºр үíý юì.

1570 îíä зураãзүéч Ортеëè

“Дýëхèéí áºìáºрцãèéí

үзýãчèä (театр)” ãýäýã

атëасаа áүтýýв. Ортеëèéí

“Театр”-т èхýíх ãазрыí

зураã íь яíз áүрèéí

ìасштаá áа тусãаãаар ººр ººр зураãзүéчèä áүтýýсýí áîëîвч тýр үеèéí

ёс заíшëаас яëãаатаé íь ãазрыí зурãèéí зарèì íýã äýýр íь зîхèîãчèéí

íýрèéã тавьсаí áаéëаа. Меркатîрыí “Атëас” áа Ортеëèéí “Театр”

хîёр áүтýýë íь äараачèéí зууíä тус áүр íь 41 уäаа äахèí

хýвëýãäсýí юì.

1.5.2. Бернхард Варенус

XVI-XVII зууíы үеèéí хаìãèéí ãîë үéë явäаë áîë ãерìаí ãараëтаé

Íèäерëаíäыí ýрäýìтýí Бернхардус Варениус(Варен:1622-1650)-ыí

“Бүх нийтийн газарзүй”(1650) áүтýýë юì. Эíý áүтýýë íь ýртíèé

ãрекèéí ýрäýìтäýýс хîéшхè аíхíы ãазарзүéí îíîëыí кîíцепцè áèé

áîëãîх аíхíы îрîëäëîãî áîëсîí áа ãазарзүéã “хувааí-хýсýãчëýх”

ìýäëýãèéí áèе äаасаí саëáар áîëãîх îрîëäëîãî, шèíжëýх ухааí áа ãүí


16

ухааíы хºãжëèéí зîхèх шèíý үе шат áîëсîí юì. Дýëхèéí áүрхүүëèéí

тухаé - чуëууëаã, ºвс урãаìаë, аìьтíыã áаãтааасаí “газар”, äаëаé,

тýíãèс, íуур, ãîë ìºрºí, íаìаã, íуурыã áаãтаасаí “ус”, аãаар, үүë,

áîрîîã áаãтаасаí “агаар мандал” саíааã тýр ãарãажýý. Газрыí

äавхарãа áîë царцдас áуюу хальс ãýсýí саíааã аíх 1600 онд Уильям

Гильберт “Дэлхийн соронзон орон ба соронзон биет нь дэлхийн

дотоод хэсгээс ялгаатай болох нь” áүтýýëäýý ãарãажýý. Вареíèус

аãаар ìаíäëыã тîäîрхîéëж, уур аìьсãаëыí áүс áîëîí áүсүүäèéí

äîтîрх уур аìьсãаëыí яëãааã ãарãав. Мºí Варенус агаар мандлын

ерөнхий эргэлтийн асуудлыг анх удаа тавьсан áаéíа. Тýр äýëхèéí

áүрхýвч áîëîх ãаäарãууã суäëахаä зааваë яëãавартаé суäëах íь

заéëшãүéã îéëãîí, ãазарзүéä яëãараë áîëîх îíîëыí үíäýсëýëèéã

ãарãахыã îрîëäсîí. Вареíèусыí áүтýýë 100 èëүү жèë ãазарзүéí

сурãаëтыí ãарыí авëаãа áîëсîí íь îëîí таëаараа îрчèí үеèéí фèзèк

ãазарзүéí үíäýс áîëжýý.

1.5.3. Улс орны тоон бичлэг буюу статистик

Газарзүéí Их Íýýëтýýр ãазарзүéí áүтýýëèéí íýã тºрºë íь уëс

îрíууäыí тîîí áèчëýã áîëîв. Газарзүéí ýíý саëаа íь тºрèéí аëáаí

хааãчèä áîëîí хуäаëäааíы хүìүүсèéí аìьäраë äахь хýрýãцýýíýýс

үүсýí ãарсаí юì. Иíãýж тîîí îрîíсуäëаë íь статèстèк ãýсýí íýртýé

áîëсîí ажýý (stato ãýäýã íь èтаëèар уëс îрîí ãýсýí үã, ãерìаíаар

statistic). Газарзүéí ýíý чèãëýë аíãëèéí уëстºрèéí арèфìетèкýýр

áаяжèãäаí îрчèí үеèéí статистикийн салбар áîëсîí áаéíа.

Иéì áүтýýëèéí жèшýý íь 1521-1589 îíä аìьäарч áаéсаí

Людовик Гвиччардинèéí äîëîîí хýëýýр 35 уäаа хýвëýãäсýí

“Нидерландын тухай бичлэг” áүтýýë юì. Эíý áүтýýë îрчèí үеèéí íýр

тîìъёîãîîр саëáарыí áа раéîíы ãýсýí хîёр хýсãýýс áүрäсýí áаéäаã.

Оäîîãèéí Гîëëаíä, Беëьãè, Люксеìáурã, Хîéä Фраíцèéã áаãтаасаí тýр

үеèéí Íèäерëаíäыí хèë äîтîрх хºрсíèé үржèë шèì, ãазрыí ãаäарãа,

уур аìьсãаë, ãазарзүéí áаéрëаë, уëс îрíы íýрèéí тухаé ìатерèаëууäыã

íýãäүãýýр хýсýã аãууëäаã. Эíä ãîë ìºрºí, тýíãèс áа îé ìîäíы үүрãèéí

тухаé áүëãүүä áаéсаí ; уäèрäëаãа áа хуäаëäаа, ãар урëаë, ёс суртахууí,

аж áаéäëыã áèчсýí áаéäаã. Хîёрäуãаар хýсýã íь аãууëãыí хувьä уëс

îрíы 17 ìужèéí íîìыí íýãäүãýýр хýсãèéí áүëãүүäтýé èжèë áîëîвч,

ýäãýýр үзүүëýëтүүä íь үëãýр заãвар áèш áаéв. Түүíèé хаìт ìужèéí

áèчëýãт ìужèéí хºãжëèéí шаëтãааíыã зааí харууëсаí, аж ахуéí тîîí

үзүүëýëтүүäèéã аãууëж áаéв. Үүíä áаéãаëèéí íºхцºë áîëîí ýäèéí

засãèéí ãазарзүéí áаéрëаëä èх ач хîëáîãäîë ºãсºí юì. Муж áүрèéí

хүí аìыí суурèíãууäыí áèчëýã ãîë áаéр ýзýëж áаéв.


17

Зарèì суäëаачèä ýíý áүтýýëèéã ýäèéí засãèéí ãазарзүéí

áүтýýë ãýж үíýëäýã. Эíý үíýëãýýã тîîцвîë “Íèäерëаíäыí áèчëýã”

яìарч тîхèîëäîëä тухаéí үеèéí îрîíсуäëаë-статèстèкèéí шèíжтýé

ãîц áүтýýë áîëж áаéäаã.

1.6. XVIII ЗУУНЫ ГАЗАРЗҮЙН СУДАЛГААНУУД

Хаìãèéí аíхíы аяëаãч-ýрäýìтýí áîë Аíãëèéí ãеîфèзèкч, îäîí îрîí

суäëаач Эдмунд Галлей (1656-1742) áºãººä тýр äýëхèéí сîрîíзîí

îрíыã тîäîрхîéëîх цýвýр ýрäýì шèíжèëãýýíèé ýкспеäèцèä îрîëцсîí

юì. Гаëëеé аíх үзýãäëèéã îрîí заéä áүëýãëýх ашèãтаé арãыã îëж,

изогон соронзон хазайлтыг зурагт дїрслэх ижил шугмын аргыг

хэрэглэжээ. Фèзèк ãазарзүé, цаã уур, äаëаé суäëаëä èжèë шуãаìыí

арãа ãазрыí ãаäарãа, аãаарыí äараëт, äаëаéí ãүíèéã зураãëах ãîë арãа

áîëсîí áаéíа.

Аíãëèéí äаëаéí äýýрýìчèí У.Даìпèр 1683-1711 îíä ãурваí

тîì äаëаéí аяëаë хèéсíèé хîёр íь äýëхèé тîéрсîí аяëаë áаéв. Уã

аяëëыí үр äүíä 1697 îíä “Дýëхèé тîéрсîí шèíý аяëаë” íîìыã

хýвëүүëýв. Íîìîíäîî äаëаéí усíы äавсжèëт, сîрîíзîí хазаéëтыí

хýìжýý, äаëаéí урсãаë áа саëхè хîîрîíäыí уяëäааã тîãтîîх îрîëäëîãî

хèéсýí áаéв. Орîсыí I Петр хааíы урèëãаар 1716 îíä Орîст èрсýí

Даíцèã хîтыí ýрäýìтýí, ýìч, аяëаãч, суäëаач Г.Мессершìèäт

Сèáèрèéã суäëах аíхíы ýрäýì шèíжèëãýýíèé ýкспеäèцèéã уäèрäсаí

áаéíа. Тýр 1720-1727 îíä Эрчèс ìºрºí, Тîìск, Кузíецкèéí Аëатау

ууë, Еíèсеé, Леíа ìºрºí, Өвºр Баéãаëь ãýсýí ìаршрутаар аяëаí

суäаëãаа явууëжýý. Эíý аяëëаар áîтаíèк, аìьтаíсуäëаë, ýрäýссуäëаë,

уãсаатаíзүé, археîëîãèéí áаяëаã ìатерèаë цуãëууëж, хýä хýäýí ãазрыí

сýäýвчèëсýí ãазрыí зураã зîхèîж, íүүрс, áаë чуëууíы хýä хýäýí îрä

ãазрыã íýýжýý. Г.Мессершмидт шèíжëýх ухааíä анх удаа мөнх

цэвдгийн тухаé áèчèж үëäýýсýí áаéíа. Эрäýìтíèé суäаëãааíы ажëаар

“Сèáèрèéí тухаé” 10 áîть хавсраëт ãазрыí зураãтаé таéëаí хýвëýãäсýí

íь сèáèрèéã суäаëсаí аíхíы ýрäýì шèíжèëãýýíèé суäаëãаа áîëсîí

áаéíа.

XVIII зууны áүх аяëаëууäаас хаìãèéí чухаë ач хîëáîãäîëтîé,

шинжлэх ухаанд их хувь нэмэр оруулсан аяëаë áîë Аíãëèéí

äаëаéчèí Ж.Кїкийн дэлхийг тойрсон гурван аялал юì. Ж.Күкыí

уäèрäсаí ýкспеäèц 1768-1779 îíы хîîрîíä îëîí ýрäýì шèíжèëãýýíèé

хºтºëáºрèéã хýрýãжүүëж, хаìãèéí îëîí ýрäýìтýí суäëаачäыã авч

явсаí áаéíа. Эíý аяëаë шèíý ãазар íутаã íýýж, íýýсýí шèíý ãазар

íутãаа Их Брèтаíèéí ýзýíт уëсыí ýзýìшèëä íýãтãýх зîрèëãî аãууëж

áаéсаí юì. Күкèéí ãурваí уäааãèéí äýëхèé тîéрсîí аяëаë Австраëè


18

тèвýýс ураãш ºìíºä ýх ãазрыã тîäîрхîéëîх ãýж îрîëäсîí. Тýр ºìíºä

ýх ãазар íь туéëыí цаãèраãíаас ураãш усаí îíãîцîîр îчèх áîëîìжãүé

ãýäãèéã тîãтîîжýý. Тýрýýр Австраëèéí äîрíîä ýрãèéã íýýж, Шèíý

Зеëаíäыí ãазрыí зурãèéã зîхèîсîí áаéíа. Хîéä Аìерèкèéí áарууí

ýрãèéí äаãуу аíх уäаа аяëж, ãерìаíы ãазарзүéч А.Гуìáîëьäт Күкèéí

цуãëууëсаí ìатерèаëууäыã суäëаí, ìºсºí тýíãèс, äаëаéí арëууäыí

хүí аì, áаéãаëь îрчíы тухаé сîíèрхîëтîé ºãүүëëүүä áèчсýí áаéíа.

Күкèéí аяëаëä îрîëцсîí ãерìаíы áаéãаëь суäëаач Г.Форстер аяëаëыí

тухаé шинжлэх ухааны зөгнөлт уран зохиолын төрөл жанрыг

саíаачèëсаí áаéíа.

П.С.Паëëас (1741-1811) Хааíт Орîсыí íутãаар аяëаí суäаëãаа

хèéж, тухаéí үеèéí уãсаатíы ãазарзүéí шèëäýã уãсаатаíзүéí áүтýýë,

Монголын ард тїмний тїїх ãýсýí áүтýýëèéã туурвèсаí áаéíа. Мºí

тýр äýëхèéä аíх уäаа дэлхийн бїх хэл, аман аялгууг харьцуулсан

толь бичиг зîхèîжýý. Бүс íутãèéí чèãëýëтýé фèзèк ãазарзүéí тîì

ºãүүëýë, Азè Аìерèкèéí хîîрîíäîх тýíãèс äахь îрîсууäыí íýýëтèéí

тухаé, Таврèäыí фèзèк ãазарзүéí áîëîí áаéрзүéí зураã ãýсýí чухаë

ºãүүëýë хýвëүүëжýý. Мºí XVIII зууíы аìьтаí суäëаëыí îрãèë áүтýýë

áîëсîí “Орîсыí Азèéí хýсãèéí аìьтíы ãазарзүé” ãýсýí áүтýýë

туурвèсаí íь аìьтíы ãазарзүéí үíäýс áîëсîí юì.

1.6.1.Францын хэмжилзїйн “сантиметр-грамм-секунд(СГС)систем”

Хүí тºрºëхтºí äýëхèéí хýëáýрèéã тîäîрхîéëîхыí туëä ìяíãаí жèë

зарцууëсаí áаéв. Дýëхèéí хýëáýрèéã тîãтîîсîí аëäарт туршèëтаа

Францын одон оронч Жан Ришар äүүжèí цаãаар хèéжýý. Рèшар

Парèст цаãèéã íарèéí харууëж áуé äүүжèí цаã Өìíºä Аìерèк äахь

Фраíцыí кîëîíè

Гвèаíы Каéеíí

хîтîä цаã “îäîí îрíы

цаã”-аас хîцîрäîã

áîëîвч Парèст

áуцахаä äахèí яã

таарäаã áîëîхыã

тîãтîîв. Рèшарыí

èëрүүëсýí íºëºº тýр

үеèéí ýрäýìтäýä îãт

ãýíýтèéí зүéë áаéãааãүé. Мехаíèк íь ýрãýëäýж áуé äýëхèé туéëаасаа

шахаãäахèéã тºсººëºхººр түвшèíä хýäèéíýý хүрсýí áаéв. Дүүжèí

цаãèéí яваëт Рèшарыí ажèãëаëтыí үр äүíã ашèãëаí Íьютîí, Гюéãеíс

g - хїндийн хїч

с-төвөөс зугтах хїч

n-тэнцїї їйлчлэгч

хїч


19

íар аíх уäаа Дýëхèéí шахаãäаëыí хýìжýýã тîîцîîëж äараах äүãíýëтýä

хүрчýý.

Матеìатèк äүүжèíãèéí хýëáýëзëèéí үе Т íь äүүжèíãèéí урт

L áа хүíäèéí хүчíèé хурäатãаë g-ýýс хаìаарäаã : = .

Рèшар äүүжèíãèéí уртыã ººрчëººãүé ч хýëáýëзëèéí үе

íýìýãäýж, цаã хîцîрсîí íь Каéеííаä Парèстаé харьцууëахаä хүíäèéí

хүчíèé хурäатãаë áаãассаíтаé хîëáîîтîé. Эíý íь хîёр шаëтãааíтаé.

Íýãäүãýýрт ýрãýëтèéí тýíхëýãýýс хîëäîх тусаì äýëхèéí татах хүчíèé

ýсрýã үéëчëýх тºвººс зуãтах хүч (с) ºсíº (хүíäèéí хүчíèé тýíцүү

үéëчëýãч хүч íь äýëхèéí татах хүч, тºвººс зуãтах хүч хîёрыí вектîр

íèéëáýр юì). Хîёрäуãаарт äýëхèé туéëууäаасаа ýкватîрыí хавтãаé

рууãаа шаìшèéí шахаãäсаí учраас Каéеííа ºìíүүр áаéрëасаí, ººрººр

хýëáýë Парèсаас èëүү ýкватîрыí хавтãаéä îéр áаéсíаар äүүжèí цаã

äýëхèéí тºвººс хîë îршсîíîîр Íьютîíы äýëхèéí тºвººс хîëäîхîä

татах хүч áуурäаã (урвуу хаìаараëтаé) ãýсýí áүх ертºíцèéí татаëцëыí

хууëèар Каéеííаä Парèсаас áаãа хүчýýр äýëхèéí тºвä татаãäаж áаéв.

Гюéãеíс, Íьютîí íарыí äýëхèéí туéëыí шахаãäаëыã ìатеìатèкаар

тîîцîж ãарãасаí. Гюéãеíс äýëхèéí шахаãäëыã 1/576 ãýж үíýëсýí.

Íьютîíы 1/230 íь îäîîãèéíхтîé èх îéртсîí (1/298,3) äүí áаéëаа.

Íьютîíы ãарãасаí үр äүí äýëхèéí ýкватîрыí раäèус туéëыí раäèусаас

1/230-аар èх ãýсýí үã áаéв. Экваторын радиус ойролцоогоор 6370

км, туйлын радиус тїїнээс 21 км-ээр богино юì.

Рèшарыí туршèëт áа Гюéãеíс , Íьютîí íарыí тîîцîîíы үр

äүí татаëцëыí (ãравèтацè) хýìжèëт íь äýëхèéí хýëáýрèéã тîãтîîхîä

туí íºëººтýé арãа áîëîхыã харууëсаí. Өºр ººр ºрãºрºãт áаéрëах

äýëхèéí ãаäарãыí хîёр цýã äýýрх äүүжèí цаãèéí íýãèéã íь íºãººãèéíх

íь яваëтаä харьцууëсíаар äýëхèéí шахаãäëыã тîäîрхîéëж áîëíî.

Дºíãºж ХХ зууíä хүíäèéí хүчýýр äýëхèéí хýëáýрèéã тîãтîîсîí

хýìжèëт áүрýí хèéãäсýí.

XVIII-XIX зууíä äýëхèéí хýëáýрèéã тîäîрхîéëîх ãîë үүрãèéã

ãеîäезèéí (ãеîìетрèéí) хýìжèëтүүä îëãîсîí юì. Түүíèé үíäсýí саíаа

íь туéëууäыã äаéрсаí ãîëäîч íуìыí уртыã хýìжèí ãарсаí ºãºãäëèéí

үíäсýí äýýр ýкватîрîîр äýëхèéí раäèус áа шахаãäаëыã тîîцîîëîхîä

îршèж áаéв. Бүтýí ãîëäчèéí íуìыí уртыã (áараã 40000 кì) хýìжèх íь

хүíä учраас хаíãаëттаé ºрãºрãèéí зºрүүтýé 2 цýãèéí хîîрîíä áаãтсаí

ãîëäчèéí хýрчìèéí уртыã хýìжèж хяëáарчëаí (ãîëäчèéí íуì ýëëèпс

хýëáýртýéã тîîцîí), íуìыí уртаар áүтýí ãîëäчèéí íуìыí уртыã, áас

ýкватîрыí áа туéëыí раäèусыã тîîцîîëäîã.

Ерäºº íýã хýì ºрãºрãèéí зºрүүтýé ч ãîëäîч íуìыí урт áараã

111 кì áîëäîã учèр түүíèéã íарèéí хýìжèх íь хýцүү хүíä áаéäаã.


20

Триангуляци áîë ºíцãүүäèéã ºíäºр íарèéвчëаëтаéãаар хýìжсýíýýр

уртыã хяëáархаí îëäîã арãа юì. Таë íь ìýäýãäýж áуé яìар ч ãурваëжèí

áа түүíä íаëсаí хîёр ºíцãººр íºãºº хîёр таëыã íь îëäîãт трèаíãуëяцè

үíäýсëýãäýíý. Дýëхèé äýýрх яìар íýã ãазар

ãурваëжíы зºвхºí íýã таëыí уртыã

хýìжèí äараа íь зºвхºí ºíцãèéã

хýìжсýíýýр äурыí цýã хүртýëх заéã îëж

áîëíî (туéëыí хýìжүүрèéí зарчèì).

Эхíèé ãурваëжíы (суурь урт) таëууäыí

уртыã ºíäºр íарèéвчëаëтаé хýìжèíý.

Триангуляцèéã голландын

Снеллиустаé хîëáîí үзäýã áîëîвч

триангуляцийн тухай 1589 онд Тихо

Браге бичиж їлдээсэн юм. Сíеëëèус ãîë

хýìжèëтýý Гîëëаíäыí Гааãа, Леéäеí

хîтыí хîîрîíä 1614 îíä хèéж, ãурваëжèí

áаéãууëаí Аëкìараас Бреäа хүртýëх

ãîëëаíäыí хîтууäыí áаéршèë, тýäãýýрèéí

хîîрîíäыí заéã тîãтîîжýý.

XVIII зууíä фраíцыí ãраäусыí

хýìжèëт äýëхèéí ýëëèпсîèäыã ºíäºр

íарèéвчëаëтаé хýìжсýí хýìжèëтèéí үр

äүíä туëãуурëаí хýìжèëзүéí сантиметр-

грамм-секунд(СГС) системèéã áүтýýв.

Фраíцыí аíхíы ãîëäîч íуìыí

хýìжèëт 1723 îíä хèéãäýж Дýëхèéí

хýëáýрèéã тîîцîîëîхîä аëäсаíаас äýëхèéí

ýрãýëтèéí тýíхëýã äаãуу уртассаí ýëëèпсîèä ãýж áуруу тîãтîîсîí. Хîёр

äахь ýкспеäèцèéã 1733-1743 îíä äахèí ãîëäчèéí íуìыí уртыã хýìжсýí

юì. Гîëäчèéí íуìыí уртыã хýìжсýíýýр äýëхèéí ýëëèпсîèä хýìжýýã

тîäîрхîéëîхîä ºрãºрãèéí зºрүү èхтýé ãазарт хýìжèëт хèéвýë èëүү

íарèéí тîäîрхîéëîãäîх туë хîёр ãазар ýкспеäèцè èëãýýсýí áаéíа. Íýã

íь Перу уëсаä ýкватîрыí äýрãýä, íºãºº íь хîéä туéëыí äýрãýä

Лапëаíäаä (уìарä Фèíëаíä ) хýìжèëт хèéжýý.

Гîëäîч íуìыí ãурав äахь хýìжèëтèéã хèéсíýýр Парисын

метрийн нэгж (эталон) ýх хýìжүүрèéã зîхèîí ãарãав. СГС сèстеì

ãарах хүртýë уртыí íýãжèéã уëс áүрт ººр ººр áаéв. Францын

Конвентын гавьяа нь баттай суурин дээр метрийн системийг

бїтээсэн явдал байв. 1726 оны 3 сарын 26-ны Конвентын

тогтоолоор Парисийг дайрсан голдчийн 40 саяны нэгийг уртын

нэгж “метр”-ээр авсан. Грекээр “ìетр” íь “хýìжýýс” ãýсýí утãатаé үã.

Аíхíы трèаíãуëяцèéí

сүëжýýã XYII зууíä

Аëкìар, Бреäа хîтыí

хîîрîíä Сíеëëèус

áаéãууëжýý.


21

1792-1798 îíы хýìжèëтèéã èхýíхäýý Фраíцыí íутаãт Пьер

Мешеí áа Жаí Батèст Жîзеф Деëаìáер íар ãүéцýтãýв. Тýä хîéä таëäаа

Дюíкеркýýс ºìíº таëäаа Баëеарыí арëууä хүртýëх ãîëäîч íуìыí

уртыã хýìжèв. Эíä ºрãºрãèéí зºрүү áараã 12,5 хýìä хүрсýí.

Хýìжèëтýýс áараã 1/10000 ºíäºр íарèéвчëаëтаéãаар уртыí íýãж

“ìетр”-èéã ãарãаí авсаí юì. Хугацааны нэгжээр дэлхийн тэнхлэгээ

эргэх үеийн 1/ 86400-ээр “секунд”-ийг авсан .

Íýãж сîíãîх үеä Кîíвеíт шèéäвýрýý ухааëаã áîëсîí ãýж үзсýí

íь түүíèéã ýв íýãäýëтýéãýýр хүëýýí авсаíä îршèíî. Хýрвýý уртыí

íýãжèéí сîíãîëт äºíãºж XVIII зууíä áîëсîí íарèéí хýìжèëт áаãатаé

яìар ч áаéãаëèéí үзýãäýëä үíäýсëýãäýýãүé áаéсаí ãýсýí áîäèтîé аëäааã

тîîцîхãүé áîë íýãж сîíãîëт хаíãаëттаé ухааëаã, зîхèстîé áîëсîí. Оäîî

ìетрèéí хýìжèëтýä хîвîр тîхèîëäîëä Парèсèéí ãîëäчèéí урттаé

хîëáîí ашèãëаäаã. Цаãааí аëт èрèäèãèéí шèëáýí äýýрх хýрчсýí хîёр

тýìäýãтèéí хîîрîíäîх заé íь ìетрèéí íýãж “ýтаëîí” áîëäîã. Хýäèéãýýр

ýíý заé хаëууí хүéтíèé хýëáýëзýë, хèéсýí ìатерèаëä áîëж áуé äахèí

таëсжèëт, хýв ãажèëт зýрýã ººрчëºëт èх áèш áаéäаãч уртыí шинэ

эталонîîр îäîî гэрлийн долгионы уртыã сîíãîí авсаí. Орчèí үеèéí

хýìжèëзүéí үүäíýýс уртын нэгж метр нь ваакумд криптон-86

изотопын гаргаж буй улбар шар спектрийн шугамын долгионы

уртыг 1650763,73-аар їржїїлсэнтэй тэнцїї байдаг. Атîìыí фèзèк

хуãацааíы шèíý íýãж-ýтаëîí сîíãîхîä тусаëж, îäîî хаìãèéí íарèéí

атîìыí цаã 100 жèëä 1-2 секуíäýýр хîцрîх áуюу түрүүëäýã юì.

1.6.2. Оросын газарзїйн судалгааны М.В.Ломоносовын їе

Орîст ãазарзүéí ухааí áүрýëäýí тîãтîхîä М.В.Лîìíîсîв чухаë áаéр

суурь ýзýëäýã. Тýр цуãëууëсаí ãазарзүéí ìýäýý ìатерèаëууäыí үíäсýí

äýýр îëîí сîíèрхîëтîé саíаа äýвшүүëсýí áаéäаã. 1753 îíä Лîìîíîсîв

аãаар ìаíäëыí äавхраажèëтыí тухаé саíааãаа хýëсýí аãаарыí äýýä

урсãаëыí тухаé ºãүүëсýí “Цахèëãааí хүчíýýс áîëж áаéãаа аãаарыí

үзýãäëèéí тухаé үã” íîìîî хýвëүүëсýí. Түүíèé áîäëîîр аãаарыí äîîä

äавхрааíä áîëж áаéãаа áүх аãаарыí үзýãäëүүä äýëхèéí ãаäарãатаé

хîëáîîтîé харèí äуíä äавхраа íь íýëýýí зузааí, хасах теìпертуртаé

áаéíа. Аãаарыí äýýä äавхраа ãазрыí ãаäарãатаé хîëáîîãүé ãазрыí

ãаäарãыí íºëººíººс хаìаарäаããүé ãýж үзсýí.Лîìîíîсîвыí суäаëãааíы

áүтýýëүүä криосфер ãýж íýрëýãäýх áîëсîí äýëхèéí цэвдэг бїрхэвч

íýãäìýë áîëîх тухаé саíааã аíх äýвшүүëжýý. Далайн болон эх газрын

уур амьсгалыí таëаарх саíааã урьäчèëаí хýëсýí áºãººä XIX зууíы

äуíäуур ýíý саíаа íь áатëаãäсаí юì. Тýрýýр ãазрыí áүрхýвчèéí тухаé,

ãазар чèчèрхèéëýë үүсýх ãýсýí áүтýýëүүääýý ãеîëîãè, ãеîìîрфîëîãèéí


22

тухаé îëîí шèíý саíаа äýвшүүëжýý. Түүíèé äýëхèéí ãаäарãа, ãаäарãыí

áүтýц áүрýëäсýí тîãтсîí кîíцепцè íь хîёр îíîë äýýр туëãуурëаäаã :

1 – ãаäарãыí хýëáýрүүä íь ãаäарãыí äîтîîä áүтцèéã тусãаäаã,

2 – äýëхèéí ãаäарãа тасраëтãүé хувьсаí ººрчëºãäºж áаéäаã.

Дэлхийн дотоод болон гадаад хїчний нөлөөгөөр рельефийн

хөгжил, гарал їїсэл тодорхойлогддог, дэлхийн дотоод хїчний

їндсэн хэсэг нь газар чичирхийлэл гэсэн. Дýëхèéí äîтîîä хүчíèé

íºëººíèé үр äүíä ãазрыí äавхарãа áîсîî хýëáýëзýх хºäºëãººíä ìаш

уäааí хуãацааíä îрсíы үр äүíä äаëаé áîëîí ýх ãазар үүссýí ãýсýí

ãазарзүé, ãеîëîãèéí ухааíä чухаë ач хîëáîãäîëтîé îíîë áîëîí

хºãжсºí. Дýëхèéí ãаäааä хүчèíä íь реëьефèéí жèжèã хýсýã (сèéëýý

ууë íуруу) үүсãýсíèéã авч үзжýý. Өãºршëèéí äавхраа áèé áîëîх тухаé

аíхäаãч чуëууëаã äýýр хºрсºí áүрхýвч үүссýíèé үр äаãавар, хºрсíèé

îрãаíèк ãарëыí тухаé äýýр äурäсаí áүтýýëäýý ãарãажýý. Эíý хүíèé

ãазарзүéä îрууëсаí хувь íýìýр фèзèк ãазарзүéä тºäèéãүé áас ýäèéí

засãèéí ãазарзүéä хаìаараãääаã. Тýрáýýр ãазарзүéí суäаëãааã ýäèéí

засãèéí саíааãаар áаяжууëж, байгалийн нөхцөл, нөөц, газарзїйн

байршил эдийн засагт эерэг буюу сөргөөр нөлөөлөх тухай эдийн

засгийн газарзїйг їндэслэн гаргаж ирсэн áаéäаã. Түүíèé áүтýýëèéí

10 ãаруé асууäаë áаéãаëèéí íºхцºë, íººц, ãîë ìºрíèé усíы ãîрèì, ууë

íуруу, ãазраí ãаäарãа-реëьефт хаìаарíа. 18 асууäаë íь ýäèéí засãèéí

ãазарзүéí íутаã äýвсãýрèéí үзүүëýëтýä хаìаарäаã íь хүí аìыí

суурèíãууäыã áаéãууëах хýв шèíж, хуäаëäаа, үéëäвýрëýë, ãîë ìºрíèé

тýýвýрт, хîёр асууäаë íь ãазрыí зураã, архèвыí ìатерèаëä хаìаарíа.

1745 îíä Лîìîíîсîвыí зºвëºãºº, îрîëцîîтîéãîîр Орîсыí

аíхíы сурãаëтыí атëасыã зîхèîж ãарãажýý. XVIII зууíы 2-р хаãаст

хèéãäýж áаéсаí Хîéä ìºсºí äаëаéã суäаëсаí суäаëãааíы ìатерèаëä

үíäýсëýí Хîéä ìºсºí äаëаéã äаìжèí аяëах усаí заìыã ýзýìшèх саíааã

суртаëчèëж áаéжýý. 1762 îíä Гîëëаíäыí Дîрíîä Эíýтхýãт (Иíäîíезè)

Сèáèрèéí äаëаéãаар äаìжèí хүрýх áîëîìжтîéã харууëсаí хîéä

тýíãèсýýр аяëах аяëаëыí тîвч áèчèãëýë ãýсýí Хîéä ìºсºí äаëаé áîëîí

ýх ãазрыí ýрãýýр аяëах тухаé цîãц асууäëыã хаìарсаí áүтýýëýý

туурвèсаí. Үүíäýý тýр хөвөгч мөсний ерөнхий схем, далайн мөсний

ангилал, гарал їїсэл, мөнх цас, мөнх цэвдэг îршèх тухаé саíааã

ºãүүëжýý.

XVIII зууíы 50-90-ýýä îíыã îрîсыí ãазарзүéí түүхчèä

“Ломоносовын їе” ãýж íýрëýäýã. Эíý үеèéí ãазарзүéí ãîë îíцëîã íь :

1. Засаã захèрãааíы хèë áүхèé íутаã äýвсãýрèéí аж ахуéí хºãжèë,

түүíèé áаéãаëèéí íºхцºë, íººцèéã áèчèãëýí суäëах ухааí ãýж

ãазарзүéã îéëãîх áîëсîí.


23

2. Шèíý ãазар ýзýìшèх аж ахуéí үéë ажèëëаãаа, тºрèéí уäèрäëаãаä

ãазарзүéí үүäíýýс хаíäах íь чухаë ач хîëáîãäîëтîé áîëсîí.

3. Фèзèк ãазарзүéí үзýãäëèéí уяëäаа хîëáîîíы тухаé саíаа áуé áîëîв.

4. Засаã захèрãаа-íутаã äýвсãýрèéí íýãжèéã ãазарзүéí хувьä таíèí

ìýäýхýä фèзèк ãазарзүé áа зураãзүéí ýëеìеíтүүä, ýäèéí засãèéí

ãазарзүéí ýëеìеíтүүä хîîрîíäîî хîëáîîтîé áîëîх тухаé тîäîрхîé

îéëãîëт, саíаа áèé áîëîв.

5. Хүí аìыí суурèíãууäыí íутаã äýвсãýрýýр суäëах үíäсýí заíãèëаа

áуюу ãîë îáьект áîëãîх хаíäëаãа áèé áîëîв.

6. Хîтууäыí хîîрîíäîх áîëîí îрîí íутãèéí аж ахуé ýрхëýãчäèéí

хîîрîíä хуäаëäаа áîëîí хуäаëäааíы харèëцааíä îíцãîé аíхаарах

áîëîв.

7. Уëсыí аж ахуéí хºãжèëä чухаë үүрýã ãүéцýтãýж áуé тýýврèéí ãîë

заì, ãîë ìºрºí, түүíèé äаãуух îéр îрчìыí íутаã äýвсãýрèéã ãазарзүéí

хувьä суäëах íь суäаëãааíы үíäсýí îáьект áîëсîí.

8. Орîсыí таëархаã íутаãт áаéãаëèéí íºхцëèéí îíцëîãèéí ºрãºрãèéí

тархаëтыã îéëãîх явäаë XVIII зууíы ýцýст áүрýëäжýý.

Орîсыí ýрäýìтýí Татèщев (1686-1750) түүхýí ãазарзүéí

аíхäаãч саíааíууäыã ãарãав. 1736 îíä “Бүх Сèáèрèéí ãазарзүéí

ерºíхèé áèчëýã”, 1793 îíä Татèщевèéí “Лексèкîí” áүтýýë хýвëýãäжýý.

Эíý áүтýýë îрîсыí аíхíы íýвтýрхèé тîëь áүтýýх ãýсýí îрîëäëîãî

áаéëаа. XVIII зууны оросын газарзїйн судалгаанд олсон амжилт нь

Орос гїрний хамгийн хурдан өсөлтийн (улстөр, эдийн засаг, нутаг

дэвсгэрийн) їетэй давхацсан юм. Иéìä ãазарзүéí суäаëãааíы

ýрчèìтýé хºãжèëт XIX зууíä үрãýëжèëж äýëхèéã тîéрсîí хýä хýäýí

тîì äаëаéí аяëаëыã îрîсууä зîхèîí áаéãууëсíаас îрãèë íь Антарктид

тивийг нээсэн 1811-1813 оны Лазерев, Беллингаузен нарын

удирдсан тэнгисийн цэргийн аялал áаéëаа. Иíãýсíýýр îрîсууä

Газарзүéí Их Íýýëтèéí ýхýí үеä áарууí еврîпчууäаас хîцîрч áаéсíаа

íºхºж сүүëчèéí ýх ãазар áуюу тèвèéã íýýсýí áаéíа.

1.7. К.РИТТЕР, А.ГУМБОЛЬДТЫН ҮНДЭСЛЭСЭН ГАЗАРЗҮЙ

XIX зууíä ýíý хîёрîîс ãаäíа Лèвèíãстîí, Рèхтãîфеí, Пржеваëьскèé,

Íаíсеí íарыí аëäарт ãазарзүéí суäаëãааíууä хèéãäýж, äаëаé суäëаëä

èхýýхýí аìжèëт ãарãасаí áаéíа. XIX зууíä фèзèк ãазарзүéí îíîëыí

үíäýс áүрýëäýхýä äýýрх хîёр ýрäýìтíèé суäаëãаа чухаë үүрýã

ãүéцýтãýж, газарзїйг мэргэжлийн тївшинд авчирсан áаéíа. АÍУ-ä

ãазарзүéí íèéãýìëýã áаéãууëаãäаж ãазарзүéí ìýäëýãèéí áèе äаасаí

саëáар áîëîí хувèрсаí. Газарзүéí îëîí чèãëýëýýр хаíãаëттаé ìýäýý,


24

ìатерèаë, ãазрыí зураã, аяëаëыí тýìäýãëýë, îíîëыí áîëîí практèк

саíааíууä хурèìтëаãäав.

А.Гуìáîëьäтыí аëäарт “îãтîрãуé” ºãүүëýë ãарч, аяëаãч,

сýтãýãч тºäèéãүé ãазарзүéч, суутаí áîëîхîî харууëав. Яëаíãуяа Тºв

Азèéã суäëахаä ãîëëîí îрîëцîв. А.Гуìáîëьäт 1799-1804 îíä Латèí

Аìерèкаар аяëж áаéãаëь шèíжëýëèéí îëîí саëáарт хаìаарах ìатерèаë

цуãëууëж, 1808 îíä “Баéãаëèéí зураã” ãýсýí ýрäýì шèíжèëãýý,

суртаëчèëãааíы íîìîî хýвëүүëсýí. Үүíäýý áаéãаëèéí îëîí үзýãäëèéã

шèíжëýх ухааíы аястаé, ураí саéхíы íаéрууëãатаéãаар áèчсýí. Уã

íîìä ºíäрèéí áүсëүүр, ºрãºрãèéí áүсèéí саíааãаа äýвшүүëýí

ãарãажýý. 1817 îíä “Изотермийн шугам” ãýäýã 57 цаã уурыí стаíцыí

ºãºãäëèéã ашèãëаí хèéсýí èзîтерìèéí ãазрыí зураã áүхèé áүтýýëýý

áèчсýí. Үүíäýý сарын хамгийн хїйтэн, хамгийн дулаан, улирлын

өөрчлөлт, жилийн изотермын шугамыã äүрсýëсýí. Эíý áүтýýë íь

цаг уур ãýсýí шèíý саëáар ухааí áèé áîëîх үíäсèéã тавьсаí îíîë

практèкèéí áүтýýë áîëжýý. Өíäрèéí áүсëүүрèéí урãаìаëшèëтыã

суäëаí тарèìаë урãаìëыí тархаëтыí тºвүүäèéã тîäîрхîéëж,

áîтаíèкèéí ãазарзүéí үíäсèéã тавьсаí áаéíа. Түүíèé áүтýýë áîëîí

ºãүүëëýãүүäýä äýëхèéí сîрîíзîí îрîí, ãаëт ууëшèë, ãазар хºäëºëт,

ãаëт ууëшèë áîëîí ãазар хºäëºëтèéí хîîрîíäîх хîëáîî, аìьтíы

фèзèîëîãè, аíатîìè, яíз áүрèéí ºрãºрºã áîëîí яëãаатаé äаëаéí

түвшíýýс äýýш (ДТД) ºíäºр äахь аãаарыí хèìèéí íаéрëаãа, äаëаéí

урсãаë, уãсаатаíзүé, археîëîãè, уëстºр, ýäèéí засãèéí îëîí асууëтаíä

харèуëт ºãсºí. Түүíèé îрãèë áүтýýë áîë 5 áîть “Огторгуй” áүтýýë юì.

Үүíèé аíхíы áîть íь 1845 îíä хýвëýãäсýí áºãººä тýíãýрýýс урãаìаë

хүртýëх äýëхèéí ерºíхèé тºрхèéã аãууëсаí цаã уурыí чèãëýëтýé

áүтýýë áаéв. II áîть 1847 îíä ãарсаí íь áаéãаëь шèíжëýëèéí түүхèéã

аãууëсаí, урëаãèéã таíèí ìýäýх, ãаäааä ертºíцèéí тусãаëыã áаãтаасаí.

Фèзèк ãазарзүéí зураã íь хèë хязãаарыã зааж, хүíèé íүäýíä

хараãäахãүé ººр ертºíцèéí хүрýýëëèéã харууëж áаéäаã юì.

Байгалийн гадаад байдал нь хїний дотоод ертөнцийн тусгалыг

дїрсэлж байдаг ãýж тýр хýëжýý. Түүíèé ажèëä хїн байгаль ãýсýí

системийн обьект, субьектийн харилцааны мөн чанар аãууëаãäаж

áаéäаã. Тýрýýр îюуí ухааíы хүрýý áуюу íîîсферèéí тºрхèéã харж

чаäаж áаéсаí юì. Амьдралын хїрээ ãýсýí “лебенсфер” ãерìаí

íýрèéã “биосфер” ãýсýí газарзїйн санаа áîëãîí анх гарган тавьжýý.

“Биосфер” ãýсýí íýрèéã 1875 онд Э.Зюсс аíх саíаë áîëãîí íýрëýх

áîëжýý. Түүíèé III áîть íь îäîí îрíы суäëаãааíы ìатерèаëууäыã

äүãíýí шèíжèëсýí утãа аãууëãатаé. IV, V áîть íь äýëхèéí áаéãаëèéí

ач хîëáîãäëыí таëаар ºãүүëсýí áаéäаã. Гуìáîëьäт Каракас хîтîîс 50

ìèëь заéтаé Ваëеíсè ãýäýã хîтãîрт суäаëãаа хèéж íуур шèрãýх учèр


25

шаëтãааíыã таéëáарëаж, хºрсíèé ýëýãäýë, îé ìîä îãтëîх íь íуур

шèрãýх ãîë шаëтãааí ãýж үзсýí áаéíа. Ертºíц íýãäìýë цуë ãýсýí

ýртíèé саíааã тýр áарèìтаëж хýä хýäýí шèíý арãууäыã ашèãëасаí.

Аíäыí áа Мексèкèéí ууëт ºíäºрëºãүүäèéí хºíäëºí зүсýëтèéã аíх

уäаа цэгэн хэмжилтийн аргаар тîäîрхîéëж зураãëасаí áаéíа. Эíý

арãа îëîí шèíжëýх ухааíä ашèãëаãääаã арãа áîëжýý. 1843 онд

Гумбольдт “Төв Ази” нэр томьёог байгалийн шинжлэл, физик

газарзїйд оруулж ирсэн юм. А.Гуìáîëьäтыí үзýë саíааã К.Рèттер ìýрãýжëèéí түвшèíä

îрîíсуäëаëыí тîì áүтýýëүүäýýрýý үрãýëжëүүëсýí юì. Дýëхèé

суäëаëыí чèãëýëýýр 1822-1859 îíä 19 áîть, 1832-1859 îíä “Азèéí

äýëхèé суäëаë” ãýсýí 9 áîть, 1807, 1811 îíä ãарсаí “Еврîп” áүтýýë íь

îäîîãèéí äýëхèé суäаë ãýсýí áаéãаëèéí саëáар ухааíыã áèé áîëãîсîí

áаéíа. К.Рèттер ãазарзүé áа áаéãаëèéí ухааíууäыí яëãаа, ãазарзүé áа

түүхèéí ухааíы яëãааã îëж хараí, цаашèä яëãаатаé хºãжèх áîëíî

ãýсýí äүãíýëт ãарãажýý. Тîäîрхîé түвшèíä хүрсíèé äараа ýíý саëáар

ухааíууä áèе áèеýýсýý хаìаараëтаé áîëíî зýрýã îëîí саíааã урьäчèëаí

хýëжýý. Орчèí үеèéí ãазарзүéã ýкîëîãèжууëах үүäíýýс áаéãаëèéã

хийсвэр нийгэм ãýж авч үзжýý. Íèéãýì хºãжèхèéí хèрýýр áаéãаëèéí

íºхцºë, íººцèéí ач хîëáîãäîë ººрчëºãäºж, îрîí заéí íººцèéí тухаé

аíх уäаа áèчèж ýхýëсýí áаéíа. Тухаéëáаë ууëыí, арктèкèéí, цºëèéí

ãýсýí ãазарзүéí îрчíы яíз áүрèéí хýв шèíжүүäèéí ач хîëáîãäîë

ººрчëºãäºí түүхèéí хувьä èрýýäүéä сîёë èрãýíшëèéí îëîëт

аìжèëттаé хîëáîãäîíî ãýж äүãíýж áаéв. Орîí заéí íººцèéã äүãíýí

хýìжýý, аëсëаëт, хýëáýржèëт, ãазарзүéí áаéрëаëыã авч үзýí тýäãýýрт

íèéãìèéí үíýëãýýã ºãч áаéв. Цаашид орон зайг їр ашигтайгаар

зохион байгуулах асуудал нь тулгамдсан асуудал болох тухай

тэрээр анх удаа дурдсан байна. Оáьектыã заãварчëаí суäëахаä ãарсаí

аìжèëт ìºí түүíä хаìаарíа. К.Рèттерèéí Гуìáîëьäтîîс яëãаãäах таë

íь тýр аяëаãч, жууëчëаãч áèш харèí цуãëарсаí ìýäýý, ìатерèаëыã

íýãтãýí äүãíýäýã тасаëãааíы ýрäýìтýí áаéëаа. Түүíèé áүх ýрäýì

шèíжèëãýýíèé үéë ажèëëаãаа ãазарзүéí сèстеìчèëсýí үíäсèéã

áîëîвсрууëахаä чèãëýãäýж, áүх áүтýýëүүä íь “эрдкунд” ãýж íýрëýãäýх

“дэлхий судлал”-ыí шèíý саëáар ухааíыã áèé áîëãîхîä зîрèуëаãäсаí

юì. Ертºíц íýãäìýë, саëãаж áîëîхãүé цуë сèстеì ãýж тýр үзсýí.

Газарзүéí хºãжèë áîëîí аãаар, ус, чуëууëаã ìаíäëыí харèëцаí

үéëчëýëèéí ерºíхèé зүé тîãтëыã суäëах íь Рèттерèéí зîрèëт áаéв.

Газарзүéí Гуìáîëьäтыí ìатерèаëèст îíîë áа Рèттерèéí îрîí

суäëаëыí èäеаëèзìыã сºрãүүëýí тавьäаã таë áаéäаã ч ãýсýí ýíý хîёрыí

áүтýýëèéí үр äүíä XIX зууíы äуíäуур ãерìаíы ãазарзүéí чèãëýë

áүрýëäýí тîãтсîí íь äýëхèéí хýìжýýíèé чухаë ач хîëáîãäîëтîé үéë


26

явäаë áîëсîí áаéíа. Эíý хîёр хүíèé áүтýýсýí саí хºìрºãèéã

“Гуìáîëьäт-Рèттерèéí саí хºìрºã” ãýäýã áºãººä ýíý хîёрыí үзýë саíаа

АÍУ, Фраíц уëсаä хүчтýé хºãжсºí юì.

Герìаíы íýрт хятаä áа äîрíîäахèíы суäëаач, ãазарзүéч

Фернанд Вон Рихтгофен 1877 онд Азè äахь хуäаëäааíы ýртíèé

заìууäыã археîëîãèéí ìатерèаëä үíäýсëýí суäаëж áаéãааä ýртíèé тýр

заìыí äаãуу хаìãèéí èх îëäîж áаéсаí “тîрãîí”-ы íýрýýр Тºв Азèас

Барууí Азè, Өìíºä Еврîп хүрч áаéсаí заìыã суäаëãааíыхаа áүтýýëä

аíх уäаа “Торгоны Зам” хýìýýí íýрëýж хýвëýãäсýíýýс хîéш ýртíèé

траíсазèéí тýìýýí жèíãèéí хуäаëäааíы ýíý заìыã èíãýж áусаä

суäëаачèä íýрëýж хýвшсýí íь ºäãºº èéì íýрýýрýý аëäаршжýý.

1.7.1. Гумбольтд-Риттерийн їзэл санаа АНУ, Францад

АÍУ-ä ãазарзүéí áîëîвсрîëыã үíäýсëýãч А.Гюéî/1807-1884/ 1848 îíä

Харварäыí èх сурãууëьä ãазарзүéí хèчýýë заахаар урèãäжýý. Тýр

ãазарзүéãýýр тусãаéëаí áýëтãýãäсýí К.Рèттерèéí шавь, АÍУ-ыí аíхíы

ãазарзүéí прîфессîр áаéв. 1849 îíä Гюéîãèéí ëекц сурах áèчèã áîëж

хýвëýãäсýí íь Рèттерèéí үзýë саíаа äýëãýрýхýä èхýýхýí түëхýц áîëîв.

Тýр К.Рèттер шèã “ãазарзүéã зºвхºí áèчèх áèш, áèчèж áуé үзýãäëүүä

ºìíº íь яìар áаéсаí, яаж ººрчëºãäсºíèéã харьцууëаí таéëаë хèéж зүé

тîãтëыã тîãтîîх хýрýãтýé” ãýж áатаëäаã áаéв.

Фèзèк ãазарзүéí үүрýã íь äýëхèéí áºìáºрцãèéí ерºíхèé юìс

үзýãäëүүäèéí харèëцаí хаìаарëыã таíèх явäаë áаéв. Гюéîãèéíхаар

áîë ãазарзүé íь зºвхºí áèчèж харьцууëж таéëáарëах ШУ тºäèé áус

áаéãаëèас îрãаíèкт, áас хүíä íýвчèí îрîх үéë явцаä íºëººëºх ёстîé

áîëж áаéв.

АÍУ-ыí сурãууëèуäаä áаãшаар ажèëëахäаа Гюéî ЕБС-èéí

ãазарзүéí сурах áèчèã áèчсýíýýр аìерèкèéí хүүхäүүä хýäýí арваí жèë

уíшèж сураëцсаí.

Рèттерèéí шавь фраíцыí ãазарзүéч ýíýрýíãүé үзýëтýí, сýтãýãч

Эëèзе Рекëю/1830-1905/ ãазарзүéí тîìîîхîí áүтýýë туурвèсаí.

1867-1868 îíä тýä “Дýëхèéí áºìáºрцãèéí аìьäраëыí áèчëýã”

ãýсýí жèíхýíý áаéãаëь шèíжëýëèéí таëыí сîíãîäîã фèзèк ãазарзүéí

чèãëýëýýр ãазрыí äавхарãыã ãîëчëîí áèчсýí хîёр áîть áүтýýë

áүтýýжýý. Рекëюãèéí хîёр äахь áүтýýë íь “Шèíý ерºíхèé ãазарзүé”

юì. 1876-1894 îíä “Хүí áа äýëхèé” áүтýýë íь 19 áîтèîр хýвëýãäжýý.

Эíý áүтýýë íь Давсархаã ãазар íутãууä áаãтсаí, ºíºº үеä ч тîìä

тîîцîãääîã áүтýýë юì.

Рèттерèéí “äýëхèéсуäëаë”-ыí 19 áîть үíäсýíäýý Азè тèвä

зîрèуëаãäсаí (зºвхºí íýã íь Афрèк). Харèí Рекëюãèéí ìатерèаëыí


27

хуваарèëаëт íь араé тýíцүү Азè, Еврîп тус áүрт таваí áîть, Аìерèк,

Афрèк тус áүрт äºрвºí áîть, Австраëè äаëаéí îрíууäыí íýã áîть

áаéв. Эцýст íь 1905-1908 îíä “Хүí áа äýëхèé” зурãааí áîть ãарсаí íь

хүíèé аìьäрах îрчèí ãýäýã таëаас íь áаéãаëь íèéãìèéí харèëцааã авч

үзжýý.

Дýëхèé хүíèé аìьäраëыí îрчèí áîëîх, жèíхýíý îрãаíèзì

áîëîхыã тýр äүãíýжýý. Рекëюã íас áарсаí жèë ýрäýìтíèé íîìыí

äурсãаëä зîрèуëсаí íèéтëýëä - îрãаíèк ãазарзүé, áаéãаëèéí ãазарзүé,

íèéãìèéí ãазарзүé ãýж áèчжýý. Эíý ãурваí íýýëт áаéãаëèéí áүхèé ë

юìс үзýãäýë áîëîí хүíèé харèëцаí зîхèцîëäëîãîîíы тухаé Эëèзе

Рекëюãèéí сîíãîäîã үзýë саíааíы аãуу èхèéã тîäîрхîéëж ºãсºí юì.

Рекëюãèéí хувьä ãазарзүéí цîãцîëáîр áîëîх äýëхèéí

áºìáºрцºã íь áүхýë áүтýí îрãаíèзì юì. Газарзүé íь îрãаíèзìыã

статèстèкаар суäëах áус, áаéãаëь íèéãìèéí яíз áүрèéí ýëеìеíтүүä,

аìьä áîëîí аìьãүé áаéãаëèéã хүíтýé зîхèцîхыã íýã áус уäаа áèчèж

áаéв. Тýр хүí áа áаéãаëèéí харèëцаí үéëчëýëä шèíжëýх ухааíы

үүрãèéã íарèéí тîäîрхîéëж, ýíý шèíжëýх ухааíä “мезология” ãýсýí

íýр ºãч áаéв.

Хîтууä яëаíãуяа ус, хүрýýëýí áуé îрчíыã áîхèрäууëж áаéãаа

асууäëыã Рекëю авч үзýýä “Амьдрал, үхэл болон ахин бий болох

амьдралын их тойрогт холбогдож болох, өөрөөр хэлбэл хаягдалгүй

битүү тойрог экосистем áаéж áîëîх тухаé” áèчèж áаéв. Цааш íь

áèчèхäýý урсãаë усыã хîтыí захыí үржèë шèì ìуутаé цýцýрëýãт

хүрýýëýí тарèхаä ашèãëаж áаéãаа Парèс хîтыí жèшýý äýëхèéä хýрýã

áîëíî ãýжýý.

Эëèзе Рекëю – Парèс яã аéìшãèéí аìьтаí шèã ус äаìжууëах

хîîëîéãîîр усыã аìраëтãүé ууж, тºìºр заìаар тýýвýрëýãäýí èрсýí

хүíсíèé íººцèéã заëãèж, ãазар äîîрх сувãууäаар заéëууëаãäах хаяãäаë

íь äахèí èх èäýх хүсëèéã хаíãах èäýх зүéë áèé áîëãîхîä үéëчèëäýã

ãýж áèчжýý.

Мºí ýíý ýрäýìтíèé түүхèéí үéë явцыí ìºí чаíарыí тухаé

үíýí тºсººëºë сîíèрхîëтîé. Чухаì ºíãºрсºí áа îäîî цаãèéí хүìүүс

áîëîí уур аìьсãаëыí áаéäаë хîёрыí хîîрîíäîх тýìцýë íь арìè áîëîí

хааíы туëааí áèш, ººрººр хýëáýë хүíèé хºãжèë íь äýëхèéí

áºìáºрцºãтýé харьцууëахаä үíýí түүхèéã áүрäүүëíý ãýж áèчжýý.

Цааш íь : тèéì ìаяãаар түүхèéí аëхаì тутаìä түүíä äýýр

аìьäарч áаéãаа хүí áîëîí ãазрыí хîîрîíäîх харèëцаа ººрчëºãäºж

áаéäаã, үүíèé үр äүíä îрчíы íºëººëºë тасраëтãүé ººрчëºãääºã ãýж

äүãíýжýý.


28

Эíä Реклю аíх уäаа “газарзїйн орчин” íýр тîìъёîã

хýрýãëýсíèéã тýìäýãëýх хýрýãтýé áºãººä тýр íь хүíèéã хүрýýëýí áаéãаа

íèéãìèéí хºãжëèéí íºхцëèéã хýëсýí ãýж îéëãîж áîëíî.

“Хүí áа ãазар” ãýсýí сүүëчèéí цувраë áүтýýëäýý хүí

тºрºëхтºíèé хувь заяаíы äарааëëыã тîãтîîх ãýж îрîëäжýý. Эíý

цувраëыí ºìíºх үãýíä “хүí тºрºëхтºíèé хувь заяа áîëîí зууíууäыí

ýýëж äарааëëыã ºìíº íь áè “Ерºíхèé ãазарзүé”-ä áèчсýí шèã äýëхèéí

яíз áүрèéí уëс îрíууäыí арä түìíèé аìьäраëыã áаéãаëьтаé хîëáîж

үзсýí” ãýсýí áаéäаã. Э.Рекëюãèéí сүүëèéí áүтýýëèéí хүí áаéãаëèéí

харèëцаí үéëчëýëèéí үе шатууäыã :

хүí- áаéãаëèéí үр саä, хүí – áаéãаëèéí áîîë, хүí- áаéãаëèéí хааí,

хүí – áаéãаëèéí íºхºр, хүí – áаéãаëèéí хаìтраãч ãýж яëãаж áîëäîã.

Мºí түүíчëýí Э.Рекëюãèéí îрîí суäëаëыí îíîë үзëèéí

уëаìжëаãäах үíý цýíý, ºрãºí ìýäëýã, ãазрыí зурãèéã фèзèк áîëîí

түүхèéí, ýäèéí засãèéí áîëîí уëстºрèéí ãазарзүé, хүí аìзүéí áîëîí

уãсаатаíзүé зýрýã äýëхèéí арä түìíүүäèéí аж аìьäраë áîëîí сîёëыí

îíцëîãèéã тусãасíыã тýìäýãëýх íь зүéтýé.

Фраíцыí ãазарзүéч, суäëаач О.А.Аëексаíäрîвскèé Рекëюãèéí

ãазарзүéä îрууëсаí хувь íýìрèéã – францын газарзїй тїїний ачаар

амь орж шинжлэх ухааны шинж чанар, ач холбогдлыг агуулах

болсон ãýж äүãíýсýí áаéäаã.

Э.Рекëю Парèсыí кîììуíä îрîëцîãч áаéсаí туë îëîí жèë

хººãäºж, ººрèéí суäаëãааíы чèãëýë, сурãаëтыã Фраíцаä áаéãууëах

áîëîìж îëäîîãүé áаéíа. ХХ зууíы ýхýýр түүíèé саíааíууä фраíцыí

ãазарзүéí чèãýëèéí үíäсýí зарчìууäаä хаäãаëаãäаí îрж, áүтýýëүүä íь

ýíý чèãëýëèéí арãазүéí үíäсèéã áèé áîëãîх заìыã тавьсаí юì.

1.7.2. Оросын эрдэмтэн П.П.Семенов Тян-Шанскийн

газарзїйд оруулсан хувь нэмэр

К.Рèттерèéí үзýë саíааã Орîст äýëãýрүүëсýí íýрт ãазарзүéч

П.П.Сеìеíîв Тяí-Шаíскèé (1827-1914) Орîст ãазарзүéí íèéãýìëýã,

ãазарзүéí суäаëãааíы үíäсèéã тавьсаí хүìүүсèéí íýã. П.П.Сеìеíîв

1873-1914 îíä Орîсыí ãазарзүéí íèéãýìëýãèéã тýрãүүëж áаéх үеä

îëîí суäаëãаа шèíжèëãýýíèé аяëаë зîхèîí áаéãууëж, түүíèé

îрîëцîîтîéãîîр аяëаëыí хºтºëáºр ìаршрутууä зîхèîãäîж, тавьсаí

суäаëãааíы зîрèëтууäаа áүрýí áèеëүүëж, зарèì таëаар èëүү үр äүíä

хүрсýí áаéíа. Í.Í.Муëухî-Макëаé (Íîìхîí äаëаéí арëууäаä),

Í.Пржеваëьскèé, Пîтаíèí, Певцîв, Мушкетîв íарыí (Дуíäаä áîëîí

Тºв Азèä) уäèрäсаí суäаëãааíы аíãèуä îëîí шèíý урãаìаë, аìьтíы


29

аéìаã, уãсаатаíзүé ìýäýý, áарèìт, ìатерèаë, археîëîãèéí îëäвîр îëж,

ãазарзүé áîëîí áусаä îëîí шèíжëýх ухааíä хувь íýìýр îрууëжýý.

П.П.Сеìеíîв 1863-1887 îíä Сеíатыí статèстèкèéí тºв хîрîîã

уäèрäаж îрîсыí хүí аìыã тîîëîх áýëтãýë хèéж, 1897 îíä îрîст хүí

аìыí аíхíы тîîëëîãыã явууëжýý. Түүíèé уäèрäсаí ýрäýìтäèéí áаã

1863-1885 îíы хîîрîíä “Орîсыí ýзýíт ãүрíèé ãазарзүé-статèстèкèéí

тîëь áèчèã” ãýсýí таваí áîть áүтýýë хýвëүүëсýí íь ãазарзүé áа

статèстèкèéí îëîëт аìжèëтууäыã íýãтãýж чаäсаí áүтýýë áîëжýý. Эíý

таваí áîть îрîсыí аíхíы îрîí суäëаëыí íýвтýрхèé тîëь юì. Сеìеíîв

1856-1857 îíä Тºв Азèéí áарууí хýсýã Тяíь Шаíèéí íурууíä аяëж

хýýрèéí суäаëãаа хèéв. Эíý аяëëыíхаа суäаëãааíä ëаíäшафт ãазарзүéí

ýëеìеíтүүäèéã цуãëууëж, суäаëãааíыхаа таéëаíä îрîí заéí

харьцууëаëтыí арãыã саéí ашèãëажýý. Тýр Иëè ãîëыí чаíаä äахь

Аëатау ууëаíä ëаíäшафтыí 5 áîсîî áүсëүүрèéã ºíäрººр íь яëãаí

тîãтîîж, хýýрèéí 4 хýв шèíжèéã реëьеф áîëîí урãаìаëшèëтаар íь

аíãèëаí тîãтîîсîí áаéíа. Тяí-Шаíèéí íурууíä ìºстëºãººс ãаäíа

Везувèéí ãаëт ууëтаé тºстýé 17 уíтарсаí ãаëт ууëыã îëж тîãтîîжýý.

1880 îíä Сеìеíîв Орîсыí Еврîпыí хýсãèéã ýäèéí засаã, аж

ахуéí үíäýсëýëýýр íь 19 ìужèä хуваасаí. Түүíèé ýíý хувааëтыã íýрт

ãазарзүéч Ю.Т.Саушкèí хîжèì “эдийн засгийн газарзїйн мужлалт”

ãýж íýрëýсýí юì. Мºí уëстºрèéí ãазарзүéí таëаар хýä хýäýí ºãүүëýë

хýвëүүëжýý. Түүíèéã ãазарзүéí íèéãýìëýãèéã уäèрäаж áаéхаä

Орîстîé хèë íèéëсýí Маíж Чèí ãүрíèé íутаãт оросын улстөр-эдийн

засгийн нөлөөний бїс áèé áîëжýý.

1906 îíы 11-р сарыí 23-íä Орîсыí ýзýí хааíы зарëèãаар

П.П.Сеìеíîвыí Тяíь-Шаíы ууëархаã îрíыã íýýí суäаëсаí ãавъяаã

үíýëýí “їе улиран залгамжлах” “Тян-Шанский” ãýсýí îвãîîр

аëäаршууëаí шаãíасаí áаéíа.

Дарвèíы хувьсëыí îíîë ãарсíы äараа ãазарзүéí ухааíä

ýкîëîãèéí шèíý саëáар ухааí тºрºí ãарчýý. Экологи ãýсýí шèíý

саëáар ухааíы íýрèéã Дарвèíы үзýë саíааã áарèìтëаãч ãерìаíы

ýрäýìтýí Э.Геккель саíаачëаí тусãаé саëáар ухааí áîëãîжýý.

Экîëîãè áа ãазарзүéí хîîрîíä íь хîëáîж ºãсºí тîìîîхîí

ýрäýìтýí áîë Н.А.Северцов. Тýр аìьтаí суäëаач, аíхíы ýкîëîãèчäыí

íýã áаéв. Тýр ажèãëаëтаараа амьтны амьдрал ба байгаль орчны

давтамжийн (амьдралын мөчлөг) хооронд холбооны зїй тогтолыг

тогтоосон áºãººä түүíèé суäаëãаа хèéсýí ëаíäшафт суäëаëыí арãа

100 шахаì жèë ëаíäшафт суäëаëыí үíäсýí арãа áîëж áаéëаа. Түүíèé

äýвшүүëсýí ãîë саíаа íь хїрээлэн буй орчин ба амьтны биоритм

хоорондоо уялдаатай áîëîхыã îëж тîãтîîсîí явäаë юì.


30

1.7.3. 1 дайны їеийн газарзїйн судалгаа - “Инквайер групп”

1917 îíы 9-р сарä АÍУ-ыí ерºíхèéëºãч В.Вèëьсîí ººрèéí äîтíыí

íºхºр, зºвëºх, хураíäаа Эäварä Хауз-ä Парèсыí ýíхтаéвíы áаãа

хураëä зîрèуëаí тîäîрхîé ìýäýýëëèéã суäаëж, áîëîвсрууëах тусãаé

äааëãавар ºãсºí áаéíа. Эíý äааëãаврыã áèеëүүëýхèéí туëä түүхч,

ýäèéí засаãч, ãазарзүéч, зураãзүéч, хүí аìзүéч, уãсаатаíзүéч, сýтãүүëч

áîëîí хîëáîãäîх ìýрãýжëèéí тºëººëºãчäººс áүрäсýí 150 хүíтýé

суäаëãааíы áаãèéã зîхèîí áаéãууëжýý. Уã ажëыã Íью-Йîрк хîтыí èх

сурãууëèéí С.Э.Мюзесýýр ахëууëаí уäèрäууëсаí áаéíа.

Өºрсäèéãºº “Иíкваéер”(ìýäýýëëèéí суäаëãааíы) ãрупп ãýж

íýрëýсýí ýäãýýр ýрäýìтäèéí ажëыí хýсýã Íью-Йîрк äахь АÍУ-ыí

Газарзүéí íèéãýìëýãèéí áаéраíä áаéрëаж, суäаëãаа шèíжèëãýýíèéхýý

ажëыã хèéх áîëсîí.

Íèéãýìëýãèéí цуãëууëсаí ãазрыí зураãíууä, íîìыí саíä

хурèìтëаãäсаí ºв, ìатерèаëыí ачаар “Иíкваéерè” ãруппèéí үéë

ажèëëаãаа хаíãаãäаж áаéв.

“Иíкваéерè” ãрупп уëс îрíууäèéí хèë хязãаарыã

тîäîрхîéëîхäîî усаí хèë, усаí заì харèëцаа, ãазарзүéí асууäëыã

хаìарсаí îëîí уëсыí хууëь зүé, ãазар íутãèéí íарèéвчèëсаí áусаä

îëîí суäаëãаа, áаéãаëèéí хèë зааãèéã стратеãèéí үүäíýýс фèзèк

ãазарзүéí пëеáèстүүäèéí аíхаарсаí уëстºрèéí ýäèéí засаã, ýäèéí

засãèéí ãазарзүéä туëãуурëаí Еврîпыí уëстºрèéí áа äèпëîìат

түүхèéã суäаëжýý.

Зураãзүéí саëáар үíäсýí ажëаа îëîí яíзыí ãазрыí зураã

зîхèîх, ºрãºжүүëсýí хºтºëáºрт туëãуурëаäаã áаéв. Эхýíäýý äаéíы

ºìíºх уëсууäыí хèë, хîт тîсãîí, засìаë áîëîí тºìºр заìыí сүëжýý,

усаí заìыí сүëжýýã тусãасаí суурь ãазрыí зурãууäыã зîхèîжýý.

Эäãýýрèéí íýëýýä íь 1:3000000 ìасштаáтаé áаéëаа. Эíý íь Еврîпыí

ерºíхèé áа Баëкаíы îрíууäыí íарèéвчèëсаí ãазрыí зурãууä áîëíî.

Үүíýýс ãаäíа Эëьзас-Лîтарèíãèéí 1:250000 ìасштаáтаé ãазрыí зураã

зîхèîãäжýý. Газар íутãèéí îíцãîé хýсãèéã áëîк-äèаãраìì хýëáýрýýр

үéëäсýí áºãººä áëîкèéí таëаас ãеîëîãèéí áүтýц, реëьфèéí îíцëîãèéã

тусãасаí. Эäãýýр зураãзүéí ажëууääаа еврîпыí уëсууäыí шèíý хèëèéã

яíз áүрèéí хувèëáараар ãарãасаí учраас Парèсыí ýíхтаéвíы áаãа

хурëыí áýëтãýë áîëж чаäсаí áаéíа.

Газрыí зурãууäаä хүí аìыí íяãтшèë, уãсаатíы áүрýëäýхүүí,

ХАА, аж үéëäвýрèéí тºвүүä, ашèãт ìаëтìаëыí îрä ãазрууäыí

áаéршèë зýрýã áусаä îëîí ìýäýýëëèéã áаãтаасаí íь áаãа хураëä

îрîëцîãчäîä чухаë үүрýã ãүéцýтãýсýí юì. Эäãýýр ãазрыí зурãууäыã


31

АÍУ-ыí èх сурãууëèуäаä цýрýã äаéíы зîрèуëаëттаé күрс, хèчýýëèéí

хýрýãëýãäýхүүí áîëãîí ашèãëаãäаж áаéíа.

1915 îíä АÍУ-ыí Газарзүéí íèéãýìëýãèéí уäèрäах аëáаí

тушааëä тîìèëîãäсîí Вест Брауí тус ãрүппèéí ãазарзүéí суäаëãааã

уäèрäсаí ажýý. Тýрýýр Истфаëаíтаä ººрт íь áаãшèëж áаéсаí хîжèì

ерºíхèé ãазарзүéч áîëсîí Марк Жефферсîí зýрýã îëîí ãазарзүéчäèéã

ººртºº татаж чаäжýý. Ихýíх ãазарзүéчèä еврîпыí яíз áүрèéí ãазар

îрîí, раéîíууäыã суäаëсаí áаéäаã. Эíý үеä Аìерèкèéí Газарзүéí

íèéãýìëýã Еврîп тèвèéã áèе äаасаí уëсууäаä хувааãäсаí хèë äаìíасаí

хîëáîîíы тухаé Леîí Дîìèíèíы áүтýýëèéã хýвëүүëжýý.

Гýëýý ч уëстºрèéí шèíý хèë íь ºрãºí хүрýýíèé íарèéí

ìýäýýëýë шаарäаж áаéëаа. “Иíкваéер” ãрүппèéí íýëýýä ãèшүүä

äýëхèéí áусаä хýсãèéã хаìарсаí ìýäýýëýë цуãëууëж áаéв. Беéëëè

Уéëëèс Латèí Аìерèкèéí íутаã äýвсãýрèéí таëаар äүãíýëт ãарãаж,

Перä Чèëèéí Такíа-Арèкаãèéí раéîíы хîîрîíäыí асууäëыí хүрýýíä

ажèëëаж, Г.Л.Шаíтц Афрèкèéí урãаìëыí íººцèéí таëаар ìýäýýëýë

цуãëууëж, К.Ф.Марáут ìºí Афрèкèéí хºрсíèé ãазрыí зурãèéã

зîхèîж, Ж.Уîрреí Сìèт (АÍУ-ыí цаã уурыí тîвчîî) цаã уурыí

ýëеìеíтүүäèéí ãазрыí зурãèéã áýëýí áîëãîсîí зýрýã ажëууäыã хèéжýý.

Парисын энхтайвны бага хуралд 1918 îíы 12-р сарыí 4-íèé

ºäºр “Инквайер”-ийн мэргэжилтнїїд цуãëууëсаí ìатерèаëтаéãаа

ерºíхèéëºãч В.Вèëьсîí тýрãүүтýé АÍУ-ыí тºр, засãèéí харèуцëаãатаé

аëáаíыхаíтаé хаìт “Жîрж Вашèíãтîí” цýрãèéí хºëºã îíãîцîîр

Фраíцаä èржýý. Парèсыí ýíхтаéвíы хýëýëцýýрèéí Аìерèкèéí кîìèсс

Бîуìеíыã “ãазар íутãèéí ерºíхèé зºвëºх”-ººр тîìèëîí, Марз

Жефферсîíыã “ерºíхèé ãазарзүéч”-ýýр тîìèëж, түүíèé тусëахаар

К.Страттîí, А.К.Лîáек íарыã тîìèëîãäîв.

Парèсыí ýíхтаéвíы áаãа хурëыí áүх хýëýëцýýрт үзүүëýх

ãазрыí зураã áүтýýхýä чèãëýãäсýíýýс “нэг газрын зураг тїмэн їгнээс

бїтдэг” ãýсýí хýëëýãèéã ãарчýý.

Газрыí зураãíууä áаãа хурëыã èíтерíацèîíаëч хýëтýé

áîëãîсíîîс аìерèкчууä хаìãèéí шèëäýã зураãзүéчèä ãýж үíýëýãäжýý.

Аìерèкчууäыí áүтýýсýí áаãасãасаí ãазрыí зураãт Еврîпыã хар

номîíä, харèí хараат кîëîíè îрíууäыí ãазрыí зурãèéã аìерèкèéí

тºëººëºãчäèéí áүтýýëä улаан номîíä îрууëжýý. Эíý хîёр íîì

тºëººëºãчäèéí îрîëцсîí îëîí уäааãèéí áаãа хурëыí уäèрäаãч,

äèпëîìатууäыí áаéíãыí ãарыí авëаãа áîëсîí юì.

В.Вèëьсîíы ãазрыí зурãèéí ачаар еврîп äахь шèíý уëс,

ãүрíүүäèéí хèë 3000 ìèëëýýр ºрãºжèв.


32

1.8. ОЛОН УЛСЫН ГАЗАРЗҮЙН ХОЛБОО

Оëîí уëсыí Газарзүéí Хîëáîî (IGU) 1871 îíä Аíтверпеí хîтîä

áîëсîí îëîí уëс îрíууäыí ãазарзүéí íèéãýìëýãүүäèéí хаìтарсаí

хураëäааíаар áаéãууëаãäжýý. 1922 îíîîс Брюссеëь хîтíîî тîãтìîë

Оëîí уëсыí Газарзүéí Хîëáîîíы чууëãаíыã хураëäууëах áîëсîí

áаéíа. Хîëáîî íь 34 хîрîî, 4 áîäëîãыí зºвëºëтýé. Эíý Хîëáîîíы

зîрèëãî íь :

1. ãазарзүéí асууäëууäыã суäëах суäаëãааã äýìжèí суртаëчëах

2. ãазарзүéí суäаëãааíы îëîí уëсыí хаìтыí ажèëëаãааã

саíаачëах áа зîхèцууëах áîëîí суäаëãааíы хýëýëцүүëýã,

хýвëýí íèéтëýхèéã äýìжèх;

3. зîхèх îëîí уëсыí áаéãууëëаãууäаä ажèëëах ãазарзүéчäыí

îрîëцîîã áèé áîëãîх арãа хýìжýý авах

4. áүх ãèшүүí îрíууäыí хîîрîíäîх ãазарзүéí ºãºãäºë áа áèчèã

áарèìтууä цуãëууëах, харèëцаí сîëèëцîхыã хºíãºвчëºхèéã

äýìжèх

5. Хîëáîîíы зîрèëãîä íèéцсýí тусãаé áаãа хураë áа áүсèéí

чууëãаí, Оëîí уëсыí Газарзүéí Хурëууäыã äýìжèх

6. Газарзүéí хýрýãëýýíèé áа суäаëãааíы äýвшèëтýä зүéëстýé

îëîí уëсыí хаìтыí ажèëëаãааíы зîхèстîé áусаä îëîí

хýëáýрүүäýä îрîëцîх

7. Газарзүéä хýрýãëýäýã тýìäýã, íýрëýë, арãууäыí îëîí уëсыí

жèãäрýëт-стаíäартжууëаëт áуюу зîхèстîé áаéäëыã äýìжèх

Оëîí уëсыí Газарзүéí Хîëáîîíы аíхíы ерºíхèéëºãч Прèíц Бîíапарт

ãýäýã фраíц хүí 1922-1924 îíä ажèëëасíаас хîéш АÍУ, Фраíц, Их

Брèтаíèéí èрãýí тус áүр 4, èтаëèéí èрãýí 2, Íèãерè, Эíýтхýã, Пîëьш,

Швеéцарь, Герìаí, Австраëè, Гîëëаíä, Мексèк, Ирëаíäыí èрãýí тус

áүр íýã уäаа тус хîëáîîíы ерºíхèéëºãчººр сîíãîãäîí ажèëëажýý.

Оäîî АÍУ-ыí èрãýí Рîíаëьä Фраíсèс Аäëер ýíý хîëáîîíы 24 äахь

ерºíхèéëºãчººр 2008 îíîîс хîéш ажèëëаж áаéíа.

1922 îíîîс хîéш ОУГЗХ-íèé ерºíхèé íарèéí áèчãèéí

äарãаар АÍУ, ХБÍГУ, Каíаäыí èрãýí 2, Их Брèтаíè, Фраíц, Итаëè,

Беëьãè, Швеéцарь, БÍСУ-í èрãýí íýã уäаа ажèëëааä áаéíа. 2010 îíîîс

ӨАБÍУ-ыí èрãýí Мèчеë Меäîус 13 äахь ерºíхèé íарèéí áèчãèéí

äарãаар сîíãîãäîí ажèëëаж áаéíа.

ОУГЗХ-îîс тîãтìîë èéì íýртýé сýтãүүëèéã ýрхëýí

хýвëүүëäýã. Мîíãîë уëс 199 îíä ýíý áаéãууëëаãаä íýãäýí îрж,

ãèшүүíýýр ýëсýí îрсîí áаéäаã.


33

1.8.1. Газарзїйн Нийгэмлэг

Газарзүéí èх íýýëтèéí үеä îäîîãèéí îäîí îрîí, ãазарзүé, фèзèкèéí

ухааíыã ерºíхèéëºí “кîсìîãраф” хýìýýí íýрëýж áаéв. Иéìä 1688 îíä

Фраíцаä “кîсìîãрафèéí íèéãýìëýã” áаéãууëаãäсаí áºãººä 1731 îíä

Íюрíáерã хîтîä Афрèкт хуäаëäаа хèéх чèãëýëтýé íèéãýìëýã

áаéãууëаãäжýý.

1821 îíä Парèс хîтíîî “Францын

Газарзїйн Нийгэмлэг” áаéãууëаãäсаí íь

äýëхèéí аíхíы ãазарзүéí íèéãýìëýã туë олон

улсын газарзүйн нийгэмлэгийн чуулга уулзалтыг

Францын Газарзүйн Нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч

нээж үг хэлдэг уламжлал тогтжээ. 1878 îíîîс

хîéш Фраíцыí Газарзүéí Íèéãýìëýã Парèс

хîтыí Сеéíт-Жерìеí Бîуëèварäаä áаéрëаж áаéíа. Эíý íèéãýìëýãèéã

áаéãууëахаä 217 хүí îрîëцсîíîîс íýртýé ýрäýìтýä áîëîх Жаí Фраíсуа

Шаìпаëьîí, Аëексаíäр фîí Гуìáîëьäт, Геé Люсссак íар áаéсаí

áºãººä íèéãýìëýãèéí аíхíы ерºíхèéëºãч íь Пьер Сèìîí Лапëас áаéв.

Тус íèéãýìëýãèéí аíхíы ãèшүүíýýр Жюëь Верí зýрýã íýртýé хүìүүс

сîíãîãäîж áаéв. 1879 îíä ýíäýýс 2 äаëаéã хîëáîсîí ýх ãазрыí ãараì

ãарãах ãазрыã тîîцîîëîí Паíаìыí суваã áаéãууëах шèéäвýрèéã

ãарãасаí áаéíа.

1822 îíîîс XIX зууíы áүхèé ë ãазарзүéí íýýëтүүäèéí ìýäýýëýë

сар áүр ãарах “Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí сýтãүүë”-ýýр хýвëýãäýх áîëсîí

íь 1899 îí хүртýë үрãýëжëýв. ХХ зууíаас уëèраë áүр ãарах áîëсîí

“Газарзүé” сýтãүүë äýëхèéí 2-р äаéíы уëìаас 1940-1946 îíä

хýвëýãäýýãүé юì. 1947 îíîîс хîéш тус íèéãýìëýãèéí сýтãүүë жèëä 3

уäаа “Газарзүéí áèчèã áарèìт” íýрýýр хýвëýãäýх áîëсîí áаéíа.

Íèéãýìëýãèéí íîìыí саí íь ãазрыí зураã, ãýрýë зурãèéí äýëхèéí

хаìãèéí íаíäèí цуãëууëãа áîëäîã. Берëèíä 1828 îíä, Лîíäîíä 1830

îíä, Саíкт Петерáүрãт 1845 îíä, Веíаä 1856 îíä, Жеíевт 1858 îíä,

Мехèкîä 1859 îíä ãазарзүéí íèéãýìëýãүүä áаéãууëаãäжýý.

Лондонгийн буюу Их Британийн хатан

хааны Газарзїйн Нийгэмлэг íь 15000

ãèшүүíтýé. Лîíäîíãèéí Газарзүéí

Íèéãýìëýã 1830 îíä “Лîíäîíãèéí

Газарзүéí Íèéãýìëýã” íýрýýр

áаéãууëаãäсаí ãазарзүéí ухааíыã

суртаëчèëäаã îëîí уëсыí èíстèтуцè юì.

Эíý íèéãýìëýã 1859 îíîîс Вèктîрè хатаí


34

хааíы èвýýë äîр хааíы ãýр áүëèéíхýí саíхүүжүүëýх áîëжýý.

Íèéãýìëýãèéí хºãжèëä ерºíхèéëºãчººр íь 1911-1914 îíä сîíãîãäîí

ажèëëасаí Эíýтхýãèéí аìáаí захèраãч Ж.Í.Керзîí чухаë үүрýã

ãүéцýтãýжýý. Лîутер Лîж áарèëãыã 100000 фуíтýýр хуäаëäаí авч,

Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí шèíý áаéрíы íýýëтèéã 1913 îíы 4-р сарä

хèéв. Уã áарèëãаä îäîîãèéí äүр тºрхèéã îëãîсîí áарèëãыí хýсãèéã

1874 îíä íýìж áарьсаí áºãººä 1929 îíä äахèí ºрãºтãºë áарèхаä 750

сууäаëтаé ëекцèéí зааëыã íýìýí áарèуëж 1930 îíы 10-р сарыí 21-íä

ашèãëаëтаíä îрууëаí íýýсýí áаéа. Аíãëèéí Хатаí хааíы Газарзүéí

íèéãýìëýã íýëýýä хýäýí аëäартаé ýрäýì шèíжèëãýýíèé ýкспеäèцèéã

зîхèîí áаéãууëсíаас хаìãèéí аëäартаé аяëаë íь 19-р зууíы Чарëез

Дарвеí, 20-р зууíы Эäìуíä Хèëëарè íарыí уäèрäсаí суäаëãааíы

аяëаë áаéв. Тус íèéãýìëýã 1831 îíîîс 1855 хүртýë сýтãүүë ãарãаж

áаéсаí áа îäîî хýвëýãäýж áуé “Газарзүéí сýтãүүë” íь 1893 îíîîс хîéш

тасраëãүé хýвëýãäýж áаéíа. Íèéãýìëýã Брèтаíèéí èх сурãууëèéí

суäаëãаа, сурãаëтаíä îрîëцîж, Оксфîрä, Кеìáрèäжèéí èх сурãууëьä

ãазарзүéí аíãè íýýх ажëыã саíаачëаí ãүéцýтãýсýí áаéíа. Газарзүéã

сèстеìтýé суäëахèéí хаìт 1933 îíä Брèтаíèéí Газарзүéí хүрýýëýíã

áаéãууëж, тус хүрýýëýíã íèéãýìëýãèéíхýý саëáар áîëãîжýý. Хураë,

аяëаë, сеìèíар, ìýрãýжëèéí суäаëãааíы áүëýã зîхèîí áаéãууëж áаéв.

“Брèтаíèéí Газарзүéí хүрýýëýíãèéí ажèë үéëс” сýтãүүë íь ãазарзүéí

суäаëãаа шèíжèëãýý, хýвëýí íèéтëýëèéí хаìãèéí ºрãºí хүрýýтýé îëîí

уëсыí сýтãүүëèéí íýã áîëжýý. Хатаí хааíы Газарзүéí Íèéãýìëýã áа

Брèтаíèéí Газарзүéí хүрýýëýí 1992 îí хүртýë 60 жèë îршèí

тîãтíîсîí áºãººä 1994 îíä хîёр áаéãууëëаãыí ãèшүүäèéí íууц саíаë

хурааëтаар ýíý хîёр áаéãууëëаãа íèéëýхýýр саíаë íýãäсýí юì. 1995

îíы 1-р сарä Хатаí хааíы Газарзүéí Íèéãýìëýã шèíýýр áаéãууëаãäсаí

юì. Эíý íèéãýìëýã Их Брèтаíèä 8, Гîíкîíãîä 1 íèéт 9 саëáартаé

äýëхèéí тîìîîхîí íèéãýìëýã áºãººä Еврîпыí хаìãèéí тîì ãазарзүéí

íèéãýìëýã юì. Íèéãýìëýãèéí үéë ажèëëаãааíä ãазарзүéí суäаëãаа,

сурãаëт, хýýрèéí äаäëаãыí пîëèãîí, ýкспеäèц зîхèîх зýрýã îëîí

тºрëèéí ажèë áаãтäаã. Тус íèéãýìëýã áîëîвсрîë, суäаëãаа, хýýрèéí

суäаëãаа, ìýäýýëëèéí саí, саíхүүãèéí ãýсýí 5 тусãаé хîрîîтîé. Аíхíы

ерºíхèéëºãч Фреäерèк Жîí Рîáèíсîí 1830-1833 îíä ажèëëаж

áаéсíаас хîéш îäîî 15 äахь ерºíхèéëºãч íь ажèëëаж áаéíа.

Íèéãýìëýãèéí уäèрäëаãа íь 36 ãèшүүíтýé Зºвëºë áºãººä үүíèé 22 íь

3 жèëèéí хуãацаатаé сîíãîãääîã заëуучууä áаéäаã.

Íèéãýìëýã суäаëãаа-сурãаëтыí 27 áүëýãтýé: áèîãазарзүé,

ãеîìîрфîëîãè, уур аìьсãаëыí ººрчëºëт, сурãаí-заах арãа, ýäèéí

засãèéí ãазарзүé, ãазарзүéí ìýäýýëëëèéí сèстеì, ýрүүë ìýíäèéí

ãазарзүé, аяëаë жууëчëаë-чºëººт цаã, äýýä áîëîвсрîë, түүхýí ãазарзүé,


35

тýýврèéí ãазарзүé, ууëсуäëаë/îрîãрафè/, хүí аìыí ãазарзүé, хүрýýëýí

áуé îрчíы тºëºвëºëт, уëстºрèéí ãазарзүé, тîîí шèíжèëãýý, хºäººãèéí

ãазарзүé, сîёëыí ãазарзүé, хîтыí ãазарзүé, ýìýãтýéчүүäèéí ãазарзүé.

Íèéãýìëýã áас суäаëãаа шèíжèëãýý, хýýрèéí суäаëãаа, ìýäýýëëèéí

тýтãýëýã зýрýã тºрºë áүрèéí зîрèëãî зîрèуëаëттаé 16 тýтãýëãèéã

ãазарзүéчäýä саíаë áîëãîж áаéäаã юì.

Үндэсний Газарзїйн Нийгэмлэг 1888

îíы 1-р сарыí 27-íä Вашèíãтîí хîтíîî

áаéãууëаãäсаí ашãèéí áус äýëхèéí

хаìãèéí тîì ýрäýì шèíжèëãýý-

áîëîвсрîëыí èíстèтут юì. 8,5 сая ãèшүүíтýé. Оäîîãèéí ҮГЗÍ-èéí

ерºíхèéëºãч John M. Fahey íь 1998 îíîîс хîéш ýíý аëáаí үүрãèéã

ãүéцýтãýж áаéíа. Дýëхèéí сîёë-түүхèéã суäëаí, áаéãаëèéí áîëîí

түүхèéí äурсãаëууäыã суртаëчèëаí, ãазарзүé, археîëîãè зýрýã

áаéãаëèéí ухааíы чèãëýëèéã сîíèрхîí суäаëäаã. Үíäýсíèé Газарзүéí

Íèéãýìëýãèéí áèëýã тýìäýã íь шар ºíãèéí тýãш ºíцºãт хүрýý юì.

Ивýýí тýтãýãч áаéãууëëаãууäыí саíхүүжèëтýýр ýрäýì шèíжèëãýýíèé

суäаëãаа явууëäаã.

Íèéãýìëýãèéí аëáаí ёсíы сýтãүүë íь Үíäýсíèé Газарзүéí

Сýтãүүë áºãººä äýëхèéí 34 хýëýýр хýвëýãääýã áаéíа. Мºí

íèéãýìëýãýýс áусаä îëîí сýтãүүë, íîì, сурãаëтыí хýрýãсýë, ãазрыí

зураã, веá áа кèíîã îëîí îрíы хýëýýр ãарãаäаã юì. Íèéãýìëýãèéí

áîëîвсрîëыí саíãаас áîëîвсрîëыí áаéãууëëаãууä áа хувь хүìүүст

ãазарзүéí áîëîвсрîëîî äýýшëүүëýхýä íь зîрèуëж тýтãýëýã îëãîäîã.

Суäаëãаа Шèíжèëãýýíèé Хîрîîíîîс íь íèéãýìëýãèéí түүхèéí

суäаëãааíä зîрèуëаí саяхаí 10000 ãаруé тýтãýëýã îëãîжýý. Эíý

áаéãууëëаãыí үéë ажèëëаãаа тºрºë áүрèéí ìýäýýëýë, хýвëýëèéí

хýрýãсëýýр äаìжèí 360 сая хүíä сар тутаì хүрч áаéäаã ажýý.

Вашèíãтîí хîтîä áаéрëах Үíäýсíèé Газарзүéí ìүзеé îëîí

íèéтýä тºëáºрãүé үéëчèëäýã юì. Íèéãýìëýã áаéãууëаãäааä 9 сарыí

äараа 1888 îíы 10 сарä “Үíäýсíèé Газарзүé

Сýтãүүë”-èéí аíхíы äуãаар хýвëýãäýж ýхýëжýý.

Хîжèì “Үíäýсíèé Газарзүé” ãýсýí íýрýýр

хýвëýãäýх áîëсîí áºãººä жèëä 12 äуãаар, сар

áүр тîãтìîë хýвëýãääýã сýтãүүë áîëсîí юì.

Оäîî сар áүр 9 сая хүí захèаëж, 50 сая хүí

уíшäаã íýр хүíäтýé сýтãүүë áîëжýý. Íèéãýìëýã

АÍУ-ä үүíýýс ãаäíа 6 тîãтìîë сýтãүүë ãарãаäаã:

1.1974 îíîîс “Хүүхäèéí Үíäýсíèé

Газарзүé” сýтãүүë ãарч ýхëýýä 2001 îíîîс

“Үíäýсíèé Газарзүéí Ертºíц” íýрýýр ãарах


36

áîëсîí сýтãүүë íь АÍУ-ä 1,5 сая уíшèãч, захèаëаãчтаé юì. Аíãèас

ãаäíа ýíý сýтãүүë 18 хýëýýр хýвëýãääýã íь хаãас сая захèаëаãтаé áаéäаã.

Эíý сýтãүүë 2007 îíîîс араá, аëáаíè, пîëьш хýëýýр хýвëýãäýх áîëжýý.

2. “Баãачууëыí Үíäýсíèé Газарзүé” сýтãүүë íь 3- íасíы

áаãачууëä зîрèуëсаí сýтãүүë юì. 3.1984 îíîîс “Аяëëыí Үíäýсíèé

Газарзүé” сýтãүүë ãарч ýхýëсýí íь îäîî 15 хýëýýр хýвëýãäýж áаéíа.

4. 1999 îíîîс “Аäаë явäëыí Үíäýсíèé Газарзүé” сýтãүүë ãарч

ýхýëжýý.

5. 2001 îíîîс “Хүүхäýä зîрèуëсаí Үíäýсíèé Газарзүé” íýрýýр

ãарч ýхëýýä îäîî “Аяëаí íýýãчäèéí Үíäýсíèé Газарзүé” íýрýýр

хýвëýãäýх áîëсîí 2,5 сая захèаëаãчтаé сýтãүүë.

6. 2003 îíîîс “Үíäýсíèé Газарзүéí Íîãîîí Хºтºч” íýрýýр

2009 îíы 1 сарыã хүртýë ãарсаí сýтãүүë. Мºí “Үíäýсíèé Газарзүéí

Мýäýý” ãýсýí èíтерíет сýтãүүë тîãтìîë ãарãаäаã. 1919-1975 îíä

“Үíäýсíèé Газарзүéí Сурãууëèéí Сýтãүүë”-èéí сураãчäаä зîрèуëаí 7

хîíîã áүр хýвëýж áаéсаí íь “Үíäýсíèé Газарзүéí Ертºíц” сýтãүүëä

1975 îíîîс íèéтëýãäýх áîëжýý.

2007 îíы 10 сараас Үíäýсíèé Газарзүé íь тîîí ìеäèа áа

ãазрыí зураã, раäèî, кèíî, хºãжèì, теëевèз, íîì хýвëýë, сýтãүүë

áүтýýäýã шèíý “Гëîáаëь Меäèа” áүëãèéã áаéãууëсаí.

1964 îíîîс АÍУ-ä РВS äýýр “Газарзүéí цувраë” теëевèзèéí

суваã ãарч ýхëýí, 1973 îíä АВС теëевèз рүү шèëжèí, 1975 îíä

Пèтсáүрã хîтыí РВS теëевèз рүү íүүí îчжýý.

2001 îíы 1 сараас “Үíýã Каáеëèéí Сүëжýý” áа “Үíäýсíèé

Газарзүéí теëевèз, кèíî” хîёр хаìтраí “Үíäýсíèé Газарзүéí Суваã”-

èéã íýвтрүүëýí ãарãаж ýхýëсýí áаéíа.

Үíäýсíèé Газарзүéí Суваã теëевèз äýëхèéä аëäартаé äаëаé

суäëаач Жак èв Кустî áîëîí áусаä íýртýé суäëаачäыí тухаé áарèìтат-

ýрäýì шèíжèëãýýíèé îëîí цувраë кèíî хèéж, äýëхèéí îëîí îрíы сая

сая үзýãчäыí ìýëìèé, сîíîрыã ìяëаажýý.

Íèéãýìëýãýýс áүтýýсýí “Оцîí шувууíы аяëаë” ãýж íýрëýãääýã

Мîрãаí Фрееìаíы áарèìтат кèíî íь 2006 îíы шèëäýã áарèìтат

кèíîíы шаãíаë хүртсýí юì. Эíý кèíî АÍУ-ыí кèíîтеатрууäаä ãарч 77

сая äîëëарыí îрëîãî îëсîí áºãººä ýíý áарèìтат кèíîíы DVD 4 сая

èëүү хувь áîрëîãäсîí áаéíа.

Мºí Íèéãýìëýãýýс цаãааí áаавãаéíы тухаé “Хîéä Мºсºí

äаëаéí Үëãýр” áарèìтат кèíîã Квееí Латèфа áүтýýжýý. 2007 îíы 10-р

сарä тîì фîрìатыí 3D кèíî “Тýíãèсèéí Маíãас”-èéí íýýëтèéã

хèéсýí юì.


37

1.8.2.Америкийн Газарзїйчдын Холбоо

Аìерèкèéí Газарзүéчäыí Хîëáîî - ААG 1904 îíä áаéãууëаãäсаí íь

ашãèéí áус ýрäýì шèíжèëãýý, áîëîвсрîëыí áаéãууëëаãа юì. ААG íь

100 жèë ãазарзүéí îëîëт аìжèëтыã түãýýí äýëãýрүүëж áаéãаа юì. Эíý

áаéãааëëаãыí ãèшүүä 60 èëүү уëс îрíыã хаìарäаã áа ãазарзүéí îíîë,

арãазүé, практèкèéã сîíèрхîí суäëахаä îрîëцäîã. Эíý áаéãууëëаãа

сар áүр “ААG-í Мýäýý”, ìýрãýжëèéí 2 сýтãүүë (Annals of the

Association of American Geographers and The Professional Geographer)

жèë áүрèéí ууëзаëтыã зîхèîí áаéãууëäаã. Эíä ãазарзүéí 60 ãаруé

íарèéí ìýрãýжëèéí áа суäаëãааíы чèãëýëýýр суäëаачäыí

хýëýëцүүëãèéã явууëж суртаëчèëäаã áаéíа. 300 èëүү саéí äурыí

уäèрäаãчèä тус хîëáîî áа хîëáîîíы áусаä хîрîî, áүëãүүäýä ажèëëаäаã.

Хувь хүí áа áаéãууëëаãа ч тус хîëáîîíы ãèшүүíýýр ýëсч áîëíî. Эíý

хîëáîîíы ãèшүүä íь ýрäýìтýä-суäëаачèä, тºрèéí аëáаí хааãч, áèзíес

ýрхëýãч, цýцýрëýãèéí áа сурãууëèéí áаãш, ажèëтаí, èх сурãууëèéí

áаãш, ажèëтаí, зураãзүéч, тýтãýврèéíхýí, îюутаí зýрýã тºрºë áүрèéí

ìýрãýжëèéí хүìүүс áаéäаã юì.

Монголын Газарзїйн Нийгэмлэг. 1990 îíä ШУА-èéí

Газарзүé-Цýвäýãсуäëаëыí хүрýýëýíãèéí захèраë С.Жèãж саíаачëаí

“Мîíãîëыí Газарзүéí Íèéãýìëýã” áаéãууëаãäсаí юì. 1994 îíîîс

хîéш акаäеìèч, ШУ-íы ãавъяат ажèëтаí Д.Дîржãîтîв МГЗÍ-èéí

ерºíхèéëºãчººр íь ажèëëаж áаéíа. 1995 îíä Уëсыí Газарзүéí

îëèìпèаäыí зîхèîí áаéãууëж ýхýëсýí íь жèë áүр яваãääаã

уëаìжëаëтаé áîëсîí áаéíа.

Монголын Цэвдэгийн холбоо. 1995 îíä Мîíãîëыí

Цýвäýãèéí Хîëáîî ТББ íь ГЗЦСХ äýýр Цýвäýã суäëаëыí ëаáîратîрт

áаéãууëаãäаí аíхíы тýрãүүíýýр íь äîктîр Д.Тºìºрáаатар 2005 îí

хүртýë ажèëëажýý. Баéãууëаãäсаí 1995 îíäîî Оëîí уëсыí Цýвäýãèéí

хîëáîîíä ãèшүүíýýр ýëсчýý. Тус áаéãууëëаãыí тýрãүүíýýр 2005-2009

îíä Геîýкîëîãèéí хүрýýëýíãèéí захèраë äîктîр Д.Цîãтáаатар

ажèëëасаí áаéíа. 2011 îíä Газарзүéí хүрýýëýíãèéí Цýвäýãсуäëаëыí

ëаáîратîрèéí ЭША-ууäыí саíаачèëãаар Мîíãîëыí Цýвëýãсуäëаëыí

Хîëáîî ТББ-èéã шèíýýр áаéãууëаãäаж, тýрãүүíýýр íь äîктîр

Я.Жаìáаëжав, íарèéí áèчãèéí äарãаар ЭША Жавхаа сîíãîãäîí, үéë

ажèëëаãааãаа äахèí шèíýýр ýхëүүëýýä áаéíа.

Газарзїйн Боловсролын Нийгэмлэг. 2011

îíä Аëáаíáус Бîëîвсрîëыí Тºвèéí захèраë äîктîр Е.Батчуëууíы

саíаачèëãаар “Газарзүéí Бîëîвсрîëыí Íèéãýìëýã” áаéãууëаãäаí,

íарèéí áèчãèéí äарãаар íь Бîëîвсрîëыí Их Сурãууëèéí áаãш, äîктîр

С.Хаäáаатар ажèëëаж áаéíа.


38

II. БҮЛЭГ. ДОРНО ДАХИНЫ ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ

II.1. МОНГОЛЧУУДЫН ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ

Мîíãîëчууä ãазрыí зурãèéã áүтýýхäýý ãазрыí áºìáºрцºãèéí äүрс,

ãазрыí хîë, îéрыã хýìжèх, ºрãºрºã, уртраã, тýäãýýрèéã íýãýí зýрýã

áаãтаах ãýýä арвааä тºрëèéí áаãаж хýрýãëýäýã áаéсаí íь Юаíь ãүрíèé

суäарт тýìäýãëýãäýí үëäсýí áаéíа. Зураãëаëыí ìасштаá íь íýã яìхаä

20 ãазрыã áаãтааí зурäаã áаéжýý. Мºí зураãëаëыí äүрсëýë íь хýвтýý

тусãаë áуюу äýýрýýс харсаí áаéрëаë, äýвсãýр зураã, íүүрèéí тусãаë

áуюу ºìíº таëаас харсаí áаéäаë, íүүрíèé зураã хîёрыã íýã äүрсëýë

äýýр зурах арãыã түãýýìýë хýрýãëýж èржýý.

Мîíãîëчууä ãазрыí зураã хèéж áаéсаí аíхíы áарèìт íь

хятаäыí түүхч Фаí-Е-ãèéí “Хîжуу Хаí уëсыí түүх” хýìýýх түүхýí

тýìäýãëýëä áèчсýíýýр МЭ 46 îíä Бè ãýãч түшìýë хүíèéã зарж Хүííү

уëсыí ãазрыí зурãèéã Íаíхèаäыí ýзýí хааíä íууцаар явууëсаí тухаé

äурäсаí зүéë áаéäаã íь Мîíãîëчууäыí ýртíèé ºвºã, Тºв Азèéí

íүүäýëчèä - Хїннї улс ãазрыí зураã хèéж áаéсíыã íîтîëж áаéäаã.

Мîíãîëчууäтаé ãараë íýãтýé îéрыí ºвºã áîëîх Хятаí (Кèäаí)

уëс 1179 îíä ººрèéí уëсыí áүрýí ãазрыí зураã áүтýýсýí тухаé

“Кèäаí уëсыí түүх (Кè-äаíь-ãî-цзè)” түүхèéí сурваëжèä тýìäýãëýсýí

áаéäãèéã Х.Пýрëýý 1968 îíä “Кèäаí, тýäãýýрèéí ìîíãîëчууäтаé

хîëáîãäсîí íь” áүтýýëäýý îрууëж хýвëүүëсýí áаéäаã. Үүíèéã

Пîëèтехíèкèéí

äýýä сурãууëèéí

шуãаì зурãèéí

áаãш

Б.Гîíчèãäîрж

ýрäìèéí зýрýã

хаìãааëсаí

áүтýýëäýý

îрууëсаí áаéäаã

íь îäîî îëäîîä

áуé ìîíãîëыí

хаìãèéí ýртíèé

ãазрыí зурãèéí

íýã юì. Эíý

ãазрыí зураãт Их

цаãааí хýрýìíèé

îрчìыí Хятаí уëсыí íутãèéã харууëсаí áаéäаã. Эíý ãазрыí зураãт

îрчèí үеèéí зураãзүéí äүрсëýëèéí арãууäыã хýрýãëýсíèéã МУИС-ыí

áаãш, äîктîр Д.Эрäýíýцýцýã тýìäýãëýсýí áаéäаã.

Хят ан (Кида н ) у лсын г а з рын з ура г


39

Дуíäаä зууíы үеä ХIII зууíä Азè, Еврîп хîёр тèвèéã äаìíаí

îршèж áаéсаí Их Монгол гїрний ýрäýìтýä дэлхийн гадаргын ус

хуурай газрын харьцааг їнэн зөв тооцоолсон áаéäаã. Мîíãîëыí

Юаíь ãүрíèé үеä зîхèîãäсîí “Юаíь-шè” түүхèéí сурваëж áèчèãт

Юаíь уëсыí ýрäýìтýä ìîäîîр äүãрýã áºìáºëºã үéëäýж, түүíèé äîëîîí

хувèéã ус, ãурваí хувèéã ãазар шîрîî áîëãîсîí тухаé ìýäýýëсýí

áаéäаã. Мîíãîëчууä Юаíь ãүрíèé үеä, ХIII зууíä Мîíãîëчууä äýëхèéí

ãаäарãыí ус, хуураé ãазрыí харьцааã îäîîãèéíхîîс 0,2-0,8% аëäаатаé

тîäîрхîéëсîí íь ìаш íарèéí тîîцîî áа тýä аíхíы ãëîáусыã

áүтýýãчäèéí íýã áîëж áаéíа.

Мîíãîëчууä 1250-1300 îíы үеä ººрсäèéí ýх íутаã Оíîí,

Хýрëýí ãîëыí ãîëыí сав ãазрыã äүрсýëсýí ãазрыí зураã хèéсýí тухаé

ìýäýý áаéäаã.

Хîрвîîãèéí хаãасыã íýãýí хууëèар захèрч áаéсаí Их Мîíãîë

уëс íутаã äýвсãýрèéíхýý зурãèéã хèéж áаéсаí íь ãарцааãүé юì.

Хараìсаëтаé íь áèäíèé үеä тýр зурãууä хаäãаëаãäаж èрсýíãүé. Гýвч

Мîíãîëыí Юаíь ãүрíèé тухаé “Юаíь-шè” áуюу “Юань улсын судар”

түүхèéí сурваëжèä ìîíãîëчууä ãазрыí зураã хèéж áаéсíыã áатаëсаí

хýä хýäýí цухас äурäсаí ºãүүëáýрүүä үëäсýí áаéäаã. Жèшýýëáýë уã

суäрыí 126-р дэвтэрт “Жè Юаíы 11-р îíä (1274îí)…ууë, ãîë, хîт

äүүрýã, ºртººíèé ãазар, цýрýã суухыí тºвшèх áа áýрх, хîë îéрыã зурж

äýвшүүëсýí…”,”Аëè Хая… ãазрыí áаéäëыã зурж áарëаëä ºрãºí

ãуéсаí…”,ìºí 153-р дэвтэрт “Дашáºх урьä үеèéí саéхаí үã,саéí

явäëыã хурааж зîхèîãîîä Дуíäаä îрíыã хүëýýсýí хýрýã “îíîëãî”

хýìýýí íýрèéäýж жèч “Бèíèé ãазрыí заí ааëь” хýìýýх ãазрыí зурãèéã

зурж äýвшүүëсýí…”áас 154-р дэвтэрт “Жè Юаíы 3-р îíä (1366 îí)

хааí áасхүү хажууãèéí харшèä сууж ìºрíèé ºìíºх äаëаéí зүүí

äýх ãазрыí зурãèéã үзсýí…”, 161-р дэвтэрт “Ваí Аí îëсîí хîт

áаëãасíы зурãèéã зурж ºрãºсºí…”

Мîíãîëчууä 1737 îíä Уëèастаé хîт îрчìыí ãазрыí зураã хèéсýí

íь Мîíãîë уëсыí Уëсыí тºв архèвт хаäãаëаãäаж áаéíа. Мºí 1890-ýýä

îíä Их хүрýýíèé äýвсãýр зурãèéã хèéсýí íь Мîíãîë уëсыí íèéсëýë

Уëааíáаатар хîтыí ìузеéí үзìýр áîëîí хаäãаëаãäаж áаéäаã.

1764 îíä ìîíãîëчууä ìîäîí áараар “Цèíь-äèíь-сè-юè-жуíь-

выíь-жè” áуюу “Баруун зїгийн орнуудын тїїхэн газарзїйн толь

бичиг” ãýäýã íîìыã манж, хятад, монгол, төвд, тїрэг хэлээр íаéìаí

äýвтрýýр хýвëýж áаéв.

Орчëîí ертºíцèéí зүé тîãтîëыí таëаар 1874 îíä зîхèîãäсîí

“Заìáуутèвèéí асууäаë” ãýäýã ãар áèчìýëä “...Заìáуутèв íь áººрºíхèé

áºãººä íýãýí хîíîãт íýãýíтýý ºíхºрºí 365 хîíîã тºäèé ºíхºрсººр íýãýí


40

жèëä íарыã íýãýíтýý тîéрîí ãүéцäýã” ãýýä íар, сар, îäîä хааíа үзýãäýх

зýрýã асууäëыã хºíäсºí áаéíа.

Мîíãîëчууä äýëхèéí áусаä уëс îрíы таëаарх ìýäëýã ìаш саéí

áаéсаí áа Япîíыã Наран, Сîëîíãîсыã Гуулин, Эíýтхýãèéã Жагар,

Түвäèéã Цастын орон, Íепаëыã Балба, Шрè-Лаíк áуюу Цеéëîíыã

Арслан тив, Иíäîíезèéã Алтан тив, Еãèпетèéã Мисир, Суìатра

арëыã Арвай тив, Араáыã Сарцан, Түркèéã Хїнхээр, Үзáекèéã

Сартуул, Түркìеíèéã Хар Тогмог, Уíãарыã Мажар, Аíãëèéã Ин

áуюу Пийлэн, АÍУ-ыã Мэй, туéë îрчìыí íутãèéã Харанхуй орон,

туíäрèéã царам, äýëхèéã замбуулин áуюу замбуутив, Грекèéã Эллин

áуюу Амай, Итаëèéã Ёле, Афрèк тèвèéã Хөөст тив ãýх зýрãýýр уëс

áүрèéã îíцëîãт íь тîхèрууëаí íýрëýж áаéжýý.

2003 îíы 10 сарä Япîí уëсыí Аíакý-ãèéí тýíãèсèéí ýрýã äýýрх

Íаãасакè ìужèéí Шèìатаáа хîтыí Бурхаíы сүìýýс ºрãººшºº 2.8 ìетр,

уртаашаа 2.2 ìетр хýìжýýтýé Еврîазèéí íарèéвчèëсаí ãазрыí зураã

îëäжýý. Кётîãèéí èх сурãууëèéí ýрäýìтýäýýр тîëãîéëууëсаí

шèíжýýчäèéí áаã уã зурãèéã Мîíãîëыí Юаíь ãүрíèé үеä áүтýýãäсýí ýх

зурãèéí хууëáар ãýж тîãтîîсîí -áаéíа. Эíý зураãт Xятаäыã áаãтаасаí

Азèéí ãазрыí зурãèéã тîìрууëаí Афрèк тèв, Еврîп тèвèéã íýëýýä

íарèéвчëаëтаé зурж, ãазар îрíыã тîäîрхîé тýìäýãëýсýí áаéíа. Иéì

хýìжýýíèé ãазрыí зураã урä ºìíº îëäîж áаéãааãүé ажýý. Уã зураãт

Хятаäыí íутãèéã тîìрууëаí зурсаí, зурãèéí ãарчèã äaxь Юаíь уëсыí

үеýс ýхëýх Еврîазèéã (Афрèк тèвèéã îрууëааä) тºëººëºí хýрýãëýх

áîëîí “Кîíèцу” ãýсýí хîёр хаíз үсãýýс үүäýí уã зурãèéí ýхèéã Юаíь

уëсаä áүтýýсýí ãýж шèíжýýчèä үзýж áаéíа. Япîíы Эí-Эéч-Кýé

кîìпаíè ýíýхүү зурãаас үүäýí “Хувèëаé хааíы ýзýíт ãүрýí” ãýäýã

тусãаé íýвтрүүëýã хèéжýý.

Орîсыí ýрäýìтýí Б.Я.Вëаäèìерцîв ìîíãîëыí уëаìжëаëт

ãазрыí зурãèéí таëаар 1911 îíä Еврîп äахèíä аíх сîíîрäууëжýý.

Түүíýýс хîéш Япîí, Беëьãè, Герìаíы îëîí ìîíãîëч ýрäýìтýä Юаíь

уëс хèéãýýä Маíж Чèí, Бîãä хааíт Мîíãîë уëсыí үеèéí ãазрыí зураã

áîëîí зураãзүéí уëаìжëаëыí таëаар íýëýýä суäаëãаа хèéжýý.

II.1.1.Монгол газрын зураг

1969 îíä Б.Гîíчèãäîрж “Мîíãîëчууäыí ãазарзүéí зурãèéí түүхèéí

асууäаëä” ãýсýí сîíèрхîëтîé ºãүүëýë Уëааíáаатар хîтîä íèéтëүүëжýý.

Мîíãîë ãазрыí зураã íь äîтрîî îëîí тºрºë зүéë áаéсаí áаéíа. Үүíä:

Дýëхèéí, Уëсыí, Аéìãèéí, Хîшууíы, Хîтыí, Хүрýý хèéäèéí, Өртºº

заìыí, Харууëыí зураã зýрãýýр ººр ººр ач хîëáîãäîë, хýрýãëýýтýé,

яëãаатаé îëîí ãазрыí зураã хèéж ашèãëаж èржýý.


41

Мîíãîëчууä ãазрыí зураã үéëäýхäýý зурãèéí суурь áîëãîж

тîéрîã татааä, ýíä хавсарãасаí тîéì зураãт тýìäýãëýсýíчëýí äºрвºí зүã

(äºрвºëжíººр тýìäýãëýв), íаéìаí ºíãº (тîéрãîîр тýìäýãëýв), íаéìаí

ºíцºã (зурãааëжèíãаар тýìäýãëýв), äºрвºí зîвхèс (сүéхýëжèíãýýр

тýìäýãëýв) ãýж 24 хувааãааä тýäãýýрèéã завсар (цýãýýр тýìäýãëýв) ãýж

íèéт 48 áîëãîäîã уëаìжëаëтаé. Íýã хуваарь íь 7,5 хýìтýé тýíцүү. 24

хуваарь тус áүрäýý íýртýé.

ДӨРВӨН ЗҮГ : хулгана áуюу умар (1), туулай áуюу дорно

(7), морин áуюу өмнө (13), тахиа áуюу өрнө (19)

НАЙМАН ӨНГӨ : хараãчèí (6), хºх (6), хºхºãчèí (8),

уëааí(12), уëааãчèí (14), цаãааí(18), цаãааãчèí (20), хар (24)

НАЙМАН ӨНЦӨГ : үхýр (3), áарс (5), ëуу (9), ìîãîé (11),

хîíь (15), áèч (17), íîхîé (21), ãахаé (23)

ДӨРВӨН ЗОВХИС : зîãсîëт (4), îрîëãî (10), ýевýрãүү (16) ,

ìºíх (22), ãýсýí ýäãýýр 24 áîëíî.

Зурãèéí суурèа áýëтãýсíèé äараа ºìíº áуюу ìîрèí зүãýýс

ýхëýí íутãèéí хèë хязãаарèéí îвîî äýýс áүрèéí хîîрîíäыí заéã тусãаé

íарèéí хýìжèж, үëãýрëýвýë: 1-р îвîîíîîс 2-р îвîî хүртýë îрîëãî

ìîãîéí завсраас ãахаéí ìºíхèéí завсар хүртýë зүã …ãазар … хувь

… аëä … чè ãýх зýрãýýр тîãтîîсîí зурãèéí өгүүлэл цэсийн äаãуу íар

зºв ýрãүүëýí үрãýëжëүëж зурсаар ýхýëж зурсаí 1-р îвîîí äýýр

ууëзууëäаã áаéжýý. Эх зураã äýýр íь үзýхýä èх тºëºв íýã яìхаä 20

ãазрыã áаãтааäаã áаéíа. Íýã ãазар ãýäýã íь 360 аëä áуюу 576 ì, íýã

хувь ãýäýã íь 36 аëä áуюу 57,6 ì íýã яìх ãýäýã íь 3,2 сì áîëíî.

Мîíãîë ãазрыí зураã íь хèë хязãаар тºäèéãүé ууë ус, ãîë

ãîрхè, áуëаã шаíä, сүì хèéä, хүé ãацаа, заì харãуéã тýìäýãëýх áºãººä

Сайн ноён хан аймгийн Ёст бэйлийн

хошууны нутгийн зураг

Монгол газрын зургийн суурь

Монгол газрын

зургийн илэтхэл


42

ууë ãýхýä хýр ºíäºр, ìîäтîé ýсýх, ус ãýхýä хýр ãүí, íуур ãýхýä шîрвîã

ýсýхèéã íарèéí зааäаã жураìтаé áаéсаí áºãººä тýр íь íèéт уëс äаяар

íýãýí ìаяãаар äаãаж ìºрäºх ёстîé áаéжýý. Иéì таíèх тýìäãèéã

ìîíãîëыí ãазрыí зурãèéí уëаìжëаëä зургийн дүрэм áуюу илэтхэл ãýж

íýрëýäýã. Эíý зурãèéí äүрýì áуюу èëýтхýë íь îäîîãèéí ãазрыí зурãèéí

таíèх тýìäýã юì .

Мîíãîë ãазрыí зурãèéí èëýтхýëèéí жаãсааëтаас : 1.Хèëèéí шуãаì 15. Суурèí ãацаа

2. Хèëèéí шèíý шуãаì 16. Хуäаã ус

3.Ууë íуруу 17. Сүì хèéä

4.Мîäтîé ууë 18. Суварãа

5.Овîî 19. Гүүр

6.Оé ìîä 20. Засаã захèрãааíы аëáаí ãýр

7.Дýрстýé ãазар 21. Засаã íîёíы ºрãºº

8.Эëсýí ìаíхаí 22. Харууë

9. Гуу жаëãа суваã шууäуу 23.Өртºº зºì

10.Гîë,урсãаëыí чèã 24.Тарèаëаí

11.Буëаã шаíä цººрºì 25.Тºìºр заì

12.Íуур,тýíãèс 26.Утсаí хîëáîî

13.Давстаé íуур 27.Усаí îíãîц явäаã ãîë

14.Ухаа тîëãîä 28.Заì

Мîíãîëчууä ãазрыí зурãаа èх тºëºв чèã цаãааí äаавуу áуюу

ìуутуу цаасаí äýýр ºíãº яëãаí үéëääýã áаéсаí áа ºíãèéã тîãтсîí

журìыí äаãуу хèéäýã áаéв. Хèëèéí зааã шуãаì, харууë ºртºº зýрãèéã

èх тºëºв уëааí, хааяа хараар, заìыã шараар, усыã (íуур, ãîë, тýíãèс)

хºх цýíхýрýýр, ýëсýí ìаíхаíыã яãаавтар, áýëчýýр îé ìîäыã íîãîîíîîр

зурж заíшжýý. Хîт áаëãас, сүì хèéä, хîшуу таìãа зýрãèéã áаéãаа

áаéäаëä íь îéртууëаí äүрсýëäýã áаéв.

XIII зууíä Юаíь уëсыí үеä хèéсýí хятаä ãазрыí зурãèéí

цîìãèéã Ваëьтер Фүхс 1946 îíä Бýýжèíä îëсîí áа Ар, Өвºр Мîíãîëыí

аéìаã хîшууíы ºíãº яëãасаí ýх зурãèéã прîфессîр В.Хаéссèã, Хаëтуä

îвîãт Маãаäáүрýí íар хîёр áîтèîр 1966, 1978 îíä Вèесáаäеí хîтíîî

хýвëүүëсýí áаéíа.

II.1.2.Монгол улсад газарзїйн ухаан хөгжсөн нь

1911 îíîîс ºìíºх үеèéí ìîíãîëчууäыí хèéсýí ãазарзүéí саëáарт

хаìаарах áүтýýë, суäаëãааíä Суäар áèчãèéí хүрýýëýíãèéí ýрäýìтýí

íарèéí áèчãèéí äарãа áаéсаí íýрт ýрäýìтýí Жаìсраíãèéí Цýвýýíèé

суäаëãаа, áүтýýëүүä áаãтäаã.

1903 îíîîс Ж.Цýвýýí Орîсыí ШУА-èéí Тºв áа Дîрíîä Азèéã

суäëах Орîсыí хîрîîíы äааëãавраар ìîíãîëчууäыí уãсаатаíзүé, хýë

аìаí аяëãууã суäëахаар îëîí уäаа аяëаí явахäаа 1909-1910 îíä


43

Өвºр Мîíãîëîîр суäаëãааíы ажèë хèéсýí áаéíа. 1907 онд аман

зохиол цуглуулсаны учир Оросын Газарзїйн Нийгэмлэгийн

П.П.Семенов-Тяньшанскийн нэрэмжит мөнгөн медалиар Ж.Цэвээн

шагнагджээ.

Ж.Цýвýýí ìîíãîë îрíы ãазарзүéí тухаé ìîíãîë хүí áèчсýí

аíхíы íîìыí íýã áîëîх “Мîíãîë уëсыí ãазарзүéí áаéäаë”-ыã 1930-ааä

îíä áèчсýí áаéíа. Эíý íь тухаéí үеèéí фèзèк ãазарзүéí áа ýäèéí

засãèéí ãазарзүéí суäаëãааíы áүтýýëä туëãаарëасаí ãазарзүéí

тîäîрхîéëîëт áаéв. 1920 îíä Эрäýíýáатхааíы “Азè тèв” íîì,

Ж.Цýвýýí, Гýëýãжаìц íарыí “Орчëîí Ертºíцèéí áаéäаë”, “Ертºíцèéí

áîëзîë”, ”Ертºíцèéí áаéäаë” ãýсýí зураãтаé ãурваí äýвтýр íîì 1920,

1921, 1924 îíä хýвëýãäжýý. 1926 îíä Эрäýíýáатхааíы саíаачèëãаар

“Дýëхèéí áаéäëыã үзүүëýí сурãах атëас”-ыã ãаäааäаä хýвëүүëýí

сурãаëтаíä ашèãëаж áаéв. 1934 îíä “Мîíãîë îрíы ãазар îрíы áаéäаë”

–ыã сурãаëтаíä зîрèуëаí 4 ìяí хувь хýвëýж áаéв.

Өíººãèéí Мîíãîë уëсыí шèíжëýх ухааíы үíäýсëýëтýé аíхíы

ãазрыí зурãèéã 1926 онд Зөвлөлт Оросын мэргэжилтэн

В.И.Лисовский 1:2000000-ыí ìасштаáтаéãаар хèéсýí íь ãазрыí

ãаäарãыí áаéäаë áîëîí засаã захèрãааíы хуваарèéã харууëсаí áаéв.

Мîíãîë уëсыí хîёрäахь ãазрыí зурãèéã 1934 онд ìºí Зºвëºëт

Орîсыí ýрäýìтýí А.Д.Симуков “БНМАУ-ын Газарзїйн атлас”

íýртýéãýýр, ãуравäахь ãазрыí зурãèéã áас А.Д.Симуков 1936 онд

“БНМАУ-ын Эдийн засгийн Атлас” íýртýéãýýр зîхèîсîí íь íîãîîí

ºíãº äаваìãаéëсаí áаéäãаар íь тýр үеèéí ìîíãîëчууäыí äуíä

“Симуковын ногоон зураг” ãýж аëäаршжýý. Мîíãîëчууäыí äуíä

Орîсыí ýрäýìтýí Сèìукîв “Шар Дамдинсїрэн” ãýж аëäаршжýý.

Мîíãîëчууäыí аíхíы шèíжëýх ухааíы үíäýсëýëтýé ãазрыí

зурãèéã 1959 îíä газарзїйч Бадамжавыí уäèрäëаãаар áүтýýжýý. 1990

îíä хуучèí ЗХУ-ыí ýрäýìтýäтýé Газарзүéí хүрýýëýí, Геîäезè

зураãзүéí ãазар хаìтраí БНМАУ-ын “Үндэсний Атлас”-ыã хýвëýí

ãарãасаí áаéíа.

1926 îíä Суäар áèчãèéí хүрýýëýíãèéí äýрãýä ãазарзүéí тасаã

áаéãууëаãäаж, ìîíãîë îрíы ãазарзүéí суäаëãааã îрчèí үеèéí шèíжëýх

ухаааíы түвшèíä суäаëж ýхýëсýí. Газарзүéí тасãèéí уäèрäаж áаéсаí

А.Д.Сèìукîв, Э.М.Мурзаев íар ìîíãîë îрíы ãазарзүéí суäаëãааíä

чухаë хувь íýìýр îрууëсаí áаéíа.

1951 îíä УБДС-ä, 1956 îíä МУИС-ä ãазарзүéч, ãазарзүéí

áаãш íарыã áýëтãýäýã ãазарзүéí аíãèéã íýýí “Газарзүéí тýíхèì”

áаéãууëаãäаж, тýíхìèéí аíхíы ýрхëýãчýýр íь УБДС-ä äýä ýрäýìтýí

(хîжèì акаäеìèч áîëсîí) Б.Гуíãааäаш, МУИС-ä äýä ýрäýìтýí (хîжèì

акаäеìèч áîëсîí) Ш.Цýãìèä тîìèëîãäîí ажèëëажýý.


44

Мîíãîë уëсаä Газарзүéí тýíхìèéí ýрхëýãчýýр хаìãèéí îëîí

уäаа тîìèëîãäîí, îëîí жèë ажèëëасаí хүí áîë МУИС-èéí Газарзүéí

тýíхìèéí ýрхëýãч прîфессîр М.Баяíтºр юì. Тýр 1970-1973, 1975-1977,

1981-1998, 2005-2009 îíä 4 уäаа тîìèëîãäîж, íèéт 26 жèë тýíхìèéí

ýрхëýãчýýр ажèëëасаí áаéíа. М.Баяíтºр áаãш áîë 10-ааä äîктîр,

äараачèéí хîёр ч үеèéí Газарзүéí факуëьтетèéí äекаíыã сурãаí

хүìүүжүүëсýí íýрт сурãаí хүìүүжүүëýãч, ýрäýìтýí юì. Прîфессîр

М.Баяíтºр áîë 50 жèë ãазарзүéí áаãшаар ажèëëаж áаéãаа íь (МУИС-ä

45 жèë áаãшëааä áаéíа) Мîíãîë уëсыí хýìжýýíä хаìãèéí îëîí жèë

ãазарзүéí áаãшаар ажèëëаж áуé хүíèé íýã юì. МУИС-ä 1998 îíä Газарзүé-Геîëîãèéí факуëьтет

áаéãууëаãäаж аíхíы äекаíаар íь прîфессîр Ч.Гîíчèãсуìëаа

тîìèëîãäîí 2005 îíä хүртýë ажèëëав. 2005 îíîîс ГГФ-èéí хîёр äахь

äекаíаар Газарзүéí саëáарыí аíхíы ìаãèстр, äîктîр В.Батцýíãýë

тîìèëîãäîí ажèëëаж áаéíа.

Зарèì îюутíы äèпëîìыí ажèë хîжèì íîì, áүтýýëèéí ýх

үүсвýр áîëсíыã äурваë 1972 îíä Газарзүéí 4-р аíãèéí îюутаí

Ч.Эрäýíýцýцýã “МУИС-èéí Газарзүéí саëáарыí түүхýí хºãжèë” ãýсýí

3 áүëýãтýé äèпëîì áèчсýí íь хîжèì прîф М.Баяíтºрèéí уäèрäсаí

ГГФ-èéí áаãш íарыí ãарãасаí “МУИС-èéí Газарзүéí саëáарыí 50

жèë” ýìхýтãýë ãарах ýх үíäýс áîëж ºãчýý. Мºí 1994 îíä М.Баяíтºрèéí

уäèрäаж, Í.Эíхíяìыí áèчсýí “Б.Гуíãааäаш Мîíãîë уëсыí ÍЭЗГЗ-í

ухааíыã үíäýсëýãчèéí íýã ìºí” áакëаврыí äèпëîìыí ажèë íь 2002

îíä ýíý íýрýýр íîì áîëîí хýвëýãäжýý.

Мîíãîëыí аíхíы сýхýýтýí, ýрäýìтýä áîëîх ãазарзүéч

Ш.Цэгмид, О.Намнандорж íар 1961 îíä ШУ-íы Акаäеìèéí

уäèрäëаãаä äýëхèéí сîёëт уëсууäаä áаéäаã Газарзүéí хүрýýëýíã

хуучèí ãазарзүéí тасаãт ажèëëаж áуé ìîíãîëыí ìýрãýжèëтíүүäýä

туëãуурëаí áаéãууëах саíаëыã тавьсаíаар 1962 îíä Цýвäýãèéí

стаíцыí áарèëãа äýýр Газарзїй-Цэвдэг судлалын хїрээлэн

áаéãууëаãäсаí áаéíа.

1990 онд Газарзїй-Цэвдэг судлалын хїрээлэнгийн захирал

эрдэмтэн С.Жигж äýëхèéí хºãжèíãүé îрíууäаä áаéäаã жèшèãèéã

áарèìтаëж тýр үеèéí БÍМАУ áуюу îäîîãèéí Мîíãîë уëсаä

“Газарзїйн Нийгэмлэг”-èéã áаéãууëсаí áаéíа.

Мîíãîë уëсыí саíсрыí íèсýãч М.Гаíзîрèã íь саíсарсуäëаë,

заéíаас таíäах суäëаëыí чèãëýëýýр 1981 îíîîс хîéш ажèëëаж, 1984

îíä Мîскваãèéí Саíсарсуäëаëыí èíстèтутаä заéíаас таíäах

суäаëãааíы чèãëýëýýр ýрäìèéí зýрýã хаìãааëжýý. М.Ганзоригèéí

хèéсýí суäаëãааíы ажëыã үíýëж 1996 онд АНУ-ын Газарзїйн

Нийгэмлэгийн нэрэмжит О.Миллерийн медалиар шагнасан áаéíа.


45

II.1.3. Монголын умард зах хязгаар – Хаант Оросын

Сибирь болон хувирсан тїїхэн газарзїйн тойм

XV зууíы хîёрäуãаарт хаãаст Чèíãýс хааíы ууãаí хүү Зүчèéí

уäìыíхаíы áаéãууëсаí Аëтаí îрäíы уëс áутарсíаар Уралын нуруу

Енисей мөрний хоорондох Обь-Эрчис мөрний сав газарт Бîржèãîí

îвãèéí áус íîёí Тайбуга хан “Сибирийн хаант улс”-ыã áаéãууëжýý.

Сèáèрèéí хааíт уëс XV-XVI зууíä îршèí тîãтíîж áаéхäаа

ìîíãîëчууäыí тархаí сууж áаéсаí íутãèéí áарууí хîéä ìаíëаéí

áýхëýëт áîëîí Мîскваãèéí Орîс уëсыí зүүí ºìíº таëä îршèж áаéв.

Мîскваãèéí Орîс уëс Алтан Ордны буурин дээр áарууí таëä íь

үүссýí Крым, Казань, Астрахань, Ногайн хаант улсууäыã XVI

зууíы äуíäуур ýзëýí авч ººртºº íýãтãýсýí юì. Дîшãèí Иваí хааíы

үеä Мîскаãèéí Орîс уëсыí зүүí хèë хязãаар Ураëыí íурууíä туëж,

Ураëыí íурууíы зүүí таëä Аëтаí Орäíы зүүí áуурèí äýýр зүүí таëä

íь үүссýí íүүäýëчäèéí Сибирь, Казахын хаант улсууд Мîíãîëыí

ãîëîìт íутãèéã Орîс уëсаас тусгаарлан зааглаж áаéв.

Мîíãîëчууä XVI-XVII зууíä зүүí зүã Аìар, Суíãар, Үссүр

ìºрíèé áýëчèрýýс áарууí зүã Баëхаш íуур áа Эрчèс Оìь ãîëыí áýëчèр

хүртýë, уìар зүã Баéãаëь íуурыí ар таë áа Еíèсеé-Аíãарыí áýëчèр,

Леíа (Зүëýãт) ìºрíèé äуíä урсãаëаас ºìíº зүã Цаãааí хýрýì, Барууí

Хяíãаíы (Куíьëуí) íуруу, Хархîруìыí íуруу хүртýë тархаí íутаãëаж

áаéëаа. Тýäíèé áаãахаí хýсýã Зүүí Мîíãîëыí 6 түìýí ë Чèíãýсèéí

уãсааíы хааíä захèраãäаж áаéв.

1582-1598 îíä Күчүì хаíы захèрсаí Сèáèрèéí хааíт уëс

îрîсыí казак Ерìак áа Орîсыí хааíы цýрãèéí хүчèíä цîхèãäîж áүрýí

ýзëýãäсýíýýр Орîс уëс зүүí зүã íутаã äýвсãýрýý тýëж, уëìаар аíãèéí

үсíèé аëáаí татварыã Сèáèрь áа Уìарä íутãèéí ууãууë èрãýäýýс авäаã

áîëсíîîр ìîíãîëчууä уìарäыí áаãа ястаíãууäаас аíãèéí үсíèé аëáаí

татвараа ав чаäахаа áîëьж ýхýëсýí юì. Уã íь XIII зууíы үеýс áîëîí

түүíýýс ýрт үеýс хараíхуé îрîí áîëîх уìарäыí îëîí цаатаí, аíчèí

ãºрººчèí îвîã аéìãууäаас ìîíãîëчууä аëáаí татвар хурааж, тýäýíä

суурèí сîёë ãазар тарèаëаíãèéí уëс îрíууäыí ýä áарааã ìîíãîëчууä

хуäаëäааëäаã áаéсíыã Маркî Пîëîãèéí íîìîíä ºãүүëсýí áаéäаã.

Оäîîãèéí ОХУ-ыí Тюмень ìуж áîëîí ýíý ìужèéí тºв хîт

Тюìеíь áîë ìîíãîëчууäыí цýрýã-засаã захèрãааíы íýãж “Тїмэн”

ãýсýí íýр юì. Эíý Тюìеíь хîтыã áас Чèíãè-Тура ãýж íýрëýж áаéсаí

íь “Чèíãè хîт” ãýсýí утãатаé áºãººä “тура” ãýж монголчууд XVII

зуун хїртэл хот сууринг нэрлэж байсан тухаé íýрт ýрäýìтýí

Х.Пэрлээ “БÍМАУ-ыí хîт áаëãасыí тîвчîîí” íîìîíäîî äурäсаí


46

áаéäаã. 1595 онд Герберштейны хийсэн Орос орны газрын зурагт

“Тїмэн” гэдэг монгол нэрээрээ тэмдэглэгдсэн áаéãаа юì.

Хааíт

Орîсыí зүүí

зүãèéí

áаéëäаí

äаãууëаëä

Оáèéí áарууí

цутãаë Чуëыì,

Тîìь ãîëîîр

íутаãëаäаã

татарууä

уìарäыí

цаатаí áаãа

ястаíãууäаас

èëүү èх

ýсýрãүүцýë

үзүүëжýý.

Тýäýíтýé

тýìцýх, áас

татвар

хураахыí туëä

1604 онд Том

голын адгаас

дээш 65 км-т

Томскийн

шивээлсэн

бэхлэлт өвөлжөөг байгуулсан íь хîжìыí Тîìск хîтыí үíäýс áîëжýý.

Тîì ãîëыí ýх Хîíä, Мра-Су ãîëыí äаãуу тºìрèéí хүäрèéí áаяëаã

îрäыã шоричууд ýзýìшèí тºìºр хаéëууëаí тºрºë áүрèéí ãаí ýäëýë,

хүéтýí зýвсýã (хутãа, суì ãýх ìýт) хèéж ойрдуудад алба барьдаг

áаéсíыã îрîсууä ýзëýí авч тýäíèéã кузнецууд ãýж íýрëýí аëáатаа

áîëãîí тºìрººр аëáаí татвар авäаã áîëжýý.

Орîсууä Тîìскèéí áýхëýëт шèвýýíä туëãуурëаí нутгийн

иргэдээс албан татварыг Ойрдуудаас урьтан тїрїїлж авдаг болсон

áºãººä ойрдууд эхэндээ нутагт нь байгуулсан энэ сууринд таагїй

хандан уулгалан довтолдог байснаа дараа нь аажмаар бодит

байдалтай эвлэрч энэ сууринг орхихоос өөр аргагїй болжээ. 1653

îíä Тîìск суурèíã Орîсууä зүүí ºìíº захыí хилийн хот áîëãîж

чаäсаíаар îéрäууä áаéíãа èрж хуäаëäаа хèéäýã áîëжýý.


47

Орîсыí казакууä Сèáèрèéí арä түìíèéã áаéëäаí ýзëýх үеäýý

яìаãт ãîëыí аäãèéã ýхëýýä ýзëýí авч захèрãааíäаа îрууëж áаéсаí íь

туéë îрчìыí арä түìíèé зүãýýс áусäаас хаìãèéí áаãа ýсýрãүүцýëтýé

учèрäаã áаéсаíтаé хîëáîîтîé áºãººä тýäãýýр хүí аìыã îрîсыí хааíä

татвар тºëäºã áîëãîîä áýхëýëт суурèí áаéãууëсíы äараа урсãаë ººä

ºìíº зүã хºäºëäºã áаéв.

Еíèсеé ìºрºí äýýр îрîсыí хуäаëäаачèä, казак цýрãүүä

Турухаíск (Шèíý Маíãазеé) 1607 îíä, Еíèсеéск 1618 îíä,

Красíîярскèéã 1628 îíä тус тус áаéãууëжýý. Эртíèé Хүííү ãүрíèé

үеýс Тºв Азèéí тºр уëсууä хүчèрхýãжèх үеäýý Уìарäыí цаатаí, аíчèí,

ãºрººчèí îвîã аéìãууäтаé Еíèсеé (ìîíãîëчууä Гîрëîã ãýíý) ìºрíººр

äаìжèí Мèíусèíскèéí хîтãîр áуюу îäîîãèéí Аáакаíы îрчìîîр

уìарäыí арä түìíүүäтýé хуäаëäаа хèéх суурèíã áаéãууëаí хуäаëäаа

хèéж, тýäãýýр цººхºí арä түìíèéã хуäаëäаа-ýäèéí засãèéí хувьä

захèраí, аíãèéí үсýýр аëáаí татвар хурааж авäаã áаéсаí хуучèí

уëаìжëаëаас уëáаатаé юì. Эíý тухаé япîíы суäëаач Шèáа Рîётарî

íîìîíäîî тýìäýãëýí áèчсýí áаéäаã.

Сèáèрèéí ºìíºä хязãаарт îрîсыí казакууä áаéãаëь îрчìыí

ìîíãîëчууä (áурèаä)-ыã ýзëýхýä èх хуãацаа шаарäсаí юì. Орîсыí

“татварыí хүìүүс” аíх 1609 онд буриад монголчуудын тухай болон

тэдний довтолгооны тухай мэдээ авчýý. Бурèаä ìîíãîëыí íутаã äахь

аяí äаéí 1622 îíîîс ýхýëж, áурèаäыí íутаã äýýрх аíхíы шèвýý íь

1631 онд Аíãар Ока хîёрыí áýëчèрт áаéãууëсаí Братск шивээ юì.

1635 îíä Бурèаäууä íýã áус уäаа äîвтîëж Братск шèвýýã шатаасíаас

äахèí áарьж áаéв. Братск шèвýý áîë áурèаä íутаãт Аíãарыí аäãаас

íýвтрýх ãîë заì áîëж áаéсаí туë îрîсууäаä èх ач хîëáîãäîëтîé áаéв.

Гýвч áурèаäууäтаé шарãуу тýìцýëäсýíèé ýцýст ë 1650-ааä îíä Баéãаëь

хүртýë Аíãар ìºрíèé äаãуу íутãèéã îрîсыí ýзýìшèëä îрууëжýý.

Бурèаäууä íýãäýж тîìîîхîí îтряäаар ãарч îрîсууäтаé туëаëäаí 1655

îí хүртýë тýìцýж, үãүéрүүëсýí äаéíы äараа áурèаäууä зýвсãýý

хурааëãажýý. 1661 îíä Аíãар ìºрíèé ýрýãт Эрхүү ãîëыí ýсрýã ýрýãт

Эрхүүãèéí шèвýýã үíäýсëýсýí íь хîжìыí Эрхүү хîтыí үíäýс áîëжýý.

Бурèаä Мîíãîëыí “Айдурай Мэргэн” ýртíèé ìîрèí үëãýрт

1587 онд áаéãууëаãäсаí Тобольск хот, 1666 онд áаéãууëаãäсаí Эрхїї

хотыí ãазар îрîí íь ìîíãîëчууäыí íүүäýëëýí íутаãëаж явсаí ãазар

îрîí áîëîх таëаар

“...Эìýýëýý авсаí ãазарт íь ãýëýý ë

Эрхїї хот тîãтсîí ãýëýý ë

Аé-хîî Аé-хîî

Тîхìîî авсаí ãазарт íь ãýëýý ë

Тобольск хот тîãтсîí ãýëýý ë ... ” ãýж äурäсаí áаéäаã юì.


48

Эрчèс ìºрºí äýýр Оéрäыí íутаãт Ямышева бэхлэлт áарьсаí туë

1715-16 îíы ºвºë îéрäууä áýхëýëтèéã áүсýëжýý. Орîсыí íîёí

Бухгольц (1715 îíä 2450-4500 хүíтýéãýýр áýхëýëт áарèхаар Яìышевт

èрсýí) áүсëýëтèéã ýсýрãүүцýí èх хîхèрîîä áýхëýëтèéã îрхèí Омь

голын адаг руу зуãтаí Омск бэхлэлтèéã (îäîîãèéí Оìск хîт) áîсãîв.

1613,1617,1639, 1648 îíä Орîсыí түшìýä áурèаä ìîíãîëчууä,

түíãүс íараас татвар авах ãýж îрîëäîхîä тýä ìîíãîëчууäаä тºëсºí туë

äавхар Мîскваä татвар тºëºхººс заéëсхèéж áаéëаа. 1648 îíы үеä

ìîíãîëыí Саéí-Очèр хаí ººрèéí “татварыí хүìүүс” ãýж Сýëýíãý,

Эрхүү, Дýýä Леíèé áурèаä ìîíãîëчууäыã íýрëýäýã áаéв.

Баéãаëь íуурыí ýрãýí тîéрíы íутаãт îрîсууä áурèаä

ìîíãîëчууäыã яëаí äèéëсýí áас нэг учир шалтгаан нь áурèаä

ìîíãîëчууä түíãүс íарыã захèраí аíãèéí үсíèé татвар ãувчуур авäаã

áаéсíаас зарèì тїнгїс овог аймгийн Гантөмөр зэрэг бусад ноёд

оросын казак цэргїїдэд байгаль орчмын буриад монголын нутагт

нэвтрэх бїх зам харилцааг зааж өгсөнтэй холбоотой.

1660 îíä хаëхыí цýрýã Баéãаëь íуурыí таë, Аíãар ìºрíèé

ºìíºä ýрýãт îршèх Баëаãаíы шèвýýã äîвтîëж, Орîст äаãаар îрсîí

áурèаä зîíыã ýрãүүëýí авч áаéжýý. 1669 îíä Иäèíскèéí шèвýýã

áаéãууëав. Эрхүү, Братск, Дýýä Леíèé шèвýýíýýс цуãëарсаí 7 таéш

20 ìяíãаí цýрýãтýé Эрхүүãèéí таëä èрсíýýр ìîíãîëчууä Эрхүүãèéí

таëаас ухарчýý.

1628 онд барьсан Красноярскийн бэхлэлт îрîсыí

ýзýìшëèéí харууëыí пîстîîр íýëýýä уäааí áаéв. Красíîярскаас ураãш

îршèх Мèíусèíскèéí хязãаарт Еíèсеéí кèрãèзүүä íутаãëаж áаéсíыã

XVII-XVIII зууíä, 1702 îíы íаìар îéрäыí Цýвýýíравäаí хааí îрîсууä

хараат áîëãîж аëáа îíîîхîîс сýрãèéëýí Зүүíãарыí харьяат Еíèсеéí

кырãызүүäèéã äîвтëîí íутãèéíхаа ãүí рүү Тýíãýр ууë руу íүүëãýí

авчèрсаí áа íүүëãүé íутаãтаа үëäсýí íь îäîî “хакас” хýìýýí

íýрèéäýж îрîсыí харъяат áîëжýý. Зүүíãар áа Орîсыí хèëèéã

тîäîрхîéëîх, ãазар íутãèéí ìарãааíыã хýëýëцýх үéë ажèëëаãаа 1713

îíä ýхýëжýý. Цэвээнравдан хаанаас Тîáîëьскт зарсаí ýëчèéí

захèäаëä Оéрäыí íутаã äýýр áарèãäсаí Томск, Красноярск, Кузнецк

хîтууäыã íүүëãýí заéëууëахãүé áîë íутãаа хүчýýр ýрãүүëýí авахыã

Орîсыí таëä аíхаарууëсаí áаéäаã. Эíäýýс үзýхýä Оéрäыí íутãèéí хүí

аì áаãа íутаãëаäаã хîéä захаас шахаí түрýх заìаар Оéрäыí íутãèéí

хîéä хýсãèéã îрîсууä ýзýëсýí áаéíа.

Өìíºä Якутаä XVII зууíы 50-èаä îíä 450 хүрч áаéсаí

ëаëаãèрчууä XVII ýцýст 120 хүрч хүí аì 4 дахин цөөрсөн шалтгаан

нь 1687 оны бослого áа цаãааí áурхаí ºвчèí áаéв. Бîсëîãыã шèрүүí

äарж, áîсëîãîä îрîëцîãсäыí îëîíх íь ãýр áүëèéí хаìтаар устãаãäжýý.


49

Орîсыí казак цýрãèéí îтряäууä Сèáèрèéí жèжèã îвîã, аéìãууäыã

íýãтãýхäýý ýсýрãүүцсýíèéã íь аéìаãëаí устãах заìаар “цусан зам”

татууëаí Сèáèрèéã Орîст íýãтãýсíèéã ýíý áарèìт харууëж áаéäаã.

Орîсууä хаëхыí íîёäыí тýìцëèéã үë хаéхраí 1666 îíä

Сýëýíãý ìºрíèé зүүí ýрýãт Цºх ãîëыí îéрîëцîî Сýëýíãèск (Оäîîãèéí

Íîвî-Сýëýíãèск) шèвýýã áаéãууëж, тýр хавèéí áурèаä, түíãүс, хаëх

ìîíãîëчууäаас аëáа татвар хураах áîëжýý. Мîíãîë íутаãт áаéãууëсаí

Сýëýíãèск зýрýã áýхëýëтèéã ãýäрýã íүүëãýх, Орîст äаãаар îрсîí

хаëхыí хуучèí харьяат, аëáа áарьäаã хүí аìыã ýрãүүëýí авах

зîрèëãîîр 1667 îíä Хаëхыí ýëч Бîäîé зîрèãт шүүëýíãý, 1673 îíä

Түшýýт хаí Чахуíäîрж áîëîí түүíèé äүү íарыí ýëч, 1675 îíä Гарìаа

áèëýãт, Маíж ëаì, Гурюк ýëч íар Мîскваä тус тус îчжýý. Хаëхыí íîёä

1683,1684,1687,1688 îíä уäаа äарааëаí ýëчýý Орîст èëãýýж, шаарäëаãа

тавьсаí áîëîвч үр äүíä хүрýýãүé áаéíа.

Маíжèéí Эíх-Аìãаëаí хааí Оросын тїрэмгийллийг

эсэргїїцсэн халхчуудын тэмцлийг дэмжиж áаéсаí íь Хар ìºрºí

(Аìур ìºрºí) îрчìîîс Орîсыã шахаí ãарãахаä íь хýрýãтýé áаéв. Тýр

1676 онд Тїшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн нарт бэлэг сэлт

бїхий элч илгээж, Оросын эсрэг Халх-Манжийн холбоо тогтоосон

нь 1689 он хїртэл оршиж байв. 1688 îíы хавраас Хаëх, Оéраäыí

харèëцаа хурцäаж уëìаар зýвсýãт ìºрãºëäººí áîëîí ºрãºжсºíèé

уëìаас Хаëхыí íîёäыí Орîсыí ãазар íутãèéí түрýìãèéëëèéí ýсрýã

явууëж áаéсаí цýрýã-уëстºрèéí ажèëëаãаа тасаëäахаä хүрчýý. Үүíèéã

ашèãëаí Орîсыí ýëчèí Ф.А.Гîëîвèíы цýрãèéí аíãè 1688 îíы зуí Их,

Баãа Хяëãа ãîëыí ìîíãîëчууäыã äîвтëîí Орîст äаãаар îрууëж, аëáа

тºëºх ãýрýýíä ãарыí үсýã зурууëсаí áаéäаã.

ЗХУ-ыí үеèéí ãазрыí зураãт Оìск хîтîîс зүүí тèéш Тува,

Зүүí Саяаíы íуруу, Барууí Бурèаä хүртýë, ºìíº зүã Барууí Саяí,

Эрчèс ìºрºí хүртýëх îäîîãèéí Барууí Сèáèрь áа Красíîяркèéí

хязãаарыí ºìíºä, Аëтаéí хязãаарыí íутаã 1689-1725 îíы хîîрîíä

Орîст íýãтãýãäсýí íутаã хýìýýí тýìäýãëýãäжýý. Оäîîãèéí Аëтаéí

БÍУ-ыí íутаã íь 1755-1757 îíä Зүүíãарыã Маíж-Чèí уëс

түрýìãèéëýí ýзýëсíèé äараа 1864 îíы Тарваãатаé áуюу Чуãучакèéí

ãýрýýãýýр Орîст ýзëýãäсýí íутаã ìºí юì. Мºí Зөвлөлтийн їеийн

сургалтын газрын зурагт 1648 онд Оросын Ар ба Өвөр Байгаль

дахь ээзэмшил буюу улсын хил өнөөгийн Монгол улсын хойд

хилийн дагуу зурагдсан нь тэр їеийн бодит байдалд тохирохгїй

áºãººä 1648 îíä ар Баéãаëь áуюу Барууí Бурèаäыí (Аíãар áа

Зүëýãт/Леíа/ ìºрíèé îрчìыí) íутаãт áурèаäууä îрîсууäтаé ìаш хүíä

туëааí тýìцýë хèéж áаéсаí үе юì.


50

ХХ зууíы ýх хүртýë Харáèí îрчìыí ууãууë сууãчèä íь

ìîíãîëчууä, ìаíж íар áаéв. 1898 îíä Харáèí хîт áаéãууëаãäах үеä

Маíжуурыí ýäãýýр раéîíууä íь Өвºр Мîíãîëыí Хîрчèí аéìãèéí

íүүäýëчäèéí íутаã руу ãүí түрж îрсîí íутãèéí íýã áаéв. Харáèí

хîтыí íýр áîë “хонины дал” ãýсýí утãатаé “харб” ãýсýí ìîíãîë үãíýýс

ãараëтаé юì. Маíж хýëýýр “харá” áîë “ãараì” ãýсýí утãатаé үã юì.

XVI зууíы үеä Оéрäыí Гýрсýíз жаëаéр хуíтаéжèéí ууãаí

хºвãүүí Ашèхаéí ач хºвãүүí (Орîс суäарт “Аëтаí хааí” ãýж

аëäаршсаí) Шîëîé Уáаш хуíтаéжèéí íутãèéí хèë áарууí áурèаä,

Красíîярск хүрч áаéжýý.

1728 îíä Орîсыí засãèéí ãазар Маíж Чèí уëстаé хèë хязãаар

тîãтîîхäîî Байгаль далай хавийн монголчуудыã хýí ãýж íýрëýх

таëаар ìарãааä хýë заíшèë íýã туë хаëèìаãууä ãýж íýрëýжýý. Саíкт-

Петерáурã äахь Бурèаäыí тºëººëºãчèä үүíèéã ýсýрãүүцýхýä îрîсууä

“Братские мунгалы” ãýж íýрëýхýýр тîãтжýý. Эíý íýр áурèаäууä

тааëаãäаж, ХХ зууíä îрîс хýëíýý XVIII зууíä хýрýãëýж áаéсаí

“Братскèе ìуíãаëы” ãýäýã íь “бурят монголы” ãýж хувèраí явааíäаа

“буриад монголчууд” áîëсîí түүхтýé.

Якутчууäыí уãсаа ãараë îäîî хүртýë ìарãааíтаé áаéäаã авч

хýëíèé хувьä түрýã хýëтýíä хаìрууëäаã. Гýвч îрîсыí суäëаач

В.В.Раäëîвыí ìýäýýãýýр якут хэлний 1748 язгуур үгний 573 нь түрэг

гаралтай, 452 нь гарцаагүй монгол үг, 93 үг нь монгол-түрэг аль нь

тодорхойгүй холимог үг áаéäаã. Тýä ººрсäèéãºº “уриангхайсаха”

ãýж íýрëýäýã. 1632 îíîîс Якутскèéí шèвý áаéãууëаãäсаíаар Орîс

ãүрíèé áîäëîãîîр ìîíãîë үãсèéí хýрýãëýýã íь áаãасãаí, түрýã үãсèéí

хýрýãëýýã íь ººãшүүëýí 300 èëүү жèëèéí турш түрýã хýëтýí

áîëсãîсíыã ч үãүéсãýх арãаãүé. Якут буюу саха нар тїрэгжсэн

монгол уу, монголжсон тїрэг її гэдэг нь одоо ч бїрэн тодорхойгїй áаéíа.

XVI зууíы сүүë XVII зууíы ýхýýр Сèáèрьт ýхýëсýí îрîсууäыí

аíãèéí үсíèé хуäаëäаа, íутаã äýвсãýрèéí ºрãºжèëт íь ìîíãîëчууäыã

äýëхèéí аíãèéí үсíèé зах зýýëýýс шахаí ãарãаж, уëìаар ìîíãîëчууäыã

таваí хîшуу ìаëаас ººр îрëîãî ашèã îëîх áîëîìжãүé áîëãîж, хятаäыí

зах зýýë äýýр аíãèéí үсýýр äаíãаар íîёрхäîã áаéäаë устсаí áаéíа.

Сибирийн өмнөд хэсэгт 1689, 1727-1728, 1857, 1860, 1864 онд Хаант

Орос улсын хилийн шугамыг тогтоосноор олон мянган жил

їргэлжилсэн Төв Ази ба Умард Азийг дамнасан нїїдэлчдийн

нїїдлийг зогсоон зааглан хязгаарлажээ. Иíãýсíýýр Хүííүãèéí үеýýс

суурèí сîёë èрãýíшèëт уëс îрíууäаä захèраãäаж үзýýãүé ìîíãîë-түрýã

уãсааíы íүүäýëчèä суурèí уëс îрíууäаä хувааãäаí захèраãäаж ýхýëсýí

áаéíа.


51

II.2. МОНГОЛЫН НЭРТ ГАЗАРЗҮЙЧИД

II.2.1. Монголын анхны газарзїйч, соён гэгээрїїлэгч Ц.Цэвэгжав

Мîíãîëыí аíхíы хүíèé èх ýìч Ц.Сýржìяäаãèéí

тºрсºí ах Ц.Цэвэгжав дээд боловсрол эзэмшсэн

анхны газарзїйч áаéжýý. Цýрýíäîржèéí

Цýвýãжав 1893 îíä ОХУ-ыí Бурèаä БÍУ-ыí

Шèíýст ãýäýã ãазар ìаëчèí-хуäаëäаачèí

Д.Цýрýíäîржèéí ãýрт ìýíäýëжýý. Эцýã

Цýрýíäîрж ìаë ìаëëахыí зýрýãцýý îìуëь заãасíы

íаéìаа хèéäýã, äуу зîхèîäîã, îрчууëãа хèéäýã,

áүääèéí шашèí шүтäýã, ºíäºр áîëîвсрîëтîé хүí áаéв. Ц.Цýвýãжав

ãýрýýр áèчèã íîì сурч, хîжèì Мîсква хîтыí А.Шаíявскèéí íýрýìжèт

Их Сурãууëèéã тºãсжýý.

1918 îíä áурèаäыí тîì ëаì íарыí хаìт Бîãä Жавзаíäаìáа

хутаãтаä ìºрãºхººр èрсýí áаéв. Ар Мîíãîëä îрîсыí ìах áýëтãýëèéí

пүүсýíä îрчууëаãчèéí ажèë хèéж áаéãааä Íèéсëýë Хүрýýíä аíхíы

сурãууëèéã áаéãууëахаä áаãшаар ажèëëаж ýхýëсýí áаéíа. Тýр үеä

ìîíãîë, îрîс, ìаíж, аíãëè хýë áèчèãт сурãаäаã Гаäааä Хýрãèéí Яаìíы

Орчууëаãчèéí сурãууëьä áаãшèëж áаéх үеä Х.Чîéáаëсаí шавь íь

áаéв. Хîжèì ерºíхèé саéä П.Гýíäýíãèéí ãаäааä харèëцаатаé

хîëáîîтîé аëáаí áèчãүүäèéã îрчууëäаã áаéсаí áарèìт áаéäаã.

Т.Базарсаäыí äурсаìжаар 1927 онд Цэвэгжав анхны (одоогийн 1-р

дунд сургууль) дунд сургуульд захирлаар томилогдон èрж, тýр жèë

íь Герìаíаас èрсýí ëаáîратîрè, үзүүëýí таíèуëах тîíîã тºхººрºìж

сурãууëьä èрсíèéã Цýвýãжав áаãш тîíîãëîí уãсарч сурãаëтаíä

ашèãëаж ýхýëсýí áºãººä тýрýýр äýëхèéí áаéäаë, хèìè, фèзèкèéí

хèчýýë зааж áаéв.

Цýвýãжав Зүүí Сýëáý ãîëыí зүүí ýрýãт С.А.Кîзèíы (Бîãä

Хааíт Мîíãîë уëсыí үеä ìîíãîëчууäаä түëшíèé ìîä ууëíаас авах

зºвшººрëèéí áèчèã îëãîäîã áаéсаí îрîс хүí, хîжèì “ãîîжèí” ãýж

ìîíãîëчууä ìîä авах ýрхèéí áèчãèéã íýрëýх áîëжýý-Í.О) áарèуëсаí

ìîäîí áаéшèíä аìьäарч áаéжýý. Ч.Чèìèä “Маãеëëаí хааãуур ãарсаí

áý?” íîìäîî “Намын сургууулийн багш нараас хамгийн ахмад нь

Цэвэгжав багш байсан, бас хамгийн эрдэмтэй нь ч бас тэр хїн

байлаа. Тїмэн бодисын хичээл заадаг, .. Робинзон Крузо гэдэг

нэрийг анх Цэвэгжав багшаас сонссон .. ” ãýж äурссаí áаéäаã.

Ц.Цýвýãжав тýр үеä áîëîвсîí хүчèí äутìаã áаéсаí áîëîхîîр ЕБС-аас

ãаäíа Оюутíы сурãууëь, Цýрãèéí ерºíхèé сурãууëь, Баãа äарãыí

сурãууëьä ìºí äавхар áаãшèëж áаéжýý.


52

Тýр УБ хîтыí 1-р ЕБС-èéí захèрëыí ажëыã хîжèì íýртýé

ýрäýìтýí áîëсîí Б.Рèíчеíä хүëýýëãýж ºãººä 1937 îí хүртýë Íаìыí

Тºв сурãууëèéí áаãш, îрëîãч захèрëаар ажèëëасаí áаéíа. Тýíä

äýëхèéí áаéäаë, аìьтаíсуäëаë áа урãаìаëсуäëаëыí хèчýýë зааж áаéв.

Сурãаëтыí сурах áèчèã, үзүүëýí áаéäаããүé áаéсаí туë сураãчäыã

үзүүëýí áýëäýх ажèëä татаí îрууëäаã áаéсíаас, хîжìыí арäыí зураач

áîëсîí Ү.Яäаìсүрýí ураí áүтýýëèéí ãарааãаа áаãшèéíхаа үзүүëýíãýýс

ýхýëсýí ажýý. Түүíèé шавь íарыí äуíäаас îëîí аëäартаí тºрсºíººс

äурäваë зîхèîëч Д.Нацагдорж, Д.Намдаг, Д.Цэвэгмид, С.Сîäîв,

Ч.Паëааí, Д.Шаравíяìáуу, Т.Раãчаа, Б.Жарãаëсаéхаí, ãеîëîãèч

Ж.Дїгэрсїрэн, тºрèéí шаãíаëт Э.Шагдарсїрэн, арäыí зураач

Ү.Ядамсїрэн íар áîëíî.

Суäар áèчãèéí хүрýýëýíтýé хîëáîîтîé áаéж, зºвëºëтèéí

ìýрãýжèëтýí А.Д.Сèìукîв, С.Бîëьшакîвтîé хаìт хîшууäыí хуучèí

ãар зурãèéã ýìхëýí íýãтãýх, тîрëîж зурах, íутаã îрíы сîëèвцîë

тîäîрхîéëîх, Мîíãîë îрíы ãазрыí зураã зîхèîх ажèëä îрîëцîж

áаéсаí тухаé ãеîëîãèч ýрäýìтýí Ж.Дүãýрсүрýí äурссаí áаéäаã. Бас

Бîãä Хааíы Мүзеéí зºвëºхèéí үүрãèéã íýëýýä хýäýí жèë хавсраí

ãүéцýтãýж, үзìýрèéã áүртãýëжүүëýх,тºрºëжүүëýх, íèéтýä сîíèрхууëах

ажëыã зîхèîí áаéãууëж áаéв. Ц.Цýвýãжав îëîí íèéтýä зîрèуëж

Жаìсраíãèéí Цýвýýíтýé хаìтраí “Тэмїїжин” жїжиг áèчèж,

Уëèастаéä жүжèã íь тîãëîãäîж áаéсíыã акаäеìèч Б.Раãчаа äурссаí

áаéäаã. Мºí түүíèé “Авжаа удган” жїжгийн зохиол áèчсýí áарèìт

áаéäаã.

Ц.Цýвýãжав 1936 îíä аíхíы ãазарзүéí сурах áèчèã áèчèж

хýвëүүëсýí áîëîхыã Ж.Дүãýрсүрýí äурссаí áаéäаã. 1925 îíä

Р.Ч.Эíäрюсèéí уäèрäсаí Азèéí 3-р ýкспеäèцýä îрîëцсîí цººхºí

ìîíãîë хүíèéã íýã áаéж áîëîх áарèìт áаéäаã. Учèр íь тýр үеä Суäар

áèчãèéí хүрýýëýíä аíãëè хýë, паëеîíтîëîãèéí ìýäëýãтýé ìîíãîë хүí

Ц.Цýвýãжаваас ººр хүí áаéãааãүé юì. Тýр ýкспеäèцýä ажèëëаж áаéсаí

Дýìчèãîв ãýäýã хүíèé Суäар áèчãèéí хүрýýëýíãèéí захèраë

Ж.Цýвýýíä èëãýýсýí захèäаëä Цýвýãжав ãýсýí íýр ãарäаã íь үүíèéã

íîтëîх îëäîîä áаéãаа ãаíц áарèìт юì.

Газарзүéч Ц.Цýвýãжав ухаìсарт аìьäраëаа Мîíãîëыí

áîëîвсрîëä зîрèуëсаí áºãººä тºрººс түүíèé ãавъяаã үíýëýí

Хºäºëìºрèéí ãавъяаíы уëааí туãèéí îäîí, Арäыí Хувьсãаëыí 15

жèëèéí îéí хүíäýт ìеäаëь, аíãèéí áуу, вèктрîë зýрýã ýä зүéëсýýр

шаãíаãäаж áаéжýý.

Хараìсаëтаé íь ººрèéí шавь Х.Чîéáаëсаíãèéí уäèрäаí

явууëсаí хýëìýãäүүëýëтýä ºртºж 1937 îíы 9 сарыí 25-íä 44 íасаíäаа

цаазëаãäсаí áаéíа. 1966 îíä Ц.Цýвýãжавыí хýрãèéã цаãаатãажýý.


53

Ц.Цýвýãжавыí 4 хүүхäýýс отгон хїї Ц.Хасбаатар нь соёлын

гавъяат зїтгэлтэн, утга зохиол шїїмжлэгч, ууган хїї

Ц.Пунсагноров нь монголын анхны 5 эрдэмтний нэг, нэрт тїїхч áîëсîí юì. Ц.Пуíсаãíîрîвыí хүү П.Цîëìîí ºвºã ýцãèéíхýý

ìýрãýжëèéã ºвëºí Мîскваãèéí Их Сурãууëèéã ãеîìîрфîëîãèéí

чèãëýëýýр тºãсч, ãазарзүéч áîëсîí áºãººä 1979-1995 îíä ШУА-èéí

Газарзүé-Цýвäýãсуäëаëыí хүрýýëýíä ажèëëаж áаéв. Ц.Цэвэгжавын

ач хїї П.Цолмон 1994 îíä ЗХУ-ыí Ашхаáаä хîтîä Түркìеíèстаíы

Цºë суäëаëыí хүрýýëýíä “Монгол орны гандуу нутгийн цөлжилт”

сэдвээр газарзїйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан áаéíа.

II.2.2. Физик газарзїйч, академич Ш.Цэгмид

1922 îíä УБ хîтíîî тºржýý. 1947 îíä Мîскваãèéí

Уëсыí Их Сурãууëь тºãссºíèé äараа уã сурãууëьäаа

аспèраíтурт ýëсýí 1951 îíä “Хýíтèéí ууëархаã

îрíы фèзèк ãазарзүé тîäîрхîéëîëт áа ýртíèé

ìºстëºã” сýäвýýр äýä ýрäýìтíèé зýрýã хаìãааëсаí íь

монгол улсад эрдмийн зэрэг хамгаалсан тав дахь

эрдэмтэн áîëсîí юì. 1951 îíîîс ШУ-ны

Хїрээлэнгийн Газарзїйн тасгийг удирдах áîëсîí

áа 1961 îíä О.Íаìíаíäîрж áа áусаä ýрäýìтäèéí

хаìт ШУ-íы Акаäеìèéí уäèрëаãаä Газарзүéí хүрýýëýí áаéãууëах

хүсýëт áүхèé аëáаí áèчãèéã ºрãºí áарьсаí Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí

хүрýýëýíã үүсãýí саíаачëаãчèéí íýã áаéв. 1956 îíä МУИС-д

Газарзїйн тэнхим байгуулагдахад анхны эрхлэгчээр томилогдон,

ãазарзүéч ìýрãýжèëтýí áýëтãýхýä чухаë үүрýã ãүéцýтãýжýý.

1957 îíä äуíä сурãууëèéí 7-р аíãèä үзýх “Монголын физик

газарзїй” сурах бичиг туурвèсаí íь 6 уäаа äахèí хýвëýãäýж, 1984 онд

төрийн шагнал хїртсэн анхны сурах бичиг áîëсîí áаéíа. 1969 îíä

“БÍМАУ-ыí Фèзèк ãазарзүé” íýãýí сýäýвт áүтýýëèéã хаìтраí

туурвèсаí íь түүíèé ãîë îрãèë áүтýýë áîëжýý. Эíý áүтýýë 2005 îíä

ХХ зууíы шèëäýã зууíы ШУ-íы áүтýýëýýр шаëãарчýý.

Ш.Цýãìèä íь íîì, тîвхèìîë - 8, ý/ш-íèé ºãүүëýë – 30

áèчсýíýýс ãаäíа îрîс хýëíèé ìýäëýã, áèчãèéí чаäвар, îрчууëãыí ур

äүéãýýрýý ãазарзүéчäýýс èëт îíцãîéрîí яëãарч áаéв. 2004 îí хүртýë

Газарзүéí ухааíаар äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí áараã áүх ýрäýìтäèéí

зýрýã ãîрèëсîí автîреферат хурааíãуéã îрîс хýëíýý îрчууëсаí áуюу

îрчууëãыã íь хяíаí íаéрууëж зассаí юì.

Ш.Цýãìèä íь тºр,íèéãìèéí íýрт зүтãýëтýí áаéсаí áºãººä

Мîíãîë уëсыí Гаäааä Харèëцааã хºãжүүëýхýä чухаë үүрýã


54

ãүéцýтãýжýý. 1953 îíîîс îëîí íèéт, ýíх таéваí, үéëäвýрчíèé ýвëýëèéí

ãаäааä үéë ажèëëаãааíä èäýвхтýé îрîëцîж ýхýëсýí áаéíа. 1975-1987

îíä Мîíãîë-Япîíы Íèéãýìëýãèéí äарãа, ЮÍЕСКО-èéí Мîíãîëыí

кîìèссыí îрëîãч äарãыí аëáыã хашèж, ìîíãîë уëс, ìîíãîë хүíèé íýр

хүíäèéã îëîí уëсыí тавцаíä хүíäýтãүүëýх хýìжýýíä ажèëëаж èржýý.

Ш.Цýãìèä áаãш Орîсыí íýртýé зîхèîëч И.С.Турãеíев,

А.Í.Тîëстîé, Í.Острîвскèé, А.Í.Раäèшев íарыí “Эцýã хүүхäүүä”,

“Петр хаан”, “Муму”, “Болд хэрхэн хатаагдсан нь”, “Петерáүрãýýс

Мîсква îрîх заìä” шèëäýã рîìаíууäыã ìîíãîë хýëíýý хºрвүүëсýí íь

тýр үеèéíхýíèé шèрýýíèé íîì áîëж áаéëаа. Тýрýýр ураí зîхèîëыí

îрчууëãа хèéсýí туршëаãаар ìîíãîëыí ãазарзүéчäýýс îíцãîéрîí

яëãарäаã юì.

Ш.Цýãìèä, Б.Гуíãааäаш íарыí äýìжëýãтýéãýýр ãазарзүéч

О.Сүхáаатар, Г.Сîäíîìвааíчèã íар шèíýчèëсýí ãазарзүéí хèчýýëèéí

хºтºëáºрèéí хºтºëáºрèéí äаãуу 8-р аíãèä үзýх БÍМАУ-ыí ЭЗГЗ-í

хèчýýëèéí сурах áèчãèéã áèчсýí íь 1972-1998 îíä 8 уäаа хýвëýãäýж

хаìãèéí тîãтвîртîé сурах áèчãýýр шаëãарч áаéв.

1964 îíä ЗХУ-ыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí хүíäýт ãèшүүí

áîëжýý. 1962-1988 îíä Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí хүрýýëýíãèéí

захèраë, 1976-1988 îíä ШУА-ийн дэд ерөнхийлөгчèéí аëáыã хашèж

áаéв. 1988-2004 îíä Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí хүрýýëýíãèéí

зºвëºхººр ажèëëажýý. Ш.Цýãìèä íь шавь íартаа “Цэ багш”, “Номтой

номхон багш” хýìýýãäýí хүíäëýãäýж èрсýí ахìаä ýрäýìтýí юì.

II.2.3. Эдийн засгийн газарзїйч, академич Б.Гунгаадаш

1945 îíä Эрхүүãèéí Их сурãууëèéã тºãсч èрсýí

аíхíы ãазарзүéчäèéí íýã áаéсаí áа 1945-1950 îíä

1-р ЕБС-ä ãазарзүéí áаãшаар ажèëëажýý. 1950-1952

îíы хîîрîíä Мîскваä сууж, ìîíãîë хýëýýр

îрчууëаãäсаí шèíýýр хýвëýж áуé ЕБС-èéí сурах

áèчãèéí ерºíхèé реäактîрîîр хîёр жèë èëүү

ажèëëаж áаéх хуãацааíäаа О.Íаìíаíäîржèéí

îрчууëсаí “Дýëхèéí ýäèéí засãèéí Газарзүé”,”Оäîí

îрîí” шèíý сурах áèчãèéã Б.Гуíãааäаш хяíаí

íаéрууëсаí áаéäаã. Тýр гавъяат орчуулагч П.Чойжилыí îрчууëãыí

ажëыí анхны багш, зөвлөх áаéв.

1951 îíä УБДС-д Газарзїйн тэнхим байгуулагдахад анхны

эрхлэгчээр нь Б.Гунгаадаш тîìèëîãäîí 1955 îí хүртýë ажèëëаж,

ãазарзүéí áаãш ìýрãýжèëтýí áýëтãýх èх, äýýä сурãууëèéí сурãаëтаíä

аíхаарëаа хаíäууëсаí áаéíа. 1955-1959 îíä Мîскваãèéí Уëсыí Их

Сурãууëьä аспèраíтаар сураëцаí 1960 онд “БНМАУ-ын Хангайн


55

мужийн Эдийн засгийн газарзїйн тодорхойлолт” сýäвýýр äýä

ýрäýìтýíèé зýрýã хаìãааëжýý. 1963, 1986 îíä “БНМАУ-ын Эдийн

засгийн Газарзїй” (реäактîр М.Баяíтºр) íýãýí сýäýвт áүтýýë

туурвèсаí íь 1969, 1984 онд ЗХУ-д, 1971 онд Их Британид, 1970,

1986 онд Польшид îрчууëаãäаí хýвëýãäсýí íь ãаäааäаä хýвëýãäсýí

ìîíãîëыí аíхíы ýäèéí засãèéí ãазарзүéí áүтýýë áîëжýý. 1971 онд

Лîìîíîсîвыí íýрýìжèт Мîскваãèéí Их Сурãууëь äýýр “БНМАУ-ын

Эдийн засгийн Газарзїй” сýäýвт áүтýýëýýрýý шèíжëýх ухааíы

äîктîрыí зýрãèéã аìжèëттаé хаìãааëсаí áаéíа.

Тýрýýр 20 ãаруé íîì, íýãýí сýäýвт áүтýýë, 60 ãаруé суäаëãааíы

ºãүүëýë áèчèж, 15 íîì реäактîрëîж, 2 íîì îрчууëсаí áаéíа. Мîíãîë

уëсаä 30-ааä жèë ýäèéí засãèéí ìужëаëтыí суäаëãааã хèéсýí íýртýé

ýäèéí засãèéí ãазарзүéч áаéëаа. БÍМАУ-ыí íутаã äýвсãýрèéã ýäèéí

засãèéí хувьä ìужëах шèíжèëãýýíèé áүрýëäýхүүíä áаãтаí

ажèëëасíаар 1963 îíä БÍМАУ-ä ýäèéí засãèéí ãурваí ìуж, зурãааí

äýä ìужèéã тîãтîîí, хèë зааãèéã íь тîäîрхîéëсîí áаéíа. Түүíèé

саíаачèëãаар 1990 îí хүртýë 20-èîä жèë ажèëëаãсаäыí цаëèíãèéí

сүëжýýíä áүсèéí íýìýãäýë хýрýãëýж áаéсаí íь èхýвчëýí ãîвèéí

аëсëаãäсаí áүс íутаãт үéëчèëж áаéсíаас “ãîвèéí íýìýãäýë” ãýж

хºäºëìºр ýрхëýãсýäèéí äуíä аëäаршсаí юì.

1971 îíä “БÍМАУ-ыí ýäèéí засãèéí ãазарзүé” хèчýýëèéã áèе

äаасаí хèчýýë áîëãîí ЕБС-ä сурãаëтаíä îрууëах саíаëыã áîëîвсрууëж

äýýä ãазраар зºвшººрүүëýхýä акаä Ш.Цýãìèä, Б. Гуíãааäаш, ãавъяат

áаãш Б.Дîëãîрìаа íар áèечëýí îрîëцсîí юì. Үүíèé үр äүíä 1972

îíîîс шèíýчèëсýí сурãаëтыí тºëºвëºãººãººр 8-р аíãèä “БÍМАУ-ыí

ýäèéí засãèéí ãазарзүé” хèчýýë áèе äаасаí хèчýýë áîëж îрж ýхýëсýí

түүхтýé.

Б.Гуíãааäаш íь М.Баянтөр (1973), Э.Дунгаржид (1974),

Ж.Авхинсїх (1989), Л.Цэдэндамба (1989) íарыí ýрäýì

шèíжèëãýýíèé ажëыã уäèрäаí ýрäìèéí зýрýã хаìãааëууëжýý. Түүíèé

шавь М.Баяíтºр МУИС-ä äýýä áîëîвсрîëтîé ãазарзүéчèä түүíèé

äîтîр ЭЗГЗ-чäèéã áýëтãýх, èх äýýä, äуíä сурãууëьä Гаäааä îрíы áа

Мîíãîëыí ЭЗГЗ-í íîì, сурах áèчèã зîхèîí íèéтèéí хүртýýë áîëãîхîä

îí уäааí жèë хүчèí зүтãýж áуé áаãш, прîфессîр хүí. Тýрýýр

áаãштаéãаа хаìтраí “БÍМАУ-ыí Эäèéí засãèéí Тºв ìуж” УБ 1967,

“БÍМАУ-ыí хүí аìыí ãазарзүéí зарèì асууäëууä” зýрýã íýãýí сýäýвт

зîхèîëыã хаìтраí áèчсýíýýс ãаäíа түүíèé ãаäааä îрíууäаä

îрчууëаãäаí хýвëýãäсýí хîёр ч сурах áèчãèéí реäактîрîîр ажèëëасаí

юì. Мºí прîфессîр М.Баяíтºр íь Оíãè-Баéäраãèéí äýä ìужèéí

тýýвýр-ýäèéí засãèéí хýëхýýã тîîцîîëж ýíý äýä ìужèéí

тîäîрхîéëîëтыã áèчсýí áаéíа.


56

Б.Гуíãааäаш áаãшèéхаа тухаé МУИС-èéí зºвëºх áаãш,

прîфессîр М.Баяíтºр “... Мèíèé саíааíаас îäîî áîëтîë ãарäаããүé íýã

зүéë áîë “... Гаäааäыí ýрäýìтýä ìаíаé ìîíãîëчууäыã тèéì ч юìãүé,

èéì ч юìãүé уëс áаéсаí ãýж áèчèх èх äуртаé. Гýтýë бид чинь юм

юмтай л ард тїмэн шүү... “ãýäýã áаéв.

Жèшýýëýхýä îãт хîîсîí зýëүүä íутаã үүссýí хîт суурèí ãýýä ë

áèчсýí áаéíа. Үíýí хýрýã äýýрýý саéí суäëааä үзвýë тýр ãазар äýýр

чèíь аéë хуíар, сүì äуãаí ãýýä яìар íýã юì áаéж ë áаéсаí áаéãаа.

Үүíèéã саéí áîä!” ãýýä зºвëºж áèëýý. Ер íь монголдоо их хайртай

хїн байсан юì. Мîíãîëыí áîëîвсрîë, яëаíãуяа газарзїйн ухааны

хөгжилд їнэтэй хувь нэмэр оруулсан нэрт эрдэмтэн юì шүү äýý...”

ãýж 1994 îíä хүíäýтãýëтýéãýýр äурсаж áаéсаí юì.

1961 îíîîс ýхýëсýí Мîíãîë уëс (1991 îí хүртýë БÍМАУ)-ыí

íутаã äýвсãýрèéã ýäèéí засãèéí хувьä ìужëах äîктîр

П.М.Аëаìпèеваар тîëãîéëууëсаí ìîíãîë-зºвëºëтèéí хаìтарсаí

шèíжèëãýýíèé хýсãèéí áүрýëäýхүүíä ìîíãîëыí ãазарзүéчäýýс

Ш.Цýãìèä, Ш.Саíäаãäав, Т.Íîржìаа íарыí хаìт Б.Гуíãааäаш

îрîëцсîí áаéíа.

Баруун бїс Төв бїс Зїїн бїс УБ хот

2001 онд УИХ-аар батлагдсан Монгол улсын Эдийн засгийн бїсчлэл

Хангайн бїс

Бїсийн тулгуур төв

: Ховд, Улиастай

хот

Бїсийн тулгуур

төв : Эрдэнэт,

Хархорин хот


: Дархан, Зуунмод

хот


: Чойбалсан,

Өндөрхаан хот

Ба

ян

-Өл

ги

й а

йм

аг

Хо

вд

ай

ма

г

Ув

с а

йм

аг

Го

вь

-Ал

тай

ай

ма

г

За

вха

н а

йм

аг

Ба

ян

хон

го

р

Бу

лга

н а

йм

аг

Ар

хан

гай

ай

ма

г

Ор

хон

ай

ма

г

Өв

өр

хан

гай

ай

ма

г

Хө

всг

өл

ай

ма

г

До

рн

ого

вь

ай

ма

г

Өм

нө

го

вь

ай

ма

г

Ду

нд

го

вь

ай

ма

г

Тө

в а

йм

аг

Да

рхан

- У

ул

ай

ма

г

Сэл

энгэ

ай

ма

г

До

рн

од а

йм

аг

Хэн

ти

й а

йм

аг

Сї

хба

ата

р

ай

ма

г

Бїдїївч 7.


57

Өрнөд муж Төв муж Дорнод муж

Ер

өө

-Ту

ул

ын

дэд

муж

Он

ги

-Бай

др

аги

йн

дэд

муж

Ха

нгай

-Хө

всгөл

ий

н д

эд м

уж

За

вха

н-Б

игэр

ий

н д

эд м

уж

Ув

с-Х

ов

ды

н д

эд м

уж

Го

ви

йн

дэд

му

ж

Ба

ян

-Өл

ги

й а

йм

аг

Ду

нд

го

вь

ай

ма

г

До

рн

ого

вь

ай

ма

г

Хо

вд

ай

ма

г

До

рн

од а

йм

аг

Өм

нө

го

вь

ай

ма

г

Сэлэнгэ аймаг

УБ-ын аж

їйлдвэрийн

зангилаа

Хэн

ти

й а

йм

аг

Сї

хба

ата

р а

йм

аг

Төв аймаг

Чойбалсангийн

аж їйлдвэрийн

зангилаа

Ув

с а

йм

аг

Ба

ян

хон

го

р а

йм

аг

Өв

өр

хан

гай

ай

ма

г

Го

вь

-Ал

тай

ай

ма

г

За

вха

н а

йм

аг

Дарханы аж


зангилаа

Архангай аймаг

Булган аймаг

Хөвсгөл аймаг

Эрдэнэтийн аж


зангилаа

Эдийн засгийн мужлалт Бїдїївч 8.


58

Түүíèé уäèрäаí хаìãааëууëсаí Л.Цýäýíäаìáа зах зýýëèéí ýäèéí

засãèéí íºхцºëä ýäèéí засãèéí áүсчëýëèéí асууäëыã үрãýëжëүүëýí

суäаëж, áүсчèëсýí хºãжëèéí асууäëаар ýрäýìтýä суäëаачäыí áаãèéã

ахëаí 2001 îíä УИХ-аар “Мîíãîë уëсыí áүсчèëсýí хºãжëèéí үзýë

áарèìтëаë”-ыã áатëууëсаí áаéíа (Бүäүүвч 8). Дîктîр Л.Цэдэндамба

2008 îíä “ШУ-ны гавъяат ажилтан” цîëîîр шаãíаãäсаí анхны

эдийн засгийн газарзїйч áîëжýý.

Б.Гуíãааäашèéí îрîëцîж, хаìтраí áîëîвсрууëаëцсаí ãурваí

шатëаëтаé ýäèéí засãèéí ìужëаëт îäîî ч ач хîëáîãäëîî аëäааãүé áа

2001 îíä áатëаãäсаí “Мîíãîë уëсыí áүсчèëсýí хºãжëèéí үзýë

áарèìтëаë”-ыí үíäсýí аãууëãа, ýäèéí засãèéí áүсчëýë íь тýр үеä

áîëîвсрууëсаí äýä ìужууä äýýр туëãуурëасаí áаéäаã (Бүäүүвч 7,8).

II.2.4. Нэрт газарзїйч, соён гэгээрїїлэгч О.Намнандорж

Мîíãîëыí ãазарзүéчäýýс туурвèсаí áүтýýë, íýýсýí

îëäвîрîîрîî дэлхийд данстай эрдэмтэн, соён

гэгээрїїлэгч бол О.Намнандорж áèëýý. Мîíãîëыí

аíхíы 18 сýхýýтíèé íýã юì.

Тýр 1952 онд Гýãýýрëèéí яаìíы хүсýëтýýр

ЕБС-èéí 10-р аíãèä үзýх “Одон орон” (11хх), 9-р

аíãèä үзýх “Гадаад орнуудын эдийн засгийн

газарзїй” (24 хх) сурах áèчãèéã îрîс хýëíýýс

ìîíãîë хýëíýý îрчууëсаí íь ìîíãîëыí ЕБС-èéí

áаãш, сураãчäыã сурах áèчèãтýé áîëãîж, цааш ýíý хîёр хèчýýëèéí

îëîí сурах áèчèã ãарах үíäýс суурь áîëсîí юì.

1967 онд хýвëүүëсýí “Монгол орны газарзїйн гайхам

сонин” íîì áîë ºвºрìºц ураí яруу үã хýëëýãтýé, ìîíãîë îрíы

áаéãаëèéí үзýсãýëýíт саéхíыã сîíèрхîãч хýí áүхíèé шèрýýíèé íîì

áîëсîí ãаéхаìшèãт áүтýýë áîëсîí юì.

1962 онд хýвëýãäсýí “Гайхамшигт тоо” íîì íь монголчууд

67 оронтой тоог хэрэглэн, тîîã îрíîîр íь тус áүр íýр ºãч íýрëýж

áаéсíыã ãарãасаí таíèí ìýäýхүéí чухаë íîì áîëсîí юì.

Тýрýýр түүх, паëеîíтîëîãè, ãеîëîãè, археîëîãèéí саëáарт

Мîíãîëä тºäèéãүé äýëхèéä хîвîр чухаëä тîîцîãäîх хýä хýäýí

тîìîîхîí îëäвîрыã îëж èëрүүëсíèéã äурäваë :

- 1953 онд Дýëãýр ìºрíèé хºвººíººс Мөнх хааны гэрэлт хөшөө

- 1952 онд Ховдын Гурван Цэнхэрийн агуйг хадны сїг зургийн

хамт

- Íаëаéхыí îéрîëцîîх Түрýãèéí ìýрãýí саéä Тîíъюкукèéí

áуëшíаас хазаар хуäарãаíы аëтаí тîвруу 32 шèрхýã


59

- Архаíãаéí Хашаатаас Хүííүãèéí үеèéí тарèаíы тîì ваар

- Íîёí Бîãä, Аж Бîãä I,II, Маíëаé, Туãаëыí áүëýýí сîëèр áîëîí

áусаä сîëèрууä

- Аварãа тîì 130 кã цуë хаш чуëуу, асар тîì áîëîр

- Тарáîзавр аварãа ìахчèí үëýã ãүрвýëèéí хîёр ш хýëхýý ясаí áèе

Мîíãîë îрîí äýëхèéí хýìжýýíä сîëèрыí îëäвîрîîр áаяëаã îрîí

áîëсîí íь О.Íаìíаíäîржèéí хаéãууë суäаëãаатаé хîëáîîтîé. 1958 îíä

хýвëүүëсýí “Монголд унасан солир” áүтýýë íь 1980 онд АНУ-д,

1957 îíä хýвëýãäсýí “БНМАУ-ын дархан газар ба цаазтай ховор

амьтад” íîì íь 1970 онд АНУ-д хэвлэгдсэн íь Мîíãîëыí áаéãаëèéí

ухааíы саëáараас АÍУ-ä аíãëè хýëýýр хýвëýãäсýí аíхíы ýрäýì

шèíжèëãýýíèé áүтýýëүүä áаéв.

Түүíèé áèчсýí “Монголын эрийн гурван наадам” íîì

1966 онд орос, франц хэлээр, “Монголын спорт“ íîì íь 1971 онд

орос, франц хэлээр хэвлэгдсэн áаéíа.

Мîíãîë îрîíä áаéãаëь, түүх-сîёëыí аяëаë жууëчëаë хºãжèх

үíäсèéã тавèëцсаí хүíèé íýã íь О.Íаìíаíäîрж áºãººä 1981 îíä

áèчèж хýвëүүëсýí “Жуулчдын замнал, їзэх зїйлсийн тайлбар”

áүтýýë íь аялал жуулчлалын газарзїйн эхлэлийг тавьжээ.

Мîíãîë îрíы рашааí суäëаëä тîì хувь íýìýр îрууëж 1966

онд Ш.Цýрýí, Ө.Íяìäîрж íарыí хаìт 29 хх “БНМАУ-ын рашаан”

íýãýí сýäýвт áүтýýë туурвèсаí íь îрãèë áүтýýë íь áîëсîí юì.

Баéãаëь хаìãааëах таëаар хèéсýí ажëууä íь Мîíãîëä тусãаé

хаìãааëаëттаé ãазар íутãèéí сүëжýý áүрýëäýх үíäсèéã тавьжýý.

Íýвтýрхèé тîëь, íýр тîìъёî суäëаëä îрууëсаí түүíèé

тîìîîхîí áүтýýë íь Д.Дансрантай хамтарсан “Газарзїйн нэр

томъёоны орос-монгол толь” /10000 үãтýé 19хх/ УБ 1986,

Чой.Лувсанжав, Б.Доржсїрэнтэй хамтарсан ”Одзїйн нэр

томъёоны орос-англи-монгол толь”/10000 үãтýé 10 хх/ УБ 1988 ,

áусаä зîхèîãчèäтîé хаìтарсаí “БÍМАУ-ыí Хүүхýä-Заëуучууäыí

íýвтýрхèé тîëь - I áîть” УБ 1983 áîëîх юì.

О.Íаìíаíäîрж 1900-1989 îíы хîîрîíä 90 íасëахäаа 86 íîì

туурвèж, хîёр íîì îрчууëж, 2000 èëүү ºãүүëëýã áèчèж, îëîí зууí

түүх, сîёë, археîëîãè, паëеîíтîëîãèéí îëäвîр èëрүүëсýí юì. Түүíèé

хýвëүүëж аìжааãүé áүтýýëүүä íь íас áарсаíаас íь хîéш хаìтраí

зүтãýãч íºхºä áîëîí үр хүүхäүүäèéí зүтãýëýýр 10-аар íýìýãäýýä áаéíа.

Яëаíãуяа ууãаí îхèí Í.Дýíсìааãèéí хèчýýë зүтãýëýýр 2000 îíîîс

хîéш хýвëýãäýýшүé áаéсаí áүтýýëүүä íь хýвëýãäýж, áүтýýëèéí íь

ýìхýтãýë 6 áîтèîр түүвýрëýãäýí хýвëýãäсýí юì.

Түүíèé 1960 îíä áèчсýí ”Монголын сайхан орон” ºãүүëëýýр

Мîíãîë Кèíî Үéëäвýр Герìаíы Дефа стуäèтýé хаìтраí анхны


60

баримтат өнгөт киноã 1968 îíä кèíî íаéрууëаãч СТА Б.Дашäîрж,

îператîр УГЗ Б.Дýìáýрýë, Гуíтер Íаувîëьä, хºãжìèéí зîхèîëч

О.Чîéäîã íар áүтýýжýý.

Мºí тýрýýр ”Ноён Сэврэйн уулс” áарèìтат кèíî зîхèîë 1983

îíä áèчсýíèéã íь кèíî íаéрууëаãч УГЗ Д.Хèшèãт, Кèíî зураãëаач

Л.Ихáаяр, хºãжìèéí зîхèîëч Г.Аëтаíхуяã íар 1985 îíä “Өìíèéí

цýíхýр ãîвèîр” хýìýýх хîёр áүëýã теëевèзèéí áарèìтат кèíî хèéсýí íь

1985 оны “Оны шилдэг баримтат кино”-îîр шаëãарчýý.

Зºвëºëт Орîс уëсыí Леíèíãраä хîтîä 1926 îíä сурч áаéхäаа Еíеé

Евãеíèé Евãеíьевèчèéí íаéрууëсаí “Туéëыí Туяа” кèíîíä áººãèéí

äүрä тîãëîсîí íь кинонд тоглосон анхны монгол хїн áîëж áаéв.

Íýрт ýрäýìтýí О.Íаìíаíäîржèéã хаìтраí ажèëëаãсаä, шавь

íар íь хүíäýтãýí “На багш” хýìýýí авãаéëаí äууäаж заíшжýý.

II.2.5. Монголын Газарзїйн Нийгэмлэгийг санаачлагч,

геоморфологич, доктор С.Жигж

1972 îíä “Мîíãîëыí Хýíтèéí ууëархаã îрíы

ãеîìîрфîëîãè” сýäвýýр äýä ýрäýìтíèé, 1990 îíä

“БÍМАУ-ыí áаéãаëьä үзүүëýх аж ахуéí íºëººëëèéí

íутаã äýвсãýрèéí îíцëîã, áаéãаëь ашèãëаëтыí үр

ашèãтаé сèстеìèéí үíäýсëýë” сýäвýýр ШУ-íы

äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí. 1988-1994 îíä Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí

хүрýýëýíãèéí захèрëаар ажèëëаж áаéх хуãацааíäаа 1990 îíä тýрýýр

Мîíãîëыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéã саíаачëаí áаéãууëсаí түүхтýé.

Тýрýýр Монголын Газарзїйн Нийгэмлэгийн анхны ерөнхийлөгч

áºãººä, тус íèéãýìëýãèéã 1994 îí хүртýë уäèрäсаí юì. С.Жèãж

ãазарзүéí хүрýýëýí, ãазарзүéí íèéãýìëýãèéã уäèрäаж áаéх хуãацааíä

аíх уäаа Барууíы ýрäýìтýä суäëаачèäтаé, яëаíãуяа Барууí Еврîптîé

ìîíãîëыí ãазарзүéчèä хîëáîî тîãтîîж суäаëãаа шèíжèëãýýíèé

хаìтыí ажèëëаãааíы ýхëýë тавèãäсаí юì.


61

II.2.6. Нуур судлаач доктор Ж.Цэрэнсодном

Ж.Цýрýíсîäíîì Буëãаí аéìãèéí Тýшèã (хуучèí

Хаíтаé) суìаíä тºржýý. 17 íîì áүтýýë äаíãаараа

áуюу хаìтраí туурвèсíаас ãаäíа, 96 ºãүүëýë

хýвëүүëж, 22 íîì реäактîрëîсîí áаéíа.

МУИС-ä îюутаí áаéхаасаа БÍМАУ-БÍХАУ-

ыí хèëèéã íарèéвчëаí ãазар äýýр íь тîãтîîх ажèëä

îрîëцîж явжýý. Түүíèé Ц.Суãар áа áусаä íуур суäëаачèäтаé хаìтраí

áүтýýсýí “Палеолимнологии Монголии” áүтýýë 1994 оны ОХУ-ын

Газарзїйн Нийгэмлэгийн шилдэг бїтээлýýр шаëãарч áаéв. Тýр

Мîíãîë îрíы íуурыí èж áүрýí катîëîãèéã аíх уäаа туурвèжýý.

МУИС-èéí ãазарзүéí саëáарыí аíхíы тºãсºãч түүíèé Газарзүéí

ухааíä îрууëсаí хувь íýìрèéã íь Мîíãîë уëсыí тºр засаã үíýëж 2006

онд “Монгол улсын шинжлэх ухааны гавъяат ажилтан” цол

хїртээжээ. Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí хүрýýýíãèéí ажèëтíууä áîëîí

ìîíãîëыí ãазарзүéчèä түүíèéã хүíäëýí “Цэ-со багш” хýìýýí

авãаéëаí äууääаã áаéв.

II.3.6.Буриад Монголын газарзїйч Цэвэгийн Гомбожав (Цыбиков)

Ц.Гîìáîжав (îрîс íýр íь Цыáèкîв) - аяëаãч, суäëаач

Хааíт Орîсыí Өвºр Баéãаëь ìужèéí Урä-Аãа-ä

1873 îíы 4-р сарыí 20-íä тºрсºí. 1930 îíы 9 сарыí

20-íä 57 íасаíäаа ЗХУ-ыí Бурèаä Мîíãîëыí БÍУ-

ыí Аãèíск-ä íас áаржýý. Бурèаä ìîíãîë үíäýстýí.

Орîсыí Тºвä суäëаач, áүääèéí шашèí суäëаач,

уãсаатаíзүéч, ãýрýëзураãчèí, уëстºрч, áаãш

ìýрãýжèëтýé. 1899-1902 онд Төвдөөр аялсан

оросын харъяат буриад монгол судлаач, аялагч. Íèéãìèéí аíтрîëпîëîãè, уãсаатаíзүé, áүääèéí шашèí

суäëаëаар ìýрãýшсýí, 1917 îíîîс Мîíãîë áа Сèáèрь чухаë сîёí

ãýãýýрүүëýãч, уëстºрч áîëсîí. Ц.Гîìáîжав Лхас áîëîí Тºвäèéí аíхíы

ãýрýë зурãèéã авсаí хүíèé íýã юì. Тухаéí цаã үеèéíхýý Тºвäèéí

түүхèéí шèëäýã ýх сурваëж áîëäîã îëîí ìýäýý ìатерèаëыã áаãтаасаí

түүíèé аяëëыí таëаар áèчсýí “Монгол Төвдөөр зорчсон тэмдэглэл”

ном нь 1919, 1981, 1991 онд хятад, чех, англи, франц, монгол,

польш хэлээр орчуулагдсан нь Төвдийн тухай чухал лавлах эх

сурвалж болж байдаг.

Бага нас. Баãыí íýр íь Мîíтуев. Өвºр Баéãаëèéí Аãèéí

Бурèаäаä Бүääèéí шашèíт ãýр áүëä тºрсºí. Эртíýýс тîãтсîí

уëаìжëаëаар Íîхîé Хºвäºт îвãèéí Хºвäºт аéìãèéí Хîрь Бурèаäаä


62

түүíèé ãýр áүë хаìаарíа.Эцýã Цýвýã Мîíтуев áîë Мîíãîë, Тºвä хýë áа

áèчãèéí хýë ýзýìшсýí áºãººä хааíы тºëººíèé хүí áîëîí îрîí

íутãаасаа сîíãîãäсîí хүí áаéв. Эцãèéí íь ãîë зîрèëãî Гîìáîжав

хүүãýý Бүääèéí сүì хèéäýä сураëцууëахаар явууëах áаéсаí áîëîвч

Орîст үíýí аëäарт шашíы сүìèéí сурãууëьä явууëж, хîжèì íь Чèт

хîтыí ãèìíазèéã аìжèëттаé îíц тºãсчýý. Гèìíазаа үëãýр жèшýýë

тºãссºíººр тýр Кîрфèéí тýтãýëãýýр èх сурãууëьä сураëцах ýрх îëж

авчýý. Тýр үеä түүíèé ухаìсар, îé ухааíä аíаãаахыí ýìч áîëîх саíаа

суусаí áаéíа.

1890-ýýä îíы äуíäуур ãýхýä тýр аíаãаахыí чèãëýëýýр

Тîìскèéí èх сурãууëьä сурч áаéв. Ц.Гîìáîжав тýíä áаéхäаа Саíкт-

Петерáүрãèéí èх сурãууëьä Азèéí асууäëаар суäаëãаа хèéж сурахыã

саíаë áîëãîсîí Петр Баäìаевтаé ууëзаëäсаí áаéíа. Эíý шèíý

суäаëãааíы ажèëäаа áýëäýí íýëýýä хуãацааíä Цýвýã Их Хүрýýí äахь

Баäìаевыí áурèаä сурãууëьä ìîíãîë, ìаíж, хятаä хýë суäаëжýý. 1895

îíä Саíкт-Петерáүрãèéí èх сурãууëèéí Дîрíî äахèíы факуëьтетаä

Петр Баäìаевыí áатëаìжаар ýëсýí îржýý. Дараа íь áүääèзìýýс үíýí

аëäартíы хрèстîс шашèí руу үзýë áîäëîî ººрчëºхèéã Баäìаев

шаарäсаíы уëìаас Баäìаевыí èтãýë äýìжëýãèéã аëäжýý. Тýр тºрсºí

íутãаасаа саíхүүãèéí ýх үүсвýр îëж үрãýëжëүүëýí сураëцаж 1899 îíä

îíц äүíтýé èх сурãууëèа тºãссºí áаéíа.

Төвд рїї хийсэн аялал. Уäаëãүé сурãууëèа тºãссºíèé äараа

Орîсыí ШУАкаäеìèéí äааëãавраар Тºвäèéã суäëахаар Орîсîîс

Тºвäèéí Лхас руу Мîíãîëîîр äаéраí áурèаä,хаëèìаã ìºрãºëчèäèéí

áүëýãт áаãтаж îрж явсаí áаéíа. Тýр Брèтаíèéí аяëаãчäыí туршëаãыã

ашèãëаí тýìäýãëýë, ãýрýë зурãèéí хýрýãсëýý íууж аяëсаí юì. Түүíèé

аяëаë 1899 îíä ýхýëж 1902 îíä äуссаí áаéíа. Үíýíäýý Тºвäºä Лхасыí

îрчèìä Цýвýã 1900-1901 îíä 888 хîíîã áаéжýý. Тýíä áаéхäаа íууцаар

200 ãаруé ãýрýëзураã авчýý. Бусаä ìºрãºëчèäтýé íýãýí аäèë Увш

Íîрзуíîв ãýäýã хаëèìаã áèе äааí ãýрýë зураã авсаí юì. Цýвýã 8 сарä,

Увш Íîрзуíîв 1900 îíы сүүëýýр Лхаст èрцãýýсýí áаéíа. Хîжèì

Íîрзуíîвыã Үíäýсíèé Газарзүéí Íèéãýìëýãèéíхýí Hallmark ãýж

íýрëýí äууääаã áîëсîí áаéíа. Уã сýтãүүëèéí түүхèéã îäîî áүх хүí

ìýäýх áîëжýý. Бèäíèé ìýäýх áîëсîí Íîрзуíîв Ц.Гîìáîжавыí

зурãууäыã 1905 îíы 1-р сараас сýтãүүëä хýä хýäýí áүтýí íүүрýýр

ãарãаж ýхýëсýí юì. Гýрýë зурãууä íь текстãүéãýýр үíäсýí ýхýýрýý цаã

хîжèí сýтãүүëä хýвëýãäсýí íь èх аìжèëтаä хүрч íýрä ãарчýý.

Ц.Гîìáîжав áас Даëаé ëаìä аëáаí ёсîîр áарааëхаж áаéжýý.

1904 îíä Тºвä рүү хèéсýí Брèтаíèéí аяí äаéíаас зуãтаж хýсýã

хуãацааíä Мîíãîëыí Өрãºº хîтíîî îршèí суух үеäýý Гîìáîжавыí

Цýвýãýýр хýëìýрчëүүëýí Орîсыí тºëººíèé хүìүүстýé ууëзаж


63

ярèëцсаí áаéíа. Даëаé ëаì áас Орîсыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí

Тºвäèéí асууäëаарх Ц.Гîìáîжав, Íîрзуíîв íарыí ãýрýëзурãèéã

áаяртаéãаар хүëýýí авсаí áаéíа.

Аяëаëаасаа хîéш Октяáрèéí хувьсãаë хүртýë хуãацааíä

Ц.Гîìáîжав áаãшèëж áаéв. Тýр аяëаëыí ìатерèаëаа хýвëýëä áýëтãýж,

áас Бîãä Зîíхîвыí “Ламрим Ченмо буюу Бодь мөрийн зэрэг”

áүтýýëèéí ýхíèé хîёр äýвтýрèéã îрîс хýëíýý îрчууëсаí. Мºí тýрýýр

Вëаäèвîстîкыí Их Сурãууëьä тºвä хýë зааж áаéëаа.

1917 îíы хувьсãаëыí äараа, тýр Уëааí-Үäýä èрж Бурèаäыí

автîíîìèéã áèé áîëãîхîä èх үүрýã ãүéцýтãýсýí юì. Уëааí-Үä äýх

шèíý Бурèаäыí Хýë, Зîхèîë, Түүхèéí Хүрýýëýíãèéí үүсãýí

áаéãууëаãчäыí íýã, хаìãèéí аëäартаé ãèшүүí íь áаéв. Мºí тýрýýр

Эрхүүãèéí Их Сурãууëèéí прîфессîр áаéж, ìîíãîë сîёë, хýë

зîхèîëыí хîëáîãäîëтîé ºãүүëýë îëíыã áèчсýí хүí юì. 1919 îíä

"Мîíãîë,Тºвäººр зîрчсîí тýìäýãëýë"-ýý Саíкт-Петерáурãт хýвëүүëжýý.

Оäîîãîîр ýíý íîì аíãëè, ìîíãîë, пîëьш, фраíц, хятаä, чех хýëýýр

îрчууëаãäаí ãарчýý.

1927 îíä Бурèаä Мîíãîëыí Суäар áèчãèéí хүрýýëýíãèéí

ýрäýìтýí íарèéí áèчãèéí äарãа, прîфессîр Цýвýãèéí Гîìáîжав íь

Уëааíáаатарт аéëчèëж áаéсíаас үзýхýä Ц.Гîìáîжав íь ìîíãîë уëстаé

ажèë тºрëèéí, яëаíãуяа суäаëãаа шèíжèëãýýíèé таëаар хîëáîîтîé

ажèëëаж áаéсаí áурèаäыí îëîí сýхýýтíèé íýã áîëж áаéíа. Мºí ýíý

хүíèé Мîíãîëыí Суäар áèчãèéí хүрýýëýíтýé харèëцаж áаéсаí “1928

îíы 1-р сарыí 27. Дýýä-Үä №118” ãýсýí захèа Мîíãîë уëсыí тºв

архèвт хаäãаëаãäаж áаéäаã юì.

II.3. ДОРНО ДАХИНЫ УЛСУУДЫН ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ

II.3.1. Японы газарзїй

Дуíäаä зууíыã хүртýë Япîí äýëхèéí түүхèéí ãаäíа áаéж, ãазарзүéã

суäëах чèãëýë íь хîёр урсãаëтаé áаéсаí. Íýãäүãýýр 1868 îíä Меéäзèéí

шèíýчëýëýýр Япîíä îрчèí ãазарзүéí үеèéí ãазарзүéí ìýäëýãèéã

түãýýв, хîёрäуãаарт îëîí íèéтèéí äуíä ãазарзүéí сîíèрхîë áèé áîëîв.

1869 äýëхèéí уëсууäыí тухаé яараëтаé ìýäýх хýрýãтýéã

ìýäýрч еврîпыí ãазарзүéã ýìхýтãýсýí ãазарзүéí аíхíы íîìыã зîхèîãч

Юкèтè Фукуäзава япîíы ãазарзүéí уëаìжëаëыã хаìтатãаí харууëжýý.

Эíý íîì япîíчууäаä ãîéä èх íºëººëж 20 íас хүрсýí хýí áүхýí хºãжèí

äýвжèхýä ãазарзүéí ìýäëýã чухаë áîëсîí учèр 1879 онд Токиогийн

газарзїйн нийгэмлэг байгуулагдсан нь Ази дорно дахины

орнуудын анхны газарзїйн нийгэмлэг болсон юм.

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD-%D2%AE%D0%B4&action=edit&redlink=1

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D0%B2%D0%B4

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B8_%D1%85%D1%8D%D0%BB

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D1%85%D1%8D%D0%BB

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88_%D1%85%D1%8D%D0%BB

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86_%D1%85%D1%8D%D0%BB

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%8F%D1%82%D0%B0%D0%B4_%D1%85%D1%8D%D0%BB

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A7%D0%B5%D1%85_%D1%85%D1%8D%D0%BB&action=edit&redlink=1


64

Газарзүéã èх сурãууëьä заах áîëсíîîс ãаäíа хүí áаéãаëèéí

харèëцааã суäëах áîëсîí íь тîсãîí суурèíãèéí хүí аìыí ãазар

ашèãëахтаé хîëáîãäîí ãарч èржýý. Тîкèîãèéí ýзýí хааíы èх сурãууëьä

Буíäзèрî Кîтî ãеîëîãèéí факуëьтетèéí суурèéã тавьж, үүíäýý

ãазарзүéã áаãтаасаí áаéв. Тýр Герìаíы Мюíхеí, Леéпцèãт ãеîëîãèéí

чèãëýëýýр сураëцаж èрýýä Тîкèîãèéí èх сурãууëьäаа ãазарзүéí ëекц

уíшèх áîëсîí. Мºí тýр ãерìаíы ãеîëîãè, ãазарзүéã суäаëж, аíхíы

ãазарзүéí сурах áèчãèéã япîíä зîхèîí хýвëүүëжýý.

1907 îíä ãазарзүéí ýрäýìтýí áаãш ãýäýã цîëыã япîíä

áатаëжýý. II äаéí äуустаë япîíä ãазарзүé ýрчèìтýé хºãжèж áаéсаí

áºãººä äаéíы äараа ýхýíäýý уíаëтаä îрж áаéсíаа ýäèéí засãèéí

сýрãýëтèéã äаãаí 50-èаä îíîîс сýрãýí хºãжсºí юì. 1945 îíä яëãаатаé

ìасштаáтаé ãазрыí зураã ýìхýтãýх, тºрºë áүрèéí зураãзүéí ажèë

ãүéцýтãýх áîëîвсрууëах “Газарзүéí тîвчîî”-ã áаéãууëсаí. Япîíä

Бèрукава ХАА, Оãасарава îрîí суäëаëаар, Акèра Ватаíаáý áүс

íутãèéí ãазарзүéã хºãжүүëýхýä ãîë хувь íýìýр îрууëсаí áаéíа.

1914 îíä Дýëхèé суäëаëыí аíãëè-япîí тîëь áèчèãèéã

Тîкèîãèéí Газарзүéí Íèéãýìëýãýýс хýвëýí ãарãасаí áаéíа.

1980 îíä тус íèéãýìëýã Оëîí уëсыí

Газарзүéí Хураëäааíыã зîхèîí áаéãууëсаí áаéíа.

Тîкèîãèéí Газарзүéí íèéãýìëýãýýс уëèраë тутìыí

“Газарзүéí Сýтãүүë”-èéã ýрхëýí ãарãаäаã.

Тус íèéãýìëýã ãазархºäëºë-ãаëт ууëшèë,

ãеîëîãè-ýрäýссуäëаë, ãазарзүé, хатуу áèеèéí

ãеîфèзèк, цаã уур-уур аìьсãаë суäëаë, íуур áа

äаëаé суäëаë зýрýã äýëхèé суäëаëыí саëáарт түëхүү

суäаëãаа шèíжèëãýýíèé ажëыã явууëäаã áаéíа.

II.3.2. Месопотам ба Египетийн газарзїйн мэдлэг

Шуìерүүä ìатеìатèк áа îäîí îрîí зураãзүéí үíäсèéã áаãтаасаí

шèíжëýх ухааíы аíхíы аíãèëëыã хèéсýí.

Месîпîтаìаас хаäãаëаãäаí үëäсýí зураãíууäаас хаìãèéí

ýртíèéх íь Íузè хîтыã ìаëтах үеä îëäсîí “äýëхèéí ãазрыí зураã”

áîëîх шавар хүсíýãтèéí äүрсëýëүүä íь МЭӨ III-II ìяí жèëèéí ºìíº

áүтýýãäжýý. Бүх äýëхèé Месîпîтаìаар хязãаарëаãäаж áаéсаí íь ãазрыí

зураãт Тèãр áа Евфрат ìºрºí, хүрýýëсýí ууëсууä áа хýä хýäýí хүí аìыí

суурèíã тýìäýãëýжýý. Хүсíýãтèéí äîîä хýсãèéí áарууí áа зүүí таëä

шуìерèéí îрчëîíãèéí таë (áарууí áа зүүí зүã)-ууäыã тîäîîр

тýìäýãëýсýí áаéíа .


65

Дýëхèéí ãазрыí зурãууä Шèíý Вавèëîíы (хаëäеéí) шавар

хүсíýãтүүäýä íýã áус таараëääаã (МЭӨ IY зууí áа түүíýýс хîжуу).

Месîпîтаìыí захаар хязãаарëаãäсаí ерäèéí äýëхèéã ýíý ãазрыí

зураãт тîéрîã хýëáýрýýр äүрсëýí Урарту, Ашшур, Дерè, Хаááаí зýрýã

хýä хýäýí хîтууäыã тýìäýãëýсýí áаéäаã. Дýëхèéí тºвä Вавèëîí îршèж

áаéв. Тîéрîã ертºíц áүх таëаараа Гашууí усаар хүрýýëýãäсýí, хуураé

ãазар (араëууä) íь 7 хýсãýýс áүтýж áаéв.

Вавèëîíчууä сарíы хèртýëтèéã урьäчèëаí хýëж чаääаã áаéв.

Чухаì яã Вавèëîíä аíхíы тýíãýрèéí (îãтîрãуéí) зурãèéã хèéсýí áаéв.

Еãèпетýä МЭӨ III ìяíãаíы ýхýýр цаã хуãацааã үе, сар, ºäºр ãýж ãурав

хувааж áаéв. Гурваí үе áүр íь 30 хîíîã áүхèé äºрвºí сараас áүрäýж,

360 ºäºр äýýр áас íýìýëт таваí ºäºр íýìýãäýж еãèпетèéí жèë 365 ºäºр

үрãýëжèëäýã áаéв. Жèëèéí ýх íь (Сèрèус) Хºхäýé ìýрãýí îäíы ãарах

үетýé äавхцаж áаéв. Íèë ìºрíèé үерëýëт íь Хºхäýé ìýрãýí îä íартаé

äавхацсаíы äараа äахèí шèíýýр тýíãýрт үзýãäсýíèé хîéíî áîëж

áаéсíыã ýртíèé Еãèпетчүүä ажèãëажýý. Оäîí îрîí хºãжсºíººр цаã

хуãацааã тîîëîх áîëж ,хîжèì äýëхèéí үíäсýí хýìжýýсүүäèéí íýã

юуíы ºìíº ãîëäчèéí урт áîëсîí юì. МЭӨ XY зууíä анхны цаг

буюу гномон (íараí цаã) үүсýв. Гíîìîí íь хýвтýý хавтãаé äýýр

áýхëýãäсýí íаëуу савааíаас áүрäýж áаéв. Тýр цаã хуãацаа áа ºìíºä

зүãèéã тîãтîîж áаéв. Савааíы хаìãèéí áîãèíî сүүäýр ºìíº зүã зааж

хîéä áа ºìíº зүãèéã тîãтîîж áаéжýý.

Шуìерүүä МЭӨ III ìяíãаí жèëèéí тýртýýãýýс 60-тыí тîîëëыí

сèстеìèéã ашèãëаж áаéсаí. Эíý сèстеìèéí үëäýãäýë ºíºº үеä ºíцãºí

хýìжýý(ãраäус-хýì íь 60 ºíцãºí ìèíутаä, ìèíут íь 60 ºíцãºí

секуíäýä хувааãäаíа) -íä хаäãаëаãäсаí áа ýíãèéí áèäíèé хувьä цаã íь

60 ìèí áа ìèíут íь 60 секуíäýä хувааãääаã. Гýвч 10-тыí тîîëëыí

сèстеì ч ìºí аäèë ýрт үүссýí. МЭӨ III ìяíãаíы үеèéí Жеìäет-Íасра-

ãèéí îéрîëцîîх Сузы хîтыí ìаëтëаãыí үеä îëäсîí шавар хүсíýãтýíä

10-т 60-тыí тîîëëыí хîëèìîã сèстеìèéã ашèãëасаí áаéсаí. Зураãзүéí

үүäíýýс үзвýë ãеîìетрèéí хºãжèë èхýýхýí ач хîëáîãäîëтîé. “Пè”тîîã

(тîéрãèéí уртыã äèаìетрт харьцууëсаí харьцаа) вавèëîíчууä 3-таé

тýíцүү ãýж үзýж áаéсаí áîë еãèпетчүүä èëүү íарèéí 3,16 ãýж

тîãтîîсîí юì.

МЭӨ 2400 îíы Месîпîтаìыí хîёр шавраí хүсíýãтýä Дуíãè

хааíы ýзýìшèë ãазрыí пëаí зураã хаäãаëаãäаж áаéäаã. Пëаí зурãèéí

захаар ýíãèéí хавтãаé äүрсүүä (ãурваëжèí, äºрвºëжèí) хараãääаã íь

ýäýëáýрèéí таëáаéã тîîцîхîä тîхèрîìжтîé áîëãîí хуваасаí хýрýã áаéв.

Бусаä сîíèрхîëтîé ìесîпîтаìыí äурсãаë íь сууãаа тºрèéí ýзýí ( МЭӨ

XYII зууíä ) Лаãаш Гуäеа - ãèéí ºвäãºí äýýр зурсаí ãазрыí пëаí зураã

юì. Түүí äýýр äүрсëýëèéí шуãаì áа хýìжýýсèéí хуваарèар íь яëãаж


66

áîëîхîîр íýëýýí тîì áарèëãыã үзүүëсýí áаéäаã. Месîпîтаìыí хîт

áаéãууëаãчäыí тухаé Íèппур хîтыí ìаëтëаãыí ýхýí үеä îëäсîí хîтыí

пëаí зураãтаé шавар хүсíýãтýýс үзýж áîëíî. Эíý пëаíыã îëсíîîр

ºíººãèéí археîëîãèчèä ìаëтëаãа явууëах áарèìжаатаé áîëсîí.

Еãèпетèéí ãазар хýìжèãчäèéí зурсаí îëîí зурãууä

хаäãаëаãäаж áаéäаã. Меííа áуíхíы (МЭӨ XYI-XY зууí) хаíыí зураãт

фараîí Тутìîс III-èéã шуãаì татах урт ìîä áа цаãèраã, хýìжýýстýé

îîсîр áүхèé ãазар хýìжèãчäèéí äуíä äүрсýëжýý. Еãèпетýä ãазар

хýìжèãчèä íь ãрекýýр “ãарпеäîíавтууä” ãýãäýх шашíы îíцãîé цîëтîé

саíваартаí íар áаéсаí. Цаашäыí усаëãааíы сèстеìèéí хºãжèë

тýãшëүүр (íèвеëèр)-èéã үүсýхýä хүрãýсýí. Тýр íь хîîëîé äîтîрх усíы

чºëººт ãаäарãаä үíäýсëýãäсýí.

МЭӨ XIY-XIII зууíы II Раìсесèéí èх áаéëäаí äаãууëаëтыí

үеä түүíä ýзëýãäсýí уëсууäыí ãазрыí зурãèéã хèéсýí. Баéëäаí

äаãууëаëтыí ýäèéí засãèéí үр ашèã еãèпетчүүäèéí ãазарзүéí

ìýäëýãèéã ºрãºтãºсºí ãазарзүéí ýкспеäèцүүäèéã зîхèîí áаéãууëахаä

хүрãýсýí áаéíа. Еãèпетèéí ãазрыí зураã хаäãаëаãäаж áаéäаã íь Уëааí

тýíãèсýýс хîëãүé Дîрíîä цºë äахь аëтíы хүäрèéí зураã юì. Эíý

ãазрыí зураã íь Турины папирус ãýж íýрëýãääýã зүéë äýýр зураãäсаí.

Эíý íь МЭӨ XIII зууíä I Сет фараîíы үеä хèéãäжýý. Эртíèé

зураãзүéчèä заìыã “äýýрýýс харсаí”, ууëыã “хажууãаас харсаí”

áаéäëаар äүрсýëж áаéв.

II.3.3. Арабын газарзїйн мэдлэг

Птîëеìеéí “Газарзүé” харьцаíãуé ýрт араá хýëíýý îрчууëаãäсаí.

VIII-IX зууíä íýрт ýрäýìтýí Аë-Фарãаíè (ëатèíжсаí хувèëáар íь

Альфраганий), ýсвýë îéрîëцîîãîîр 850 îíä Иáí Хурäазáèхыí áèчсýí

“Газарзүéí ãарыí авëаãа” араá хýëýíä “Китаб гаграфика”

(”Газарзүéí íîì”) íýртýé áаéсаí. Уäаëãүé Птîëеìеéí “Газарзүé”-ä

íýìýëт хèéсýí áүтýýë ãарãасаí. IX зууíä Меäèíы шууäаíãèéí ýрхëýãч

Иáí Хурäазáèх Хаëèф ãүрíèé заìыí ãазрыí зурãèéã зîхèîсîí. Дуíäаä

Азèéí Хîрезì хîтîä ажèëëаж áаéсаí Мухаììеä áеí Муса аë-

Хîрезì “Газарзүé”-ä íýìýëт засвар áèчсýí íь íýã áîë түүíä ººрèéí

зîхèîсîí ãазрыí зурãèéã хавсарãасаí, íýã áîë íýëýýä ýртíèé ãазрыí

зурãèéã 4 хууäсаíä хууëсаí ãýж үзäýã. Бүх хууäасíууä íь îäîî

Страсáурãыí èх сурãууëèéí íîìыí саíãèéí ãар áèчìýëèéí тасаãт

хаäãаëаãääаã. Иíãýж арабууд одон орон, зурагзїйг эрчимтэй

судалснаар чухал шинжлэх ухаан болгосон юм. IX зууí ýхëýхýä хýä

хýäýí îäîí îрíыã суäëах тºв áарьсаí áаéв. VIII зууíы ýцýс IX зууíы

ýхýíä Каëèф аë Маìуí Птîëеìеéí “Их áаéãууëаëт”-ыã (ãрекýýр


67

Меãаëе Сèíтаксèс) араá хýëíýý áууëãасаí. Араáаар ýíý îäîí îрíы

ìýäëýãèéí äүãíýëтèéã “аë-Мажестè” ãýж íýрëýäýã íь хааíаас ч юì ãарч

èрсýí Птîëеìеéí áүтýýëèéí íýрíèé ëатèíжсаí хувèëáар “Альмагест”

юì. Аëьìаãестýä ìýäýãäýж áуé шèíý îäîí îрíы ажèãëаëтууäаар

араáууäыí тîäîтãîсîí îääыí жаãсааëтыã îрууëсаí áаéсаí. IX зууíä

“Дамаскийн хїснэгт” ãýж аëäаршсаí каëèф аë - Маìуíы хүсíýãт

áүтýýãäжýý. Эíý íь XIII зууíä кастèëèéí ваí X.Аëьфîíс “Альфонсын

хїснэгт буюу Альфонсин” зîхèîх хүртýë îääыí хаìãèéí íарèéí

жаãсааëт áаéв.

Араáыí шèíжëýх ухааí харьцаíãуé ýрт хºãжсºíººр аëь

хýäèéíýý ººрèéí îршèí тîãтíîсîí хîёр äахь зууíä араáыí зураãзүé

áèе äаасаí хºãжëèéí заìäаа хүрсýí áаéëаа. Эртíèé Грекèéí áа Барууí

Еврîпыí уëаìжëаëаас тасарч шуãаì, тýãш ºíцºãт ãурваëжèí, ìаãаäãүé

ãîртèãíы тусëаìжтаéãаар ººрèéí ураí саéхíы чаìèí хèéцтýé үíýт

ãазрыí зурãèéã зурäаã áîëсîí. Аëäарт “Исламын Атлас” зураãзүéí

áүтýýë хèéãäсýí íь араáыí ертºíцºä áүтýí зууíы турш хîсãүé áүтýýë

áîëсîí юì. “Атëас”-ыí хýä хýäýí ãар áèчìýë хувь ìýäýãäýж áаéíа.

Тýä áүãä тîäîрхîé äарааëаí áаéрëасаí 21 зураãзүéí хууäасíаас

áүрääýã íь äýëхèéí íýã ãазрыí зураã, тýíãèсèéí 3 ãазрыí зураã (Газрыí

äуíäаä тýíãèс, Персèéí áуëаí, Уëааí тýíãèс) áа 17 ººр èсëаìыí уëсыí

ãазрыí зурãаас áүрäсýí áаéв. “Исламын Атлас” бїтээх ажлын эхлэл

IX зуунд Ибн Хурдазбихаас гаралтай. X зууíä “Исëаìыí Атëас”

ãазрыí зураãт îрсîí ãазрыí зурãèéã зîхèîхîä аë-Истахрè, Мукаääаса,

XI-XII зууíä аë-Бèруíè ажèëëасаí. “Исëаìыí Атëас” äýëхèéí ãазрыí

зураã äýýр Дýëхèé áүх таëаараа äаëаéãаар хүрýýëýãäсýí хавтãаé

зýýрýíцýã хýëáýртýéãýýр зураãäсаí íь хуураé ãазрыã Газрыí äуíäаä

тýíãèс áа Персèéí áуëаí ãýсýí хîёр áуëаí хýрчсýí áаéëаа.

Орчèí үеä ìýäýãäýж áаéãааãаар арабууд Эратîсфеíы äараа

хоёр дахь удаа Дэлхийн радиусыг хэмжсэн. 827 îíы îрчèì араáууä

Сèрèéí цºëèéã äаéрсаí ãîëäîч íуìыí уртыã хýìжèí äýëхèéí

раäèусыã 6331 ба 6388 км ãýж тîãтîîжýý.

Бас X зууíä аë-Истахрè, аë-Масуäè, Мукаääаса зýрýã араáыí

íýрт ãазарзүéчèä ãарч èрсýí. Араáууäыí áаéëäаí äаãууëаëт, хуäаëäаа

ãазарзүéí шèíжëýх ухааíыã хºãжèхºä тус äºхºì áîëсîí. Араáыí

хуäаëäаачèä Хятаä, Эíýтхýã, Дуíäаä Азè, Араá, äуíäаä Еврîп, Ижèë

îрчыí íутаã, Газар äуíäыí тýíãèс, Арпаäыí үеýс хîéшхè Уíãар ãýсýí

ууäаì íутаã äýýрх хуäаëäааã ãартаа áарьж áаéëаа. Эäãýýр áүх уëс

îрíууäыã араáууä саéí ìýääýã áаéв.

Араáыí зураãзүé äахь îíцãîé ач хîëáîãäîëтîé ãуравäуãаар

үеèéã “íîрìаíí-араáыí зураãзүéí үе” ãýж íýрëýäýã. IX зууíä араáууä

Газрыí äуíäаä тýíãèсèéí хаìãèéí тîì араë Сèцèëèéã ýзýëсýí. IX


68

зууíä шèíý áаéëäаí äаãууëаãчèä íîрìаíí ãарч èрсýí. 1130 îíä

Сèцèëèéí íутаã äахь Íîрìаííы ваíт уëс áа Өìíºä Итаëè хîёр

Сèцèëèéí хааíт уëсаä íýãäсýí. Íýрт шèíжëýх ухааíыã èвýýãч

íîрìаííы хааí II Рîжер Арпаäаä хîëыí ураã тºрºëтýéãýý áаéсаí. II

Рîжерыí îрäîíä Марîккî áуюу Суетýýс èрсýí ураã тºрëèéí араá

ýрäýìтýí аë-Иäрèс аìьäарч áаéсаí. Аë-Иäрèс Кîрäîвеä сурч, Фраíц,

Герìаí, Дуíäаä Азèä áаéсаí юì.Тýр үеä äаëаéí хуäаëäааíы íýã чухаë

тºв íь Сèцèëèéí Паëерìî áîîìт áаéсаí íь äаëаéчèí, хуäаëäаачèí,

зýрýã îëîí хүìүүс ууëзаëäаí äýëхèéí áүх хýсãүүäèéí тухаé ìýäýýëýë

сîëèëцîх áîëîìж îëãîж áаéв. Эíý áүхýí аë-Иäрèсèéã áаяëаã ìýäýýëýë

цуãëууëах áîëîìж îëãîсîí. Түүíýýс ãаäíа II Рîжер хîëыí îрíууäыí

тухаé ìýäýý цуãëууëахыí туëä тусãаé аяëаãчäыã èëãýýж áаéв. Хааíы

äааëãавраар аë-Иäрèсè “Китаб ал–Ружар” (Рожерын ном) ãîë

áүтýýëýý áèчсýí. Эíý íîìîíä îëîí ãазар îрíы ãазарзүéí сîëèвцîë,

хîтууä хүртýëх заé, тýíä áаéãаа уур аìьсãаëыí áүсүүäèéã îрууëсаí.

“Кèтаá аë-Ружар”-т 70 уëсыí ãазрыí зураã áа íýã тîéрãîí äýëхèéí

ãазрыí зураã áүхèé èж áүрäýëтýé хавсраëт áаéсаí. Аë- Иäрèсèéí íîì

ãазарзүéí шèíý ìатерèаë цуãëарахаä асар èх íºëººëсºí юì. Хýä хýäýí

зууíы турш тýр Еврîпыí зураãзүéчäýä ìýäýýëëèéí үíýт ýх áуëаã áаéв.

II.3.4. Энэтхэгийн Газарзїйн мэдлэг

Иíä ìºрíèé сав ãазарт МЭӨ III–II ìяíãаíы ýхýíä Хараппа-Мîхеíжî-

Дарыí сîёë èрãýíшèë хºãжèж áаéв. Хараппчууд Инд-Гангын тал

нутгийг эзэмшин, Тарын цөл, Гималайн уулсын тогтолцоог нээсэн

байна. Бас Индостаны хойгийн ихэнхи хэсгийг эзэмшжээ.

Хараппчууä Араáыí тýíãèс, Оìаíы áуëаí îрчìыí саëхèíы чèãëýë,

уëèрëаар ººрчëºãäºх саëхèíы үëýýëтèéí чèãëýëèéã саéí ашèãëаäаã

áаéжýý. Шèíý ãазар суäëах, ýзýìшèхýä хуäаëäаачäаас ãаäíа, Буääыí

шашíы ëаì íар èх үүрýã ãүéцýтãýжýý. МЭӨ III зууíä аìьäарч áаéсаí

Ашîк хааíы тушааëаар хаäаí äýýр сèéëсýí íýã áèчèãт тýä Сèрè,

Еãèпет, хîéт Афрèк, Лèвè, Грект îчèж áаéсаí тухаé áèчèж үëäýýжýý.

МЭ I зууíä ëаì íар Тяíь-Шаíь áуюу Тýíãýр ууëыí ºìíº áýëèéí

áаяíáүрäýä суурèí áаéãууëж, Эíýтхýãèéí áèчèã сîёëыã äýëãýрүүëсýí

áаéíа. Тýä VIII зууíä Эíýтхýãýýс Тºвäºä хүрýх îéрхîí áîëîвч ìаш

хýцүү заìыã íýýжýý. Эртíèé Эíýтхýãчүүäýä Эíýтхýã-Хятаäыí хîéãèéã

íýýсýí юì. Зүүí ºìíºä Азèéí Эíýхүү аварãа тîì хîшуу ãазрыã

Суварнабхуми áуюу “Алтан газар” ãýж íýрëýжýý. Эíýтхýãчүүä ýрýã

îрчìыí усаí заìыã ýзýìшèí уëìаар äаëаéä аяëах áîëëîî. Тýä

Лаккаäèв, Маëьäèв, Аíäаìаí, Íèкîáарыí арëууäыã íýýж, ýзýìшèí

суурьшèх áîëжýý. Эртíèé Эíýтхýãчүүäèéí ãазарзүéí ìýäëýã íь Арèуí


69

íîì Рèãвеä-ä áèчèãäжýý. Эíýтхýãчүүäèéí ýíýхүү ãаéхаìшèãт áèчãèéí

äурсãаëä /МЭӨ XI-X зууíä зîхèîãäсîí/. Сèíäхү ãîë /Иíä/ түүíèé

цутãаëууäыã яруу саéхíаар ºãүүëсýí áаéäаã. Махаáхарат íîìыí 6-р

áүëýã íь 300 шүëãýýс áүрäýх áºãººä ууë, äаëаé, тýíãèс, ãîëууäыí

íýрсèéí жаãсааëтыã ãарãасаí íь ãазарзүéí тухаé áүëýã áаéв. Эцýст íь

Раìаяíа íîìîíä ãазар äýëхèéí тухаé áèчèãëýë áаéх áºãººä тýр íь

МЭӨ III зууíä ýíýтхýãчүүä яìар тºсººëºëтýé áаéсаí таëаар áèчжýý.

Тèв ãýсýí ãазарзүéí íýр тîìъёî ýртíèé ýíýтхýãýýс ãараëтаé.

Эртíèé ýíýтхýãчүүä ýх íутãаа замбуутив хýìýýí íýрëýж èрсýí

түүхтýé. Үүíèé тèв ãýсýí íýр тîìъёîã íь ãрекчүүä ãазарзүéä авч

хýрýãëýí äýëхèéí áºìáºрцãèéí хуураé ãазрыí тîìîîхîí хýсãèéã

íýрëýсýí íýр áîëж ãазарзүéí ухааíä íýвтýрчýý. Тив ãýäýã íь ýртíèé

ýíýтхýãèéí саíскрèт хýëýýр äвèпа ãýж íýрëýãäýж áаéв. Эртíèé

Эíýтхýãèéí äîìîãзүéä áаéäаã ýртíèé äеваíаãарè хýëýýр द्वीप- “хîéã,

араë” ãýсýí утãатаé үã. Заìáу ãýж “урãаж áуé аëèìíы ìîä” ãýсýí үã.

1933 îíä Каëькуттыí Газарзүéí Íèéãýìëýã íýрýýр Эíýтхýãèéí

Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí суурь тавèãäсаí áаéäаã. Үүíýýс 8 жèëèéí

äараа Каëькуттыí Их Сурãууëьä Газарзүéí тýíхèì áаéãууëаãäжýý.

1936 îíä КГЗÍ ãазарзүéí îëîí саëáарыí íарèéí ìýрãýжèëтýíãүүäтýé

áîëсîí áаéíа. 1951 îíîîс Каëькуттыí Газарзүéí Íèéãýìëýã íь

Эíýтхýãèéí Газарзүéí Íèéãýìëýã íýртýé áîëжýý.

II.3.5. Хятадын Газарзїйн мэдлэг

МЭӨ IV-III зууíы ýцсýýр Хятаäаä зºвхºí ãазарзүéí ухааíä

зîрèуëаãäсаí íîì зîхèîë áèчèãäýх áîëжýý. МЭӨ III зууíä Цèí уëсыí

íýр íь тîäîрхîéãүé íýã ãазарзүéч уëсыíхаа íутаã äýвсãýрèéã аíх уäаа

тîéìëîí áèчèãëýжýý. МЭӨ II зууíä ãазарзүéí îíцãîé тºрºë áîëîх

аяëëыí тýìäýãëýë үүсýв. Хятаäыí түүхýí ìýäýýëëýýр áîë МЭӨ XI-VIII

зууíä Хятаäууä хýрýì, цаéзыã áарьж áаéãууëахäаа ãазрыí зурãèéã

зîхèîäîã áаéжýý. Газар áа стратеãèéí ач хîëáîãäîëтîé зурãèéí

асууäëыã харèуцсаí тусãаé áаéãууëëаãа áаéãууëж áаéв. 1973 îíä

археîëîãèéí ìаëтëаãаас МЭӨ 168 îíä хèéãäсýí áîëîëтîé хаéрцãаí

äîтîр тîрãîí äýýр хатãаж хèéсýí ãурваí ч ãазрыí зураã îëäсîí íь

Хятаäыí Хаíь ãүрíèé үеèéí зураãзүéí áүтýýë áаéв. Эíý зураã íь

заìууä áа жèжèã ãîëууäыã хүртýë аìархаí яëãаж áîëîхîîр зураãäсаí

áаéëаа. Хîт áа тîсãîíыã яíз áүрèéí хýëáýр, хýìжýýтýé таíèх

тýìäýãýýр тýìäýãëýсýí áаéв. Íýã зураã íь заì, ãîë, ууë, цýрãèéí

харууë, äîхèîíы цаìхаã, суурèí ãазрууä түүíèé áаéшèí áарèëãыí тîî,

хýìжýý зýрãèéã харууëсаí цýрýã äаéíы ач хîëáîãäîëтîé áаéëаа.


70

МЭӨ II зууíä хятаäууä кîíтур зурãèéã зîхèîхäîî ëуужèíã

ашèãëаж áаéжýý. Хятаäыí зураãзүéí үíäýс áîëсîí тýãш ºíцºãт

кîîрäèíатыí сèстеìèéã МЭӨ II зууíы үеä ìатеìатèкч, îäîí îрîíч

Чаí Чеí ãýäýã хүí áèé áîëãîжýý. III зууíы үеä ãазрыã хýìжèхýä

зîрèуëж шүäýт араа áүхèé хºíãºí тýрãýíцýр áүтýýжýý. Тýр араа íь

äуãуé áîëîí áºìáºртýéãýý хîëáîîтîé áаéсаí áºãººä íýã ëè ãазар \576

ìетр\ явааä áºìáºр íь äууãарч äîхèî ºãäºã áаéв. Түүíèéхýý

тусëаìжтаéãаар Саéä Пеé Сю 18 хууäас áүхèé атëас, áас тîрãîí äýýр

шèвж хатãасаí Хятаäыí зурãèéã áүтýýжýý. Тýр зураã íь хýт тîì учраас

ãаíц хүí түүíèéã äýëãýх, хурааж áîëäîããүé áаéв.

МЭ 224-271 îíä аìьäарч áаéсаí зураãзүéч Пýé Сèу тýãш

ºíцºãт тîрëîëыí сèстеìýýр заéã тîäîрхîéëîх арãыã аíх уäаа

ашèãëасаí áаéäаã. МЭ 730-805 îíä аìьäарч áаéсаí Таí уëсыí

зураãзүéч Жèа Даí хааíäаа зîрèуëаí Хятаä áîëîí хèë заëãаа áүс

íутãèéí ãазрыã зурãèéã зîхèсîí áаéäаã íь ºíºº үеä ºвëºãäºж

èрсýíãүé. Тýр ãазрыí зураã 30 фут урт, 33 фут ºíäºр áаéсаí áаéíа.

Хятаäыí Сүí уëсыí (960–1279) ýрäýìтýí Шеíь Кî(1031–1095)

Сүí уëс áа түүíтýé хèë заëãаа áүс íутãèéã áаãтаасаí 23 ãазрыí

зураãтаé атëас зîхèîсîí íь 1:900000-èéí ìасштаáтаé áаéжýý.

Хятаäыí Мèí уëсыí усаí цýрãèéí жаíжèí Жеí-Хý 1405-1433

îíы хîîрîíä Эíýтхýãèéí äаëаé, Зүүí Өìíºä Азèä 7 уäааãèéí äаëаéí

тîì аяëаë хèéж Эíýтхýã-Хятаäыí хîéã, Суìатра, Ява, Цеéëîí араë,

Персèéí áуëаíãèéí Орìузыí хîîëîé, Араáыí хîéã áа Аäеíы áуëаí,

Дîрíîä Афрèкèéí ýрýãт хүрч, Эíýтхýãèéí äаëаéã тууëаí Афрèкèéí

Саéí Итãýëтèéí ãýж хîжèì íýрëýãäýх áîëсîí хîшууíä хүрч, äуíäаä

зууíä Дîрíыí уëсууäаас аíх уäаа Атëаíтыí äаëаéä усаí заìаар хүрч

îчсîí áаéíа. Харèí 1433 îíîîс хîéш Дîрíîä Афрèк, Араá, Перс,

Атëаíтыí äаëаé руу äахèí Мèí уëс хуäаëäааíы áîëîí усаí цýрãèéí

аяëаë хèéãýýãүé юì.

Зу Сèáеí (1273-1337) зураãзүéí тîрëîëыã äîрíî äахèíаа

хýрýãëýсýí азèéí зураãзүéч áаéв. ХХ зууíы ºìíºх үеèéí еврîпт

ìýäýãäýж áаéсаí хятаäыí зураãзүéч юì. Тýр Таí, Сүí уëсыí

ãазарзүéчäыí хурèìтëууëсаí ìýäýýëëèéí саí äýýр Азè äахь

ìîíãîëчууäыí áаéëäаí äаãууëëаар íýýãäсýí ãазарзүéí асар èх

ìýäýýëëèéã íýãтãýхýä ãазрыí зурãèéí тîрëîëыã ашèãëасаí юì. 1320

îíы îрчèì áүтýýãäсýí түүíèé ãазрыí зураã “Хятадын Монгол

Атлас” ãýж аëäаршжýý. Мèí уëсыí ýхýí үеèéí 1390 îíы Мîíãîë

ãүрíèé ãазрыí зураãт Тºв Азè áîëîí Япîíîîс Зүүí Өìíºä Азè,

Эíýтхýãèéí äаëаé îрчèì, Атëаíтыí äаëаé хүртýëх äýëхèé ертºíцºä

саíаархсаí ýзýíт ãүрíèé саíаархаëыã тусãаí харууëсаí áаéäаã.


71

XVI зууíä Люî Хуíсяí (1504-64) äýëхèé äахèíаа ìýäýх

áîëсîí 1311-1320 îíы хîîрîíä áүтýýãäсýí îãт хýвëýãäýж áаéãааãүé Зу

Сèáеíы ãазрыí зурãèéí ãар хууëáарыã èëрүүëýí îëжýý.

1909 îíä ãеî-шèíжëýх ухааíы íèéãýìëýã Тяíьжèí хîтîä

áаéãууëаãäсаí íь Хятаäаä Газарзүéí Íèéãýìëýã áаéãууëаãäах үíäýс

áîëжýý. 1934 îíä уëсäаа íýр цуутаé ýрäýìтýí Зу Кезеí Íаíжèí хîтíîî

Хятаäыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéã (ХГЗÍ) áаéãууëжýý. БÍХАУ

áаéãууëаãäсаíы äараа 1950 îíä ýíý хîёр íèéãýìëýã íýãäýж îäîîãèéí

Хятаäыí Газарзүéí Íèéãýìëýã áîëсîí юì. ХХI зууíы ýхýýр ýíý

íèéãýìëýã 20 ìяíãа èëүү ãèшүүíтýé áаéсаí íь èх сурãууëь, ýрäýì

шèíжèëãýýíèé хүрýýëýí, засãèéí ãазрыí аãеíтëаãууä, кîëëежèéí

суäëаач, áаãш, ýрäýì шèíжèëãýíèé ажèëтíууäаас áүрäýж áаéíа.

БÍХАУ-ыí 31 ìуж áа ººртºº засах îрíы тºв хîтîä тºäèéãүé

уëсыí чаíартаé Бýýжèí, Шаíхаé, Чуíцèí, Тяíьжèí тîì хîтîä тус

íèéãýìëýãèéí саëáарууä áаéрëаäаã áаéíа. Íèéãýìëýã 16 тусãаé хîрîî,

6 ажëыí хîрîî, 7 саëáар íèéãýìëýã, реäакцèéí зºвëºë ãýсýí áүтýцтýé

үéë ажèëëаãаа явууëäаã áаéíа. Íèéãýìëýã хятаä хýëýýр “Газарзүéí

ухааíы сýтãүүë”, “Хятаäыí Газарзүéí áарèìт áèчèã”, хятаä áа япîí

хýëýýр “Хятаäыí Үíäýсíèé Газарзүé” ãýсýí 10 тºрëèéí тîãтìîë

хýвëýëèéã ýрхëýí ãарãаäаã юì. 1949 îíä íèéãýìëýã Оëîí уëсыí

Газарзүéí Хîëáîî (IGU)-íä ãèшүүíýýр ýëссýí. 1983 îíä Гëяцèаëîã-

Геîкрèîëîãèéí саëáар íèéãýìëýã Оëîí уëсыí Цýвäýãèéí Хîëáîî (IPA)

-íä ãèшүүíýýр ýëссýí áаéíа. 1989 îíä Геîìîрфîëîã-Дºрºвäºãчèéí

ãаëав суäëаëыí íèéãýìëýã Оëîí уëсыí Геîìîрфîëîãèéí Хîëáîî(IAG)-

íä íýãäýí ãèшүүí áîëжýý.


72

ХАВСРАЛТ №1. 2003 îíîîс хîéш Мîíãîë уëсаä Газарзүéí ухааíы

äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí ýрäýìтýä

№ Он Овог нэр Хамгаалсан сэдэв Эрхэлдэг ажил

1

2003

Г.Сараíтуяа

Мîíãîëыí íутаã äýýрх аãаар ìаíäëыí зуäыí үíýëãýý, прîãíîз

УЦУОШГ-ыí захèраë

2

2004

Д.Оюуíáаатар

Зарèì ãîëыí урсацыí áîãèíî

хуãацааíы прîãíîзыí арãа,

заãварчëаë

УЦУОШГ-ä ЭША

3

2004

Ж.Маíäахáаяр

Эхèéí ãîëыí áаяíáүрäèéí хºрсíèé äавсжèëт, áаéãаëèéí áа хүíèé

íºëººãººр түүíèé ººрчëºãäºх íь

“Түìáîëîр”ХХК-ä хºрссуäëаач

4 2004 Í.Íяìсаìáуу Тарèаëаíãèéí хºрс саëхèíä ýвäрýх явц, түүíèé үр äаãавар

ШУА-èéí ГЗХ-ä ЭШАА

5

2004

Маãсарыí

Эрäýíýтуяа

Бýëчýýрèéí урãаìаëжèëтыã

үíýëýхýä заéíаас таíäаí суäаëãааíы арãазүé, техíîëîãèéã

ашèãëах íь

УЦУОШГ-ыí

Мýäýýëýë тîîцîîíы тºвä ЭША

6

2004

Усíы-Эхèéí

Сараíãýрýë

МУ-ыí ТХГÍ-ууäыí аëсëаëт

äүрсëýëтèéí зîхèîëт, арãазүéí áîëîвсрууëаëт

ШУА-èéí

Иíфîрìатèкèéí хүрýýëýíä ЭША

7

2004

Шаравыí

Мºíхтуяа

Хèéìýë äаãууëыí ìýäýýãýýр ãазрыí

áүрхýвчèéã аíãèëах арãазүé, техíîëîãè

УЦУОШГ-ыí

Мýäýýëýë тîîцîîíы тºвä ЭША

8

2005

Жүãäýрèéí

Оюуíãýрýë

Íèéãýì-ЭЗ-èéí шèíý íºхцºëä

МУ-ыí хүí аìыí äîтîîä шèëжèх

хºäºëãººíèé ãазарзүéí асууäëууä

ШУА-èéí ГЗХ-èéí

ÍЭЗГЗ-í сектîрыí

ýрхëýãч

9 2005 Мèжèääîржèéí

Баясãаëаí

Мîíãîë äахь ãаíãèéí

ìîíèтîрèíã

УЦУОШГ-т

ЭША

10

2005

Түãжаìáыí

Íавчаа (áîëîвсрîëсуäëаë)

Аяëаë жууëчëаëыí äýýä

áîëîвсрîëыí сурãаëтыí хºтºëáºр áîëîвсрууëах асууäаë

Хүìүүíëýãèéí ИС-

èéí АЖ-ыí тýíхìèéí ýрхëýãч

11

2005

Гýíäвааãèéí

Уäваëцýцýã

Мîíãîë îрíы усíы íººцèéã

зураãëах арãачëаë : Сýëýíãý

аéìãèéí жèшýýí äýýр

ШУА-èéí

Геîýкîëîãèéí

хүрýýëýíä ЭШАА

12

2006 Г.Аäъяаáаäаì Гîë ìºрíèé урсацыã урт

хуãацааãаар урьäчèëаí ìýäýýëýх íь

УЦУОШГ-т

ЭША

13

2006

Саìáууäîржèéí

Бîëîрìаа

Газарзүéí сурãаëтыí арãа

техíîëîãèéã шèíýчëýх асууäаëä

БСШУЯаìаíä

ìýрãýжèëтýí

14

2008

Суìъяаãèéí

Эрäýíýсүх

Мîíãîë îрíы ãазрыí ãаäарãа

îрчìыí аãаарыí теìпертурыí

èíверсèéí суäаëãаа

МУИС-ГГС-èéí Ус-Цаã Уурыí

тýíхìèéí ýрхëýãч

15

2008

Пүрýвцýрýíãèéí

Мяãìарцýрýí

Мîíãîë îрíы ãазар

ашèãëаëтыí áүтýц, түүíèé

тºëºв áаéäëыí ìîíèтîрèíã

МУИС-ГГС-Хîт тºëºвëºëт - ГМ-í

тýíхèìä áаãш

16

2008

Мºíхººãèéí

Бèëèãсаéхаí

УБ хîт îрчìыí áаéãаëèéí

рекрацèéí ãазарзүéí íутаã

äýвсãýрèéí үíýëãýý, áүсчëýë

МУИС-ГГС-èéí АЖ-èéí тýíхèìä

áаãш


73

17

2008

Лаíжааãèéí

Баясãаëаí

Өвºрхаíãаé аéìãèéí аяëаë-рекрацèéí чаäавхèéí èж áүрýí

үíýëãýý

ХААИС-èéí АЖ-ыí тýíхìèéí

ýрхëýãч

18

2009

Дîржèéí

Гаíсýëýì (ЭЗ-èéí ухааí)

ХАА-í саëáарыã тºрººс

äýìжèх үíäýсëýë, арãа заì

Эäèéí засãèéí Хºãжëèéí яаìаíä

ìýрãýжèëтýí

19

2009

Яìхèíы

Жаìáаëжав

Ууëархаã íутãèéí îëîí жèëèéí цýвäãèéí зураãëаëä заãварчëаëыí

арãыã хýрýãëýх áîëîìж

ШУА-èéí ГЗХ-ä Цýвäýãсуäëаëыí

сектîрыí ýрхëýãч

20

2009

Маíãааãèéí

Эíхтуяа

Зааìар суìыí хºрсíèé

äîрîéтëыã суäаëãаа

ШУА-èéí

Геîýкîëîãèéí хүрýýëýíä ЭША

21

2009

Чîíîхүүãèéí

Сîíîìäаãва

УБ хîтыí аãаарыí áîхèрäëыí

үíäсýí ýх үүсвýр, түүíèéã áуурууëах зарèì арãа заì’

МУИС-èéí ГГС-èéí Геîýкîëîãè-

Орчèí суäëаëыí

тýíхèìèéí áаãш

22

2010

Очèрыí

Аëтаíсүх

Гîëыí урсацыí áîëîí чаíарыí

заãварчëаëыí асууäаëä - Тууë ãîëыí жèшýýí äýýр

23

2010

Гîíчèãèéí

Сîëîíãî

(ХАА-í ухааí)

Тарèаëаíãèéí Тºв áүсèéí хүрýí

хºрсíèé фîсфîрыí аãууëаìжèéã

íýìýãäүүëýх áîëîìж

ХААИС-èéí

Хºрссуäëаëыí

ëаáîратîрèéí ýрхëýãч

24

2010

Гîìáîäîржèéí

Гаíтуëãа

Уëааíáаатар хîтыí ãазар

ашèãëаëтыí аíãèëаë áа

фуíкцèîíаëь áүсчëýë

МУИС-èéí ГГС-

èéí Хîт

тºëºвëºëт-Газрыí

ìеíежìеíтèéí

тýíхèìèéí áаãш

25

2010

Батсуурèéí

Бîëîрìаа

УБ хîтыí тухаéí жèëèéí ãазар

зîхèîí áаéãууëаëтыí

тºëºвëºãººíèé арãачëаëыã

áîëîвсрîíãуé áîëãîх асууäаë

26

2011

Лаíтууãèéí

Ураíáèëýã

Хîтыí суурьшëыí ãазар

ашèãëаëтыí тºëºвëºëт

ХААИС-èéí áаãш

27

2012

Л.Оюуíжарãаë

Íеéрîí сүëжýý áîëîí Каëìаíы

шүүëтүүрèéí арãаар хîт,

суурèíãèéí цаã аãаарыã

урьäчèëаí тîîцîîëîх íь

УЦУОШГ-ä ЭША

28

2012

Баастыí

Оюуíãýрýë

(ШУ-íы äîктîр)

Мîíãîë îрíы хîéä хýсãèéí хèë

äаìíасаí íутãèéí ТХГÍ-èéí

ýкîëîãèéí үíäýс áа хýãжëèéí

хýтèéí тºëºв

ШУА-ГЗХ-èéí

Фèзèк ãазарзүéí ëаáîратîрèä ЭШАА

29

2012

Гîíчèãжавыí

Юìчìаа (áîëîвсрîëсуäëаë)

Дуíä сурãууëèéí ãазарзүéí

сурãаëтыí аãууëãа, арãазүéã

áîëîвсрîíãуé áîëãîх асууäаë

МУИС-ГГС-í

Газарзүéí тýíхèìä áаãш

30

2013

Íяìжавыí

Эрäýíýчèìýã

Бîãäхаí ууëыí äархаí цаазат

ãазрыí áаéãаëь îрчíы тºëºв

áаéäаë, хаìãааëаëтыí асууäаë

31 2014 Бат-Эрäýíý МУБИС Газарзүé

Аяëаë Жууëчëаëыí тýíхèì


74

ХАВСРАЛТ №2. Гаäааäаä 2004 îíîîс хîéш Газарзүéí ухааíаар

äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí ýрäýìтýä

№ Он Овог нэр Хамгаалсан сэдэв Эрхэлдэг ажил Улс, хот

1

2004

Батáаярыí

Баярхүү

Рекрацèîííîãî îцеíка ëаíäшафтîв Запаäíîé

Мîíãîëèé äëя цеëеé турèзìа:

íа прèìере Хîвäîскîãî аéìака

Хîвä ИС-èéí Баéãаëь

Шèíжëýë-

Техíîëîãèéí Сурãууëьä áаãш

ОХУ-ыí

Тîìск хîт

ТИС

2

2005

Баярыí

Эрäýíýчèìýã

Мîíãîëыí íүүäëèéí

èрãýíшëèéí түүхýí үеèéí

ãазрыí зураã, уëаìжëаëт

íүүäëèéí хýв шèíжèéã

сýрãýýí тîäîрхîéëîх түүхýí ãазарзүé, картîãрафèéí

суäаëãаа

Мîíãîë äахь

Герìаíы

Техíèкèéí

Хаìтыí

Ажèëëаãааíы íèéãýìëýãт

тºсëèéí уäèрäаãч

ХБÍГУ

Берëèíы

Чºëººт Их

Сурãууëь

3

2005

Гîíчèãжавыí

Сараíтуяа

Оцеíка ãеîýкîëîãèческèé

îáстаíîвка ãîрîä УБ

ШУТИС-èéí Геîëîã-Газрыí

тîсíы сурãууëьä

áаãш

ОХУ-ыí Казаíèéí Их

сурãууëь

4

2006

Аëексаíäрыí

Орхîíсýëýíãý

Soil erosion by storm water

on Mountain slopes in Korea

МУИС-ГГС-Геîýкîëîãè-

Орчèíсуäëаë-ыí


БÍСУ-ыí “Kyung Hee”

Их сурãууëь,

Сºүë хîт

5

2009

Сүрýíхүүãèéí

Саéíáаяр

(ЭЗ-èéí ухааíы äîктîр)

Мîíãîë îрíы ãазрыí

шèíýтãýëèéí ýäèéí засãèéí

áîëîí íутаã äýвсãýрèéí зîхèîí áаéãууëаëтыí үíäýс

ХААИС-èéí

Газрыí

ìеíежеíтèéí тýíхèìä ýрхëýãч

ОХУ-ыí

Мîскваãèéí

Газар ЗБ-ыí Их Сурãууëь

6

2010

Саíäаãèéí

Хаäáаатар

Сýëýíãèéí сав íутãèéí тºв

хýсãèéí тарèаëаíãèéí

ãазрыí ëаíäшафт-ýкîëîãèéí îíцëîã áа

хºрсíèé äîрîéтîë

МУБИС-èéí

Газарзүé-Аяëаë

жууëчëаëыí тýíхìèéí áаãш

ОХУ-ыí

Мîскваãèéí

Уëсыí Их Сурãууëь

7

2012

Тîвууäîржèéí

Реíчèíìяäаã

Геîýкîëîãèческая îцеíка èспîëьзîваíèе

ëаíäшафтíых структур

Северíîé Мîíãîëèé: íапрèìере áассеéí реке

Хараа

ШУА-Газарзүéí Хүрýýýëýíãèéí

Фèзèк ãазарзүéí

ëаáîратîрèéí ЭША

ОХУ-ыí

Бурèаäыí èх

сурãууëь, Уëааí-Үä хîт

8

2012

Даваасүрýí-

-ãèéí

Давааäîрж (ХАА-í ухааíы

äîктîр)

БÍХАУ-ыí ëёсс хурèìтëаëыí тýãш

ºíäºрëºãèéí тарèаëаíãèéí

таëáаéí хºрсíèé ýвäрýëèéã цацраãèäýвхт èзîтîпèéí

арãаар суäëах íь

МУИС-ГГС-í

Газарзүéí


БÍХАУ Бýýжèíãèéí

Газар

тарèаëаíãèéí Акаäеìè

9

2012

Дýìáýрýëèéí

Отãîíáаяр

Вîäíî-ëеäíèкîвые ресурсы

áесстîчíых раéîíîв Запаäíîé Мîíãîëèé :

сîвреìеííая îцеíка è

теíäеíцèè èзìеíеíèя

Хîвä ИС-èéí

Баéãаëь Шèíжëýë-

Техíîëîãèéí

Сурãууëьä áаãш

ОХУ-ыí

Барíауëь хîт Усíы

ýкîëîãèéí

хүрýýëýí


75

10

2013

Батсаéхаíы

Íяìäаваа

Spatial variability of soil CO2 efflux on SOC redistribution

in Chinese Loess Plateau

ШУА-ГЗХ-Хºрссуäëаëыí

ëаáîратîрèä

ЭШАА

БÍХАУ-ыí

Бýýжèí

хîтыí Газар

тарèаëаí-

ãèéí акаäеìè

11

2013

Хавтãаéí

Зîëжарãаë

The effect of soil

redistribution on soil

respiration and soil organic carbon fractions

ШУА-ГЗХ-

Хºрссуäëаëыí

ëаáîратîрèä ЭШАА

12

2014

Дуãаржавыí

Íараíãарав

Мîíãîë îрíы урãаìëыí

цýвýр жèíãèéí

áүтýýãäýхүүíèé

ººрчëºëтèéã

тîäîрхîéëîх íь

МУИС-ГГС-

ГЗТ-ä áаãш

Таéваíèé

Жаéãèéí

Их

Сурãууëь

Жаé хîт

13

2015

Дîржсүрýí-

ãèéí

Аìартүвшèí

Political ecology of equity

issues in tourism

development in Mongoilia

МУИС-èéí

ГГС-èéí АЖТ

-ä áаãш

Их

Брèтаíè

Шеффèëä

ыí Их

Сурãууëь

ХАВСРАЛТ №3. Гаäааäаä Газарзүéí ухааíаар äîктîраíтурт

сураëцаж áуé ãазарзүéчèä

№

он

Овог нэр

суралцаж буй

судалгааны ажлын

сэдэв

Эрхэлдэг

ажил

Улс, хот

1

2011-

2014

Лувсаíäаваа

жавыí

Оюуíчèìýã

Contribution of

Backpacking Tourism

to Local Development

in Mongolia

МУИС-ГГС-

АЖТ-ä áаãш

Гîíкîíãèéí

Пîëèтехíèк

èéí ДС-í

АЖ-ЗБ-ыí

Сурãууëь

2

2012-

2015

Баатарыí

Баасаíхүү

Ууë уурхаéí хºãжèë

áа ãазрыí асууäëууä

МУИС-ГГС-

ГЗТ-ä áаãш

ХБÍГУ

Берëèíèé

Чºëººт Их

Сурãууëь

3

2010-

2013

Аëтаíãаäасыí

Аíхтуяа

1990 îíîîс хîéшхè

Мîíãîë уëсыí ãазар

тарèаëаíãèéí

ººрчëºëт, хýтèéí

тºëºв

МУИС-èéí

“Хºãжëèéí

Суäаëãааíы

Тºв”-ä ЭША

ХБÍГУ.

Берëèíèé

Чºëººт Их

Сурãууëь

4

2010-

2014

Мяíãаíáууãèéí

Íяìхүү

Дархаäыí хîтãîрыí

ãаäарãыí ãазрыí

ãаäарãыã ººрчëºãч

îрчèí үеèéí үéë явц

ШУА-ГЗХ-

èéí Фèзèк

ãазарзүéí


ЭША

ОХУ-ыí

Тîìскèéí èх

сурãууëь


76

5

2011-

2015

Ваíäаíãîìáыí

Баярìаа

Сýëýíãý аéìãèéí

áарууí суìäыí

ãазрыí áүрхýвчèéí

ººрчëºëтèéã заéíаас

таíäаí суäаëãааíы

арãаар суäëах

ШУА-ГЗХ-

ГЗМС-èéí


ЭШАА

ОХУ-ыí

Тîìскèéí èх

сурãууëь

6

2010-

2013

Цýíäáазарыí

Íаíäèíýрäýíý

Экîëîãèéí кîрèäîр

áаéãууëахаä ГМС-ã

ашèãëах íь

ШУА-ГЗХ-

ГЗМС-èéí


ЭША

Íèäерëаíäы

í Твеíтèéí

Их Сурãууëь

7

2010-

2013

Бат-Эрäýíèéí

Арèуíсаíаа

Матеìатèческîе

ìîäеëèрîваíèе

распреäеëеíèя

заãрязíеíèя в

атìîсфере è в

ãèäрîсфере

МУИС-ГГС-

Геîýкîëîã-

Орчèíсуäëаë

-ыí тýíхèìä

áаãш

Иркутскèé

ãîсуäарствеí-

-íыé

уíèверсèтет

8

2012-

2015

Чуëууíхуяãèéí

Оюуíäарь

Impact of grazing on

rangeland biodiversity

in climatically

different zones of the

Dzungarian govi

МУИС-ГГС-

ГЭОС-ыí

тýíхèìä

áаãш

ХБÍГУ-ä

University of

Hall-

Wittenberg


77

Нэр томъёоны тайлбар 1. Ази – Ассèр ãараëтаé фèíèкýýр “íар урãах” ãýсýí утãатаé “Асу” ãýсýí

үãèéí ãрек äууäëаãыí хувèëáар

2. Африк – “Хүéтýрäýããүé ãазар” ãýсýí утãатаé “Афрèя” ãрек үãèéí

суíжèрсаí äууäëаãа.

3. Биосфер –Шèììаíäаë /Бèîсфер/ íýрèéã 1875 îíä Э.Зюсс аíх саíаë

áîëãîжýý.

4. Братск – Баéãаëыí áарууí таëä îрîсыí казакууä аíх 1631 îíä Аíãар Ока

ãîëыí áýëчèрт áаéãууëсаí шèвýýëсýí áýхëýëт ºвºëжºº áºãººä îäîîãèéí

ОХУ-ыí Эрхүү ìужèéí Братск хîт

5. Буриад монголчууд - Братскèе ìуíãаëы ãýсýí îрîс үãíèé суíжèрсаí

äууäëаãа

6. Гномон - íараí цаã

7. Клима - ãрекýýр “хýвãèé, íаëуу” ãýсýí үã áа уур аìьсãаë, цаã уурыí íýр.

8. Красноярск - 1628 îíä áарьсаí îрîсыí хèëèéí харууëыí áýхëýëт.

Оäîîãèéí ОХУ-ыí Красíîярск хîт.

9. Метр - Парèсèéã äаéрсаí ãîëäчèéí 40 саяíы íýã хýìжýý. Орчèí үеèéí

уртыí үíäсýí íýãж.

10. Меридиан - “үä äуíä” ãýсýí рîì үã

11. Омск - Оìь ãîëыí аäаãт îрîсыí цýрãүүäèéí áарьсаí бэхлэлт. Оìск хîт.

12. Криосфер - äýëхèéí цýвäýã áүрхýвч

13. Секунд - äýëхèéí тýíхëýãýý ýрãýх үеèéí 1/86400-тýé тýíцүү хуãацаа.

Орчèí үеèéí цаã хуãацааíы үíäсýí íýãж.

14. Тив – ýртíèé ýíýтхýãýýр “Гурваëжèí ãазар” ãýсýí утãатаé үã. Оäîî

ãазарзүéä äýëхèéí хуураé ãазрыí тîìîîхîí хýсãèéã íýрëýäýã íýр.

15. Томск – Орîсыí казакууä 1604 îíä Тîì ãîëыí аäãаас äýýш 65 кì-т

áарьсаí цýрãèéí шèвýýëсýí áýхëýëт ºвºëжºº. Оäîîãèéí ОХУ-ыí Тîìск

ìужèéí Тîìск хîт.

16. Триангуляци - ºíцãүүäèéã ºíäºр íарèéвчëаëтаé хýìжсýíýýр уртыã

хяëáархаí îëäîã ãеîäезèéí арãа

17. Тюмень - ìîíãîëчууäыí цýрýã-засаã захèрãааíы íýãж “түìýí”. Оäîî ОХУ-

ыí Барууí Сèáèрèéí Тюìеíь ìужèéí тºв хîт.

18. Тура- ìîíãîëчууä XVII зууí хүртýë хîт суурèíã íýрëýж áаéсаí íýр.

19. Хакас – еíèсеéí кèрãèзүүäèéí сèáèрьт үëäсýí хүí аìыã íýрëýсýí íýр

20. Харбин - хîíèíы äаë ãýсýí ìîíãîë үãíýýс ãараëтаé îäîîãèéí БÍХАУ-ыí

Харìºрºí ìужèéí тºв хîт.

21. Эрдкунд - äýëхèé суäëаë ãýсýí ãерìаí үã


78

Ашигласан номын жагсаалт

1. В.К.Яцуíскèé “Истîрèческая ãеîãрафèя” М 1955 ã

2. В.С.Жекуëèí “Истîрèческая ãеîãрафèя:преäìет è ìетîäы” Л1982 ã

3. П.Джеéìс, Дж.Мартèí “Все вîзìîжíые ìèры : èстîрèя

ãеîãрафèческèх èäеé” М 1988

4. М.М.Гîëуáчèк, С.П.Евäîкèìîв, Г.Í.Максèìîв “Истîрèя

ãеîãрафèè”Сìîë 1998

5. http://en.wikipedia.org/wiki/Gombojab_Tsybikov

6. Í.Дýíсìааãèéí áýëтãýсýí О.Íаìíаíäîржèéí áүтýýëèéí хýвëýëèéí

түүвýр

7. Í.Эíхíяì “Б.Гуíãааäаш - Мîíãîëыí Íèéãýì-Эäèéí засãèéí

Газарзүéí шèíжëýх ухааíыã үíäýсëýãчèéí íýã” УБ 2002 îí

8. Л.Штеéãеí “Газрыí зурãèéí үүсýë” УБ 2001 îí

9. Д.Даш “Мîíãîë îрíы фèзèк ãазарзүéí суäаëãааíы тîéì” УБ 2002 îí

10. Ш.Цýãìèä “Газарзүéí шèíжëýх ухааíä Мîíãîëä” УБ 2003 îí

11. Ж.Цýрýíсîäíîì “Шèíжëýх Ухааíы áартаат îрãèë ººä ìацсаí ìèíь”

УБ 2007 îí

12. Ц.Шүãýр ”Мîíãîë ìîäîí áарыí íîì” УБ 1991 îí

13. Ц.Шаãäарсүрýí “Өвãºä äýýäсýýс уëаìжèëсаí ãазрыí зураã” УБ 1991

îí “Иë Тîвчîî”сîíèí №4 (6)

14. Б.Гîíчèãäîрж “Хуучíы ìîíãîë шуãаì зураã” техíèкèéí ухааíы

äýä ýрäýìтíèé зýрýã ãîрèëж áèчсýí зîхèîë УБ 1977 îí

15. Г.Гîíãîр “Мîíãîëчууäыí ýрäýì ухааíы уëаìжëаë” УБ 1995 îí

16. Д.Эрäýíýцýцýã “Зураãзүéí хаíãаìж áа Их, äýýä сурãууëьä

зîрèуëаãäсаí серè зурãèéí зîхèîëтыí арãазүéí асууäаë” ãазарзүéí

ухааíы áîëîвсрîëыí äîктîрыí äèссертацè. УБ 2000 îí.

17. В.П.Максакîвскèé “Түүхýí Газарзүé” УБ 2010.

18. Цыáèкîв, Гîìáîжав Цýáекîвèч “Мîíãîë, Тºвäººр зîрчсîí

тýìäýãëýë”. Орчууëсаí Д. Баäаìíяì. реäактîр Ц. Сүхáаатар.

Мîíсуäар хýвëýëèéí ãазар, Уëааíáаатар, 2001 îí. 244 хууäас.

19. Маркî Пîëî “Орчëîíãèéí ýëäýв сîíèí” УБ 1990

20. С.А.Гурèëев “”Чтî в èìеíè твîеì Баéкаë?” 1982 Íîвîсèáèрск

21. http://en.wikipedia.org/wiki/Dv%C4%ABpa

22. О.Cүхáаатар “Харь үãèéí тîëь” УБ 1997 îí 10 таë

23. http://www.princeton.edu/~elman/documents/Ming-Qing_Border_

Defense_and_the_Inward_Turn_of_Chinese_Cartography.pdf

24. ШУАìьäраë 1992 îí №3. 33-36-р таë “Аìерèкèéã íýýсýí Х.Кîëуìá

Мîíãîëыí èх хааíä ºрãºí áарèх áèчèã авч явсаí” Р.Лîìáîрèíчеí.

25. Tsybikoff G., Journey to Lhasa. // The Geographical Journal, Vol. XXIII,

1-1904. The Royal Geographical Society, London, 1904

26. Цыáèкîв Г.Ц. Буääèст паëîìíèк у святыíь Тèáета. Изäаíèе Русскîãî

Геîãрафèческîãî Оáщества. Петрîãраä, 1918 (1919).

http://en.wikipedia.org/wiki/Gombojab_Tsybikov

http://en.wikipedia.org/wiki/Dv%C4%ABpa

http://www.princeton.edu/~elman/documents/Ming-Qing_Border_%20Defense_and_the_Inward_Turn_of_Chinese_Cartography.pdf

http://www.princeton.edu/~elman/documents/Ming-Qing_Border_%20Defense_and_the_Inward_Turn_of_Chinese_Cartography.pdf


79

27. Г.Меëèхîв “Зарèсîвкè старîãî Харáèíа” Прîáëеìы Даëьíеãî

Вîстîка 1990 №2 стр 132-133

28. Ж.Гýрýëáаäрах “Мîíãîëыí íутаã äýвсãýр хèë хязãаарыí түүх” УБ

2002 îí

29. “Истîрèя Усть-Орäèíскîãî Бурятскîãî автîíîìíîãî îкруãа”М 1995

30. В.Бартîëьä “Изучеíèе Вîстîка в Еврîпе è Рîссèé” Леíèíãраä 1925

31. И.П.Маãèäîвèч “Очеркè пî èстîрèé ãеîãрафèческèх îткрытèé” М

1967

32. “БÍМАУ-ыí түүх” УБ 1955 îí

33. “Прîáëеì террèтîрèаëьíîé îрãаíèзацèé íарîäíîãî хîзяéства

вîстîчíых раéîíîв СССР” Иркутск 1977. АÍ СССР Сèáèрскîе

îтäеëеíèе. А.Í.Тèтîв “Фîрìèрîваíèе сетè пîсеëеíèè в раéîíах

прèëеãающèх к цеíтраëьíîìу участку БАМ-а” стр 87.

34. Атëас èстîрèé СССР часть втîрая М 1958 ã стр 7. Рîст Рîссèéскîé

èìперèé с 1689- с 1800

35. Атëас èстîрèè Среäíых векîв М1955ã стр 39-40.С среäèíы XV в пî

1648 ã.

36. Шèáа Рёîтарî “Таë íутãèéí тýìäýãëýë” (Орчууëсаí О.

Жарãаëсаéхаí) УБ 1997 îí 14, 16, 17, 20, 23, 38-39, 43-45, 68-69 таë

37. Ахаéä Шараéä Дуãаржавыí Даìäèíжав (Дîрíîä аéìãèéí Хýрëýí

суìыí 9-р áаã) “Баéãаëь íуур îрчíы ãазар íутаã ýрт үеýс хýíèé

ìýäýëä áаéв, яаãааä Орîсыíх áîëсîí áý?”-“Даë” сîíèíы XVIII

жарíы áараãäашãүé ãаë уëааí íîхîé жèë(2006 îí)-èéí хаврыí

тýрãүүí áарс сарыí 15-íы хараãчèí тахèа ºäºр - äуãаар 222/4, íүүр 3.

38. Р.Рупеí “ХХ зууíы Мîíãîëчууä íîì ìааíь îäîî ч үíý цýíýý

аëäааãүé” Мîíãîëыí ìýäýý сîíèíы 2004.10.08 №241(1504) äуãаарыí

7-р íүүр

39. Х.Пýрëýý “БÍМАУ-ыí Хîт áаëãасыí тîвчîîí” УБ 1968.

40. “МУИС-ä Газарзүéí саëáар áаéãууëаãäсаíы 50 жèëä” УБ 2006

41. Б.Гуíãааäаш “БÍМАУ-ыí ÍЭЗГЗ” УБ 1986

42. www.num.edu.mn

43. П.Цîëìîí “Түүхèéí сýäýвтýé таваí хүүрíýë” УБ 2010 îí “Аíхíы

ãазарзүéч хýëìýãäсýí түүх” 81-116 таë.

44. ШУАìьäраë сýтãүүë УБ 2011 îí №4(323) 44-45 таë

45. http://english.igsnrr.cas.cn/hs/200707/t20070716_8874.html

46. http://geographicalsocietyofindia.org/history.php 47. http://www.geog.or.jp/e/english.html 48. Г.Гаíтîãтîх “Аéäураé Мýрãýí” УБ 2009 îí “Мîíãîë Суäëаëыí тºв”

ýрхýëсýí Г.Цýцýãäарь

49. Д.Даш, Í.Маíäах “Газарзүéí ШУ-íы Хºãжëèéí Түүх” УБ 2011

50. Е.М.Даревская “Сèáèрь áа Мîíãîë” УБ 2011 163, 169-р таë

51. Ж.Цýцýãìаа “Суут ýрäýìтýí Ж.Цýвýýí” УБ 2011 îí 11, 19,21, 22, 27,

30, 57, 66-р таë

52. “Ш.Цýãìèä Мîíãîëä Газарзүéí ШУ-ыã үíäýсëýãч” ШУА-

ГЗХүрýýëýí УБ 2012 îí

53. “Газарзүéí Хүрýýëýí 50 жèë” УБ 2012

http://www.num.edu.mn/

http://english.igsnrr.cas.cn/hs/200707/t20070716_8874.html

http://geographicalsocietyofindia.org/history.php

http://www.geog.or.jp/e/english.html


80

Хаяг : [email protected]

утас : 99828182

Хýвëýëèéí ýх áýëтãýсýí Í.Оäхүү

Хяíасаí М.Баяíтºр

Хýìжýý : 5 хýвëýëèéí хууäас

“Арангат Баянгол” хэвлэлийн газар

mailto:[email protected]


81

n.odkhuu - review of geography - ub2013 ebook

Documents